KARADAĞ ENERJİ SEKTÖRÜ RAPORU EKİM 2012

Transkript

1 T.C. PODGORİCA BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ KARADAĞ ENERJİ SEKTÖRÜ RAPORU EKİM 2012 Sayfa: 1

2 İÇİNDEKİLER BÖLÜM Sayfa 1.1 GİRİŞ SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER Ülke Kimliği Sosyal Göstergeler Ekonomik Göstergeler ENERJİ SEKTÖRÜNE GENEL BAKIŞ Karadağ daki Enerji Sektörü Ana Elektrik Paydaşları Yenilenebilir Enerji Kaynakları Hakkında Yasal Düzenlemele Elektrik Üretiminde Verilen Devlet Destekleri YENİLENEBİLİR ENERJİ STANDARTLARI (YES) VE PROJELERİ Hidro Rüzgar Biyokütle Güneş ENERJİ ALTYAPISI Elektrik İletim Şebekesi Elektrik Dağıtım Ağı SORUNLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER ENERJİ İSTATİSTİKLERİ SONUÇ 33 Sayfa: 2

3 Sayfa Tablo 1 Ülke Kimliği 4 Tablo 2 Sosyal Göstergeler 6 Tablo 3 Reel Sektör 7 Tablo 4 İstihdam ve Ücretler 7 Tablo 5 Parasal Sektör 8 Tablo 6 Dış Sektör 8 Tablo 7 Kamu Maliyesi 9 Tablo 8 Merkezi Bütçe 9 Tablo 9 Kamu Borçları 9 Tablo 10 Ekonomik Göstergelerin Bölgesel Olarak Karşılştırılması 11 Tablo 11 Gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP) Büyüme Oranları 12 Tablo 12 Ortalama Gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP) Büyüme Oranları 12 Tablo 13 Yenilenebilir Enerji Üretiminde Fiyatlar 16 Tablo 14 Elektrik Arzı ve Tüketimi 26 Tablo 15 Elektrik Dengesi 27 Tablo 16 Kömür Dengesi 29 Tablo 17 Petrol Ürünleri Dengesi 31 Tablo 18 Üretim Gruplarına Göre Sanayi Üretim İndeksi 33 Tablo 19 Endüstri Ürünleri Üretim İndeksi 34 Tablo 20 Elektrik Üretim ve Tüketim Dengesi 36 Tablo 21 Sanayide Elektrik ve Yakıt Tüketimi 37 Sayfa: 3

4 1.2. SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER Ülke Kimliği Tablo 1. Ülke Kimliği Devletin Adı Başkenti Eski Kraliyet Başkenti Yönetim Biçimi Cumhurbaşkanı Başbakan Parlemento Başkanı Lokasyon Para Birimi Cari fiyatlarla GSYH - (milyon ) Cari fiyatlarla kişi başına GSYH ( ) Karadağ Podgorica Cetinje Parlementer Demokrasi Mr. Filip Vujanovic Dr. Igor Luksic Mr. Ranko Krivokapic Güney Doğu Avrupa Euro Gelir Vergisi % 9 Kurumlar Vergisi % 9 KDV Genel % 17, Turizm % 7 Nüfusun; % 74,2 sini Ortodokslar, % 17,7 sini Müslümanlar, % 3,5 ini Katolikler, 0,6 sını diğer dinlere mensup olanlar, % 1 ini Din ateistler ve % 3 ünü ise dini inançları belirlenememiş olanlar oluşturmaktadır. Üyesi olduğu uluslararası kuruluşlar Yüzölçümü Nüfus Kadın Erkek Dışarıdaki Kişi Sayısı Yıllık Nüfus Artışı (%) 2,21 Hane Halkı Sayısı Nüfus Yoğunluğu (km2/kişi) 44,9 kişi Mesai Saatleri ve Günleri Pazartesi Cuma /8:00-17:00 İklim Türkiye ile Saat Farkı GMT + 1 Pozisyon UN, UNODC, UNIDO, UNESCO, IAEA, CTBTO, OPCW, ICAO, WIPO, WHO, ICRC, OM, ITU, WCO, ICCROM, IPU, UPU, WMO, ILO, IMO, ITLOS, ICC, PCA, HCCH, İNTERPOL, IMF, WB, IFC, MIGA, IBRD, IDA, EBRD, UNEP/MAP, UN WTO, FAO km² Ilıman Akdeniz iklimi. Ortalama hava sıcaklığı yazın 27,4 C, kışın ise 13,4 C Enlem Boylam Sayfa: 4

5 Şehirler ve nüfusları Haftalık Çalışma Saati (Ortalama) Yayınlanan Gazeteler Resmi Tatil Günleri (Milli, Dini,vb tarihleriyle) Uluslararası Telefon Kodu Havaalanları Sınır Kapıları Deniz Geçitleri En Yüksek Dağı En Büyük Gölü En Derin Kanyon Milli Parklar Karadağ'ın başkenti Podgorica ve bazı şehirler arasındaki mesafe Podgorica ( ), Niksic (72.443), Bijelo Polje(46.051) Bar (42.048), Berane (33.970), Herceg Novi (30.864) Pljevlja (30.786), Rozaje (22.964), Kotor (22.601), Ulcinj (19.921), Budva (19.218), Danilovgrad (18.472), Cetinje (16.657), Tivat (14.031), Plav (13.108), Mojkovac (8.622), Kolasin (8.380), Andrijevica (5.071), Zabljak (3.569), Pluzine (3.246), Savnik (2.070) 40 saat Pobjeda, Vijesti, Dan, Dnevne Novine 1 Ocak yeni yıl, 7 Ocak Noel ( Ortodoks ), 5 Nisan Paskalya Tatili ( Ortodoks), 1-2 Mayıs İşçi Bayramı 21 Mayıs Bağımsızlık Günü, 13 Temmuz Karadağ Milli Günü +382 Podgorica Havaalanı: (İstanbul,Frankfurt, Viyana, Roma, Londra, Moskova, Paris, Ljubljana, Belgrad, Nis, Zagreb, Budapeşte ve Zürih şehirlerine uçuş yapılmaktadır.) Tivat Havaalanı: charter uçuş ve Belgrad a direct uçuşlar Sırbistan (Rance, Cemerno, Dobrakovo, Kula, DraZenovac, Vuce) Arnavutluk (Bozaj, Sukobin, Grncar) Hırvatistan (Debeli brijeg, Kobila) Bosna-Hersek (Sitnica, Ilino brdo, Vracenovici, Krstac, Nudo, Scepan Polje, Metaljka, Sula) Bar, Kotor, Budva, Zelenika, Risan and Tivat Bobotov Kuk (Durmitor) m Skadar km2 Tara Kanyon m Durmitor Biogradska gora Lovcen Skadar Lake ha ha ha ha Roma km, Budapeşte km, Viyana km Zürih km, Frankfurt km, Paris km Sınır Uzunluğu 614 km Demiryolu Uzunluğu 249 km (Bar-Belgrad) Sahil Uzunluğu 293 km Maksimum Deniz Suyu Sıcaklığı 27,1 C Sayfa: 5

