MIGUEL DE CERVANTES İN OVİEDOLU KATALİNA SULTAN ADLI ESERİNDE TARİHSEL GERÇEKLİK

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BATI DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (İSPANYOL DİLİ VE EDEBİYATI) ANABİLİM DALI MIGUEL DE CERVANTES İN OVİEDOLU KATALİNA SULTAN ADLI ESERİNDE TARİHSEL GERÇEKLİK Yüksek Lisans Tezi Hale Hacıbanoğlu Ankara-2012

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BATI DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (İSPANYOL DİLİ VE EDEBİYATI) ANABİLİM DALI MIGUEL DE CERVANTES İN OVİEDOLU KATALİNA SULTAN ADLI ESERİNDE TARİHSEL GERÇEKLİK Yüksek Lisans Tezi Hale Hacıbanoğlu Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nil Ünsal Ankara-2012

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BATI DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (İSPANYOL DİLİ VE EDEBİYATI) ANABİLİM DALI MIGUEL DE CERVANTES İN OVİEDOLU KATALİNA SULTAN ADLI ESERİNDE TARİHSEL GERÇEKLİK Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nil Ünsal Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınavı Tarihi...

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.( / /20 ) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Hale Hacıbanoğlu İmzası

5 ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ i GĐRĐŞ 1 1. MIGUEL DE CERVANTES SAAVEDRA CERVANTES ĐN EDEBĐ KĐŞĐLĐĞĐ CERVANTES ĐN ESARET YILLARI CERVANTES ĐN DÜNYA EDEBĐYATINA KATKISI VE BU KATKIDA OVĐEDOLU KATALĐNA SULTAN IN ÖNEMĐ OVĐEDOLU KATALĐNA SULTAN ESERDE KARŞILAŞILAN TARĐHSEL GERÇEKLER SARAY ĐÇĐNDE GELĐŞEN OLAYLAR SARAY DIŞINDA GELĐŞEN OLAYLAR 73 SONUÇ 83 TÜRKÇE ÖZET 85 ĐNGĐLĐZCE ÖZET (SUMMARY) 87 KAYNAKÇA 89

6 ÖNSÖZ Cervantes tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de tanınan, sevilerek okunan bir yazardır. Her ne kadar ünü Don Quijote nin ünüyle iç içe geçmiş olsa da, son yıllarda yapılan çeşitli çalışmalarla yazarın tiyatro eserleri de tanınmaya ve merak uyandırmaya başlamıştır. Đşte La gran sultana doña Catalina de Oviedo 1 da Miguel de Cervantes Saavedra nın Ocho Comedias y Ocho Entremeses Nunca Representados 2 olarak bilinen tiyatro eserleri arasındaki üç perdeden oluşan eserlerinden biridir. Bilindiği gibi Cervantes in hayatında yaklaşık olarak beş yıl süren bir esaret dönemi söz konusudur. Yazarın Cezayir de geçirdiği bu beş yıllık esaret dönemi kaçınılmaz olarak eserlerine yansımıştır. Böylelikle hemen hemen tüm eserlerinde olduğu gibi tiyatro eserlerinde de karşımıza çıkan Türk figürü, yazarın esaret yıllarının eserlerine nasıl yansıdığının incelenmesini de beraberinde getirmiştir. Bu tez çalışmasına konu olan Oviedolu Katalina Sultan da anlatılan üç ayrı hikaye de Đstanbul da ve en önemlisi de Topkapı Sarayı nda geçmektedir. Böylelikle yazarın Cezayir de geçirdiği yılların etkileri ve orada Đstanbul ve Osmanlı saray hayatıyla ilgili edindiği bilgilerin izleri eserin her boyutunda göze çarpmaktadır. Bu nedenle Oviedolu Katalina Sultan ın, Cervantes in eserleri arasında esaret dönemi izlerinin gözlenebileceği en önemli eserlerden biri olduğu söylenebilir. 1 Bundan sonra Oviedolu Katalina Sultan olarak anılacaktır. 2 Hiçbir Zaman Temsil Edilmemiş Sekiz Ara Oyun ve Sekiz Komedi. i

7 Bu çalışma da işte bu yılların izlerini irdelemek ve yazarın Oviedolu Katalina Sultan adlı tiyatro eserini kaleme alırken tarihsel gerçekliğe ne ölçüde sadık kaldığını ortaya koymak için yapılmıştır. Cervantes gibi büyük bir yazarın bizim tarihimize ait olan öğeleri eserlerinde kullanmış olması, bu eserlerin tarafımızdan görmeyi hak ettiği ilgiyi artırmaktadır. Bu yüzden bu tez çalışmasının, daha önce Cervantes ve Oviedolu Katalina Sultan adlı eseriyle ilgili yapılan araştırmaların ışığında, Đspanyol ve Türk tarih ve edebiyatlarının zaman zaman birbirine açılan kapılarını biraz daha aralayabilmek adına yararlı olacağı düşünülmüştür. Temel olarak iki bölümden oluşan bu tez çalışmasının ilk bölümü Cervantes e ayrılmıştır. Yazarın hayatı, edebi kişiliği, Cezayir de geçirdiği esaret yılları ve dünya edebiyatına kazandırdığı eserler arasında Oviedolu Katalina Sultan ın yeri üç ayrı alt bölüm halinde işlenmiştir. Đkinci bölümde, Oviedolu Katalina Sultan adlı tiyatro eseri özellikle içerdiği tarihsel öğelerin gerçekliğe uygunluğu açısından ele alınmıştır. Bu çalışmada, Cervantes in diğer eserlerinde olduğu gibi, Oviedolu Katalina Sultan da da karşılaşılan, Türk figürü ve tarihiyle ilgili yansımaların daha iyi anlaşılabilmesini sağlaması amaçlanmıştır. Ayrıca bu tez çalışmasının yazar ve eserleri hakkında yapılan araştırmalara, bizim tarihimiz ve edebiyatımızla ilişkilendirilmeleri açısından bir katkıda bulunabilmesi beklenmektedir. ii

8 Bütün bu tez çalışmasının yapıldığı süreç içinde hep özverili, olumlu ve yapıcı yaklaşımıyla güven veren, desteğini, ilgisini ve zamanını hiçbir zaman esirgemeyen sayın hocam Prof. Dr. Nil Ünsal a teşekkürü borç bilirim. Hale HACIBANOĞLU iii

9 GĐRĐŞ Özgün adı La gran sultana Doña Catalina de Oviedo olan eser, Đspanyol edebiyatı denince, şüphesiz akla ilk gelen yazar olan Miguel de Cervantes Saavedra nın tiyatro eserlerinden biridir. Cervantes in Đnebahtı Deniz Savaşı ndan sonra Cezayir de geçirmiş olduğu yaklaşık beş yıl süren esaret dönemi, hemen hemen bütün eserlerine doğrudan veya dolaylı olarak yansımıştır. Oviedolu Katalina Sultan da ise bu yansımalar oldukça fazladır: eserdeki olayların tamamı zamansal olarak III. Murat döneminde, mekan olarak da Đstanbul da, Topkapı Sarayı nda geçmektedir. Bu çalışmaya konu olan Oviedolu Katalina Sultan adlı tiyatro eserinin daha iyi anlaşılabilmesi için öncelikle Cervantes in edebi kişiliği incelenmiştir. Ayrıca yazarın, hayatında bir dönüm noktası olan Đnebahtı Deniz Savaşı nın ardından esir düşmesi ve Cezayir de geçirdiği esaret yılları irdelenmiştir. Daha sonra, Cervantes in dünya edebiyatına katkıları ve dünya edebiyatında bıraktığı izler işlenmiştir. Son olarak da Cervantes in, Oviedolu Katalina Sultan da anlattığı hikayelerde yer alan ayrıntılardaki tarihsel gerçekler incelenmiş ve yazarın XVI. yüzyıl Osmanlı sarayından aktardıklarıyla, tarihsel gerçekliğin ne ölçüde birbiriyle örtüştüğü tartışılmıştır. 1

