BULGARİSTAN DA OSMANLI DÖNEMİ VAKIF ESERLERİ ENVANTERİ KİTABI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Mehmet Emin YILMAZ 1

Transkript

1 Mart BULGARİSTAN DA OSMANLI DÖNEMİ VAKIF ESERLERİ ENVANTERİ KİTABI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Mehmet Emin YILMAZ 1 Emaneti ehline veriniz. Nisa suresi 58. ayet 2 Balkanlar daki Osmanlı eserleriyle ilgili en kapsamlı çalışma, merhum Mimar Ekrem Hakkı Ayverdi başkanlığında İ. Aydın Yüksel, İbrahim Numan ve Gürbüz Ertürk ten oluşan heyet tarafından hazırlanıp İstanbul Fetih Cemiyeti tarafından 1975 senesinde basılan Avrupa da Osmanlı Mimari Eserleri isimli 4 ciltlik külliyattır. 2. baskısını 2000 yılında yapan bu külliyat, Balkanlar la ilgili çalışan tüm araştırmacıların başucu kaynağıdır. 56

2 Ekrem Hakkı Ayverdi den sonra geçen 41 senede Bulgaristan daki Türk mimari eserleriyle ilgili tüm ülkedeki eserleri ele alan kapsamlı bir çalışma maalesef gerçekleşmemişti. Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından basıldığını haber aldığımızda çok heyecanlandığımız ancak incelediğimizde büyük bir hayal kırıklığı yaratan Bulgaristan da Osmanlı Dönemi Vakıf Eserleri Envanteri isimli 2 ciltlik kitapla ilgili şu hususlar dikkatimizi çekmektedir: 3 1. Literatür ve Arşiv Eksikliği Merhum Mimar Ekrem Hakkı Ayverdi nin 4 ciltlik külliyatının temelini Evkaf Kuyûd-u Kadîme arşivi oluşturmaktadır. Eserler arazi çalışmasıyla birlikte defterlerden tek tek tespit edilerek kaydedilmiş ve külliyat oluşturulmuştur. Bulgaristan da Osmanlı Dönemi Vakıf Eserleri Envanteri kitabında ise Ayverdi nin tespit ettiği yüzlerce yapı görmezden gelinmiş ve Evkaf Kuyûd-u Kadîme arşivinden hiç faydalanılmamıştır. Vakıf Eserleri Envanteri ismiyle yapılan bir çalışmada sadece vakfiyelere yer verilip hurufat defterleri ve BOA daki tasnif edilmiş kataloglardaki vakıf kayıtları da incelenmeliydi. Hurufat defterleri VGM arşivinde çoğu harf sırasına göre dijitalize edilmiş hâlde kullanıcısını beklemektedir. BOA belgelerinin özetleri ise İnternet ortamında taranabilmektedir. Kitapta yer alan vakfiyelerin büyük bir kısmı 2012 de IRCICA tarafından 3 cilt hâlinde özet, metin ve belge sureti konularak yayınlanmıştı. Daha önceden neşredilmiş belgeler yeni bir çalışmaymış gibi tekrar yayınlanmıştır. Halit Çal ın 1192 numaralı Hurufat Defteri ni esas alan makalesinde 4 Bulgaristan daki 248 eserin arşiv kaydı yayımlanmıştır. Bu makaleden istifade edilmediği görülmüştür. Eşref Eşrefoğlu nun Rusçuk taki Türk eserleriyle ilgili arşiv belgelerini esas alan makalesinde 5 35 eserin ismi geçmektedir. Kaynakça kısmında bu makale yazılmış fakat faydalanılmadığı görülmüştür, zira kitabın Rusçuk kısmında 10 eser tanıtılmıştır (s.727). Diğer 25 eserin hangi sebeple kitaba alınmadığı anlaşılamamıştır. Bahriye Güray ın Hasköy deki 6 eserleri, Mehmet Emin Yılmaz ın da Dobriç teki eserleri konu alan yüksek lisans tezleri ile Ali Kılcı nın makalelerinden faydalanılmaması literatür eksikliğidir. B. Güray ın çalışmasından istifade edilseydi; Hasköy ve çevresinden 66 