6 Sosyal Göstergeler Tablo 2. Sosyal Göstergeler Ortalama Ömür Kadın Erkek 77,3 71,9 Okuma Yazma Oranı (%) % 96,4 Üniversiteler Yüksek Öğretimdeki Öğrenci Sayısı (2011/12) Hastane Sayısı Doktor Başına Düşen Hasta Sayısı 485 Bin Kişiye düşen Otomobil Telefon hattı Mobil Telefon abone sayısı İnternet Abone Sayısı -Karadağ Devlet Üniversitesi (21 fakülte ve bir yüksek okul) -Donja Gorica Üniversitesi -UGD Üniversitesi -Akdeniz Üniversitesi (6 fakülte) 19 ( 18 Devlet, 1 Özel) sabit abone Gelen Turist Sayısı (Yabancı: )( Yerli: ) Gecelik Konaklama sayısı gün, (Yabancı: ) (Yerli: ) Çalışan Kişi Sayısı (2011 Yılı) İşsiz Sayısı (2011 Yılı) Ortalama Brüt Ücret (Euro) 722 Ortalama Net Ücret (Euro) 484 Ortalama Emekli Aylığı (Euro) 321 Yoksulluk Oranı (%) 6,6 Toplam Borç (2011 yılı Milyon Euro) Toplam Mevduat (2011 yılı Milyon Euro) Cari İşlemler Dengesi (2011 yılı Milyon Euro) -633,8 Cari İşlemler Dengesi (% GDP) -19,4 Toplam Dış Ticaret Hacmi (Milyon Euro) Dış Ticaret Dengesi (Milyon Euro) İhracat (MilyonEuro) 476 İthalat (MilyonEuro) Hizmet İhracatı (Milyon Euro) 847,2 Hizmet İthalatı (Milyon Euro) 316,8 Sayfa: 6

7 Doğrudan Yabancı Yatırım (Milyon Euro) 389,1 Kamu Gelirleri (Milyon Euro) 1.283,65 Özelleştirme Gelirleri (Milyon Euro) 15,64 Kamu Harcamaları (Milyon Euro) 1.403,17 Kamu Finansmanı Dengesi (Milyon Euro) -119,52 Merkezi Bütçe Gelirleri (Milyon Euro) 1.128,05 Merkezi Bütçe Giderleri (Milyon Euro) 1.255,42 Bütçe Açığı /Fazlası (Milyon Euro) -127,37 Kamu Borcu (Milyon Euro) 1.483,50 Yerleşik Olmayan Kişilerin Borçları (Milyon Euro) 1.063,7 Garantiler (Milyon Euro) 380,70 Eğitim Harcamaları ( Yılı Milyon Euro Sağlık Harcamaları ( Yılı Milyon Euro) Karayolu Uzunluğu Kişi Başına Yıllık Elektrik Tüketimi Ortalama Güneşli Gün sayısı 137,5 (% 4,3 GDP) 170,1 (% 5,2 GDP) km kwh 240 Gün Sayfa: 7

8 Ekonomik Göstergeler Tablo3 : Reel Sektör REEL SEKTÖR Cari fiyatlarla GSYİH - (milyon ) Reel GSYİH büyüme (%) 7 6,9-5,7 2,5 2,5 Cari fiyatlarla kişi başına GSYH ( ) Enflasyon-TÜFE (Dönem sonu İtibariyle yıllık büyüme (%)) 7,7 7,3 1,5 0,7 2,8 Sanayi üretimi büyüme oranı (%) 0, ,2 17,5-10,3 İmalat sanayi büyüme oranı (%) 9,3-11,3-38,6-0,3 6,8 Turist sayısı (Kişi) Turizm geliri (Milyon Euro) n.a. Turist Gecelik Konaklama Büyüme Oranı (%) 22,9 6,8-3,1 5,5 10,2 Parekende Satış Büyüme Oranı (%) 33,5 0,0 5,1 13,9 20,8 Telekominikasyon- (Mobil Endüstrisi) Büyüme Oranı (%) 35,1 55,7 13,5 8,3 42 İnşaat Sektörü Büyüme Oranı (%) -3,2 45,7-21,5 13,1 10,2 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Tablo4 : İstihdam ve Ücretler İSTİHDAM VE ÜCRETLER Çalışan Kişi Sayısı Çalışan Kişi Sayısı Büyüme Oranı (%) 3,7 6,3 4,8-7,1 0,8 İşsiz sayısı İşsizlik oranı (%) 13,6 12, ,8 13,2 Ortalama Brüt Ücret (Euro) Ortalama net ücret (Euro) Aylık Ortalama Brüt Ücret (Brüt Artış %) 31,8 22,5 5,6 11,2 1,0 Ortalama Yaşlılık Emekli Maaşı (Euro) Ortalama Emeklilik Maaşı (Euro) Sosyal Harcamalar İndeksi 0,26 0,25 0,26 0,24 Verilen Çalışma İzni Sayısı Yoksulluk Oranı 8,0 4,9 6,8 6,6 İnsani Gelişme İndeki 0,767 0,771 0,768 0,769 0,771 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Sayfa: 8