10 Eser dilimize ilk defa 1995 yılında Prof. Dr. Yıldız Canpolat tarafından Yüce Sultan adıyla, 2007 yılında da Prof. Dr. Ertuğrul Önalp tarafından Oviedolu Katalina Sultan olarak çevrilmiştir. Bu tez çalışmasında, eserin 1990 yılında, Aguilar Yayınevi tarafından, Obras Completas adı altında yayımlanan ikinci cildindeki özgün metninden yararlanılmıştır. Bu eser, çalışma boyunca, Prof. Dr. Ertuğrul Önalp tarafından yapılmış olan çevirisine uygun olarak Oviedolu Katalina Sultan olarak anılacaktır. Cervantes in yaşadığı dönemde sahneye konmamış olan bu eser, ancak XX. yüzyılda sahenelenme olanağı bulmuştur. Luis Alberto Cuenca tarafından adapte edilen bu oyun, 1992 yılında önce Sevilla da, daha sonra da aynı yıl Madrid de Alfonso Marsillac tarafından sahneye konmuştur. 1 Ülkemizde ise eser 2010 yılında Büyük Sultan adıyla Devlet Tiyatroları tarafından sahnelenmiştir. 1 Miguel de Cervantes, Oviedolu Katalina Sultan, çev. Ertuğrul Önalp, Mevsimsiz Yayınları, Ankara 2007, s

11 1. MIGUEL DE CERVANTES SAAVEDRA Đspanyol edebiyatının ünlü yazarı Miguel de Cervantes Saavedra 1547 yılında Đspanya da, Alcalá de Henares te dünyaya gelmiştir. Cervantes daha çocukken ailesi, babasının meslek hayatındaki sıkıntılardan dolayı, sırasıyla 1551 de Valladolid e, sonra yeniden Alcalá de Henares e, 1553 te Đspanya nın güneydeki şehirlerinden biri olan Córdoba ya taşınmıştır de amcası tarafından Córdoba dan Sevilla ya, bir Cizvit okuluna gönderilmiştir. Ancak ailenin yaşadığı maddi zorluklar nedeniyle buradaki eğitimini tamamlayamamış ve Madrid e gelmiştir. Cervantes in hayatında bu gelişmeler yaşanırken, Batı dünyasında Osmanlı Devleti nin Akdeniz deki ilerleyişi rahatsızlıklar yaratmış ve Osmanlıya karşı ittifaklar kurulmaya başlanmıştır. V. Carlos ölmüş, yerine oğlu II. Felipe ( ) tahta çıkmıştı. Oğlu da babası gibi Akdeniz e önem veriyordu. Malta daki Sen Jan tarikatına mensup şövalyeler, Osmanlı Devleti nin Akdeniz deki hakimiyetinin giderek artmasından kaygı duyuyorlardı, özellikle Trablusgarb ın ellerinden çıkması onlar için büyük bir darbe olmuştu. Şövalyeler Trablusgarb ı Türklerden geri almaya yönelik bir askeri sefere öncülük etmesi için II. Felipe ye başvurdular. Đspanya kralının teşvikiyle Đspanya, Papalık, Cenova, Floransa, Sicilya, Malta, Napoli ve Monako gibi Akdeniz deki Hıristiyan devletler, 1559 yılında Osmanlı ya karşı bir ittifak kurdular. 2 2 Ertuğrul Önalp, Türklerin Esiri Cervantes, Tiydem Yayıncılık, Ankara, 2009, s

12 Görüldüğü gibi Đspanya kralı II. Felipe, Kanuni Sultan Süleyman saltanatının sonlarına yaklaşırken, 1560 lı yıllarda Osmanlı Devleti ile barış içinde kalmayı tercih etmemiştir. Sultanın saltanatı boyunca meşgul olduğu seferlerden ve savaşlardan yorgun olmasından ve şehzadeleri arasında çıkan çatışmalardan faydalanmak istemişse de, kurulan bu ilk haçlı donanması ve Osmanlılar arasında, 1560 ta Cerbe de ve 1565 te Malta da gerçekleşen karşılaşmalar Osmanlı donanmasının üstünlüğü ile sonuçlanmıştır. Akdeniz deki bu durumun Kıbrıs ın fethiyle pekişmesi, 1571 de Batı ülkelerinin birleşerek Osmanlı ya karşı yeni bir haçlı ittifakı kurmalarını ve Đnebahtı Deniz Savaşı nı doğurmuştur. 3 Cervantes in kaderinde bir dönüm noktası olan Đnebahtı Deniz Savaşı yaklaşırken yazar, Madrid deki hayatına devam etmiştir. Bu konuda kesin bir kayıt olmamakla birlikte, 1568 yılında o dönemde çoktan yasaklanmış olan bir düelloda, birisinin yaralanmasına sebep olduğu için adaletten kaçarak Madrid den ayrılıp Đtalya ya gitmiştir. Bu olayın ardından, o dönemde Akdeniz deki Osmanlı üstünlüğüne karşı Đspanya, Venedik, Ceneviz, Papalık ve Malta nın kurduğu haçlı donanmasına katılmıştır. Đspanya yı terkettikten sonraki yıl içerisinde Cervantes orduya girdi. Ancak bunun nedeni tam olarak bilinmemektedir. 4 3 Fernand Braudel, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası-2, Đmge Kitabevi, 2. Baskı, Ankara, 1994, s Don Nardo, Miguel de Cervantes: Novelist, Poet and Playwright, Compass Point Books, ABD, 2008, s

13 1571 yılında yapılan Đnebahtı Deniz Savaşı sonucunda Hıristiyan ülkeler Osmanlı Devleti ne karşı bir zafer kazanmış olsa da, Miguel de Cervantes Saavedra savaş esnasında yaralanmış, sol kolunu kullanamaz hale gelmiştir. Cervantes Đnabahtı savaşına kardeşi Rodrigo ile birlikte Marquesa adlı bir Đspanyol kadırgasında hasta vaziyette katılmıştır. Cervantes in ateşi vardır ve kusmaktadır. Komutanın kendisine kıç kasarada dinlenmesi yolunda yaptığı tavsiyeleri dinlemez ve kendisine önceden ayrılan yerde, kadırganın filikasında yerini alır. Bu şekilde savaşa bilfiil katılan Cervantes göğüs göğüse yapılan bir çarpışmada arkebüz tüfeği ateşiyle sol kolundan ve bağrından yaralanır. Cesetlerin denize saçıldığı, suların akan kanla kızıla boyandığı bu savaşta Marquesa nın kaptanıyla birlikte 40 asker ölür, 100 den fazlası yaralanır. 5 Bu durum yabancı kaynaklarda da anlatılmaktadır: Cervantes o çarpışmada ikisi göğsüne biri de sol eline olmak üzere üç arkebüz yarası almıştır. Bu olaydan sonra sol elini kullanamaz hale gelmiştir. 6 Savaşta böylesine ağır bir şekilde yaralanan Cervantes, tedavi edilmesi için Mesina ya gönderilmiş ve burada altı ay kalmıştır. Bu süre boyunca göğsündeki yaraların iyileşmesine rağmen, tedavisi tam olarak yapılamamış, sol kolu eski işlevine tam olarak kavuşamamıştır. 5 Ertuğrul Önalp, a.g.e., s Agustín García Arrieta, Obras Escogidas de Miguel de Cervantes, Tomo 1, Imprenta de Fermin Didot, Paris, 1826, s. LXVII. 5

14 Bu arada Đnebahtı da yaralanan Miguel de Cervantes adında biri cerrahların beceriksizliğinin de yardımıyla sol elini kullanamaz hale gelmiştir. 7 Đnebahtı Deniz Savaşı, Osmanlı Devleti için başlangıçta büyük bir hezimet gibi görünse de bu savaşı izleyen seferlerde Hıristiyan donanması kalıcı bir başarı elde edememiştir. Bu durum yabancı kaynaklarda da açıkça ifade edilmektedir: Kuşkusuz 1571 de 300 gemisinden 200 kadarını kaybeden Osmanlı Devleti için Đnebahtı küçümsenmeyecek bir felaketti. Bununla birlikte gemiler yeniden yapıldı ve arkasından önemli bir Hıristiyan kazanımı gelmediği için, bu savaşın denizdeki mücadelede neredeyse simgesel kaldığı söylenebilir. 8 Đnebahtı Deniz Savaşı nın ardından Osmanlı donanması hızla yeniden yapılandırılırken, Cervantes ertesi yıl askerlik görevine yeniden başlamıştır. Osmanlılara karşı düzenlenen Korfu, Navarin, Tunus ve Halkavud seferlerine katılmıştır. Ancak bu seferlerden tatmin edici bir sonuç alamayan Hıristiyan kuvvetler, 1573 yılında Osmanlı Devleti ile barış yapmak zorunda kalmıştır. Halkavud seferinden sonra ülkesine dönmek isterken Türklere esir düşen Cervantes, 1580 yılında özgür kaldıktan bir süre sonra ülkesine dönmüştür. Ancak Cervantes i Đspanya da çok hoş şartlar beklememektedir. Ailesi Cezayir e peş peşe gönderdiği fidye paraları yüzünden varını yoğunu satmış, babası yaşlanmış, annesi 7 Fernand Braudel, a.g.e., s John H. Pryor, Akdeniz de Coğrafya Teknoloji ve Savaş, Kitap Yayınevi, Đstanbul, 2004, s

