Cumhuriyet Dönemi ( ) Gördes in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Bazý Örnekler

Transkript

1 AÜÝFD 47 (2006), sayý I, s Cumhuriyet Dönemi ( ) Gördes in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Bazý Örnekler H. KAMÝL BÝÇÝCÝ Dr., GAZÝ Ü. FEN-EDEBÝYAT FAKÜLTESÝ abstract The compositions on the gravestones with the Turkish alphabet which we have studied are on the pediments and footstones. Acaunthus, cypress and different kinds of flowers were shown within a unique form to show a wholeness. So, different motifs were portrayed together to fullfill the stone. The samples with floral, objective and geometric depictions which were made after the rebuclic are from between 1929 and 1961 and covers a 32 years time. It s attracted the attention both, the clear workman-ships and harmonius compositions on the stones. Also, some gravestones show a simpleness and linear-decorations. The gravestones with floral decorations are culiar to Gordes tradition. key words Gravestones: Tradition, Decoration, Floral, Objective. Gördes Ege Bölgesinde Manisa iline baðlý bir ilçedir. Topraklarýný doðuda ayný ilin Demirci, güneyde Kula ve Salihli, batýda Akhisar, kuzeyde ise Balýkesir in Sýndýrgý ilçeleri çevirir. Ýlçe, Uþak-Gördes yaylasýnýn batý ucundadýr. Batý Anadolu da Gediz Irmaðý na kavuþan Kum Çayý nýn yukarý kýsmýnda Gördes Deresi ve bu derenin batý kýyýsýndaki yamaç üzerinde yer alan rakýmlý bir kasabadýr. Bu bölgede geçmiþte yer yer toprak kaymalarý olduðundan, yýlýnda kasaba 3 km. ilerideki kayalýk bir zemin üzerine yeniden inþa edilmiþtir. 1 S. Sami Ýlker, Tuncay, Halil Aker (Anlatan: Zekeriya Yurdoðlu), Bir Zamanlar Gördes, Manisa 1999, s

2 170 AÜÝFD 47 (2006), sayý I Milli kültürümüz bakýmýndan Ege Bölgesine has özellikler taþýyan ancak ülkemizde halýlarý dýþýnda pek tanýnmayan Gördes ilçesi nin kültürel dokusunda en önemli unsurlardan biri, eski Gördes te bulunan Aðalar Mezarlýðý, Büyük, Garipler Mezarlýðý, Hüseyni Baba Mezarlýðýndaki mezar taþlarýdýr 2. Bu taþlardaki sanatsal zenginlik eski zengin mazisine sessizce þahitlik eder gibidir. Cumhuriyet döneminin Latin alfabeli geleneksel ve Osmanlý dönemine ait mezar taþlarýnýn bulunduðu mezarlýklarda yer alan yeni tarihli þahideler geçmiþteki kimi örnekleri hatýrlattýðý için önem taþýmaktadýr. Bu mezar taþlarý geçmiþin taþ iþçiliðinin estetik beðenisi yanýnda, Gördes teki yerleþik hayat ve kültürel doku konusunda da bizleri aydýnlatmaktadýr. Burada önemli olan husus, bezemeli mezar taþlarýnda gözlenen; taþýn ön veya arka yüzünün bir kýsmýnýn, ya da bütün yüzeyinin süslemelerle iþlenmiþ olmasýdýr. Süslemeler genellikle tepeliklerde yoðunlaþmakta ve ayrýca ayak taþlarýnda da yer almaktadýr. Cumhuriyetin ilanýndan itibaren Gördes mezarlýklarýnda, geleneksel Osmanlý üslubunu çaðrýþtýran 30 kadar yakýn tarihli mezar taþý bulunmaktadýr. Bu mezar taþlarýndan 10 tanesi mimari bezeme özelliklidir. Çoðunluðu cami tasvirli olan bu grubu baþka bir makalede 3 deðerlendirdiðimiz için bu makalemize onu dahil etmedik. larda Osmanlý dönemini hatýrlatan, bitkisel, geometrik ve nesnel bezeme özellikli yirmiye yakýn mezar taþý içerisinden daha iyi durumda olan, 14 tanesini çalýþma konumuza dahil ettik. Bu çalýþmada incelediðimiz mezar taþlarýyla birlikte, Osmanlý mezar taþlarýndan bazýlarýnýn fotoðraflarýný da aralarýndaki yakýn benzerliði, etkileþimi göstermesi açýsýndan yer vermeye çalýþtýk. Yakýn tarihli mezar taþlarýyla, Osmanlý mezar taþlarý içerisinden süsleme yönünden benzer olanlarýn bir kýsmýnýn da birbirlerine yakýn durumda bulunduklarý gözlenmiþtir. Dolayýsýyla ele aldýðýmýz mezar taþlarý, mezar sahiplerinin mezarlýk çevresinde gördüðü Osmanlý taþlarýndan etkilenerek sipariþ vermiþ ve yaptýrmýþ olabilecekleri yönündedir. Bezemeleri Osmanlý üslubunu andýrýr þekilde yapýlan az sayýdaki Latin alfabeli mezar taþý, geçmiþin izlerini aksettirmesi açýsýndan önem kazandýðý için bu çalýþmada deðerlendirilmiþtir. Makale konumuz Gördes teki Osmanlý Dönemi Mezar Taþlarý olmadýðý gibi tezle ilgili genel kýsa özelliklerin, bazý alýntýlarýn dýþýnda tezden bir bölüm deðildir. 2 Bkz. H.Kamil Biçici, Manisa Gördes te Bulunan Osmanlý Dönemi Süslemeli Mezar Taþlarý, Gazi Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basýlmamýþ Doktora Tezi), Sanat Tarihi Anabilim Dalý, Ankara, Bu konuyla ilgili geniþ bilgi için bkz., H.Kamil Biçici, Gördes te Bulunan Mimari Bezemeli Mezar Taþý Ýþçiliðinden Bazý Örnekler, Manas Ünv. Sos. Bil. Der. Yayýn no: 66, Süreli Yay. Dizisi: 18, S. 13, Biþkek, s. 1-15, 2005: 1-15.

3 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 171 Buradaki amaç eski ile yeniyi karþýlaþtýrýp, deðerlendirmek, eskinin daha çok devamý niteliðinde olan yeni örnekleri tanýtarak bir fikir vermektir yýllarý içerisindeki tez sonrasý çalýþmasýna dayanan, inceleyeceðimiz yýllarýna ait örnekler, yýllarý içerisinde tez kapsamýnda Gördes mezarlýklarýnda yapmýþ olduðumuz Osmanlý dönemine ait örneklerin bir devamý gibidir. Osmanlý devleti yýkýlýp, Cumhuriyet kurulunca yörenin insanlarý geçmiþlerini unutmamýþlar, atalarýna, yakýnlarýna ait taþlarý korumaya gayret etmelerinin yanýnda, az örnekle de olsa geçmiþin izlerini mezar taþlarýnda yansýtmaya, yaþatmaya çalýþmýþlardýr. Osmanlý sonrasý mezar taþlarýný tanýtmadan önce makale konumuza süsleme ve kompozisyonda kullanýlan motifler yönünden dayanak olan, Gördes teki Osmanlý dönemine ait süslemeli mezar taþlarýndan bahsetmek gerekir: Gördes te Aðalar, Büyük, Garipler, Hüseyni Baba larýndan üçyüzotuzsekiz mezar taþý, Belediye ye ait Soðuk Hava Deposu önünde bulunan mezar taþlarýndan beþ mezar taþý incelenerek, ilgili tez çalýþmamýzda yer almýþtýr. Mezar taþlarýnda tarihi bilinen bütün örnekler XVIII.yy.baþý ile XX-.yy. ilk çeyreði arasýndadýr. Üçyüzkýrküç örnekten yetmiþsekiz tanesi XVII- I.yy., yüzdoksanbeþ tanesi XIX.yy., otuziki tanesi XX.yy. ilk çeyreði, kýrk tanesinin de tarihi bilinmemekle birlikte benzer malzeme, form ve bezeme özelliklerine göre tarihlendirilip, XVIII-XIX.yy. arasýndaki bir zaman diliminde olabileceði düþünülmektedir. Mezar taþlarýnýn yedi tanesi taþ, geri kalaný da mermer malzemeden yapýlmýþtýr. Mezar taþlarýnýn büyükten küçüðe doðru yükseklikleri 190 cm. ile 31 cm., geniþlikleri 54 cm. ile 15 cm., kalýnlýklarý ise 38 ile 3 cm. arasýnda deðiþmektedir. Gördes te bulunan Osmanlý dönemi mezar taþlarý þahideli tiptedir. Örneklerin çoðu dikdörtgen gövdeli, bir kýsmý da dikdörtgen prizmal gövdelidir. Ellidört mezar taþýnda ayak taþý bulunmaktadýr. Seksenyedi mezar taþýnda ikisi kadýn baþlýðý olmak üzere kavuk, sarýk, fes, külah türü baþlýk yer almaktadýr. Þahidelerin yapým tekniði olarak oyma ve kazýma karþýmýza çýkmaktadýr. Süsleme tekniði olarak oyma, kazýma ve boyama tekniði uygulanmýþtýr.kazýma tekniði daha çok ayak taþlarýnda göze çarpmaktadýr. Taþýn üzerine çizilerek yapýlan süsleme oldukça þematik ve yüzeyseldir. Boyama tekniðinde, doðal boyalarla daha çok taþýn kitabesi renklendirilmiþtir. Az örnekte de tepelikteki süslemenin üzeri boyanmýþtýr. Kitabelerin ve süslemelerin çoðu kabartma görünümündedir. Süsleme konusu olarak bitkisel, nesneli, geometrik bezeme unsurlarý ve yazý kullanýlmýþtýr. Bitkisel tasvirlerde en çok akantus, servi, gül, lale, kýr çiçekleri, bazen tek, bazen çiçek demetleri þeklinde, bazen de mimari ve geometrik unsurlarla beraber kullanýlmýþtýr. Nesneli bezemelerde; deðiþik