9 Tablo5 : Parasal Sektör PARASAL SEKTÖR Toplam Borç (Milyon Euro) 2.245, , , , ,8 Hanehalkı Kredileri (Milyon Euro) 794, ,5 919,3 863,6 833,7 Takipteki Krediler (Milyon Euro) ,4 324,2 461,3 303,7 Takipteki Krediler (Toplam Borç içerisindeki %) 3,2 7,2 13,5 21,0 15,5 Toplam Mevduat (Milyon Euro) 2.091, , , , ,1 Finansal Olmayan Kurumların Mevduatı (Milyon Euro) 1.071, ,1 980,8 838,1 783,6 Hanehalkı Tasarrufu (Nominal Büyüme Oranı %) 1.019,3 856,5 843,9 951, ,5 Mevduat Büyüme Oranı (Dönem Sonu) 3,4 4,1 3,9 3,3 3,0 Borç Verme Faiz Oranı (Dönem Sonu) 9,3 9,4 9,4 9,6 9,7 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Tablo6 : Dış Sektör DIŞ SEKTÖR Cari işlemler dengesi (Milyon Euro) , ,7-881,3-764,2-633,8 Cari işlemler dengesinin GSYH'ye Oranı (%) -39,5-50,6-29,6-24,6-19,4 Toplam Dış Ticaret Hacmi (Milyon Euro) 2.511, , , , ,2 Dış Ticaret Dengesi (Milyon Euro) , , , , ,1 Dış Ticaret Dengesinin GSYH'ye Oranı (%) -57,6-65,6-44,3-40,8-39,9 İhracat (Milyon Euro) 483,6 450,4 296,3 356,6 476,5 İhracatın GSYH'ye Oranı (%) 18,0 14,6 9,9 11,5 14,6 İthalat (Milyon Euro) 2.027, , , , ,6 İthalatın GSYH'ye Oranı (%) 75,6 80,2 54,3 52,3 54,5 Hizmet İhracatı (Milyon Euro) 673,0 750,6 680,5 747,0 847,2 Hizmet İhracatının GSYH'ye Oranı (%) 25,1 24,3 22,8 24,1 25,9 Hizmet İthalatı (Milyon Euro) 277,9 404,9 330,9 336,8 316,8 Hizmet İthalatının GSYH'ye Oranı (%) 10,4 13,1 11,1 10,8 9,7 Doğrudan Yabancı Yatırım (Milyon Euro) 567,8 581, ,5 552,1 389,1 Doğrudan Yabancı Yatırımın GSYH'ye Oranı (%) 21,2 18,9 35,8 17,8 11,9 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Sayfa: 9

10 Tablo7 : Kamu Maliyesi KAMU MALİYESİ Kamu Gelirleri (Milyon Euro) 1.327, , , , ,65 Kamu Gelirlerindeki Büyüme Oranı (%) 35,8 16,3-12,4-2,9-2,3 Kamu Gelirlerinin GSYH'ye Oranı (%) 49,52 50,05 45,39 42,34 39,22 Özelleştirme Gelirleri (Milyon Euro) 78,67 15,97 28,75 27,42 15,64 Özelleştirme Gelirlerinin GSYH'ye Oranı (%) 2,94 0,52 0,96 0,88 0,48 Kamu Harcamaları (Milyon Euro) 1.159, , , , ,17 Kamu Harcamalarının Büyüme Oranı (%) 27,5 34,3-2,2-3,7-4,2 Kamu Harcamalarının GSYH'ye Oranı (%) 43,25 50,44 51,07 47,21 42,87 Kamu Sektöründeki Personel Maaşlarının GSYH'ye Oranı (%) 10,7 10,2 10,1 10,2 12,4 Sermaye Bütçesinin GSMH içerisindeki Payı (%) 7,0 7,6 7,5 4,7 3,6 Kamu Maliyesi Dengesi (Milyon Euro) 168,19-12,07-169,31-151,08-119,52 Kamu Maliyesi Dengesinin GSYH'ye Oranı (%) 6,27-0,39-5,68-4,87-3,65 Birincil Bütçe Açığının GSYH'ye Oranı (%) 7,28 0,38-4,82-3,86-2,20 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Tablo8 : Merkezi Bütçe MERKEZİ BÜTCE Merkezi Bütçe Gelirleri (Milyon Euro) 1.128,30 1,287, , , ,05 Merkezi Bütçe Gelirlerinin Büyüme Oranı (%) 31,0 14,1-9,2-2,5-1,1 Merkezi Bütçe Gelirlerinin GSYH'ye Oranı (%) 42,09 41,72 39,22 36,74 34,47 Merkezi Bütçe Giderleri (Milyon Euro) 951, , , , ,42 Merkezi Bütçe Giderlerinin Büyüme Oranı (%) 20,9 33,7 2,2-3,6 0,2 Merkezi Bütçe Giderlerinin GSYH'ye Oranı (%) 35,49 41,22 43,6 40,35 38,36 Bütçe Fazlası / Açığı (Milyon Euro) 176,96 15,17-130,33-112,24-127,37 Bütçe Fazlası / Açığının GSYH'ye Oranı (%) 6,60 0,49-4,37-3,62-3,89 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Tablo9 : Kamu Borçları KAMU BORÇLARI Kamu Borçları (Milyon Euro) (Dönem Sonu) 737,2 894, , , ,50 Kamu Borçlarının GSYH'ye Oranı (%) (Dönem Sonu) 27,50 29,00 38,25 40,94 45,33 Yerleşik Olmayanlara Borç (Milyon Euro) (Dönem Sonu) 275,10 413,00 440,30 358,30 419,80 Garantiler (Milyon Euro) (Dönem Sonu) 118,60 62,60 149,90 355,60 380,70 Garantilerin GSYH'ye Oranı (%) (Dönem Sonu) 4,42 2,03 5,03 11,46 11,63 Kaynak: Karadağ Maliye Bakanlığı Sayfa: 10

11 Tablo10 : 2011 Yılı Ekonomik Göstergelerin Bölgesel Olarak Karşılaştırılması Kişi Başına Milli Gelir Nominal (USD) Kişi Başına Milli Gelir PPP Nominal (USD) Ortalama Net Kazançlar Nominal (Euro) Ortalama Emekli Aylığı (Euro) İşsizlik oranı (%) Yoksulluk Oranı (2010) İnsani Gelişme İndeki (184 Ülke İçerisinde) İnsani Gelişme İndeki Kamu Harcamalarının GSYH'ye Oranı (%) Kamu Maliyesi Açığının GSYH'ye Oranı (%) Kamu Borçlarının GSYH'ye Oranı (%) Katma Değer Vergisi Oranı (%) Gelir Vergisi Oranı (%) Kurumlar Vergisi Oranı (%) Karadağ Sırbistan Bosna Hersek Hırvatistan Slovenya Makedonya Arnavutluk Romanya Bulgaristan Slovakya Çek Cumhuriyeti Macaristan ,6 19,2 17,9 18,7 11,9 13,5 7,8 11,4 32,2 13,4 6,7 11,3 6,6 9, ,1 8 12,4 13,8 10,6 19 7,2 5,5 6, ,771 0,766 0,733 0,796 0,884 0,728 0,739 0,781 0,771 0,834 0,889 0,816 42,9 42,8 49,6 41,4 46,7 29,4 37, ,4 38, ,7-4,0-3,7-3,4-5,7-6,1-3,7-4,4-2,5-2,5-5,8-4,1 3,6 45,3 44,0 39,5 47,5 43,6 59,3 34,4 17,7 26,3 44,9 41,1 76,1 17 & & 8, & Kaynak: IMF -Dünya Ekonomik Görünümü, Avrupa Komisyonu, OECD Sayfa: 11