15 ailenin geçimi için didinmeye başlamış, en iyi durumda olanı bir manastırda rahibe olarak yaşayan kardeşlerinden her biri kendine türlü yollar çizmiştir. Đspanya ya döndükten sonra iş aramaya başlayan Cervantes umduğunu bulamamış, çeşitli işlerde kısa süreli olarak çalışmıştır. The Norton Anthology of World Literature adlı eserde, yazarın hayatının bundan sonraki kısmıyla ilgili ayrıntılı açıklamalar şu şekilde özetlenebilir: 1580 de Cezayir den ülkesine döndükten sonra yirmi otuz civarında oyun yazmış, 1585 te pastoral romance Galatea yı yayımlamıştır. Bu esnada Ana Franca de Rojas adlı birinden bir kızı olmuş ancak aynı dönemde Catalina de Salazar ile evlenmiştir. Edebiyattan ayrı olarak kendisine para kazandıracak bir iş aramaya koyulmuş ve donanmada levazımla ilgili bir işe başlamıştır. Cervantes in görevi esnasında ortaya çıkan bazı usulsüzlükler nedeniyle, doğrudan suçlu olmasa da dolaylı olarak suçlu bulunduğu için hapis cezası almıştır. Hapisten çıktıktan sonra iseyeni Dünya ya bir görevle gitmek istemiş fakat bu mümkün olmamıştır. Bunun ardından Granada da vergi toplayıcısı olarak işe başlamış ancak 1597 de bilinmeyen bir nedenle bu devlet memurluğundan kovulmuştur. Yazarın bundan sonraki hayatı da zorluklarla dolu bir şekilde geçmiştir. Bazı araştırmacılar Cervantes in Don Quijote yi yazmaya hapiste karar verdiğini düşünmektedir. Dönemin başkenti olan Valladolid de ailesine mensup kadınlarla çevrili bir yaşamı varken, 1604 te Don Quijote nin yayımlanması için gerekli olan resmi izni almış ve eser 1605 te yayımlanmıştır. Daha sonra sarayın Madrid e dönmesiyle Cervantes de oraya yerleşmiş ne var ki orada fakirlik içinde yaşamıştır te Örnek Alınacak Romanlar adlı eserinin yayımlanmasıyla beraber, Don Quijote nin sahte ikinci cildinin ortaya çıkması, yazarı kitabın ikinci cildini 7

16 yazmaya yöneltmiştir. Bu şekilde 1615 te Don Quijote nin ikinci cildi yayımlanmış, son romanı Persiles y Sigismunda nın yayımlanması ise yazarın ölümünün ardından, 1617 de gerçekleşmiştir. 9 Görüldüğü gibi, Cervantes 1616 da, Madrid de, 69 yaşındayken hayata veda edene kadar da başından ilginç olaylar geçmiş, çeşitli maceralar yaşamıştır. Bu arada edebi çalışmalarına devam etmiş olsa da dönemin basımla ilgili koşullarının zorluğu ve uygulanan sansür nedeniyle bunlar da kendisine kayda değer bir refah düzeyi sunmaktan uzak kalmıştır. 9 Sarah Lawall, Maynard Mack, The Norton Anthology of World Literature, Volume C, W.W. Norton & Company, Second Edition, 2002, s

17 1.2. CERVANTES IN EDEBĐ KĐŞĐLĐĞĐ Miguel de Cervantes Saavedra yılları arasında yaşamıştır. Buna bağlı olarak yaşadığı dönem itibariyle hem Ortaçağ edebiyatıyla ilgili birikim edinmiş hem de Rönesans ve Rönesans döneminde ortaya çıkan akımlardan, özellikle de Hümanizmden etkilenmiştir. Rönesans XV. yüzyılın sonlarıyla XVI. yüzyılın ilk yarısından önce Đtalya da başlamış olan, bilim ve teknik, güzel sanatlar ve edebiyat alanlarında etkileri görülen bir dönemdir. Diğer Avrupa ülkelerinin yanı sıra, Đtalya ve Đspanya arasındaki, kuvvetli siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel ilişkiler sonucu, Rönesans XVI. yüzyıl Đspanya sına da hakim olmuştur. Aynı zamanda Avrupa da Rönesans ın ortaya çıktığı XVI. yüzyıldan itibaren yaklaşık bir buçuk asır boyunca Đspanya da, edebiyat tarihine Altın Çağ olarak geçen bir dönem yaşanmıştır. XVI. yüzyıl başlarından XVII. yüzyıl ortalarına değin Đspanya, kültür ve sanatının doruğuna ulaşacak, benzersiz bir kültür birikiminden kaynaklanan görkemli bir Altın Çağ yaşayacaktı: Avrupa Hümanizması ve Đber in çoğul gelenekerinin karışımı, derin ruhsal gereksinimlerin tedirgin dışavurumu olan bir Barok çağı yılında doğup 1616 yılında hayata veda eden Cervantes de yaşadığı dönem nedeniyle, bütün Avrupa da Rönesans ın hakim olduğu, Đspanya da Altın Çağ olarak anılacak olan bu dönemde eserler vermiştir. 10 Gül Işık, Đspanya: Bir Başka Avrupa, Metis Yayınları, 2. Baskı, Đstanbul, 2005, s

18 Đspanyol Altın Çağı denilen dönemin tam ortasında eserler veren Cervantes, romanın icadı veya en azından yeniden icadı ile anılmaktadır. Aynı zamanda yeni bilgi felsefesinin öncüsü olarak görülmektedir. 11 Miguel de Cervantes ayrıca Ortaçağın geleneksel kalıplarının dışına çıkmakla kalmamış, Rönesans döneminde yeniden gündeme gelen Đlk Çağ edebiyatını da olduğu gibi taklit etmekten uzak kalmıştır. Özellikle içerik açısından o güne kadar var olan alışkanlıkların yerine kendi birikimini ve dehasını ortaya koyarak edebiyat dünyasındaki yerini almıştır. Cervantes in denediği yeni şiir Yunan veya Ortaçağ şiiri gibi basit bir içeriğe sahip olamazdı. Cervantes dünyaya Rönesansın gözleriyle bakıyordu. Rönesans her şeyi biraz daha yoğunlaştırmış ve eski duyarlılığın çok daha ötesine geçmişti. 12 Rönesans döneminde Katolik kilisesine karşı Protestanlığın ortaya çıkmasıyla, Ortaçağ ın aksine, kilisenin sanat ve insan üzerindeki etkisi azalırken, serbest ve bilimsel düşünce doğmuş, bu şekilde Hıristiyanlığın düşünce ve sanat üzerindeki baskısı sona ermiştir. Rönesansın bir diğer özelliği ise psikolojik üstünlüğüydü. Eski dünya gizlilikten ve sırlardan yoksun bir bütün görünümündeydi. Rönesans insanın iç dünyasını keşfetti. Don Quijote işte bu büyük kültürel dönüşümün bir meyvesi olarak ortaya çıktı Frederick Alfred de Armas, Ekphrasis in The Age of Cervantes, Associated University Presses, Cranbury, 2010, s Michael McKeon, Theory of The Novel, Johns Hopkins University Press, ABD, 2000, s A.g.e., s