4 172 AÜÝFD 47 (2006), sayý I tipte vazolar, saksý, meyve kaseleri ve içinde yer alan meyveler, çiçekler, inci ve gerdanlýk dizisi, geometrik süslemelerde; çarkýfelek, burma, ýþýn çubuðu, hilal, saç örgüsü, zikzak, testere diþi, yýldýz, yürek motifi diðer örneklerde olduðu gibi taþýn tepeliðinde, alýnlýðýnda, alýnlýkla kitabeyi çeviren yatay kuþak veya kitabeyi ters U þeklinde saran kuþak içerisinde, kitabenin üst yan köþelerinde ve ayak taþlarýnda karþýmýza çýkmaktadýr. Genellikle tabiattan alýnan bitkisel süslemeler çoðunlukla natüralist bir yaklaþýmla taþýn yüzeyine iþlenmiþtir. Mimari kompozisyonlar taþýn alýnlýk kýsmýnda yer almaktadýr. Bu kompozisyonlar akantus, serviler, çiçekler, vazo, meyve kasesi ve diðer bitkisel unsurlarla birlikte tasvir edilmiþtir. Cami, türbe ve evlerin yer aldýðý mimari tasvirler yüzbir mezar taþýnda göze çarpmaktadýr. On mezar taþýnda sadece alem ve cami kubbesinin küçük bir kýsmý verilerek caminin bir ünitesiyle cami vurgulanmak istenmiþtir. Gördes te Osmanlý sonrasý ayný anlayýþla yapýlan mimari bezemeli benzer mezar taþlarý da bulunmaktadýr. 4 Mimari bezeme mezar taþlarýnýn dýþýnda halýlarda, mimari süslemelerde, çeþmelerde, þadýrvanlarda, duvar resimlerinde, madeni eserlerde, çinilerde, seramiklerde, minyatürde, iþlemelerde, kuþevlerinde özellikle Batýlýlaþmanýn etkisini yoðun olarak gösterdiði XVIII ile XIX. yy.da ortak beðeniler sonucu ortaya çýktýðý görülmüþtür. Bu benzer anlayýþýn cumhuriyetin ilanýndan sonra da devam ettiði gözlenmektedir 5. Osmanlý döneminde mimari bezemeli Osmanlý mezar taþlarý kadýnlara ait mezarlarda ortaya çýkarken, ilk defa bu tür mimari bezemeler yedi erkek mezarýnda da karþýmýza çýkmaktadýr. Bu da bizlere eski geleneklerin deðiþerek,az da olsa devam ettiðini göstermesi açýsýndan önem taþýmaktadýr 6. Ayrýca burada deðinmediðimiz, Osmanlý mezar taþlarýndaki yazýlý bezemeler ile kitabelerde yer alan yazýlara göre Gördes teki sosyal ve dini yaþama ait bilgiler (yöreye ait kadýn erkek isimleri, yer ve mahalle adlarý, bulaþýcý hastalýktan ölen olup olmadýðý, þair,hattat ve diðer meslek isimleri, dini ünvanlar, bürokrat ve üst rütbeli askerler, mezar taþý kitabelerinde yer alan baþlýklar) tez çalýþmasýyla ilgili diðer bir makalede iþlenmiþtir. 7 Bunun yanýnda yakýn tarihli mezar taþlarýnda 7 mezar taþýnda doðum ve ölümle ilgili bilgilerin yanýnda (17 ile 77 yaþ grubu arasýnda), Osmanlý dönemi soy ve lakap isimlerinden olan Nasuhoðlu (No:2,6,12), Ustaoðlu (No:11) adlarý dikkat çekmektedir. 4 Biçici, 2005, a.g.m., Biçici, 2005, a.g.m., Biçici, 2005, a.g.m., 1. 7 Bkz. H. Kamil Biçici, Gördes Mezar Taþlarýndaki Yazýlý Bezemeler ve Mezar Taþý Kitabelerine Göre Gördes teki Sosyal ve Dini Yaþama Ait Bazý Bilgiler, EKEV Akademi Dergisi, 10, S. 27 (Bahar 2006), s

5 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 173 Yukarýda deðinmeye çalýþtýðýmýz Osmanlý dönemi mezar taþlarý ile incelediðimiz Türkçe Latin alfabeli, bezemeli mezar taþlarý arasýnda büyük benzerlik olduðu görülmektedir. Bu benzerlik kompozisyonlarda süslemenin ya kýsmen ya da tamamen ele alýnmýþ biçiminde karþýmýza çýkmaktadýr. Kompozisyon içinde bitkisel aðýrlýðýn göze çarptýðý görülmüþ, akantus, servi ve çiçeklerin çeþitli unsurlarla birlikte konuya bütünlük katmak amacýyla iþlendiði gözlenmiþtir. Cumhuriyetin ilanýndan sonra yapýlan bitkisel, nesneli ve geometrik tasvirli örnekler 1929 ile 1961 tarihleri arasýndaki 32 yýllýk bir zaman dilimini kapsamaktadýr. No:1 deki mezar taþý (Fotoðraf No:1-2, çizim:1) Osmanlý dönemine ait bir mezardýr. Fakat bu mezar taþýnýn Osmanlýca kitabesi Cumhuriyetin ilanýndan sonra silinip, yeni Türkçe kullanýmý olmasý sebebiyle, 1916 tarihli bu mezar taþý da incelemeye dahil edilmiþtir. Mezar Taþý No 1 Fotoðraf No: 1-2, çizim:1 Fotoðraf 1. Vacide, baþtaþý, 1916 Büyük Fotoðraf 2. Vacide, ayaktaþý, 1916, Büyük No.1, çizim 1, Vacide, baþtaþý,1916 Büyük Tarih: H.1335/M.1916, Yeni Türk alfabesinin kabulünden sonra tekrar elden geçtiðinden dolayý ikinci tarihlendirme 1929 ile 1935 arasý olabilir. Yeri: Büyük