12 Tablo11: Gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP) Büyüme Oranları Arnavutluk 5,9 7,5 3,1 3,5 2,5 3,5 Bosna Hersek 6,2 5,7-2,9 0,7 2,2 3,0 Bulgaristan 6,4 6,2-5,5 0,2 2,5 3,0 Hırvatistan 5,1 2,2-6,0-1,2 0,8 1,8 Çek Cumhuriyeti 6,1 2,5-4,1 2,3 2,0 1,8 Macaristan 0,8 0,8-6,7 1,2 1,8 1,7 Makedonya 6,2 5,0-0,9 1,8 3,0 3,7 Karadağ 10,7 6,9-5,7 1,1 2,1 3,5 Romanya 6,3 7,3-7,1-1,3 1,5 3,5 Sırbistan 5,4 3,8-3,5 1,0 2,0 3,0 Slovakya 10,5 5,8-4,8 4,0 3,3 3,3 Slovenya 6,8 3,7-8,1 1,2 1,9 2,0 EU-27 3,3 0,7-4,2 1,8 1,7 1,4 Euro Bölgesi 3,0 0,4-4,3 1,8 1,6 1,1 Kaynak: IMF -Dünya Ekonomik Görünümü, Avrupa Komisyonu, OECD Tablo12 : Ortalama Gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GDP) Büyüme Oranları Krizden Önce Kriz Yılı Krizden Sonra Arnavutluk 6,72 3,14 3,17 Bosna Hersek 5,95-2,95 1,97 Bulgaristan 6,32-5,48 1,88 Hırvatistan 3,61-5,99 0,44 Çek Cumhuriyeti 4,30-4,15 2,05 Macaristan 0,80-6,69 1,57 Makedonya 5,58-0,90 2,86 Karadağ 8,80-5,70 2,22 Romanya 6,83-7,08 1,24 Sırbistan 4,60-3,50 2,00 Slovakya 8,17-4,78 3,52 Slovenya 5,25-8,08 1,70 Kosova 6,59 2,90 4,77 EU-27 1,99-4,21 1,63 Euro Bölgesi 1,70-4,25 1,50 Kaynak: IMF -Dünya Ekonomik Görünümü, Avrupa Komisyonu, OECD Sayfa: 12

13 Karadağ ın Enerji Sektörü Hakkında Genel Bilgi Bir ülkede enerji sektörünün gelişim düzeyi doğrudan ekonomik sistemi ve yaşamın genel kalitesini etkilemektedir. Bu nedenle enerji sektörünün gelişimi. öz kaynakların daha iyi ve verimli kullanımına dayanarak gerçekleşmesini beklemek doğaldır. Karadağ ın AB ye üyelik müzakereleri başladı. Enerji Topluluğu Antlaşması bulunmaktadır Enerji Doğal kaynakları Hidroelektrik, Linyit,Biyokütle ve Güneş Radyosyonu dur. Elektrik Üreticileri : 2 adet HES (Hidro Elektrik santral), 1 adet Termik santral, 7 adet küçük HES (836 MW) Geçtiğimiz 30 yıl içinde yeni bir santral kurulmadı, Isınma için linyit ve biomass enerji kaynakları (Orman ve tahıl ürünleri) kullanılmaktadır. Gaz şebekesi bulunmamaktadır. Enerji ve kaynaklarının verimli kullanılması ve temininde güvenliğin artırılması önem arzetmektedir. Sayfa: 13

14 Ana Elektrik Paydaşları EPCG (DSO *, üretici ve kamu tedarikçisi) CGES (TSO) Mevcut Üretim EPCG tarafından yapılmaktadır. Firmanın hissedarları (% 55 Devlet, % 44 İtalyan A2A Firması ve % 1 özel Sektör) 2009 yılında kuruldu. Firmanın hissedarları (% 55 Devlet, % 22 İtalyan Terna Firması ve % 23 özel Sektör) REA (Enerji Düzenleme Ajansı) 2003 yılında bağımsız bir organ olarak kuruldu. Hükümetin düzenleyici kurumu. COTEE (Pazar operatörü) Bağımsız bir devlet organı olarak 2011 yılında kurulan kuruldu ve Hükümetin düzenleyici kurumudur. Dağıtım sistem operatörünün2012 yılında EPCG ayrılması öngörülmektedir. HPP Piva TPP Pljevlja Sayfa: 14

15 Yenilenebilir Enerji Kaynakları (YEK) Yasal Düzenleme YEK için yasal ve düzenleyici çerçeve Karadağ da Enerji sektörünün özellikle yenilebilir enerji yatırımlarının, ekonomik büyüme için önemli bir itici güç olarak kabul edilmiştir. Karadağ 2003 yılında enerji sektöründeki önceliklerini 3 ana grupta ele almıştır. Arz güvenliği, Sürdürülebilir enerji büyüme, Rekabetçi bir enerji piyasası, Enerji Kanunu (2010),elektrik,ısıtma ve soğutma sektörlerinde son direktif 2009/28/EC göre uygulanmaktadır. Bunlar; Üretilen enerji için teşvikler ve kojenerasyon, Yek lerden üretilen enerji için uluslar arası Pazar, Enerji Kaynağı Garantisi (Guarantee of Origin GoO), İmtiyazlı üreticiler, Ortak projeler ve ortak destek programları, Yek ler için AB uyum kriteri olan Yenilenebilir Enerji Eylem Planı (NREAP) dayalı programlar uygulamak Sayfa: 15