19 Ayrıca, yeniden doğuş anlamına gelen Rönesans döneminde, Antik edebiyat tekrar gündeme gelmiş, Eflatun ve Aristoteles başta olmak üzere Yunanca ve Latince metinler incelenmiştir. Bu şekilde yeniden ön plana çıkan doğa ve insan figürü kaçınılmaz olarak Hümanizm felsefesinin ortaya çıkmasına ve bu felsefenin de edebiyata yansımasına neden olmuştur. 14 Cervantes in Hümanizmle ilk olarak nerede tanıştığı kesinlik taşımamaktadır. Ancak bazı edebiyat bilimciler, yazarın hayatını göz önünde tutarak birtakım çıkarımlarda bulunmuşlardır. Bu duruma örnek olarak, Don Quijote nin dilimize Roza Hakmen tarafından yapılan çevirisine yazdığı önsözde Jale Parla, Cervantes in Hümanizmle tanışmasıyla ilgili olarak şunları dile getirmektedir: Sevilla da bir Cizvit okulunda okuduktan sonra ailesiyle Madrid e gelir. Burada üniversiteye devam ederken çağın büyük Hümanisti Erasmus un öğrencilerinden López de Hoyos un öğrencisi olur. Birçok Cervantesçinin, onun Rönesans ta Erasmus hümanizmasının son temsilcisi, Don Quıjote nin ise Deliliğe Övgü nün son izleksel dönüşümü olduğunu söylemeleri boşuna değildir. 15 Aynı zamanda daha önce de bahsedildiği gibi Cervantes bir düello sonrası Đspanya yı terk etmek zorunda kalmış ve ilk olarak Đtalya ya gitmiştir. Đtalya da tam olarak nasıl bir hayat sürdüğü kesin olarak bilinmese de, yazarın Hümanist felsefe ile bu dönemde tanışmış olması da oldukça muhtemel görünmektedir. 14 Đsmail Çetişli, Batı Edebiyatında Edebi Akımlar, Akçağ Yayınları, 6. Baskı, Ankara, 2004, s Miguel de Cervantes Saavedra, La Mancha lı Yaratıcı Asilzade Don Quıjote, 1. Cilt, çev. Roza Hakmen, Yapı Kredi Yayınları, 4. Baskı, Đstanbul, 2003, s

20 Miguel de Cervantes çok seyahat etmiş ve başta Đtalya olmak üzere yabancı ülkelerde yaşamıştır. Bu nedenle Hümanist düşüncelere aşinalığını doğrudan Đtalyanca metinleri okuyarak kazanmıştır. Elbette kendi entelektüel merakı onu bu hümanizmle tanıştırmış, bu şekilde de, bu hümanist düşünceler kişiliğinin yapı taşları haline gelmiştir. 16 Böylece yazar, hem birbirinin devamı hem de birbirinin tamamen zıddı olarak görünen iki farklı dönemi, fikri ve edebi dünyasında harmanlayıp dünya edebiyatına ölümsüz eserler bırakmıştır. Edebiyatın siyasi rolü anlayışı Cervantes i Aristoteles ve Eflatun nun politik felsefeleriyle ve aynı zamanda bu klasik görüşleri benimsemeye çalışan Rönesans dönemi Hümanistleri ile derin ve bazen de tartışmalı diyaloglara sokmuştur. 17 Yazarın tiyatro eserlerine yaklaşımında da Antik edebiyat büyük bir rol oynamış, onu bu türde eserler de vermeye yöneltmiştir. Tiyatro ile karşılaştırması Cervantes in kendi sanatını anlaması için önemli bir etken oldu. Poetika nın Rönesans çevirisi eline ulaştı ve bu şekilde Cervantes in sık sık kendini gösteren tiyatro tutkusu, okurlarıyla arasında kuracağı ilişkinin gözünde canlanmasını sağladı Homer Mancing, Cervantes Encyclopedia, Volume 1, Greenwood Press, ABD, 2004, s Anthony J. Casardi, Cervantes: Literature and The Discurse of Politics, University of Toronto Press, Canada, 2012, s John G. Weiger, The Substance of Cervantes, Cambridge University Press, New York, 1985, s

21 Ayrıca Rönesans döneminde, Đlk Çağ metinlerinin yeniden incelenmesiyle Ortaçağ dogmaları kırılmış, böylelikle de Septisizm yani Şüphecilik de tekrar gündeme gelmiştir. Ne var ki bazı kaynaklarda Şüpheciliğin Đspanyol edebiyatına etkisinin oldukça gecikmeli olarak gerçekleştiğinden bahsedilmektedir. Septisizm yani şüphecilik bugün Avrupa Rönesans ve Reform hareketlerinin anlaşılması açısından temel bir kavram olarak anlaşılmaktadır. Ancak Đspanyol yazarlarının bu hareketlere katılması oldukça ihmal edilmiştir. 19 Buna rağmen Cervantes, içinde bulunduğu bu dönemde, edebiyat ve felsefe dünyasında var olan hiçbir gelişmeyi kaçırmadığı gibi, hayatının belli bir dönemini Cervantes in doğduğu şehirde, Alcalá de Henares te geçiren Arias Montano ile olan bağlantısı sayesinde Şüpheciliğe de kayıtsız kalmamıştır. Arias Montano kral II. Felipe ölene kadar kraliyet tarihçisi olarak hizmet vermiştir. Cervantes bu kişiyi tanımış ve hatta belki de kendisiyle şahsen tanışmıştır. Onun çok boyutlu yazıları Rönesans insanının en güzel özellikleriyle eleştirel ruhunu içinde birleştirmiştir. 20 Cervantes, eserlerinde kötülükleri ve yanlışlıkları düzeltme ve endişelere karşı mücadele etme amacını asla kaybetmemiştir. Kişinin ahlaki değerlerini, hayal kırıklıklarını ve içinde yaşadığı dünyayı anlamlandırmasını da eleştiri, sansür ve 19 Maureen Ihrie, Skepticism in Cervantes, Tamesis Books, Londra, 1982, s A.g.e., s

22 edebiyat dünyasının kaygılarıyla komik yanlarını da ihmal etmeden, en mantıklı ve en saf şekilde yansıtmıştır. 21 Yazarın gerçek anlamda anlaşılmaya başlandığı XVIII. yüzyıldan itibaren yapılan edebi inceleme çalışmalarında da, ideallerin ve gerçekliğin, hali hazırda var olanla hayal edilenin sentezini yapmaktaki ustalığı daha net bir şekilde görülmüştür. Edebi eleştiri Cervantes in eserlerini, yazarın içinde yaşadığı dönemin sosyal ve politik bir yorumlaması olarak değil, tasvirleri ve imalarının estetik ve sanatsal boyutu bağlamında incelemiştir. Böylece Cervantes in, gerçekliğin ve suretin çok yönlü yansımalarını kullanarak kendi kaynak dünyasının ve görsel ve politik kurgularının nasıl güçlü bir sentezini oluşturduğu gözler önüne serilmiştir. 22 Cervantes in yazarlığı dışında, sade bir insan olarak da aynı ortamda bulunduğu insanlarda bıraktığı etki de onun hayatı ve insanı nasıl hümanist gözlerle görmekte olduğunu kanıtlar niteliktedir. Örneğin Cezayir deki esaret yıllarında kendisini tanımış olan birinin Cervantes hakkındaki olumlu görüşleri kaynaklarda şu şekilde yer almaktadır. Cezayir deki esir sektörünü anlatan duyarlı tanıklardan biri ve Cervantes in de arkadaşı olan Hernando de Vega, onun bir toplum insanı, insanları seven ve kendi birikimini onlarla paylaşan, arkadaş canlısı, asil ve herkese karşı 21 Agustín García de Arrieta, Espíritu de Miguel de Cervantes, Edición 2, Imprenta de Gaultier- Laguionie, Paris, 1827, s Ana María G. Laguna, Cervantes and The Pictorical Imagination, Associated University Presses, Cranbury, 2010, s

23 doğru sözlü biri olduğunu söylemiştir. 23 Bir başka kaynakta da benzer bir şekilde, Cervantes in Cezayir de geçirdiği yıllar boyunca etrafındakilere olabildiğince yardımcı ve yol gösterici olduğu anlatılmaktadır: Cezayir de her zaman iyi bir Katolik ve sadık bir Hıristiyan olarak yaşamış, sahip oldukları az da olsa fakirlerle paylaşmış, ihtiyacı olanlara yardım etmiş veya en azından elinden geldiğince iyi tavsiyelerle yol göstermiştir María Antonia Garces, Cervantes in Algiers: A Captive s Tale, Vanderbilt University Press, ABD, 2005, s Luis Astrana Marín, Vida Ejemplar y Heroíca de Miguel de Cervantes, Tomo 3, Instituto Editorial Reus, Madrid, 1951, s