6 174 AÜÝFD 47 (2006), sayý I Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Kime Ait Olduðu: Ahmet Hafýz Kerimesi Vacide Kitabesi: -Ah ölüm, -Bir gülüm, -Geldi cihan, -Uçtu gitti, -O pervane, - Pehlivan oðlu, - Ahmet Hafýz, -Kerimesi Vaci, -de ruhuna, -Fatiha 15 Haziran Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Baþtaþý Boy: 82 cm. En: 33 cm. Kal.: 6 cm. Ayaktaþý: Boy:72 cm. En:29 cm. Kal.:6 cm. Konu: Bitkisel (yaprak, rozet, servi, horoz ibiði) ve nesneli (çiçek baðý) iþlenmiþtir. Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru her iki yönden, geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Bu bordürün üst tarafýnda içinde çiçeklerin yer aldýðý bir kompozisyon görülmektedir. Çiçek baðýnýn içerisinden çýkan ve her iki yönden yanlara doðru sarkan dallar, yapraklar ve rozet çiçekleri ele alýnmýþtýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 11 satýr halinde verilmiþtir. Ayak taþý yanlardan sivri üst tepelik kýsmýna doðru gidildikçe geniþlemektedir. Gövde yüzeyinde ucu saða doðru kývrýk olan servinin, gövdesi alttan üste doðru geniþleyen içi taralý, gövdesinin iki yanýndan birer dal çýkan ve bu dallarýn her bir tarafýnda birer horoz ibiði çiçeði motifi bulunan servi aðacý, taþa kazýlmýþtýr. Mezar Taþý No 2 Fotoðraf No: 3, 4, 5 (Fot.4, Aiþe, 1885; Fot.5, Hacý Ali Efendi zevcesi Gülsüm, 1793, Büyük ), çizim:2 Tarih: D.1868, Ö.1929 Kime Ait Olduðu: Ayþe Öðüt Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Kitabesi: -Nasuhoðlu, -Hafýz Mehmet, -Zevcesi, -Ayþe Öðüt, -Ruhuna, - Fatiha, -D.1285, Ö Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr.

7 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 175 Fotoðraf 3. Ayþe Öðüt, D.1868, Ö. 1929, Büyük Fotoðraf 4. Müftüzade Hafýz Muhammed Efendi zevcesi Aiþe, 1885, Büyük Fotoðraf 5. Müftüzade Hacý Ali Efendi zevcesi Gülsüm, 1793, Büyük No.2, çizim 2, Ayþe Öðüt, D.1868, Ö. 1929, Büyük Ölçü: Boy: 109 cm. En: 30 cm. Kal.: 9 cm. Konu: Bitkisel (akantus, yaprak) ve nesneli (vazo) bezeme seçilmiþtir., Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný basýk kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Bu bordürün üst tarafýnda kaideli bir vazo içerisinden yükselen stilize edilmiþ yapraklar yer almaktadýr. Vazonun gövdesi bitkisel bezemeli olup, vazodan þua þeklinde çýkan dallar üste ve yanlara doðru kývrýlmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 7 satýr halinde verilmiþtir.

8 176 AÜÝFD 47 (2006), sayý I Mezar Taþý No 3 Fotoðraf No: 6,7 (Fot.7, Aðazade Hacý Hafýz Muhammed Ali kerimesi Hadice, 1871, Büyük ) Fotoðraf 6, Hacý Hüseyin karýsý Fatma,1931, Büyük Fotoðraf 7, Aðazade Hacý Hafýz Muhammed Ali kerimesi Hadice, 1871, Büyük Tarih: Kime Ait Olduðu: Hacý Hüseyin Karýsý Fatma Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Kitabesi: -Ah ölüm, Cuma, -Hoþ geçindim, -Gücendirmedim bir ferdi, -Þükür ol Tanrý ya asan ölüm verdi, -Dünyam rahattý, fakat bulmadým, -Tadýný, oku bir fatiha, -Sevindir kadýný, -Hacý Hüseyin, -Karýsý Fatma, - Ruhuna fatiha Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 119 cm. En: 47 cm. Kal.: 6 cm. Konu: Bitkisel (akantus, ayçiçeði) seçilmiþtir.

9 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 177 Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru her iki yönden geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Bu bordürün merkezine irice ayçiçeði göbeði yerleþtirilmiþ ve bu çiçeðin üstünde de stilize edilmiþ, bukle haline getirilmiþ akantus yapraklarý yerleþtirilmiþtir. Yapraklar üste, saða ve sola doðru kývrýlarak devam etmektedir. Kitabede yer alan yazý þeritleri 11 satýr halinde verilmiþtir. Mezar Taþý No 4: Fotoðraf No: 8 Fotoðraf.8, 1931, Aðalar Mezarlýðý Tarih: 1931 Kime Ait Olduðu: Belli deðildir. Yeri: Aðalar Mezarlýðý Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Kitabesi : -1931, -Bak efendi, -m þu mezarýn, -Taþýna, benim, -Ehvalim ge, -lince kimse, -Bilmez yaþý, -m, ah henüz gi, -rdim yirmi, -Yaþýna, me, -zar taþý, -Diðildi baþý, -ma. Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarý olabilir.

10 178 AÜÝFD 47 (2006), sayý I Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 92 cm. En: 35 Kal.: 6 cm. Konu: Bitkisel (rozet, yaprak) ve nesneli (taký) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Bu bordürün merkezine irice bir rozet çiçeði ve çiçeðin çevresine de taký yerleþtirilmiþtir. Bu takýnýn her iki tarafýna karþýlýklý olarak yerleþtirilmiþ birer tane rozet çiçeði göze çarpmaktadýr. Taþýn tepeliðinin her iki kenarýnda stilize edilmiþ ve perde bukleleri gibi verilmiþ yapraklardan oluþan motifler iþlenmiþtir. Kitabede yer alan yazý þeritleri 13 satýr halinde verilmiþtir. Mezar Taþý No 5: Fotoðraf No: 9, 10 (Fot.10, Muhammed kýzý Emine, 1760, Büyük ) Fotoðraf 9, Zeyneb,1933, Aðalar Mezarlýðý Fotoðraf 10, Muhammed kýzý Emine, 1760, Büyük No:7 Tarih: Kime Ait Olduðu: Birgivizade Mehmet karýsý Zeyneb Yeri: Aðalar Mezarlýðý Üslup: Antinatüralist verilmiþtir.

11 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 179 Kitabesi: -Ah ölüm, -Zair bu taþ genç yaþ, -Dahi oðlunun ölümü, -le hayatýný kara ge, -çiren Birgivizade, -Mehmet Bey karýsý Zey, -nebin ruhuna, - Fatiha, Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Üç parça çýkýntýlý tepelik kýsmý kýrýk ve eksik durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 85 cm. En: 35 Kal.:7 Konu: Bitkisel (gül,akantus) ve geometrik (damla veya ýþýn çubuðu) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile dilimli tepelik kýsmýný basýk kemer biçimli bir silme kesmektedir. Bu silmeyle birleþen ve yuvarlak kemer biçimli silmenin altýnda stilize edilmiþ gül goncasýný hatýrlatan bir çiçek ve bu çiçeðin üst tarafýnda etrafa bir þua gibi daðýlan dokuz dilimli, yelpaze, yarým rozet çiçeði, istiridye veya damla motifi gibi de tanýmlayabileceðimiz ýþýn çubuklarý motifi göze çarpmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 9 satýr halinde verilmiþtir. Mezar Taþý No 6: Fotoðraf No: Fotoðraf 11, Mustafa Rasim Öðüt,D.1857, Ö.1934, baþtaþý, Büyük Fotoðraf 12, Mustafa Rasim Öðüt,D.1857, Ö.1934, ayaktaþý, Büyük

12 180 AÜÝFD 47 (2006), sayý I Tarih: D.1857, Ö.1934 Kime Ait Olduðu: Mustafa Rasim Öðüt Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Kitabesi: -Hüvel baki, -Nasuh zade, -Mustafa Rasim, -Öðüt ruhuna, -Fatiha, -Doðumu -1274, Ölümü Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Erkek mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Baþtaþý Boy: 85 cm. En: 33 Kal.: 9, Ayaktaþý Boy: 92, En:33, Kal.: 7 Konu: Bitkisel (servi) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Üst kýsmý yuvarlak kemer biçimli, alt kýsmý dikdörtgen gövde biçimli olan baþtaþýnda herhangi bir süsleme bulunmamaktadýr. Ayaktaþý da ayný biçime sahiptir.taþýn gövdesinde alttan üste doðru giden, içi ayrýntýlý ve sýk bir þekilde taranmýþ bir servi aðacý yer almaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 7 satýr halinde verilmiþtir. Mezar Taþý No 7 Fotoðraf No: 13-14, 15 (Fot.15, Ali Ustaoðlu Ýsmail in zevcesi Ümmü Gülsüm, 1848, Büyük ), çizim:3 Fotoðraf 13, Emine Þahin, 1934, baþtaþý, Büyük Fotoðraf 14, Emine Þahin, 1934, ayaktaþý, Büyük