16 Elektrik Üretiminde Destekler Yenilenebilir enerji üretiminde FiT (şebekeye satış tarifesi) iki şekilde belirlenmiştir: Özel Üretici Firmalar Karadağ Hükümeti Özel üretici firmaları için tüm yenilenebilir enerji alımlarında 12 yıl garanti verilmektedir. Tablo13 : Yenilenebilir Enerji Üretiminde Uygulanacak Fiyatlar Yenilenebilir Enerji Kaynağına Dayalı ÜretimTesis Tipi Uygulanacak Fiyatlar (Euro cent/kwh) 1 Küçük Hidroelektri küretim tesisi 3 GWh'a kadar 10,44 3 arası 15 GWh 7,44 15 GWh büyük 5,04 2 Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisi 9,6 3 Biyo kütleye dayalı üretim tesisi Ahşap ve tarımdan 13,71 Ağaç işleme sanayii 12,31 4 Güneş enerjisine dayalı üretim tesisi 15 5 Enerji atıkları 9 6 Çöp gaz ıelektriks antralleri 8 7 Biyogaz 15 Isı üretimi için destek programının henüz tanımlanmamıştır. Sayfa: 16

17 Hidro Projeler ve Potansiyeller Hidro Potansiyeller Karadağ ın 10 uncu Su Yönetim Planında da belirtildiği üzere, Karadağ ın toplam hidro potansiyelinin kullanımı % 17 dir. Karadağ Hidrometeoroloji Enstitüsü,2007 yılından beri 50 yerde Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP ) ve NOR ile Karadağ da küçük hidro elektrik santraller (khes) konusunda sürekli çalışmalar yapmaktadır. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Karadağ da 13 belediyede, 87 lokasyonda Hidropotansiyel ölçümleri yapmış ve Küçük HES'ler için tescil gelişimi yapılmıştır. Mevcut Küçük Hidroelektrik Santrallar Piva Hidroelektrik Santralinin modernizasyonu Perucica Hidroelektrik Santralinin ikinci aşamasının modernisazyonu Komarnica HidroElektrik Santralı Toplama Hes Teknik Özellikler Toplam kurulu güç: 168MW (2 x 84MW) Yıllık üretim 232 GWh Yatırım: 160 Milyon Euro Komarnica Kanyonu, Baraj Mevkii Sayfa: 17

18 Moraca HidroElektrik Santralları Teknik Özellikler 4 adet HES, Toplam kurulu güç: 242MW Yıllık üretim GWh Yatırım: 540 Milyon Euro Küçük HidroElektrik Santralları Karadağ da küçükhes lerin yapımı konusunda yılları arasında 2 defa ihaleve 13 adet te imtiyaz özleşmesi imzalanmıştır. İnşaatı planlanan 35 küçük Hes lerin güçü 100 MW ve yıllık üretimi 300 GWh tır. Üretim yılları arasında başlayacaktır. İlgili Bakanlık tarafından yapılan açıklamaya göre imtiyaz sözleşmesine dayalı 8 adet inşaat ruhsatı verilmiştir. Küçük Hes lerin toplam yatırım tutarı 140 Milyon Euro dur. Yeni Küçük HES lerin kurulması mevzuatına göre; Gücü1 MW tan az olan 4 adet enerji izni verilmiştir. Her birinin yatırım tutarı 1.2 Milyon Euro dur. Sayfa: 18

19 Rüzgar Enerjisi Projeleri 2010 yılında, devlet arazisi üzerinde kiralama yöntemi ile 2 adet rüzgar çiftliğinin (WPPKrnovo WPP Možura) kurulması için sözleşme imzalandı. WPP Krnovo - "Mitsubishi Heavy Industries (Japonya) -Ivicom Danışmanlık (Avusturya) " firmaları ile sözleşme imzalanmıştır. WPP Možura - "Fersa (İspanyol)- Celebic (Karadağ)" firmaları ile sözleşme imzalanmıştır. Rüzgar Enerjisi projelerinin geliştirilmesi aşaması: Elektrik şebekesine bağlantı Çevresel etki değerlendirmesi Elektrik içine rüzgar çiftlikleri entegrasyonu çalışması (Karadağ Elektrik Dağıtım Şirketi (CGES) ve Avrupa Yatrım Bankası (EBRD) tarafından yapılmıştır. RÜZGAR ENERJİSİ ÇİFTLİKLERİ Možura Krnova BELEDİYE Ulcin Bar GÜCÜ (MW) Niksic 2.0- Savnik 2.4 SAYISI YATIRIM (Milyon Euro) KURULU GÜÇ (MW) ÜRETİM (GWh) Sayfa: 19

20 Biyokütle Enerji Santrallari Orman Biyokütle Bölgesel ısıtmada mikro odunsu biyokütle enerjisi kurulu yerler Pljevlja, kurulu güç 18 MWth Mojkovac, Berane ve Kolasin Brezna da Talaş Tepesi Palet ve briket üretim Kapasitesi Pljevlja( Tann), Brezna( Tann), Bijelo Polje (700 Tann) Diğer Biyokütle Podgorica da Çöp gazı üzerine Kojenerasyon santrali Çöp Gazı (Podgorica) "Plantaze" de katı atıklardan yakıt briketi üretimi Podgorica da 560 kw gücünde hayvan atıklarından biyogaz üretimi için enerji izin lisansı verilmiştir. Sayfa: 20

21 Güneş Enerjisi Projeleri Karadağ merkez ve güney bölgesinde Yüksek güneşlenme (örn. Podgorica 1600 kwh/m2) Şehirlerde ve kırsal kesimlerde rüzgar enerjisi için potansiyel bölgelerin kayıt altına alınmıştır. Örnek: Güneş projesi Boyutu : 4 10 m 80 m, çatı 8o Yönelimi : doğu-batı Kurulu güç: 414 kwp Ulcinj Belediyesi Güneş Bölgeleri Tuzi Güneş-kollektörleri Sayfa: 21