24 1.3. CERVANTES ĐN ESARET YILLARI Cervantes in esir düşmesi Đnebahtı Savaşı ndan sonra yapılan seferlerden biri olan Halkavud dan sonra gerçekleşmiştir. Bu seferden sonra artık ülkesine dönmek isteyen Cervantes, terhis belgesi ve bizzat Don Juan de Austria ve Sessa Dükü tarafından doğrudan II. Felipe ye hitaben yazılmış iki tavsiye mektubuyla, 1575 yılında El sol (Güneş) adlı bir kadırgayla Napoli den ayrılmıştır. Bu seyahat sırasında başına gelenleri Prof. Dr. Ertuğrul Önalp, Türklerin Esiri Cervantes adlı eserinde şu şekilde aktarmaktadır: Seyahat ettiği kadırga Levia adlı bir komutanın filosuna mensup dört gemiden bir tanesidir ve aynı gemide kendisi gibi terhis olan kardeşi Rodrigo da bulunmaktadır. Ancak açık denizde çıkan fırtına sebebiyle gemiler birbirinden uzaklaşırlar. Cervantes in gemisi Fransa karasuları içinde Đspanya ya yakın olan Üç Meryem adı verilen bir yere vardığında, Cezayir den gelmekte olan Türk kaliteleriyle karşılaşır. Türk gemilerinden birinin reisi Dali Mami (Deli Mehmet Reis) adında gözü pek bir korsandır, derhal Güneş e borda eder ve aralarında Miguel de Cervantes in ve kardeşi Rodrigo nun da bulunduğu birçok kişiyi esir alır. 25 Bu şekilde esir düşen Cervantes in üzerinden çıkan ve oldukça nüfuzlu kişiler tarafından, doğrudan II. Felipe ye yazılmış olan tavsiye mektupları nedeniyle, kendisinin Đspanya da tanınan, önemli bir şahsiyet olduğu düşünülmüş ve bu yüzden yüksek bir fidye miktarı belirlenmiştir. Cervantes in bu süreçte tam olarak nerede 25 Ertuğrul Önalp, a.g.e., s

25 yaşadığıyla ilgili net bir bilgi mevcut olmamakla birlikte, bu konudaki veriler tahminlerden ileri gitmemektedir. Cervantes in Cezayir e getirildikten sonra nerede alıkonduğu her zaman merak uyandırmıştır. Đspanyolların baño adını verdiği, yerlilerin hamam dedikleri zindanlardan birisine kapatılmış olduğu tahmin edilmektedir. 26 Ailesi, iki evladının Cezayir de esir düştüğünü haber alınca, belirlenen fidye parasını ödeyecek gücü olmamasına rağmen, toparlayabildiği kadar bir miktarı Cezayir e göndermiş, ancak bu para yalnızca kardeşi Rodrigo nun kurtulmasına yetmiş, Cervantes esir tutulmaya devam edilmiştir. Cervantes, ailesinin kendisi için belirlenen fidye parasını ödeyecek maddi gücü olmadığını bildiği için, Cezayir den kurtulmak adına kaçış planları yapmaya başlamıştır. Ancak Cezayir, çok sayıda esirin tutulduğu bir yer olduğundan, şehrin etrafındaki surlar, bu surların ardındaki uçsuz bucaksız çöller ve şehrin geceleri kapatılan kapısı sayesinde oldukça sıkı bir şekilde korunmuştur. Bu durum da esirlerin kaçmalarını hemen hemen imkansız hale getirmiştir. Cervantes in bu şartlar altındaki ilk kaçma girişimi Prof. Dr. Ertuğrul Önalp tarafından şu şekilde aktarılmaktadır: Cervantes in 1576 yılındaki ilk kaçma girişiminde birkaç arkadaşıyla birlikte hareket ettiği bilinmektedir. Para karşılığında anlaştıkları bir Arap kılavuz onları batı yönünde, Đspanyol toprağı olan Oran a 26 A.g.e., s

26 (Vahran) kadar götürecektir. Efendilerinin şehirdeki siparişlerini yerine getirmek için serbest kalan on iki kişi bir araya gelerek kılavuzun peşinde yola koyulurlar. Ama bu şahıs yolu bildiğinden pek emin değildir, bir süre sonra onlara beklemelerini söyler ve gözden kaybolur. Aradan uzunca bir süre geçmesine rağmen geri gelmez. Esirler rehbersiz yola çıkarak Oran a ulaşmanın mümkün olamayacağını idrak ettiklerinden şehre dönmek zorunda kalırlar. Bu başarısız kaçma girişiminden sonra esirlerin, efendileri tarafından cezalandırılmış olmaları ya da daha sıkı bir gözetime tabi tutulmuş olmaları muhtemeldir. 27 Cervantes in ikinci kaçma girişimi ilkine göre daha dikkatli planlanmıştır. Kendisinin de aralarında olduğu bir grup esir bir ticaret gemisiyle Cezayir den ayrılacaktır. Ancak gemiden kıyıya yaklaşıp esirleri alacak olan filikanın gelmesine kadar geçecek olan birkaç gün bir mağarada saklanmaları gerekmiştir. Bu birkaç günlük sürenin sonunda bir gece sahile yaklaşan kürek seslerini işiten esirler onları almak üzere olan filikanın geldiğini anlayıp heyecanlanmışlardır. Ancak daha sonra bazı bağrışmalar, ayak sesleri ve yeniden, fakat bu kez uzaklaşan kürek sesleri işitmişlerdir. Filikayla esirleri kaçırmak üzere gelenler devriye muhafızlarını görüp kıyıya çıkamadan oradan ayrılmak zorunda kalmışlardır. Muhtemelen bir ihbar üzerine oraya gönderilen bir grup asker ise, mağaraya girerek esirleri orada yakalamıştır. Cervantes in ikinci kaçma girişimi de bu şekilde başarısızlıkla sonuçlanmıştır. 27 A.g.e., s

27 Dönemin Cezayir inde, esirlerin kaçmaya çalışmaları oldukça ciddi cezaları olan büyük bir suçtu. Bu yüzden olayın ardından esirler beylerbeyinin huzuruna getirilmiştir. Beylerbeyi Hasan Paşa nın huzurunda, bu kaçma girişiminin bütün sorumluluğunu üstlenerek arkadaşlarının cezadan kurtulmasını sağlayan Cervantes e verilen ceza da bilinmeyen bir nedenle uygulanmamıştır. Hasan Paşa nın huzuruna çıkarılmış ve bu olaya karışanların kimler olduğunun anlaşılması için pek çok sorgudan geçirilmiştir. 28 Bu olaydan sonra Cervantes, Deli Mehmet tarafından köle olarak beylerbeyi Hasan Paşa ya satılmıştır. Hasan Paşa himayesinde yaşadığı dönemde de kaçış planları yapmaktan vazgeçmeyen Cervantes in günlük hayatı ile ilgili çok fazla bilgi mevcut değildir. Bu konuyla ilgili olarak, eserlerindeki bazı karakterler ağzından bilgi veriyor olduğu tahmin edilmektedir. Sonuç olarak Cervantes, bu şekilde birkaç defa kaçma teşebbüsünde bulunmuş olsa da bunu başaramamıştır. Nihayet 1580 yılında ailesinin gönderdiği para ve Cezayir deki Yahudi ve tüccarlardan alınan bir miktar borç sayesinde özgür kalabilmiştir. Cervantes in kurtarılma belgesinde şöyle bir kayıt düşülmüştür: Alcala nın yerlilerinden Rodrigo Cervantes ile Leonor de Cortinas tan olma, 31 yaşında, orta yapılı, gür sakallı, sol kolunu ve elini kullanamayan Miguel de 28 Martín Fernández de Navarrete, Vida de Miguel de Cervantes Saavedra, La Imprenta Real, Madrid, 1819, s