cami, 4 mescit, 9 türbe, 10 tekke, 6 medrese, 9 mektep, 1 saat kulesi ve 1 muvakkithane olmak üzere en az 106 eser daha kitapta yerini almış olacaktı. Mehmet Emin Yılmaz 7 ve Ali Kılcı nın çalışmalarından 8 faydalanılsaydı aşağıda ayrıntılı bahsedilen Dobriç teki hatalar ve karışıklıklar yapılmazdı. Tüm literatürü burada tek tek sayamayacağımız için bu kadar örnekle yetiniyoruz. Bulgaristan Devlet Arşivleri nde yer alan tarihî fotoğraflar dijital hâle getirilerek kısıtlama olmadan İnternet ortamında herkesin kullanımına açıktır. Arşiv sayfasına girilip cami (джамия), hamam (баня) vb. basit bir aramayla günümüze ulaşmamış onlarca eserin fotoğrafı temin edilebilirdi. Envanter çalışmalarında, her eser için ayrı kaynakça verilmesi ilmî bir yöntemdir ve çoğunlukla kabul gören bir uygulamadır. Bu kitapta ne dipnot ile referans gösterme ne de her eser için kaynakça gösterimi yapılmamıştır. 57

3 Mart Bir diğer dikkat çekici durum da 25. sayfada belirtilen 3339 eser adedini gösteren tablodur. Kitabın özeti durumundaki bu tablo müelliflerin çalışmasının neticesi gibi anlaşılmasına rağmen aslında 1974 te merhum Mimar Ekrem Hakkı Ayverdi nin yayımladığı tablodur. Kapsamlı bir literatür araştırması ve arşiv fotoğraflarıyla mukayeseli olarak eserler tetkik edilseydi Bulgaristan daki eser sayımız, kitapta belirtildiği gibi 3339 değil, 5000 in üzerinde olacağı görülürdü. 2. Burgaz da Sokullu Külliyesi Aramak ve Mimar Sinan dan Haberdar Olmamak Burgaz da Sokullu Mehmed Paşa nın inşa ettirdiği cami, medrese, imaret, kervansaray, çifte hamam, köprü, su kemeri, su terazisi, şadırvan ve çeşmelerden müteşekkil yapılar topluluğu için Külliyedeki yapıların tamamı yıkılmıştır. ibaresi kullanılmıştır (s.76 ve 87). Oysaki bu külliye ayaktadır, Mimar Sinan ın eseridir ve bilmeyen mimar, tarihçi ve sanat tarihçi yoktur. Ancak müelliflerin belirttiği gibi Burgaz da değil Kırklareli nin Lüleburgaz ilçesindedir Sofya Ulu Camii Bedesten Olarak Tanıtılmış Sofya daki Yahya Paşa Bedesten ve Kervansarayı anlatılırken, arşiv fotoğrafı olduğu belirtilen bir eski resim konulmuş ve bu resim üzerinden sözde bedesten anlatılmıştır (s.966). Hâlbuki bu resim, hem yayınlarda hem de İnternet ortamında sıklıkla karşılaşılmakta olup Rus işgali sırasında çekilen Ulu Cami fotoğrafıdır. Resme dikkatli bakılırsa Ulu Cami nin yıktırılan son cemaat yerindeki mihrap nişleri gözükmektedir. Fotoğraftaki eserin bir bedesten olmayıp cami olduğu aşikârdır. Nitekim Ulu Cami yi anlattıkları bölümde eserin planı da görülmektedir. Künye kısmında Bedesten yıkılmıştır, arsası park olarak kullanılmaktadır. denilmiş, oysaki eser ayaktadır ve arkeoloji müzesi olarak kullanılmaktadır (s. 924). 4. Cami Zannedilen Saray Balçık ta Saray Camii ismiyle 18. yüzyılda yapıldığı belirtilen eser (s.184), 1926 da Romanya Kraliçesi Maria tarafından yaptırılmış yazlık saray binasıdır. Bu kompleks ne camidir ne de Türk eseri. Kraliçe Maria, Türk mimarisine hayran birisi olduğu için sarayına küçük bir minare yaptırmıştır. Bu minareden dolayı müellifler binayı cami sanmışlardır. Öyle zannediyoruz ki binanın içine girip incelenmemiş sadece uzaktan fotoğrafı çekilmekle yetinilmiştir. Sarayın yanındaki 1867 tarihli kitabesi bulunan ve hâlen kullanılan Halit Ağa Çeşmesi 9 de kitapta incelenmemiştir. 