22 1.5.1 Elektrik İletim Şebekesi İtalya-Karadağ Arasında Denizaltı İyon Hattı Denizaltı Kablosu : 375 km Kapasitesi : 1000 MW HVDC bipolar kablo : 2x500 MW Yatırım Tutarı :700 Milyon Euro, Proje Terna (İtalya) firması ve ve Karadağ Elektrik Dağıtım Şirketi (CGES) arasında 2010 yılı Kasım ayında imzalanmıştır. Operasyon başlangıç tarihi :2015 Karadağ da Ara bağlantı ve İletim Hatları Podgorica-Tiran Hattı: 400 kv(2011 yılında bitirildi) Karadağ Kıyısı Pljevlja Enerji Nakil Hattı : 400 kv Yatırım: 90 Milyon Euro Detaylı mekansal plan 2011 yılında bitirildi yılında İletim elektrik şebekesi Kıyıda Trafo Merkezi: Yüksek gerilimli doğru akım (HVDC) bipolar kablo : 2x500 MW Yatırım Tutarı :700 Milyon Euro, Krnova Rüzgar Enerji Santrali ve Komarnica HES bağlantısı için 400/110 kv gücünde Brezna Trafo yapılmıştır Sırbistan ve Bosna-Hersek arasında arabağlantı hatları Sayfa: 22

23 1.5.2.Elektrik Dağıtım Şebekesi Dağıtılmış Üretim Kaynakları Karadağ'da elektrik şebekesi üzerinde dağıtılmış enerj kaynağının bağlantısı için, GEF(global environment facility- Küresel çevre tesisi)-undp(united Nations Development Programme - Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı ) tarafından çalışma yapılmıştır. Elektrik şebekesi üzerindeki kaynakların dağıtım bağlantıları için tavsiyelerde bulunulmuştur. Kırsal alanda yüksek RES potansiyellerine ulaşmak için elektrik ağının geliştirilmesi Örnek: Bistica (BE) Planlanan:8 Küçük Hidroelektrik Santraller (shpps) Kurulu Güç: 10,2 MW Mevcut ızgara için bağlantı yatırımı: 1.7 Milyon Euro Peras taki Elektrikli Araçlar Sayfa: 23

24 1.6 SORUNLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER Yatırım Riski ve Devam Eden Çözümler En büyük potansiyele sahip Yerel yönetimler, sürdürülebilir enerji projelerinin geliştirlmesi için finansman ve kapasiteye sahip değiller. Bir Çözüm Örneği: Kolasin Sürdürülebilir enerji geliştirmenor ) YEK lerin planlanması ve gerçekleştirilmesi için uygulama teknikleri ve yerel yönetimler ile enerji verimliliği konusunda çalışmas Yerel düzeyde enerji sektöründe Koordinasyon bağış faaliyetleri KolasinBelediyesi topraklarında küçük Hidroelektrik Santrallerin geliştirilmesi Hidro potansiyeli yüksek, ancak Karadağ da (yeraltı ve yerüstü) kayıtlı hiçbir ulusal su kullanımı ve potansiyeli bulunmamaktadır. Bir Çözüm Örneği: Karadağ'da küçük su akıntılarının kayıt altına alınması (EBRD ) YEK lerin planlanması ve gerçekleştirilmesi için uygulama teknikleri ve yerel yönetimler ile enerji verimliliği konusunda çalışması Küçük hidroelektrik santrallerinin inşaatı için küçük su akıntılarının 1 yıl süreyle hidrolojik ölçümlerinin yapılması Su akıntıları ve özelliklerinin Coğrafi Bilgi Sistemlerne (Geographic Information Systems-GIS) anlık olarak kayıt altına alınması Sayfa: 24

25 Planlanan Çözümler Elektrik Dağıtım Şebekesi: Elektrik dağıtım şebekesi RE üreticilerinin bağlantısını sağlamak için yeniden yapılandırılmalı ve genişletilmelidir. Potansıyel çözüm örneği: Yüksek YEK potensiyel bölgelerinde ana giderleri hatlarının inşaatı DSO/TSO uzun vadeli planlarda öngörülen ya da dahil olması için ihtiyaç duyulan dağıtım ağı çalışması tarafından (GET UNDP) analiz edildiği gibi, YEK üreticilerinin bağlantısı için gerekli 35 kv veya 110 kv hatlarının inşaatı Isı üretimi için elektrik, kalitesiz (verimsiz) soba ve biyokütle kullanımı Bir çözüm örneği: Karadağ da odun enerji piyasasının gelişimi (LUX ) Odunsu biyokütle pazarı geliştirmek için potansiyel ve zorluklar çalışması Odun yakıt üretim tesislerini geliştirmek için ağaç işleme sanayi yardımı Kamu tesislerinde kullanılan odun sobalarının değiştirilmesi Karadağ daki odun tüketimi istatistiklerinin geliştirilmesi Sayfa: 25

26 1.7. ENERJİ İSTATİSTİKLERİ Üretim: Karadağ da elektrik üretimi için büyük hidroelektrik potansiyele sahip olan en önemli kaynağı; Zeta, Piva, Tara, Moraca, Lim, Cehotina ve İbar nehirleri kolları ile birlikte oluşturmaktadır. Toplam potansiyelin %17 sini Zeta ve Piva nehirleri oluşturmaktadır. Hidro elektrik enerji üretiminde çoğunlukla HES "Perucica" ve HES "Piva", termal enerj üretiminde ise TS "Pljevlja" da yer almaktadır yılında Karadağ da enerji tüketicilerinin güvenliği ve elektrik sisteminin operasyonel güvenliği yüksek seviyede gerçekleşmiştir yılında Karadağ'da toplam elektrik enerjisi üretimi 2009 yılına göre % 45 artarak 4022 GWh olarak gerçekleşmiştir. Üretimin daha yüksek seviyede olmasının temel nedenlerinden biri, 2009 yılında 6 aylık bir gecikmeden sonra, TS Pljevlja da standart koşullar altında gerçekleştirilen daha yüksek üretim seviyesidir. TS Pljevlja daki üretim geçen yıla göre % 84 (583 GWh) artarak GWh olarak gerçekleşmiştir yılında elektrik üretimindeki bu artış olumlu hidrolojik koşullardan ve TS Pljevlja da üretimin normale dönmesinden kaynaklanmaktadır. Sonuç olarak dışa bağımlılığında da bir azalma kaydedilmiştir Tüketim: 2010 yılında enerji amaçlı elektriğin nihai tüketimi geçen yıla göre % 6 (194 GWh) artarak 3211 GWh olarak gerçekleşmiştir. Bu yılda sanayi sektöründeki tüketim geçen yıla göre % 20 artarak 1581 GWh olarak gerçekleşmiş ve nihai tüketim içindeki payı % 49 dur. Evlerdeki tüketim ise 1280 GWh olarak gerçekleşmiş ve geçen yıla göre %1 oranında bir büyüme kaydedilmiş olup nihai tüketim içindeki payı % dur yılında inşaat sektörü, ulaştırma ve tarım sektörünün enerji tüketimi 68 GWh olmuştur ve nihai tüketim içindeki payı % 2.11 olmuştur. Geçen yıla göre 5 GWh olarak bir büyüme gerçekleşmiştir. Diğer tüketicilerin kullanımı ise 282 GWh olmuş ve nihai tüketim içindeki payı ise % 8.78 olarak gerçekleşmiştir Bir önceki yılda gerçekleşen tüketim ile karşılaştırıldığında %24 oranında (89 GWh) azalma görülmektedir. Sayfa: 26