28 Cervantes, 19 Eylül 1580 tarihinde fidye parası ödenerek hürriyetine kavuşturulmuştur Ertuğrul Önalp, a.g.e., s

29 1.3. CERVANTES ĐN DÜNYA EDEBĐYATINA KATKISI VE BU KATKIDA OVĐEDOLU KATALĐNA SULTAN IN ÖNEMĐ 1547 yılında dünyaya gelen Miguel de Cervantes Saavedra nın dünya edebiyatına bıraktıkları arasında birçok manzum ve nesir eser bulunmaktadır. Bu eserler arasında yazara bugün sahip olduğu ünü kazandıran şüphesiz Don Quijote dir. Birçok kaynakta belirtildiği üzere Cervantes in, tam adı La Mança lı Yaratıcı Asilzade Don Kişot (El Ingenioso Hidalgo Don Quijote de la Mancha) olan eseri modern romanın öncüsü olarak kabul edilmektedir. Miguel de Cervantes in Don Quijote si, diğer bütün adaylar arasında adından en sık söz edilen olmasının yanında, XVIII. yüzyıla kadar roman yazılmadığına inanan akademisyenler bile onun romanın atası olduğu konusunda hemfikirdirler. Batı edebiyatı tarihinde düzyazı ile romanı birbirine bağlayan geçiş çalışmaları olarak görülen pikaresk anlatılar arasında en ünlüsü ve en etkilisi Don Quijote dir. 30 Buna benzer bir şekilde Cemil Meriç, Kırk Ambar adlı eserinde Don Quijote den şu şekilde bahsetmektedir: Eser büyük romanların yalnız yazılış tarihi bakımından, yalnız değeri bakımından mı birincisi? Hayır. Don Kişot romanların romanı, romanlara karşı roman, daha doğrusu bir okuyucunun romanı, bir roman kütüphanesinin romanıdır Ross Murfin, Supryia M. Roy, Glossary of Critical and Literary Terms, Bedford St. Martins, 3. Baskı, Boston, 2009, s Cemil Meriç, Kırk Ambar, 1. Cilt, Đletişim Yayınları, 7. Baskı, Đstanbul, 2005, s

30 Yazarın bu eseri, o dönemin Đspanya sında oldukça popüler olan şövalye romanlarını alaya almak için yazdığı bilinmekle beraber, okuyucular tarafından akıcı bir dille yazılmış ve sürükleyici bir anlatı olarak karşılanmış, böylece Cervantes edebiyatta yeni bir tür ortaya koymuştur. Don Quijote den önce, şövalye romanlarının nasıl ortaya çıktığına değinmekte fayda görülmektedir. XV. yüzyılda Avrupa da yaşayan soylu sınıfın savaşçı ve kaba özelliklerini yavaş yavaş terk edip kibarlaştığı ve yaşamlarının aşk ve kişisel kahramanlıklar üzerine kurulmaya başlandığı gözlenmektedir. Soylu sınıfın geçirdiği bu değişim sonucu Fransa da koşuklu bir roman türü olan roman cortesanolar ortaya çıkmıştır. Bu eserlerin başlıca konuları aşk ve kişisel şövalye ülküleridir. Şövalyelerin yiğitlikleri ve büyük aşklarının temel olarak ele alındığı bu eserlerde, ayrıca sihirler ve peri masalları da yer almaktadır. Roman cortesanoların zamanla düzyazıya dönüşmesi edebiyat tarihinde şövalye romanlarının ortaya çıkmasını sağlamıştır. 32 Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri adlı eserinde, şövalye romanlarının ellerden düşmediği bir dönemde, bu tür eserleri alaya almak için yazılan Don Quijote nin, nasıl yepyeni bir türün ortaya çıkmasına ön ayak olduğunu oldukça güzel özetlemektedir: Yazınsallık alışılmışı kırmak olduğuna göre, bunu mümkün kılan yollar uzun süre değişmeden kalamaz. Çünkü uzun süre içinde bu yollar alışkanlık yaratır ve bir zaman gelir ki alışkanlığı kırma gücünü yitirirler. O zaman 32 Nil Ünsal, Ortaçağ Đspanyol Edebiyatı, Ürün Yayınları, Ankara, 2004, s

31 yeni sanat biçimleri, üslupları bulmak zorunluluğu doğar ve yazarlar çoğu kez eski biçimi alaylı bir tarzda kullanarak onun dayandığı kuralları ve gelenekleri yıkarak yeni biçimlere yol açarlar. Cervantes in Donkişot eserinde romans türünü alaya alarak romana yol açması gibi. 33 Đki cilt halinde yazılan eserin ilk cildiyle ikinci cildinin yazım süreleri arasında on yıla yakın bir süre geçmiştir. Eseri şövalye romanlarından tamamen ayıran ikinci cildinde, ilk ciltte başlayan ve Don Quijote ve Sancho Panza ile sembolize edilen idealizm ve realizm arasındaki çatışmanın çözülmeye başladığı, insan psikolojisinin çelişkilerine daha çok yer verildiği ve Cervantes in yazar olarak daha kendinden emin bir tutum sergilediği gözlenmektedir. Adnan Berk, Çağdaş Eleştiri adlı eserinde Don Quijote yi, roman türünün gelişim aşamaları bakımından şu şekilde değerlendirmiştir: Romanda mesela Hamlet bir aşamadır, Freud a gelinceye kadar. Ondan önce Cervantes, yani Don Kişot insan psikolojisinin çelişkilerini anlamada o da bir aşama. Belki de insan soyunu destandan koparan, koparan da diyemeyeceğim, insana destanı aşan birtakım şeyler ekleyen Don Kişot tur Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, Đletişim Yayınları, 13. Baskı, Đstanbul, 2004, s Adnan Berk, Çağdaş Eleştiri, Doğan Kitap, Đstanbul 2011, s

32 Yine Cemil Meriç, Kırk Ambar adlı eserinde, Cervantes in dünya edebiyatında bıraktığı yansımaları ayrıntılı olarak anlatmıştır. Buna göre Cervantes in dünya edebiyatındaki etkileri şu şekilde özetlenebilir: Cervantes ve Don Quijote nin dünya edebiyatına etkileri, eserden alıntılar yapılmaya başlanan XVII. yüzyıla uzanmaktadır. Örneğin Ukrayna asıllı Rus yazar Nikolay Vasilyeviç Gogol ün, ilk cildini 1842 de tamamladığı ancak üç cilt olarak tasarlanmış olduğu halde bitirilmemiş romanı Ölü Canlar da, Don Quijote den esinlenmeler gözlenebilmektedir. Fransız filozof ve yazar Charles Sorel in 1627 de yayımladığı El pastor extravagante adlı eserindeki kahraman, Don Quijote nin şövalye romanlarından etkilenerek türlü maceralara atılması gibi pastoral romanları okuya okuya aklını yitirmiştir. Fransız şair, tiyatro ve roman yazarı Paul Scarron, 1651 de basılan eseri Komik Roman da Don Quijote den birkaç sahne aktarmıştır. Daha çok tiyatro eserleriyle tanınan, ancak deneme ve roman türünde de eserler vermiş olan Pierre de Marivaux nun Modern Don Kişot u ve Voltaire in Candide inin ilham kaynağı da yine Cervantes olmuştur. Ancak bütün bu eserlerdeki karakterler, kişilik özellikleri bakımından Don Quijote ile kıyaslanamayacak durumdadır. Tiyatro yazarları da benzer şekilde Don Quijote den etkilenmişlerdir. Vingy, Barbey D Aurevilly, Leon Bloy da Cervantes in izlerini bulmak mümkündür. Stendhal da Julien Sorel bir nevi Don Quijote dir. Balzac ta Balthasar Claes, Kuzan Pons, Schmucke da anlaşılmayan bir idealizmin talihsiz kahramanlarıdır. Fielding de Cervantes ten esinlenmiştir. Joseph Andrews ile Tom Jones u yaratan etkiler arasında Don Quijote de mevcuttur. Smolett ise Lancelot Greaves eserinin birçok konusunu Don Quijote den almıştır. Cervantes hayranlarından bir diğeri de Đskoçyalı 24