13 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 181 Fotoðraf 15, Ali Ustaoðlu Ýsmail'in zevcesi Ümmü Gülsüm, 1848, Büyük No.7, çizim 3, Emine Þahin, 1934, ayaktaþý, Büyük Tarih: 1934 Kime Ait Olduðu: Emin kýzý Emine Þahin Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist ve çizgisel verilmiþtir. Kitabesi: -1934, -Hakdan geldi, -Bir nida, -Hakka etdim, -Canýmý feda, - Emin kýzý, -Emine Þahin, -Ruhuna, -Fatiha. Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Baþtaþý Boy: 105 cm. En: 32 Kal.: 4, Ayaktaþý Boy: 104, En:28, Kal.: 4 Konu: Bitkisel (akantus, servi, lale, yaprak) ve nesneli (vazo) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Bu bordürün üst tarafýnda kaideli bir vazo içerisinden yükselen stilize edilmiþ yapraklar yer almaktadýr. Vazonun gövdesi fazla belli olmamakla birlikte bezemeli olup, vazodan çýkan dallar üste ve yanlara doðru kývrýlmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 9 satýr halinde verilmiþtir. Baþtaþý

14 182 AÜÝFD 47 (2006), sayý I ile ayný biçime sahip olan ayaktaþýnda alttan üste doðru giden bir servi aðacý ve servi aðacýnýn iki yanýnda alttan üste doðru devam eden, oldukça stilize edilmiþ ve çizgisel olarak ince bir kazýmayla ele alýnmýþ dallar, yapraklar ile servinin üst iki yanýnda birer laleden oluþan kompozisyon göze çarpmaktadýr. Mezar Taþý No 8 Fotoðraf No: 16-17, 18 (Fot.18 ve çizim:5, Muhammed Aða kerimesi Rahime, 1795, Büyük ), çizim:4, 5 Fotoðraf 16, Kadriye Haným,1938, baþtaþý, Büyük Fotoðraf 17, Kadriye Haným,1 938, ayaktaþý, Büyük Fotoðraf 18, Muhammed Aða kerimesi Rahime, 1795, Büyük Çizim 5, Muhammed Aða kerimesi Rahime, 1795, Büyük

15 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 183 Tarih: 1938 Kime Ait Olduðu: Kadriye Haným Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Kitabesi: -Allah baki, -Felek acýmadý, -Bu genç cana, -Zulm etti, -Giribana, -Býraktý bir evladýný, -Yadiðar, -Genç oldu, -Yazýk oldu, -Bu cana, -Ýbrahim Büke, -Karýsý Kadriye, -Ruhuna fatiha, Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Baþtaþý Boy: 110 cm. En: 40 Kal.: 6 cm., Ayaktaþý Boy: 115 cm., En:31 cm., Kal.: 7 cm. Konu: Bitkisel (akantus, servi, gül), nesneli (alem) ve geometrik (ýþýn çubuklarý) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile dilimli tepelik kýsmýný basýk kavisli kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Bu bordürle birleþen ve yuvarlak kemer biçimli baþka bir bordürün içinde stilize edilmiþ gül goncasýný hatýrlatan bir çiçek ve bu çiçeðin etrafýnda sekiz dilimli yelpaze veya damla motifi gibi görünümlü ýþýn çubuklarý motifi dikkat çekmektedir. Bordürün üstünde, alemi hilalli, bir cami kubbesi, iki yanýnda ise; stilize edilmiþ birer akantus yapraðý göze çarpmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 14 satýr halinde verilmiþtir. Ayaktaþý da baþtaþýyla ayný biçime sahiptir.taþýn gövdesinde alttan üste doðru giden, ucu saða kývrýk, içi sýk bir þekilde taranmýþ bir servi aðacý yer almaktadýr. Mezar Taþý No 9: Fotoðraf No: 19, çizim:6 Tarih: Kime Ait Olduðu: Hacý Ahmet karýsý Gülsüm Özkan Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Kitabesi: -Muhamme de, -Kandým, -Tan, -rý ya inandým, -Dünya yalan, - mýþ gafil av, -landým, -Hacý Ahmet, -Karýsý, -Gülsüm Özkan, -Ruhuna, -Fatiha, -11 Nisan Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur.

16 184 AÜÝFD 47 (2006), sayý I Fotoðraf 19, Gülsüm Özkan, 1939, Büyük No.9, çizim 6, Gülsüm Özkan, 1939, Büyük Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 101 cm. En: 30 cm. Kal.: 6 cm. Konu: Bitkisel (akantus, rozet, küpe) ve geometrik (püskül, zincir, apolet) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Sivri kemer biçimli tepelikli, dikdörtgen gövde biçimli olan taþýn tepeliðinde, vazoya benzetilmiþ bitkisel bir motifin içerisinden stilize edilmiþ akantus yapraklarý ve yapraklarýn arasýndan birer küpe çiçeði çýkmaktadýr. Tepeliði sýnýrlayan basýk kemer biçimli bordürle, yazý þeritlerini kesen yatay bordür arasýndaki kýsýmda bitkisel ve nesneli motifler göze çarpmaktadýr.bunun üst tarafýnda dairesel bir nesnenin içerisinde rozet çiçeði bulunmaktadýr. Onunda altýnda iki tane apolete benzer püsküllü bir nesne dikkat çekmektedir. Bunun üzerinde ve altýnda yarý dairesel ve kordonu andýrýr bir zincir iki taraftan bordürle birleþmektedir. Alt kýsýmda yine apolete benzer bir nesne iþlenmiþtir. Daha da altta ise, bir püskülün altýndan çýkan stilize edilmiþ yapraklar ve çiçeklerden oluþan bir bezeme dikkat çekmekte ve bunlar iki ters yöne doðru karþýlýklý olarak sýralanmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 13 satýr halinde verilmiþtir.

17 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 185 Mezar Taþý No 10: Fotoðraf No: 20-21, 22 (Fot.22, Topal Aðazade Muhammed Ali Aðanýn ehli Aiþe, 1854, Büyük ) Fotoðraf 20, Hatice, 1940, baþtaþý, Büyük Fotoðraf 21, Hatice, 1940, ayaktaþý, Büyük Fotoðraf 22, Topal Aðazade Muhammed Ali Aðanýn ehli Aiþe, 1854, Büyük Tarih: 1940 Kime Ait Olduðu: Mehmet Iþýk kýzý Hatice Kitabesi: -1940, -Allah baki, -Bir gülüm, -Geldi cihana, -Uçtu gitti, -O pervana, -Dayanýlmaz, -Bu hicrana, -Mehmet Iþýk, -Kýzý Hatice, -Yaþý 17,- Ruhuna, - Fatiha. Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Baþtaþý Boy: 93 cm. En: 32 Kal.: 7 cm., Ayaktaþý Boy: 93, En:31 cm., Kal.: 5 cm. Konu: Bitkisel (akantus, yaprak) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Baþtaþý ve ayaktaþý alttan üste doðru geniþleyen, dikdörtgen gövde formlu, üst kýsýmlarý sivri kemer biçimli bir þekilde ele alýnmýþtýr. Baþtaþýnýn üst

18 186 AÜÝFD 47 (2006), sayý I tepelik kýsmýnda, vazo biçimine getirilmiþ bitkisel unsurlu bir motifin içerisinden çýkan stilize edilmiþ dallar ve yapraklar göze çarpmaktadýr. Yazýnýn bulunduðu kýsýmla tepelik kýsmýn yuvarlak kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 13 satýr halinde verilmiþtir. Ayaktaþýnda yer alan süslemeyi stilize edilmiþ akantuslar oluþturmaktadýr. Akantuslar üste ve iki yöne doðru kývrýlmaktadýr. Akantusun yer aldýðý tepelik kýsmý ile herhangi bir süsleme bulunmayan gövde kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir bordür kesmektedir. Mezar Taþý No 11 Fotoðraf No: 23-24, çizim:7 Fotoðraf 23, Ali Ustaoðlu Fehim, 1941, baþtaþý, Büyük Fotoðraf 24, Ali Ustaoðlu Fehim, 1941, ayaktaþý, Büyük No.11, çiz.im 7, Ali Ustaoðlu Fehim, 1941, ayaktaþý, Büyük Tarih: Kime Ait Olduðu: Ali Ustaoðlu Fehim Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist verilmiþtir. Kitabesi: -Her þey fani, -Allah, -Baki, -Doðru dürüst, -Et kelam, -Nasip olsun bir fatiha, -Ali Ustaoðlu, -Fehim, -Ruhuna fatiha, Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr.