5. Osmanlı Eseri Olmayan Osmanlı Eserleri Balçık ta Saray Camii olarak tanıtılan Rumen yapısından başka Köprülüzade İbrahim Ağa Değirmeni olarak tanıtılan eser, Gabrovo Etar daki 1964 te kurulan açık hava müzesindeki değirmen olup tarihî yapı değildir. Yazık ki kitaptaki eser listesinde ayakta kalan tek değirmen olarak tanıtılmıştır. Vakfiyede bahsedilen değirmenle nasıl ilişkilendirildiği ise bilinmemektedir (s.1352). Hacı Ali Osman Camii anlatılırken İçine giremediğimiz için ölçü alımı yapılamamıştır. 10 denilmiş ancak hemen metnin altında caminin iç mekân resimleri bulunuyor (s ). Aynı caminin kitabe fotoğrafında senenin 1350 olduğu net biçimde görülmesine rağmen metin içinde 1250 yazılmıştır. Miladi tarihe çevirisi de hatalıdır olan sene aslında 1863 olmalıydı. Gerçekte bu

4 cami 1930 da inşa edilmiş olup Osmanlı eseri değildir 11. Caminin arşiv belgesi olarak sunulan vesika da Turpçular Köyü Hacı Hasan Ağa Camisi ne ait olup bu eserle ilgisi yoktur. 6. Minare Zannedilen Baca Varna yakınlarındaki Akyazılı Tekkesi anlatılırken başlık olarak Akyazılı Tekkesi İmareti ve Camii denilmiş, metin içinde de İmaret, asitane ve türbe ayakta kalmıştır. diye bilgi verilmiştir (s ). Bu tekke Rumeli ndeki Bektaşi tekkelerinin en eskilerinden olup hem tasavvuf tarihimizde hem de mimarimizde önemli bir yere sahiptir. Evliya Çelebi, Seyahatnamesi nde çok detaylı olarak tekkeden bahsetmiş, Semavi Eyice de TTK Belleten de kapsamlı bir makale neşretmiştir. Hiçbir yayında ve belgede burada bir cami bulunduğu kayıtlı değildir. Ekseriyetle Bektaşi tekkelerinde ayrı bir cami de bulunmamaktadır. Metne ek olarak konulan belgelerde de camiden bahsedilmemektedir. İmaretin yüksek bacası minare zannedilmiş olacak ki Akyazılı Camii olarak zikredilmiştir. 7. Bektaşilikteki 12 İmam 7 ye İndirilmiş Zağra daki Kıdemli Baba Tekkesi anlatılırken türbenin yedigen planlı olmasına gerekçe olarak şu ifade kullanılmıştır: Türbenin ve tekkenin yedigen olarak inşa edilmesi, Bektaşi tarikatındaki 7 imamın sembolik anlamının işaretidir. (s. 862) 8. Ayakta Kalan Mimari Eserlerdeki Eksiklikler Sadece Hacıoğlu Pazarcık ve Balçık ta hâlen kullanılan belediye binaları, tren istasyonu, postane binası, saat kulesi, Sultan Abdülmecid in tuğrasının bulunduğu deniz fenerleri, Bal- 59

5 Mart çık ta hâlen kullanılan (kitapta tanıtılanların haricinde) şehir merkezindeki kitabeli 4 çeşme, Keligra Kalesi, günümüzde kilise olan Sarı Saltuk Makamı vb. 15 eserin 12 adı geçmemektedir. Küçücük iki şehirde, ayakta olup kullanılan eserlerde bu kadar eksiklik olması çalışmanın arazi safhasının yetersizliğini göstermektedir. 