27 Kömür Sektörü Kömür üretimi, Kömür Madeni AD "Pljevlja" da çıkarılmakta olup Kömür Enerji Dengesi, Eurostat ve Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) tarafından belirlenen yönetmeliklere uygundur. Çıkarılan kömürün %95 i "Pljevlja" santralindeki enerji üretiminde. %4-5 I ise nihai tüketimde kullanılmaktadır yılında sanayi sektöründeki kömür tüketimi geçen yıla gore %75 daha fazla olup 265 TJ tutarında gerçekleşmiştir. Nihai tüketimdeki payı %51 dir yılında hane halkı sektöründeki tüketim 254 TJ e olup geçen yılda gerçekleşen tüketim ile karşılaştırıldığında %47 lik bir düşüş kaydedilmiştir. Nihai tüketimindeki payı ise % 48 dir. Sayfa: 27

28 Tablo 14. Karadağ Elektrik Arz ve Tüketimi KARADAĞ ELEKTRİĞİ ARZ VE TÜKETİM DENGESİ TEDARİK VE TÜKETİM GWh TJ GWh TJ GWh TJ GWh TJ GWh TJ İLK ÜRETİM Dönüşüm Çıktısı Hidro Elektrik Santralleri Termo Elektrik Santralleri İthalat İhracat Transit Giriş Transit Çıkış Diğer Ülkelerden Alınan Diğer Ülkelere Verilen Stok Değişimleri Deniz Bunkerleri Toplam Kullanılabilir Enerji Dönüşüm Girdisi Hidro Elektrik Santralleri Termo Elektrik Santralleri Dönüşüm İçin Diğer Santraller Enerji Çeşitleri Tüketimi Hidro Elektrik Santralleri Termo Elektrik Santralleri Dönüşüm İçin Diğer Santraller Dağıtım ve Transfer Kayıpları Nihai Tüketim için Mevcut Stok Nihai Enerji Tüketimi Sanayi İnşaat Ulaşım Hane Tarım Diğer Tüketiciler Sayfa: 28

29 Tablo 15. Karadağ'ın Elektriğinin Dengesi KARADAĞ'IN ELEKTRİK DENGESİ Toplam Elektrik Toplam Elektrik Toplam Elektrik Toplam Elektrik Toplam Elektrik Toplam Elektrik GWh GWh GWh GWh GWh GWh Üretim Diğer kaynaklardan İthalat İhracat Uluslararası Yardımcı Gemiler Stok değişimi İÇ TEDARİK Transferler istatistiksel fark DÖNÜŞÜMLER Termik santraller (Ana üreticiler) Termik santraller (Otoprodüktör) Kojenerasyon (CHP) fabrika (Ana üreticiler) Kojenerasyon (CHP). fabrika(otoprodüktör) Sadece ısı fabrikaları (Ana üreticiler) Sadece ısı fabrikaları (Otoprodüktör) Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri Petrol rafinerileri Diğer dönüşüm sektörü ENERJİ SEKTÖRÜ Kömür madenleri Termik santraller ve CHPs Termik santraller (Otoprodüktör) Sadece ısı fabrikaları (Otoprodüktör) Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri Hidro elektrik santralleri Dağıtım kayıpları SON TÜKETİM SANAYİ SEKTÖRÜ Demir ve çelik Kimya ve petrokimya Besleme stokları Demirdışı metaller Metalik olmayan mineraller Ulaştırma ekipmanları Makinalar Sayfa: 29

30 YILLAR Toplam Toplam Toplam Toplam Toplam Toplam KARADAĞ'IN ELEKTRİK Elektrik Elektrik Elektrik Elektrik Elektrik Elektrik DENGESİ GWh GWh GWh GWh GWh GWh Madencilik ve Taşocakçılığı Gıda ve tütün Kağıt. kağıt hamuru ve baskı Ağaç ve ağaç ürünleri İnşaat malzemeleri Tekstil ve Deri Belirtilmeyen TAŞIMA Uluslararası sivil havacılık İç Hatlar Hava Taşımacılığı Yol Demiryolu Boru hattı taşımacılığı Dahili navigasyon Belirtilmeyen DİĞER SEKTÖRLER Tarım Ticaret ve kamu hizmetleri Yerleşim Belirtilmeyen OLMAYAN ENERJİ KULLANIMI Sanayi / dönüşüm / enerji ulaşım Diğer sektörler Sayfa: 30

31 Tablo 16. Karadağ'ın Kömür Dengesi KARADAĞ'IN KÖMÜR DENGESİ Topla m Kömü r Antrasi t 2009 YILI 2010 YILI Kok Kahveren Kahverengi Linyi Antras Kömür Kömür t Toplam gi it ü Kömür Kömür Üretim Linyi t Kok Kömür ü t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t Diğer kaynaklardan İthalat İhracat Uluslararası Yardımcı Gemiler Stok değişimi İÇ TEDARİK Transferler istatistiksel fark DÖNÜŞÜMLER Termik santraller (Ana üreticiler) Termik santraller (Otoprodüktör) Kojenerasyon (CHP) fabrika (Ana üreticiler) Kojenerasyon (CHP). fabrika(otoprodüktör) Sadece ısı fabrikaları(ana üreticiler) Sadece ısı fabrikaları(otoprodüktör) Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri Petrol rafinerileri Diğer dönüşüm sektörü ENERJİ SEKTÖRÜ Kömür madenleri Termik santraller ve CHPs Termik santraller (Otoprodüktör) Sadece ısı fabrikaları(otoprodüktör) Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri Hidro elektrik santralleri Dağıtım kayıpları SON TÜKETİM SANAYİ SEKTÖRÜ Sayfa: 31