19 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 187 Türü: Erkek mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Baþtaþý Boy: 86 cm. En: 41 cm. Kal.: 4 cm., Ayaktaþý Boy: 79 cm., En: 29 cm., Kal.: 7 cm. Konu: Bitkisel (kývrýk dal) ve geometrik (ýþýn çubuðu, hilal, yýldýz) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Baþtaþý ve ayaktaþý alttan üste doðru geniþleyen, dikdörtgen gövde formlu, sivri kemer biçimli tepelikle bir þekilde ele alýnmýþtýr. Baþtaþýnýn üst tarafýnda alttan istiridye niþi, damla, yelpaze diye de adlandýrýlan ýþýn çubuklarý motifi göze çarpmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 10 satýr halinde verilmiþtir. Ayaktaþýnýn üst kýsmýnda yer alan bezeme ise; birbirini alttan kesen iki yapraklý dal üstünde hilal ve yýldýz motifleri tasvir edilmiþtir. Gövde yüzeyi ince bir çizgi halinde yatay ve yuvarlak kemer biçimli bir þekilde kesilmiþtir. Gövde de herhangi bir süsleme bulunmamaktadýr. Mezar Taþý No 12: Fotoðraf No: 25 Fotoðraf 25, Zehra Öðüt, D.1909, Ö.1950, Büyük Tarih: D.1909, Ö.1950 Kime Ait Olduðu: Nasuhoðlu Ýsmail Öðüt zevcesi Zehra Öðüt Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist verilmiþtir.

20 188 AÜÝFD 47 (2006), sayý I Kitabesi: -Hüvel baki, -La ilahe illallah, -Muhammeden Resullullah, -Nasuh oðlu, -Ýsmail Öðüt, -Zevcesi, -Zehra Öðüt, -Ruhuna fatiha, -D.1327, - Ö.1950, -Taþçý cami ustasý Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Kadýn mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Boy: 110 cm. En: 31 cm. Kal.: 9 cm. Konu: Bitkisel (akantus, yaprak) ve nesneli (vazo) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru geniþleyerek devam eden mezar taþýnýn, gövde ile yuvarlak tepelik kýsmýný basýk kemer biçimli bir bordür ayýrmaktadýr. Bu bordürün üst tarafýnda kaideli bir vazo içerisinden yükselen stilize edilmiþ yapraklar yer almaktadýr. Vazonun gövdesi bitkisel bezemeli olup, vazodan çýkan þua þeklinde çýkan dallar üste ve yanlara doðru kývrýlmaktadýr. Kitabede yer alan yazý þeritleri 11 satýr halinde verilmiþtir. Mezar Taþý No 13: Fotoðraf No: Fotoðraf 26, Hasan Ali Kýyýcý, , baþtaþý, Büyük Fotoðraf 27, Hasan Ali Kýyýcý, , ayaktaþý, Büyük Tarih: Kime Ait Olduðu: Hasan Ali Kýyýcý Yeri: Büyük Üslup: Antinatüralist verilmiþtir.

21 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 189 Kitabesi: -Hasan Ali, -Kýyýcý, -Ruhuna, -Fatiha, Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Erkek mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Baþtaþý Boy: 83 cm. En: 36 cm. Kal.: 6 cm., Ayaktaþý Boy: 80 cm., En:39, Kal.: 5 cm. Konu: Bitkisel (akantus, ayçiçeði, servi, rozet, yaprak) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Alt kýsýmdan üst kýsma doðru her iki yönden geniþleyerek devam eden baþtaþý ve ayaktaþýnýn, gövde ile sivri tepelik kýsmýný yuvarlak kemer biçimli bir çizgiyle ayrýlmaktadýr. Baþtaþýnýn üst merkezine irice ayçiçeði göbeði konulmuþ ve bu çiçeðin üstünde de stilize edilmiþ, bukle haline getirilmiþ akantus yapraklarý yerleþtirilmiþtir. Yapraklar üste, saða ve sola doðru kývrýlarak devam ettiði görülmektedir. Kitabede yer alan yazý þeritleri 5 satýr halinde verilmiþtir. Ayaktaþýnýn üst kýsmýnda kývrýk dallý yapraklar ve bazýlarýnýn üzerinde rozet çiçekleri göze çarpmaktadýr. Taþýn gövde yüzeyinde ise; ucu saða doðru kývrýk bir servi aðacý tasvir edilmiþtir. Mezar Taþý No 14: Fotoðraf No: 28-29, çizim:8-9 Fotoðraf 28, Salihoðlu Ali Aksoy, , baþtaþý, Hüseyni Baba Mezarlýðý Fotoðraf 29, Salihoðlu Ali Aksoy, , ayaktaþý, Hüseyni Baba Mezarlýðý

22 190 AÜÝFD 47 (2006), sayý I No. 14, çizim 8, Salihoðlu Ali Aksoy, , baþtaþý, Hüseyni Baba Mezarlýðý No.14, çizim 9, Salihoðlu Ali Aksoy, , ayaktaþý, Hüseyni Baba Mezarlýðý Tarih: D.1897, Ö.1961 Kime Ait Olduðu: Salihoðlu Ali Aksoy Yeri: Hüseyni Baba Mezarlýðý Kitabesi: -Allah baki, -Ziyaretten murat, -Bir duadýr, -Bugün bana ise, - Yarýn sanadýr, -Salihoðlu, -Ali Aksoy, -Ruhuna fatiha, -D.1897, Ö Biçimi: Dikdörtgen gövde formludur. Bugünkü Durumu: Saðlam durumdadýr. Türü: Erkek mezarýdýr. Malzeme: Mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ölçü: Baþtaþý Boy: 86 cm. En: 28 cm. Kal.: 4 cm., Ayaktaþý Boy: 90 cm., En:29 cm., Kal.: 4 cm. Konu: Bitkisel (kývrýk dal, servi, rozet) ve geometrik (hilal, yýldýz) bezeme seçilmiþtir. Taným ve Kompozisyon Baþtaþý ve ayaktaþý üstten alta doðru gidildikçe inceleþen, dikdörtgene yakýn gövde formludur. Baþtaþýnýn insan baþý gibi verilmiþ dairesel üst kýsmýnda bir kývrýk dalýn kuþattýðý hilal ve yýldýz þeklinde tasvir görülmektedir. Kitabede yer alan yazý þeritleri 9 satýr halinde verilmiþtir. Ayaktaþýnda ise ucu saða kývrýk bir servi aðacý ile bu servi aðacýnýn alt ve üst her iki yanýna S kývrýmý yapan dallar üzerine, karþýlýklý yerleþtirilmiþ, stilize edilmiþ rozet çiçeðinden oluþan bir betimleme görülmektedir. Bezeme hafif bir kazýmayla verilmiþ olup, oldukça yüzeysel görünümdedir. Deðerlendirme ve Karþýlaþtýrma Makalemizde tanýtmaya çalýþtýðýmýz mezar taþlarýndan 13 tanesi Cumhuriyet döneminden, 1961 yýlýna kadar yapýlmýþ, geçmiþten izler taþýyan örneklerdir. Bir örnek ise Osmanlýnýn son döneminde yapýlmýþ (1916) ancak, yeni