9. Kitâbe ve Arşiv Belgelerinin Tetkik Yetersizliği Kitapta metne ek olarak konulan vakfiyelerde sadece hayrat olan binalar dikkate alınıp bu eserlerin ayakta olup olmadıklarına bakılmıştır. Vakfiyelerde akar olarak gösterilen onlarca değirmen, dükkân, mahzen vb. bina kaydı bulunmasına rağmen bu yapılar göz ardı edilmiştir. Ülkedeki eserlerin adedini gösteren genel listede bu eserlerin hiçbiri yazılmamıştır. Hatta bu listede değirmen sayısı sıfır olarak gözükmektedir oysaki vakfiyelerde yüzlerce değirmen zikredilmektedir. Kavarna daki eski hamamın yanında yer alan çeşme, belge kaynak gösterilerek Hacı Sadık Ağa Çeşmesi olarak isimlendirilmiştir. Vakfiye metni tetkik edilseydi, Sadık Ağa Çeşmesi nin Kavarna İskelesi nde olduğu anlaşılacaktı (s. 206). Burada iki ayrı çeşme söz konusudur. Fotoğrafı konulan hamamın yanındaki çeşme ile belgede bahsedilen çeşmeler farklı eserlerdir, aralarında 3 km mesafe bulunmaktadır. Sofya da Mimar Sinan ın eseri olan Mehmet Paşa Camii, iki ayrı başlıkta, iki ayrı yapı gibi anlatılmıştır (s.918 ve 944). İvaz Mehmet Paşa Kara Camii başlığıyla sunulan (s. 918) eserin arşiv belgesindeki metin tetkik edilseydi, s. 944 te inceledikleri Sofu Mehmet Paşa Camii olduğu anlaşılacaktı. Balçık ta yer alan Alemdar Arap İsmail Çeşmesi, kitapta Çatal Çeşme olarak isimlendirilmiş ve vakfa ait bir de belge eklenmiş (s ). Hâlbuki s.182 de yazılan İbrahim Ağa Çeşmesi nin Çatal Çeşme olduğu kitabe metninde yazılmış. Kitabe metni tetkik edilseydi hem yapılar yanlış isimlendirilmez hem de arşiv belgesi doğru yerine konmuş olurdu. 60

6 Yine 182. sayfadaki çeşme, kitabesinde Buçukzade Hacı İbrahim Ağa yazmasına rağmen, Kapıcıbaşı İbrahim Ağa Çeşmesi olarak yazmış ve arşiv belgesi olarak baninin medresesine atıfta bulunulmuş ancak kitapta bu başlıkta incelenmiş bir medrese göremedik. Uzuncaova da kilise olan Sinan Paşa Camii nin giriş kapısı üzerinde yer alan ve Bulgaristan daki nadir Farsça kitabeden bahsedilmemiş olması büyük eksikliktir (s. 277). Tutrakan daki çeşme, kitabesinde bani Aliş Ağa ismi geçmesine rağmen Mirza Mehmed Said Paşa Çeşmesi olarak isimlendirilmiştir (s. 808). Balçık Hacı Mehmed bin Abdi (Atik) Camii ve Mektebi: Vakfiyede mektep ve mescitten bahsedilmekte olup atik cami ifadesi geçmemektedir (s ). Alemdar İsmail Ağa Medresesi başlığında ek olarak konan arşiv belgesinde medreseyle birlikte bir de camiden bahsedilmesine rağmen kitapta cami incelenmemiştir (s. 480). Voyvoda Hacı Feyzullah Ağa Çeşmesi olarak tanıtılan eserin kitabe metninde baninin Seyyid Mehmed Ağa olduğu yazıyor, hangi gerekçeyle Hacı Feyzullah Ağa Çeşmesi olarak isimlendirildiği belli değildir (s.1376). Hızır Bey Köyü Camii, Hacı Mehmed Ağa Camii olarak sunulmuş, hâlbuki vakıf, bani olmayıp sadece camiye şamdan vakfetmiştir (s.1057). Rahovo Köyü Camii, cami-i kebir olarak isimlendirilmiş. Köy camisinin Ulu Cami olarak nitelendirilmesinin garipliği bir yana ekte sunulan vakfiyenin hatalı yorumlandığı, anlaşılamadığı görülmektedir (s ). İslimye Çuha Fabrikası anlatılmış olmasına rağmen fabrikanın yanındaki (onlarca belge bulunan) selatin camiden bahsedilmemiştir (s. 816). Turpçular Köyü Hacılar Mahallesi Camii ndeki iç mekân resimleri iki farklı camiye aittir. Kitabe metninde bani Fındıklılı Hacı Hasan Ağa ismi geçmesine rağmen Banisi bilinmemektedir. denilmiş (s. 219). 