33 yazar Walter Scott tur. 35 Flaubert in Don Kişot hayranlığı ise çocukluk yıllarına dayanır. Cervantes in Đngiliz tiyatrosunda ve romanında oldukça derin bir etkisi vardır. Mesela Tristan Shandy üzerinde Cazamian ı dinleyelim: Don Kişot beşerdeki ilhamla sefaleti canlandıran sembolik ve tuhaf bir hikaye. Sterne in felsefesi, son tahlilde, bu tezattan doğan müstehzi derse, bu keskin idrake dayanır. Tristan Shandy baştanbaşa Cervantes. 36 Jale Parla ise Dünden Bugüne Roman adlı eserinde Don Quijote nin dünya edebiyatında bıraktığı izleri, yüzyıllara ve ülkelere göre ayrı ayrı irdeleyerek işlemiştir. Buna göre XVII, XVIII ve XIX. yüzyıllarda Rus, Fransız, Đngiliz ve Alman edebiyatında Cervantes in ve eserinin etkileri kısaca şu şekilde aktarılabilir: Bir Yazarın Hatıra Defteri nde Dostoyevski, Don Quijote den, insan düşüncesinin en son ve en büyük sözü, insanın ifade edebileceği en acı ironi olarak bahsetmiştir. Rus ve dünya edebiyatının bu büyük yazarının Budala adlı eserindeki Prens Mişkin kendinde bir yandan Don Quijote nin ödünsüz saflığını, öte yandan bütün iyi niyetine rağmen yaşam kavgasında hep kaybetmeye mahkum kaderini barındırmaktadır. Rus edebiyatının babası sayılan Puşkin de bir rönesansçıydı ve manzum olarak yazılmış Yevgeni Onegin öyküsünde rus edebiyatının ilk Don Quijote tiplerinden Tatyana yı yarattı. Rus edebiyatının doruk noktalarından ve hiciv yazınının en muhteşem örneklerinden biri sayılan, Gogol ün eseri Ölü Canlar da Don Quijote den esinlenmiş romanlardan biridir. Ayrıca Turgenyev in Babalar ve 35 Cemil Meriç, a.g.e., s A.g.e., s

34 Oğullar adlı eserindeki Bazarov da saplatılı bir şekilde nihilist bir dünya düşler ve Don Quijote gibi bunun bir düş olduğunu kabul etmek zorunda kalınca ölür. Don Quijote nin Rus edebiyatına katkısı romanla sınırlı kalmamış, eleştiri kuramında da önemli bir yer edinmiştir. Marksist bir eleştirmen olan Lunacharsky, kahramanı Dük ve Düşes in soytarısı olmaktan kurtardığı Özgürleştirilmiş Don Quijote adlı oyununun dışında, eleştiri yazılarında da Don Quijote den sık sık söz eder. Ona göre Cervantes gizli gizli Don Quijote nin şövalye kültürüne duyduğu özlemi paylaşır. Lukacs da Roman Kuramı adlı kitabında Don Quijote karakteriyle soyut idealizmin romanı dediği bir tür tanımlar. Turgenyev in yaptığı Hamlet ve Don Quijote karşılaştırmasıa göre de Hamlet ve Don Quijote iki zıt fakat evrensel tipi temsil eder: düşünmekten bir türlü harekete geçemeyenle, hiç düşünmeden harekete geçeni. Shklovsky nin düzyazı kuramını yaparken Don Quijote ye verdiği önem ve Nabakov un sık sık Don Quijote atıfları da göz önünde bulundurulursa, Don Quijote nin Rusya da hemen her dünya görüşünden yazara hitap ettiği anlaşılacaktır. Cervantes in başyapıtınin Đngiliz edebiyatındaki ilk etkisi Samuel Butler in 1663 te basılan Hudibras adlı eserinde görülmektedir. Bu eserde Don Quijote nin komik yönleri ön plandadır. Buter kendisine ilham verenin Cervantes olduğunu söyler ancak Hudibras ta ve ikiyüzlü, yobaz yaverinde ne Don Quijote nin derinliği ne de Sancho nun sevimliliği vardır. XVIII. yüzyıla gelindiğinde Don Quijote nin hiciv boyutu temel alınmıştır. Pope, Dr. Johnson, Steele, Addison gibi çağın edebiyat otoriteleri sık sık ondan söz ederler. Fielding romanlarını Cervantik formüllere gore yazar. Don Quijote den esinlenerek yazılan kitaplarda Don Quijote in England, Joseph Anrews ve Tom Johns la Henry Fielding başı çeker. Don Quijote den esinlenerek yazılan romanlara Richard Graves in The Spiritual Quijote si, Laurance 26

35 Strerne in Tristam Shandy adlı eserleri de eklenmektedir. Cervantes aynı zamanda kadın romancılara da esin kaynağı olmuştur. Mrs. Charlotte Lenoz un The Female Quijote si ve Jane Austen in Northanger Abbey inde kadın kahramanların Don Quijote ye benzeyen özellikleriyle karşılaşılmaktadır. Đngilizlerin en romantik yüzyılı olan XIX. yüzyıl Don Quijote yi derin manevi değerlerle kuşatmıştır. Bu dönemde Don Quijote, Byron un romantik portresiyle benimsenmiş daha sonra Samuel Taylor Colerid de çağdaşlarının mahzun şövalye Don Quijote tipolojisini paylaşmıştır. Ayrıca Don Quijote nin yine komik tarzından ilham alan eserler de bulunmaktaydı ve bunların başında da Charles Dickens ın Pickwick Papers adlı romanı gelmektedir. Fransa da Don Quijote nin çevirileri XVII. yüzyıl başında, eserin ikinci cildinin yayımlanmasının hemen ardından yapılmaya başlanmış, böylece Don Quijote tarzında eserlere esin kaynağı olmuştur. Bunlardan ilki Charles Sorel in pastoral romanları hicveden Pastor Extravagante ile Marivaux nun Pharsamon udur. XVIII. yüzyıldaysa Don Quijote Đngiliz ve Alman edebiyatlarında olduğu gibi Fransız edebiyatında da klasikleşmiştir. XIX. Yüzyılda Stendhal, Balzac ve Flaubert için Don Quijote kaybedilecek davaların peşinde koşan, romantik fakat hırslı kahramanların prototipi haline gelmiştir. Almanya da Don Quijote nin kısaltılmamış bir çevirisi 1638 e kadar yapılmamıştır fakat Alman edebiyatında Don Quijote nin etkisi, çevirileri vasıtasıyla değil Đngiliz edebiyatına yansımalarından kaynaklanmıştır. Goethe den önce, Don Quijote nin etkisinde yazılmış Alman romanları arasında en bilinenleri Wieland ın Don Sylvia von Rosalva sı ve Musaeus un Der Deutsche Grandison udur. Wieland ve Musaeus un vurguladıkları, Don Quijote nin kaybetmeye mahkum, duyarlı ve mahzun kişiliğiydi. Almanlar onu mahzun yüzlü şövalye olarak benimsediler. Bu nitelik sonradan Goethe nin Genç 27

36 Werther in Acıları adlı eserinde en romantik ifadesini bulacak ve aynı özelliği Schiller Die Raubert in Karl Moor unda yineleyecektir. Alman romantizminin kodifikasyonunu yapmış olan Schlegel e göre Cervantes in başyapıtı şiirsellikle tezdüzelik, sanatla yaşam arasındaki karşıtlığın en yüce ifadesidir. Bu karşıtlık Cervantes in Don Quijote sini Alman estetik felsefesinin Jean Paul ve Hegel den Lukacs ve Mann a yinelenen referansı haline getirecektir. 37 Dünya edebiyatında Don Quijote nin etkisi kuşkusuz yukarıdaki özette verilenden çok daha derin ve geniştir. Bu konuda yazılmış kitapların başlıkları bile sayfalar tutar. Herkesin anlaştığı nokta, Don Quijote nin roman türünün öncüsü olduğu, anlatı kuramlarının kalbinde yer aldığıdır. Moderniteyi başlatan düşünürün Descartes, yazarın ise Cervantes olduğuna ilişkin genel bir kanı vardır. Buna şimdi Cervantes in Don Quijote sinin bir ilk roman olarak yalnız moderniteyi değil, bir metaroman olarak postmoderniteyi de haber verdiği yargısı eklenmiştir. 38 Özetle Don Quijote hem Cervantes in eserleri arasında bir başyapıt olmakla kalmamakta hem Đspanyol hem de dünya edebiyatı için öncü bir örnek teşkil etmektedir. Cervantes in kendisi Don Quijote hakkında şunları söylemiştir: Çocuklar onunla eğlenirler, gençler onu okurlar, büyükler onu anlarlar ve yaşlılar onu alkışlarlar. Kısacası Don Quijote, evrensel olarak o kadar çok okunmuş, o 37 Jale Parla, Don Kişot tan Bugüne Roman, Đletişim Yayınları, 7. Baskı, Đstanbul, 2007, s A.g.e., s