23 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 191 yazýnýn kabulünden sonra taþýn yüzeyi silinerek veya baþka bir taþ kullanýlarak yeni Türkçe ile yazýlmýþ olabilmesi ihtimali ile araþtýrmamýza dahil edilmiþtir. 14 örnek 1916 ile 1961 yýllarý arasýndaki bir zaman dilimini kapsamaktadýr. Þahidelerin boylarý 82 cm. ile 119 cm., enleri 28 cm. ile 47 cm., kalýnlýklarý 4 cm. ile 9 cm. arasýnda deðiþmektedir. 9 mezar taþý kadýnlara ait, 4 mezar taþý erkeklere ait, 1 mezar taþý da (no: 4) kime ait olduðu bilinmemekle birlikte süsleme özelliklerinden dolayý bir kadýna ait mezar olabileceði söylenebilir. 9 mezar taþý ayak taþlýdýr ancak 1 tanesi (No:9) süssüz veya sade olduðu için o ayak taþý ele alýnmamýþtýr. 5 mezar taþýnda ölüm tarihi yanýnda doðum tarihi ve 2 mezar taþýnda da kaç yaþýnda öldüðü tarih de yazýyla verilmiþtir. Doðum tarihinin verilmesi Gördes Osmanlý mezar taþlarýnda çok görülen bir hususiyet deðildir. Bu daha çok Cumhuriyet dönemi ile birlikte daha sýk karþýlaþabildiðimiz özelliklerden biridir. Yeni Türkçe ile verilmiþ yazýlar, taþýn yüzeyi oyularak, kabartma görünümünde ve bazýlarý da ince bir þekilde kazýlarak ortaya çýkarýlmýþ vaziyettedir. Þahidelerin 2 tanesi Aðalar Mezarlýðýndan, 11 tanesi Büyük tan, 1 tanesi Hüseyni Baba Mezarlýðýndandýr. Örneklerin hepsinde mermer malzeme kullanýlmýþtýr. Ýki mezar taþýnda (No-2 ve 12) yeni yazýyla birlikte Arap alfabeli yazýlar da verilmiþtir. Mezar taþlarýndan No: 1, 3, 5, 8, 10, 13 diye adlandýrdýðýmýz þahidelerin Osmanlý döneminde daha önceden kullanýlmýþ olma ihtimali yüksektir. Çünkü yakýn tarihli mezar taþlarý ile Osmanlý dönemi mezar taþlarýnda kullanýlan mermer arasýnda belirgin fark görülmektedir. Ayrýca tekrar kullanýlmýþ taþlarýn yüzeyinde silme neticesi oluþmuþ, gözle görülür bir parlaklýk ve incelmiþlik göze batmaktadýr. Ýlk defa Gördes mezarlýklarýnda Cumhuriyet dönemine ait (no-9 da) bir mezar taþýnda taþçý cami ustasý diye meslek belirten bir ibare geçmektedir. Osmanlý döneminde Gördes te yerel taþçý ustalarýnýn varlýðý tahmin edilmekle birlikte incelenen Osmanlý dönemi mezar taþlarý arasýnda taþçý ustasý ile ilgili bir ibareyle karþýlaþýlamamýþtýr 8. Mezar taþlarýnda bezeme olarak bitkisel, nesneli ve geometrik süslemeler görülmektedir. Bezemelerin çoðu, Osmanlý dönemindeki mezar taþlarýnda ve su mimarisi içerisinde yer alan benzer özelliklere sahiptir 9. Ýnceledi- 8 Bkz. H. Kamil Biçici, a.g.t., Özellikle su mimarisi içinde yer alan çeþmelerde, þadýrvanlarda, sebillerde karþýmýza çýkan bezemelerde iþlenen motifler mezar taþlarýnda sýkça görülmektedir. Bu bezemelerle ilgili olarak çok çeþitli yayýnlar ve çalýþmalar bulunmaktadýr. Bkz. B.Aktuna, Ankara Çeþmeleri (G.Ü.Fen- Edebiyat Fakültesi Arkeoloji-Sanat Tarihi Anabilim Dalý Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Ankara 1997; Anonim, Tarihi Sinop Çeþmeleri, Sinop 1990;H.Aynur-H.T.Karateke, III. Ahmed Devri Ýstanbul Çeþmeleri, Ýstanbul 1995; A. Aytöre, Türkler de Su Mimarisi, Milletlerarasý Birinci Türk

24 192 AÜÝFD 47 (2006), sayý I ðimiz bitkisel bezemeli þahideler içinde yaprak motifi (8 mezar taþýnda), ayçiçeði (2 mezar taþýnda), rozet (5 mezar taþýnda), horoz ibiði (1 mezar taþýnda), akantus (9 mezar taþýnda), servi (6 mezar taþýnda), kývrýk dal (2 mezar taþýnda), küpe (1 mezar taþýnda), gül (1 mezar taþýnda), lale (1 mezar taþýnda) iþlenmiþtir. Geometrik bezemeler içinde yýldýz (2 mezar taþýnda), hilal (2 mezar taþýnda), ýþýn çubuðu (3 mezar taþýnda) betimlenmiþtir. Nesneli bezemeler içinde ise; çiçek baðý (1 mezar taþýnda), vazo (3 mezar taþýnda), zincir (1mezar taþýnda), püskül (1 mezar taþýnda), apolet (1 mezar taþýnda), taký (1 mezar taþýnda), alem (1 mezar taþýnda) dikkat çekmektedir. Gördes mezar taþlarýnda sýkça görülen bezemelerden olan servi Osmanlý sanatýnýn neredeyse her kolunda sevilerek kullanýlmýþ ve servi motifli eþsiz eserler yapýlmýþtýr. Türk sanatýnda minyatürde, tezhipte, kitap kaplarý þemselerinde, kaðýt oyma süslerde, servi þekilli yazýlarda, maden eþyada, nakýþ ve resimde, seramikte, taþ iþçilikte, mimaride, çeþmelerde 10, mezar Sanatlarý Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliðler (Ankara Ekim 1959), Ankara 1962, S ; T. Bozkurt, Beypazarý ndaki Türk Devri Yapýlarý, Ankara 2004; A. Çaylak, Çanakkale Çeþmeleri (G.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalý Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1997; K. Çeçen, Ýstanbul da Osmanlý Devrindeki Su Tesisleri, Ýstanbul 1984; K. Çeçen, Mimar Sinan ve Kýrk Çeþme Tesisleri, Ýstanbul 1988; K.Çeçen, Halkalý Sularý, Ýstanbul 1991; K. Çeçen, Üsküdar Sularý, Ýstanbul 1991; M.Çerkez, Ayaþ Yunak ve Çeþmeleri, Ayaþ ve Çevresi Kültür-Sanat Araþtýrmalarý Sempozyumu Bildirileri (2-3 Mayýs 1997 Ayaþ), Ayaþ, S ; M. Çerkez, Beypazarý Çeþmeleri, Cumhuriyetin 80. Yýlýnda Her Yönüyle Ankara, Ankara 2004, S ; S. Çetintaþ, Türklerde Su, Sebil, Çeþme, Güzel Sanatlar Dergisi, C.V, Ýstanbul 1944, S ; Y. Demiralp, Akþehir ve Köylerindeki Türk Anýtlarý, Ankara 1996; M.Denktaþ, Karaman Çeþmeleri, Kayseri 2000; M. Denktaþ, Kayseri deki Tarihi Su Yapýlarý (Çeþmeler ve Hamamlar), Kayseri 2000; A. Egemen, Ýstanbul un Çeþme ve Sebilleri, Ýstanbul 1993; Ý. Kuyulu, Kara Osman-Oðlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992; A. C.Kürkçüoðlu, Þanlýurfa Su Mimarisi, Ankara 1993; A. Ödekan, Kent Ýçi Çeþme Tasarýmýnda Tipolojik Çözümleme, Semavi Eyice ye Armaðan, Ýstanbul Yazýlarý, Ýstanbul 1992, S ; M. Önder, Konya Çeþme ve Þadýrvanlarý, Konya 1955; Y. Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlý Dönemlerinde Su Yapýlarý, Ankara 1997; E. Özdeniz, Ýstanbul daki Kaptan-I Deryâ Çeþmeleri ve Sebilleri, Ýstanbul 1995; Þ. Öztürk, Bitlis Su Mimarisi, Malatya 2004; A. Özünal, Bergama Tarihinde Su Yollarý ve Çeþmeler, Bergama 1997; N. K. Pilehvarian, Osmanlý Baþkenti Ýstanbul da Çeþmeler, Ýstanbul 2000; N. K. Pilehvarian, Osmanlý Çeþme Mimarisinde XIX. Yüzyýl Deðiþimleri, Tarihi, Kültürü ve Sanatýyla Iv. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliðler (5-7 Mayýs 2000), Ýstanbul 2000, S ; Ý.H.Tanýþýk, Ýstanbul Çeþmeleri, C. I, Ýstanbul 1943; Ý. H. Tanýþýk, Ýstanbul Çeþmeleri, C. II, Ýstanbul 1945; S. Tansuð, XVIII. Yüzyýlda Ýstanbul Çeþmeleri ve Ayasofya Þadýrvaný, Vakýflar Dergisi, S. 6, Ýstanbul 1965, S ; Ö. Yörükoðlu, Kayseri Çeþmeleri, Kayseri 1987; H. Yurttaþ-H.Özkan, Tarihi Erzurum Çeþmeleri ve Su Yollarý, Erzurum 2002; N. Yüngül, Taksim Suyu Tesisleri, Ýstanbul Bkz. H. Örcün Barýþta, Ýstanbul Çeþmeleri, Beyoðlu Cihetindeki Meyve Tabaðý Motifleriyle Bezenmiþ Tek Cepheli Anýt Çeþmeleri: Kaptan Hüseyin Paþa Çeþmesi, Topçubaþý Ýsmail Aða Çeþmesi, Kemankeþ Çeþmesi, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara 1991; H. Örcün Barýþta, Ortaköy Damat Ýbrahim Paþa Çeþmesi- Hacý Mehmet Aða Çeþmesi-Taksim Maksemindeki I. Mahmut Çeþmesi, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara

25 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 193 taþlarýnda, çeþitli anýtlarda, tahta iþçilikte, cam iþçilikte, halý-kilim-seccadelerde, kumaþlarda, el iþlerinde hayat aðacýnýn ve ölümsüzlüðün simgesi servili örnekler bulunmaktadýr 11. Serviler özellikle çeþmelerde de çok yoðun olarak ele alýnmýþtýr. Kabataþ Hekimoðlu Ali Paþa Meydan Çeþmesinin yola ve denize bakan cephelerindeki ayna taþýnda uçlarý saða ve sola kývrýk karþýlýklý birer servi 12, Ortaköy Damat Ýbrahim Paþa Çeþmesinin ayna taþýnda 13, Topkapý Sarayýndaki 239 envanter numaralý lale motifiyle bezenmiþ ayna taþýnýn iki yanýnda 14, Ayvansaray daki Kasapbaþý Hasan Efendi Çeþmesi, Topçubaþý Ýsmail Aða Çeþmesi 15, Beyoðlu Kaptan Hacý Hüseyin Paþa Çeþmesi 16, Topçubaþý Ýsmail Aða Çeþmesinde 17 uçlarý karþýlýklý olarak birbirine bakan, içleri taralý servi aðaçlarý nakþ olunmuþtur. Gördes Aðalar Mezarlýðý nda 18, Büyük ta 19, Hüseyni Baba Mezarlýðý nda 20 benzer tasvirler göze çarpmaktadýr. Gördes mezarlýklarýnda bazý baþ taþlarýnýn arkasýnda ve ayak taþlarýnda yer alan serviler tek olarak tasvir edilmiþtir. Ancak servilerin uçlarý bazýlarý saða, çok azý da dikey vaziyette taþlarda iþlenmiþtir. Serviler þekil itibarýyla düz ve sade olabildikleri gibi, genelde iki yanýnda horoz ibiði çiçeði, kývrýk dal ve yýldýz-hilal motifleriyle beraber mezarlýklarda servi motifi tasvir edilmiþtir. Bunlar baþ taþlarýnýn üçgen alýnlýðýnda mimari kompozisyon içinde, ayak taþlarýnda veya baþlýklarda iþlenmiþtir 21. Osmanlý Döneminde akantus motifi batýlýlaþmayla birlikte gerek mimari plastikte, gerek duvar resimlerinde ve gerekse de mezar taþlarýnda, barok ve rokoko döneminin antinatüralist yani stilize edilmiþ ve bunun yanýnda türlü biçimlere girmiþ olarak yer aldýðý göze çarpmaktadýr. Alaþehir Kesik 1992; H. Örcün Barýþta, Kabataþ Hekimoðlu Ali Paþa Meydan Çeþmesi, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara 1993; H. Örcün Barýþta, Ýstanbul Azapkapý Saliha Sultan Çeþmesi, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara Bkz. Cevdet Çulpan, Antik Devirlerden Zamanýmýza Kadar Ýlahiyat-Edebiyat-Týp ve Sanat Tarihlerinde Serviler, II, Ýstanbul 1961, s Barýþta, 1993, a.g.e., Barýþta, 1992, a.g.e., Barýþta, 1992, a.g.e., Barýþta, 1992, a.g.e., 74, Barýþta, 1991, a.g.e., Barýþta, 1991, a.g.e., Biçici, 2004, a.g.t., 49-51, 54-55, 56-57, Biçici, 2004, a.g.t., , , , , , , , , , Biçici, 2004, a.g.t., , Biçici, 2004, a.g.t., ,779.

26 194 AÜÝFD 47 (2006), sayý I Minare Camisi, Akhisar Ulu Camisi, Manisa Niþancýpaþa Camisi (Fatýma bin Resuli Mutlak ýn), Menemen Mahkeme Camisi Hazirelerinde bir saksýdan demet þeklinde çýkan akantuslar göze çarpmaktadýr 22. Bunlar üste ve yanlara doðru kývrýlmaktadýr. Akantuslarýn oluþturduðu benzer bezemeler Gördes te yukarýda sayýlan mezar taþlarýnda da görülmektedir 23. Gördes mezar taþlarýnda stilize edilmiþ akantus yapraklarý kitabenin üstünde, üçgen alýnlýkta ve ayaktaþlarýnda bulunmaktadýr. Akantusla birlikte ayçiçeði motifinin yer aldýðý Osmanlý dönemi benzer mezar taþý örnekleri Büyük ta göze çarpmakta ve üç örnekte yer almaktadýr 24. Rozet çiçeði motif i Ýzmir Pýnarbaþý mezarlýklarýnda yer alan müezzin Sabri Efendi nin kýzý Hüsniye Hanýmýn 1912 tarihli þahide de ve ayný yerde yazýsýz lahitli mezar taþýnda rozet çiçeði dikkat çekmektedir 25. Osmanlý dönemi Gördes mezar taþlarýnda rozet çiçeði baþ taþýnýn tepeliðinde, baþlýkta, vazoda, tepeliði dilimli olan taþlarýn ortasýnda yer alan madalyona benzer dairenin içinde ve alt iki yan diliminde, kitabenin üst iki yan köþesinde ve ayak taþýnda stilize edilmiþ bir biçimde iþlenmiþtir 26. Yýldýz ve hilal motifi baþ taþýnýn tepeliðinde ve ayak taþlarýnda hilal motifiyle bir arada ele alýnmýþtýr. Gördes te 27, Kuzeybatý Anadolu Bölgesindeki mezarlýklarda ve hazirelerde yer alan mimari bezemeli mezar taþlarýnda, hilal motifi kompozisyon içinde sýkça karþýmýza çýkmaktadýr 28. Geometrik bezemelerden olan yelpaze, damla, istiridye veya yarým rozet çiçeðini hatýrlatan motif, bir merkezden çýkan ve etrafa daðýlan, daha çok damla motifi þeklinde iþlenmiþ ýþýn çubuklarý gibi görünümdedir. Iþýn çubuðu motifi, tepeliði üç dilimli olan mezar taþlarý arasýnda daha çok karþýlaþýlmaktadýr. Osmanlý dönemine ait, bu motifle bezemeli þahideler mezarlýklarýn en eski örnekleri arasýndadýr 29, Baþ taþýnýn tepeliðinde ve ayak taþýnda çoðunlukla diðer bitkisel unsurlarla beraber yer alan örnekler XIX.yy.sonu ve XX.yy. baþýna tarihlenen örneklerdir. Ýncelediðimiz ýþýn çubuk motifli örnekler ise 1933 ile 1941 yýllarý arasýndadýr. Iþýnsal çubuklar Gördes dýþýn- 22 Biçici, 2004, a.g.t., Biçici, 2004, a.g.t., 57, 394, 410, 412, 424, 476, 478, Biçici, 2004, a.g.t., , Bkz. Necmi Ülker, Ýzmir in Pýnarbaþý Mezar Kitabeleri I (XVIII-XIX.yüzyýl), II. Araþtýrma Sonuçlarý Toplantýsý, Nisan 1984, Ankara, 1985, s.12, Biçici, 2004, a.g.t., Biçici, 2005, a.g.t., 786, Bkz. Gül Tunçel, Batý Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezartaþlarý, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara 1989, s. 17, 21, 23, 27,37, 41, 57,63, 66, 68, 70, 78, 80, 84, 88, 90, 94, 100, 111, 120, 125, 137, 141, 146, 155, 156, 173, 179, 192, 200, 208, 211, 212) 29 Biçici, 2004, a.g.t.,