10. Kendi İçinde Çelişen Durumlar Hacı Hamza Camii nin şehir merkezinde olduğu belirtilip ibadete açık denilmiş ancak şehirde bu isimli bir cami bulunmamaktadır. Eserin fotoğrafı olarak konulan resimler de Fındıklı ve Esirce deki iki ayrı köy camisidir (s.155). Karakaş Camii nin şehir merkezinde olduğu belirtilip ibadete açık denilmiş ancak şehirde bu isimli bir cami günümüzde bulunmamaktadır. Karakaş Camii olarak tanıtılan fotoğraf, Balçık ta yer alan Karagöl (Turgut Reis Cami-i Atik) Camii dir (s.156). Dobriç Halveti Tekkesi nin açıklamasında Tekke asli fonksiyonunu sürdürmektedir. denilmiş, fotoğraf olarak da Dobriç Çarşısı nın fotoğrafı konulmuştur. 61

7 Mart Aslında bu tekke günümüze ulaşmamış olup sadece camisi ayaktadır (s.160). İbrahim Ağa Çeşmesi, fotoğrafında çeşmenin suyu akıyor ama Çeşme asli fonksiyonunu sürdürmemektedir. denilmiştir (s. 225). 62 Meşgullu Camii tanımında ise Müftülük tarafından ibadete açık olduğu belirtilmiş ancak künye kısmında Yıkılmıştır. ifadesi yer almaktadır (s. 383). 11. Fotoğraf ve Eser Karışıklıkları Kitaptaki fotoğrafların hiçbirinin altında açıklama yazısı yoktur. Resimlerin her birine numara verilip metin içinde atıf verilmeliydi. Kitapta maalesef onlarca eser birbirine karıştırılmış, aynı cami farklı fotoğraflarla iki ayrı şehirde ayrı başlıklarla sunulmuş veya bir cami üç ayrı isimle farklı yapılar gibi tanıtılmıştır. Kuyucuk Köyü Camii: Hem Dobriç te hem de Razgrad da aynı cami farklı fotoğraflarla farklı yapıymış gibi anlatılmıştır (s.175 ve s.717). Hacı Hamza Camii nin tanıtımında Fındıklı ve Esirce deki iki ayrı köy camisinin fotoğrafı konulmuştur (s.155). Karakaş Camii nin tanıtımında Balçık ta yer alan Karagöl (Turgut Reis Cami-i Atik) Camii fotoğrafı bulunmaktadır (s.156). Dobriç Halveti Tekkesi nin tanıtımında Dobriç Çarşısı nın fotoğrafı konulmuştur (s.160). Ekizce köyündeki cami tanıtılırken Fındıklı daki Mehmed bin Habib Ağa Camii nin resimleri konulmuştur (s ). Benzer şekilde Derviş Bey Camii nde Fındıklı köyündeki caminin iç mekân resimleri ve süslemesi konularak eserler birbiriyle karıştırılmıştır (s.224). Gabrovo Saat Kulesi ne iki ayrı kulenin resmi yer almaktadır (s. 231). Dobriç Tekke Camii, iki ayrı başlıkta farklı yapıymış gibi sunulmuştur (s.154 ve 157). Yine Balçık taki Karagöl Camii, üç ayrı başlıkta farklı yapılarmış gibi anlatılmıştır (s.183 s.196). Filibe deki Şehabeddin Paşa Türbesi nin tanımında türbeden hiç bahsedilmemektedir (s. 644). Tatarpazarcık, Güllük Camii: Şehir merkezindeki bu eser için Bilgimiz yoktur. (s. 528) denilmesi bu çalışma için lüks değil midir? Müellifler Tatarpazarı na gitmemiş midir? Envanter çalışmasında şehir merkezinde yer alan bir caminin ayakta kalıp kalmadığı bilinmeyecekse ne zaman bilinecek sorusunu sormadan edemiyoruz. Tosyalı Köyü Camii, künyesinde külliye olarak tanıtıp Cami, türbe, tekke, cemevi ve aşevinden oluşmaktadır. bilgisi bulunmaktadır (s. 391). Osmanlı Vakıf Envanteri nde günümüz tanımlaması olan cemevi yer almakta mıdır? Yoksa kastedilen Bektaşi Tekkesi midir? Buradaki cemevi bilerek mi yazılmıştır? 