37 kadar çok işaret edilmiş, o kadar çok çalışılmıştır ki insanlar çelimsiz bir at gördüklerinde Đşte Rocinante! diye seslenirler. 39 Şüphesiz Cervantes in tek eseri Don Quijote değildir. Yazar çeşitli türlerde birçok eser vermiştir. Bu diğer eserleri arasında düz yazı olarak kaleme aldığı La Galatea, Örnek Alınacak Romanlar (Novelas Ejemplares), Persiles ile Sigismunda nın Çektikleri (Los trabajos de Persiles y Sigismunda) bulunmaktadır. Farklı zamanlarda yazılmış kısa romanlardan oluşan Örnek Alınacak Romanlar la yazar, Đspanyol edebiyatında kısa romanın da öncüsü olmuştur. Bu romanlar Çingene Kızı (La gitanilla), Đki Genç Kız (Las dos doncellas), Kornelya Hanım (La señora Cornelia), Fedakar Aşık (El amante liberal), Đspanyol Asıllı Đngiliz Kızı (La española inglesa), Kanın Gücü (La fuerza de la sangre), Asil Temizlikçi Kız (La ilustre fregona), Sırçadan Öğretmen (El licenciado Vidriera), Kıskanç Ekstremaduralı (El celoso extremeño), Rinkonete ile Kortadillo (Rinconete y Cortadillo), Aldatmalı Bir Evlilik (El casamiento engañoso) ve Köpeklerin Sohbeti (El coloquio de los perros) olarak sıralanmaktadır. Cervantes ayrıca tiyatro eserleri de yazmıştır. Yazarın tiyatro eserlerinden önce, Rönesans döneminde yazılan tiyatro eserlerinin genel özelliklerine kısaca değinmek adına Sevda Şenar in Dünden Bugüne Tiyatro Düşüncesi adlı eserinde aktardıkları yeterli olacaktır: Rönesan tiyatro düşüncesinin odaklandığı konular şunlardır: a) Tiyatro okunmak için değil oynanmak içindir, b)tiyatro da gerçeğe benzerlik 39 Calvin S. Brown, The Reader s Companion to World Literature, Frist Signet Classic Printing, Second Edition, ABD, 2002, s

38 gözetilmelidir, c) Tragedya ve komedya farklı özellikler taşıyan türlerdir, d) Antik kuramcıların önerdikleri biçimleme kurallarına uyulmalıdır, e) Tiyatro nun görevi eğiterek yarar sağlamak, eğlendirerek zevk vermektir. 40 Cervantes in kaleme aldığı tiyatro eserlerinde yukarıda bahsedilen konulara önem vermiş olduğu gözlenmektedir. Nitekim o dönem Đspanya da oldukça popüler olan eserleri, halkı eğitmekten çok eğlendirmeye odaklandıkları ve temel kurallara uymadıkları için eleştirmiştir. Cervantes Đspanyol tiyatrosunu üç birlik kuralına uyulmadığı için yerer. Bir oyun kişisinin ilk sahnede kundaklı bir bebek, ikinci sahnede karşımıza sakallı bir adam olarak çıkarılmasını, oyunun bir perdesinin Avrupa da, ikincisinin Asya da, üçüncüsünün Afrika da geçmesini bir bilgisizlik ve ilkellik örneği olarak görür ve dördüncü bir perde olsa, onu da Amerika da geçirtecekler, diye alay eder. 41 Yazarın bu gibi yaklaşımlarla yazdığı tiyatro eserleri arasında üç perdeden oluşan komediler ve perde arası oyunları (Los entremeses) bulunmaktadır. Komedileriyse Numansiya Kuşatması (La Numancia), Cezayir de Yaşam (El trato de Argel), Cezayir Zindanları (Los baños de Argel), Cesur Đspanyol (El gallardo español), Talihli Serseri (El rufián dichoso), Pedro de Urdemalas, Oyun Đçinde Oyun (La entretenida), Aşk Dolambacı (El laberinto de amor) ve bu tez çalışmasına konu 40 Sevda Şener, Dünden Bugüne Tiyatro Düşüncesi, Dost Kitabevi Yayınları, 5. Baskı, Ankara, 2003, s A.g.e., s

39 olan Oviedolu Katalina Sultan (La gran sultana Doña Catalina de Oviedo) olarak sıralanmaktadır. Bu eserlerin yansımaları kısa sürede önce Avrupa da görülmeye başlanmış, daha sonra da dünya edebiyatına yayılmıştır. Fernand Braudel, II. Felipe Dönemi nde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası adlı eserinde bu duruma şöyle yer vermiştir: Ortalıkta çok sayıda çeviri bulunmaktadır. Paris te Kastilyaca dan çeviri yapanların gerçek bir bürosu bulunmaktadır. Cervantes modadır de büyük kitabı Los trabajos de Persiles y Sigismundo Paris te Kastilyaca basılmış, sonra da Fransızca ya çevrilmiştir. Bundan daha fazlası kahramanlık romanları ve yılmaz okuyucularıdır. Daha sonra Đspanyol komedilerinin Fransız sahnesine uyarlanmasına sıra gelecektir. 42 Cervantes ayrıca Oviedolu Katalina Sultan adlı eseriyle Avrupa da Türk dünyasına yeni bir bakış açısı getirmiştir. O zamana kadar yenilmez ve oldukça katı olarak tanınan Osmanlı ve Türk figürü, Oviedolu Katalina Sultan ve bu türde kendisini izleyen diğer eserlerde insani yönleri ön plana alınarak işlenmiştir. Cervantes bu oyunla Saray Komedileri adını verebileceğimiz bir türü başlatarak önemli bir yenilik yapmıştır. Çizmiş olduğu bu yolda daha sonra kendisini birçok yazar ve besteci izleyecektir. Bu türün örnekleri arasında Rossini nin La italiana in Algeri ve Il turco in Italia adlı operaları, Gluck un La rencontre imprevne 42 Fernand Braudel, a.g.e., s

40 adlı eserlerini saymak mümkündür. Bu sonuncusu 1775 yılında Haydn tarafından bestelenmiştir. Şüphesiz bunlar arasında en tanınmış olanı, Mozart ın bestelediği, Viyana da 1782 yılında sahneye konan Saraydan Kız Kaçırma operasıdır. 43 Görüldüğü gibi Cervantes in Oviedolu Katalina Sultan la yine öncülük ettiği Saray Komedileri türü tiyatroyla sınırlı kalmamış, operaya da uyarlamaları yapılmıştır. Böylelikle de Cervantes in Đspanyol edebiyatında başlattığı bu türün etkileri edebiyat dışındaki sanat kollarına da yansımıştır. 43 Ertuğrul Önalp, a.g.e., s

41 2. OVĐEDOLU KATALĐNA SULTAN Oviedolu Katalina Sultan, Cervantes in manzum olarak yazılmış, üç perdeden oluşan tiyatro eserlerinden biridir. Olay örgüsü XVI. yüzyılın sonlarında, III. Murat ın padişahlığı sırasında, Osmanlı Đmparatorluğu nun başkenti olan Đstanbul da, hemen hemen tamamı da Topkapı Sarayı nda geçmektedir. Eserde yer alan başlıca kişiler Büyük Türk (El gran turco) olarak yer alan Padişah ve küçük yaşta sarayın harem dairesine gelen ve büyüyüp güzelleştiğinde padişahın karşısına çıkarılıp, padişahın gönlüne girmeyi başaran Oviedolu Katalina dır. Eserdeki diğer önemli karakterler Topkapı Sarayı nın harem ağaları Mehmet ve Rüstem, eserde geçen adlarıyla Mamí ve Rustán dır. Aslen her ikisi de Hıristiyan olan bu karakterlerden Mehmet (Mamí), daha sonradan Đslam dinini kabul etmiş ve benimsemiş, Rüstem (Rustán) ise gizlice kendi dinine inanmayı sürdürmüştür. Harem ağaları dışında eserde yer alan diğer karakterler, Roberto adlı bir Hıristiyan ve Roberto nun, Đspanya dan kendisini aramak için geldiği Lamberto dur. Lamberto sevgilisinin peşinden hareme girmek için kadın kılığına girmiştir ve Saliha (Zelinda) adıyla eserde yer almaktadır. Lamberto nun sevgilisi Clara da haremde Zahide (Zaida) adını almıştır. Đslam dinini daha sonradan benimsemiş olan Salih (Salec) de eserdeki karakterler arasındadır. Eserde ayrıca Kadı, Andrea adında bir casus, Katalina nın kendisi gibi Đstanbul da esir olarak bulunan babası, Osmanlı paşaları, Đran elçisi ve esir olan Madrigal de rol almaktadır. 33