27 Cumhuriyet Dönemi Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taþlarýndan Örnekler 195 da Amasya mezar taþlarýnda üç örnekte görülmektedir, çubuklarýn ucu V þeklinde çatallýdýr 30, bu motif Antalya Müzesinde 31, çeþmelerde 32 ele alýndýðý gözlenmektedir. Gerek Amasya, gerek Antalya, gerekse Ýstanbul un çeþitli semtlerinde yer alan çeþmelerde istiridye veya yelpaze görünümlü ýþýn çubuklarý Gördes te bulunan örneklere benzemekte, bunun Ýstanbul ve Anadolu da özellikle mimari yapýlar ile mezar taþlarýnda dönemin modasý olarak devam ettiði, XVIII.yy.da yoðun olarak kullanýldýðý, sonra kullanýmýnýn terk edildiði anlaþýlmaktadýr. Bu motifin birçok yerde benzerine rastlanýlan misallerinden birisi de Tire Müzesinde 33 görülmektedir. Bir süs eþyasý olan takýlar, Osmanlý döneminde mezar taþlarýnda da beðenilerek kullanýlmýþtýr. Taký motifleri Gördes te Osmanlýnýn son döneminden baþlayarak günümüze deðin kadýn mezar taþlarýnda ele alýnmýþtýr 34. Akþehir müzesinde boynunda gerdanlýk bulunan bir sfenksle baþlayan örnekler 35 XVI.yy.dan XX.yy.a kadar olan zaman dilimi içerisinde mezar taþlarýnda yer almýþtýr. Manisa Niþancýpaþa Cami haziresinde yer alan Hacý Cemal kýzý Hadice Fahriye Haným ýn 1911 tarihli ve Muhammed Efendi kýzý Ýhsan Züleyha nýn 1895 tarihli mezar taþlarýnda boyun kýsmýnýn iki yanýndan sallanan gerdanlýk konu edilmiþtir 36. Vazo motifi duvar çinilerinde, seramiklerde, taþ mermer üzerinde (özellikle çeþmelerde ve mezar taþlarýnda), eski resim ve minyatürlerde, tezhiplerde, tahta üzerindeki nakýþlarda, sedef iþlerinde, kaðýt oymacýlýðýnda, iþlemelerde beðenilen bir motif olarak çok kullanýlmýþtýr 37. Tasvirler þahidenin tepeliðinde veya alýnlýðýnda veya tepeliðinde vazo içerisinde akantus yapraklarý, çiçeklerle, birlikte ele alýnmýþtýr. Gördes mezarlýklarýnda 38, Tire Yeni Cami haziresinde bulunan Hacý Aiþe Haným ýn 1841 tarihli þahidesinin tepeliðinde kaideli bir vazodan çýkan, Manisa Müzesi nde bulunan Hayatým Ka- 30 Günnur Aydoðdu, Amasya Mezar Taþlarý, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalý (Basýlmamýþ Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1997, s Naci Eren, Antalya Müzesinde Bulunan Eski Türk Mezar Taþlarý, TED, sayý: XVII, Ankara 1982, s , res Barýþta 1991, a.g.e.; Barýþta 1992, a.g.e. 33 Necmi Ülker, Tire Müzesindeki Ýslami Kitabeler, III. Araþtýrma Sonuçlarý Toplantýsý, Mayýs 1985, Ankara, Kültür Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara 1986, s Biçici, 2004, a.g.t., H. Örcün Barýþta, Osmanlý Ýmparatorluðu Dönemi Türk Mezar Taþlarýndan Bazý Taký Tasvirleri, XIII.Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. c. II. kýsým, Ankara 2002, s , Fot. 1-18, Çiz Biçici, 2004, a.g.t., Azade Akar, Tezyini Sanatlarýmýzda Vazo Motifleri, Vakýflar Dergisi, Sayý: VIII, Ankara 1969, s Biçici, 2004, a.g.t.,

28 dýn ýn 1798 tarihli þahidesinde 39, Ýzmir Þeyh Cami Haziresi nde yer alan Þerife Aiþe nin 1808 tarihli mezar taþýnda 40 vazo motifleri incelediðimiz örneklere benzer þekilde iþlenmiþtir. Bu örnekler içerisinde bir örnekte yalnýzca alem veya alemle birlikte cami kubbesinin küçük bir kýsmý verilerek cami simgelenmek istenmiþtir. Buna benzer kompozisyonlar daha çok dilimli tepeliði olan, ýþýn çubuðu bezemeli Osmanlý dönemi mezar taþlarýnda gözlenmektedir 41. Þahidelerin büyük bir kýsmýnýn ele alýnýþýnda temiz iþçilikle beraber, seçilen motiflerin kompozisyonda birbirleriyle ahenkli veriliþi dikkat çekmektedir. Bunun yanýnda da bir kýsým þahidelerin iþleniþinde oldukça sadelik, çizgisellik hakimdir. Sonuç olarak Cumhuriyet döneminden yakýn tarihe kadar geleneksel üslupta yapýlmýþ olan, Osmanlý mezarlarýyla neredeyse iç içe duran ve sayýlarý da fazla olmayan incelediðimiz 14 mezar taþý, konu bakýmýndan bitkisel (akantus, ayçiçeði, gül, horoz ibiði, kývrýk dal, küpe, lale, rozet, servi, yaprak), geometrik (hilal, ýþýn çubuðu, yýldýz, zincir) ve nesneli bezemelidir. (alem, taký, vazo). Bir kýsmýnýn da (No.3, 13, 14) bazý Osmanlý þahideleri gibi taþýn yüzeyinin veya bezemelerinin boyanarak verildiði (fot.4, 5, 7, 22) göze çarpmaktadýr. Az bir mezar taþýyla sonuca varmak þüphesiz zordur. Fakat bununla birlikte, süsleme konularý açýsýndan, bezemelerin taþýn yüzeyine yani bilhassa tepelik, alýnlýk ve ayak taþlarýnýn gövdesine yerleþtiriliþ biçiminden, Latin alfabeli olarak kitabelerde geçen dua, þiir, yakarýþ sözlerinin anlam benzerliði yönünden, Osmanlý dönemi mezar taþlarýnýn bir devamý niteliðinde olduðu akla gelmektedir. Ýlk defa bir taþçý ustasýnýn isminin geçmesi, kitabelerin bir kýsmýnda doðum ve ölüm tarihlerinin bir arada verilmesi, süslemelerde yer yer göze çarpan sadelikle birlikte, bezemelerde deformasyona rastlanýlmasý gibi özellikleriyle Osmanlý dönemi mezar taþlarýndan ayrýlmaktadýr. Osmanlý sonrasýnýn ilk dönemlerinde kullanýlan mermer malzeme, daha sonrada kullanýlmaya devam etmiþ ama özellikle mimari kompozisyonlu mezar taþlarýnýn bazýlarýnda dökme beton ve alçý karýþýmý bir malzeme kullanýldýðý anlaþýlmýþtýr. 42 Mermer malzemenin zaman içinde kalýnlýðýnýn azalmasýnýn ve mermer cinsinin deðiþmesinin yanýnda, ölçü bakýmýndan da Osmanlý döneminde yapýlanlardan daha kýsa boyutlu yapýldýklarý müþahade edilmiþtir. Bütün bunlarda bize geçmiþin izlerinin, beðenilerin devam ettiðini, zaman içinde ekonomik þartlarýnda mezar taþlarýnýn ele alýnýþ biçiminde önemli bir faktör olduðunu göstermektedir. 39 Tunçel, 1989, a.g.e., Tunçel, 1989, a.g.e., 31-33; Biçici, 2004, a.g.t., Biçici, 2005, a.g.m., 1-15.