12. Köyler Hakkındaki Araştırma(ma) Arşiv belgelerinde tespit edilen köylerin günümüzdeki durumları geçiştirilmiş ve aşağıdakine benzer ifadeler kitapta çok yerde tekrar edilmiştir: Tekfur köyünün günümüzdeki yeri hakkında kaynak bulunamamıştır, bölge Osmanlı Dönemi nde Gümülcine ye bağlı olduğundan köyün günümüzde Yunanistan da kalma ihtimali veya başka bir köyle birleştirilip yeni bir isim alma ihtimali de söz konusudur. Köy ahalisi tarafından inşa edilen caminin bölgeden göçlerin de etkisiyle sahipsiz kalma ihtimali yüksektir. (s. 887)

8 Bulgarca değiştirilen köy isimleriyle ilgili Türker Acaroğlu nun TTK den yayımlanan Bulgaristanda Türkçe Yer Adları Kılavuzu adlı ölümsüz eseri bulunmaktadır. Bu eser incelenseydi köyler rahatlıkla tespit edilebilirdi. Yukarıda bahsedilen, müelliflerin bulamadığı Tekfur köyünün günümüzdeki adının (Sivino) olduğu yazılıdır (T. Acaroğlu s. 944). 13. Anlatım Bozuklukları ve Devrik Cümleler Bu bölüme kadarki eleştirilerimizin daha da vahimi kitaptaki anlatım bozuklukları ve devrik cümlelerdir: Sofya İvaz Mehmet Paşa Kara Camii: Kare planlı olan câmi, 18,50x18,50 m ebatlarındadır yılında yıkıldıktan sonra yerine kilise yapısı inşa edilmiştir. Câmi, özgün hâliyle tek kubbeli, kubbeye geçişler tromp ve kubbe çift kasnağa oturmaktaydı. Kubbe kasnağında pencere açıklıkları vardı. Eski bir fotoğrafından caminin beş kubbeli bir son cemaat yeri olduğu ve bu mekânın caminin kiliseye çevrilirken yıkıldığı görülmüştür. Caminin dört köşesine birer minare yerleştirildiği söylenmektedir. (s. 918) Buradaki tanımdan caminin tümüyle mi yıkıldığı, yoksa sadece son cemaat yerinin mi yıkıldığı anlaşılmamaktadır. Bahsedilen eski fotoğrafın konulması gerekirdi. Son cümlede bahsedilen dört minarenin hangi kaynaktan alındığı belirtilmeliydi, zira selatin camileri haricinde (hele hele 16. yüzyılda) bir paşa camisinde birden fazla minare yapılması mümkün değildi. Araba Pazarı Durak Ağa Mescidi: Mescid hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Mescidin büyük ihtimalle yıkılmış olabileceği ihtimali vardır. (s.150) Şeyh İsmail Efendi Mescidi ve Zaviyeleri: Zaviyeler Bayrami Tarikatına mensuptu. (s. 648) Anbar Kadı Camii: Günümüzde cami yıkılmıştır. (s.588) Hacı Mehmet Efendi Medresesi: Medrese hakkında yeterli bir bilgiye sahip değiliz. Günümüzde medresenin yıkıldığını tahmin ediyoruz. (s.255) Hurşid Ahmed Paşa Camii: Caminin günümüzde yıkılmış olduğunu tahmin ediyoruz. (s. 255) İbrahim Ağa Çeşmesi: Dikdörtgen planlı olan yapı, çeşme düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. (s. 225) Akyazılı Tekkesi İmareti ve Camii: Yedigen olduğundan dolayı Bektaşi dergâhı olduğunu göstermektedir. (s ) 14. Sokullu Vakfiyesi nin tekrarı Kitapta Sokullu Mehmet Paşa nın 42 sayfalık vakfiyesi 3 defa konularak yayın genişletilmiştir. Sonuç Bulgaristan da Osmanlı Dönemi Vakıf Eserleri Envanteri adlı iki ciltlik kitabın ilmî bir yöntem kullanılmadan ve editör incelemesinden geçmeden basıldığı anlaşılmaktadır. Anlatım bozukluğu ve devrik cümlelerin çokluğu bir yana mimari eserlerdeki karışıklık ve hatalı bilgiler çok fazladır. Araştırmacıların dikkatle kullanması gereken bir yayın olduğu üzülerek görülmüştür. Diyanet İşleri Başkanlığının kitabı yeniden ele alması gerektiğini düşünüyoruz. Bulgaristan da görüştüğümüz Dobriç Bölge Müftüsü Sn. Bilal Darcan 19 senedir görev yapıyorum, bölgemdeki tüm camileri iyi biliyorum ancak kitapta bunların hepsi birbirine karışmış. diyerek aslında durumu özetlemiştir. Merhum Mimar Ekrem Hakkı Ayverdi ve ekibinin 1975 te hazırladığı külliyat başucu kitabı olmaya devam edecektir.vefatının 33. yılında kendisini rahmet, minnet ve şükranla yâd ediyoruz. Dipnotlar 1. Yüksek Mimar, Türk Mimarisi Araştırma Merkezi, Ankara. 2. Allah size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Doğrusu Allah, bununla size ne güzel öğüt veriyor! Şüphesiz ki Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir. Nisa suresi 58. ayet (Diyanet İşleri Başkanlığı meali) 3. Çalışmayla ilgili görüşlerimizi beyan etmeden geçemezdik; zira kitabın künyesindeki projeye katkısı olanlar kısmında ismimiz bulunmaktadır. Kitap içerisinde de Türk Tarih Kurumunun yürüttüğü envanter projesi için 2004 yılında Bulgaristan da hazırladığımız rölöve çizimleri haberimiz olmadan basılmıştır. Türk Tarih Kurumunun hazırlattığı envanter çalışmasının Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayınlanmasını da anlayamadık. Diyanet İşleri Başkanlığına 6 Ocak 2017 tarihinde kitapla ilgili değerlendirmemizi anlatan bir rapor gönderdik ancak bu satırların kaleme alındığı zaman kadar geçen sürede kurumdan herhangi bir geri dönüş olmadı. 4. Halit Çal, 1192 Numaralı Tarihli Hurufat Defterine Göre Bulgaristan daki Türk Mimarisi, Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2000, Şumnu-Bulgaristan), C.1, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 20001, s Eşref Eşrefoğlu, Bulgaristan Türklerine ve Rusçuk taki Türk Eserlerine Dâir 1897 Tarihli Bir Rapor, Güney-doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S.1, s.19-36, Bahriye Güray, Bulgaristan Haskovo (Hasköy) ve Çevresindeki Osmanlı Yapıları, Trakya Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, Mehmet Emin Yılmaz, Bulgaristan Hacıoğlu Pazarcığı ndaki (Dobriç) Camiler ve Çeşmeler, Gazi Üniversitesi, FBE, Yüksek Lisans Tezi, Ali Kılcı Bulgaristan da Günümüze Gelen Osmanlı Eserleri IV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Araştırmaları Sempozyum Bildirileri, s.41-48, Van, Ali Kılcı Sofya da Osmanlı Vakıf Eserleri S.3, s.50-54, Ali Kılcı Köstendil de Osmanlı Eserleri Vakıf ve Kültür, S.4, s. 9-12, Mehmet Emin Yılmaz Bulgaristan Hacıoğlu Pazarcığı nda (Dobriç) Türk Mimarisinden Örnekler, 6 ve 7. Uluslararası Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Kongresi Bildirileri, Samsun, 2014, s Bu câmiyi 2004 te incelediğimizde Osmanlı eseri olmadığı için ölçü almamıştık. 11. Kılcı, 2000, s Yılmaz, 2014, s

9