32 KARADAĞ'IN KÖMÜR DENGESİ Topla m Kömü r Antras it 1000 t 1000 t 1000 t 2009 YILI 2010 YILI Kok Kahver Kahverengi Lin Antr Köm Kömür yit Toplam engi asit ürü Kömür Kömür Linyit Kok Köm ürü t t 1000 t t 1000 t 1000 t t Demir ve çelik Kimya ve petrokimya Besleme stokları Demirdışı metaller Metalik olmayan mineraller Ulaştırma ekipmanları Makinalar Madencilik ve Taşocakçılığı Gıda ve tütün Kağıt. kağıt hamuru ve baskı Ağaç ve ağaç ürünleri İnşaat malzemeleri Tekstil ve Deri Belirtilmeyen TAŞIMA Uluslararası sivil havacılık İç Hatlar Hava Taşımacılığı Yol Demiryolu Boru hattı taşımacılığı Dahili navigasyon Belirtilmeyen DİĞER SEKTÖRLER Tarım Ticaret ve kamu hizmetleri Yerleşim Belirtilmeyen OLMAYAN ENERJİ KULLANIMI Sanayi / dönüşüm / enerji Ulaşım Diğer sektörler Sayfa: 32

33 Tablo 17. Karadağ'ın Petrol Ürünleri Dengesi Üretim KARADAĞ'IN PETROL ÜRÜNLERİ DENGESİ Diğer kaynaklardan Toplam Petrol Ürünleri Rafineri gaz LPG Motor benzini 2010 YILI Gazyağı Havacılık Yakıtı Nafta Dizel Benzin ve Atık Yakıt Mazot Diğer Petrol Ürünleri t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t İthalat İhracat Uluslararası Yardımcı Gemiler Stok değişimi İÇ TEDARİK Transferler istatistiksel fark DÖNÜŞÜMLER Termik santraller (Ana üreticiler) Termik santraller (Otoprodüktör) Kojenerasyon (CHP) fabrika (Ana üreticiler) Kojenerasyon (CHP). fabrika(otoprodüktör) Sadece ısı fabrikaları(ana üreticiler) Sadece ısı fabrikaları(otoprodüktör) Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri Petrol rafinerileri Diğer dönüşüm sektörü ENERJİ SEKTÖRÜ 3 3 Kömür madenleri Termik santraller ve CHPs 3 3 Termik santraller (Otoprodüktör) Sadece ısı fabrikaları(otoprodüktör) Patent yakıt. briketleme ve kok fırın tesisleri Hidro elektrik santralleri Dağıtım kayıpları SON TÜKETİM SANAYİ SEKTÖRÜ Demir ve çelik Kimya ve petrokimya 9 9 Besleme stokları 9 9 Demirdışı metaller Metalik olmayan mineraller 1 1 Ulaştırma ekipmanları Sayfa: 33

34 Tablo18: Üretim Gruplarına Göre Sanayi Üretim İndeksi KARADAĞ'IN PETROL ÜRÜNLERİ DENGESİ Makinalar Toplam Petrol Ürünleri Rafineri gaz LPG Motor benzini 2010 YILI Gazyağı Havacılık Yakıtı Nafta Dizel Benzin ve Atık Yakıt Mazot Diğer Petrol Ürünleri t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t 1000 t Madencilik ve Taşocakçılığı 3 3 Gıda ve tütün Kağıt. kağıt hamuru ve baskı Ağaç ve ağaç ürünleri İnşaat malzemeleri Tekstil ve Deri Belirtilmeyen 5 5 TAŞIMA Uluslararası sivil havacılık 2 2 İç Hatlar Hava Taşımacılığı 0 Yol Demiryolu 1 1 Boru hattı taşımacılığı Dahili navigasyon Belirtilmeyen DİĞER SEKTÖRLER Tarım Ticaret ve kamu hizmetleri Yerleşim Belirtilmeyen OLMAYAN ENERJİ KULLANIMI Sanayi / dönüşüm / enerji ulaşım Diğer sektörler Sayfa: 34

35 Tablo19. Endüstri Ürünleri Üretim İndeksi ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ BİRİMİ Kömür.Madenciliği (Ton) Kahverengi Kömür Bin. t linyit Bin. T Metal Cevheri Madenciliği Kırmızı boksit Mermer ve Granit blokları m³ Diğer Madencilik ve Taşocakçılığı Doğal Kum m³ Ham yada Ezilmiş Taş m³ Çakıl m³ Taş Granüller m³ Deniz tuzu t Sayfa: 35

36 BİRİ ÜRÜN GRUPLARI M Ladin ve Köknar Kereste m³ Kayın Kereste m³ Kayın Ağacı Kalıpları m³ Emprenye edilmesi m³ Kayın Kaplama levhalar m³ * - Kontrplak. m³ m³ Balkon Kapıları ve Diğer Kapılar adet Kapılar (kanatları olan veya olmayan) adet Gardrop m³ Kayın parke m² Ahşap evler m³ Kağıt Hamuru. Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı Baskı için Kağıt t Duvar Kağıdı t Diğer Yazılı kağıt t Oluklu Karton Kaplar t Diğer Kağıt Ürünleri t Yayınlama. Baskı ve Tekrar Üretim Gazete ve dergiler t Kitaplar ve Broşürler t Tek Renkli Formlar t Çok renkli Formlar t Çok Renkli Reklam t Dizüstü Bilgisayarlar t Diğer Tek-Renkli ve Çok Renkli Formlar t Kok kömürü ve Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri İmalatı Motor yağı t Differansiyel Yağı t Kompresör Yağı t Sayfa: 36

37 Diğer Yağlama yağı t Kimyasal Madde ve ürünleri İmalatı Oksijen. Azot t Sayfa: 37

38 Tablo20. Elektrik Üretim ve Tüketim Dengesi ELEKTRİK ÜRETİM VE TÜKETİM DENGESİ ( GWH ) Brüt Üretim - jeneratörler Kendi Tüketimi Net Üretim - Santraller Diğer Ülkeden İthalat 1) Diğer Ülkeye Teslim 1) ithalat İhracat Transfer ve Dağıtım Kayıpları Tüketiciye Teslim Enerji sektörü (Fasıl ve 40) İmalat (Fasıl 23 hariç) İnşaat Demiryolu Taşımacılığı Hane Tarım (Elektrik Makineleri ve İyileştirmeleri Diğer sektörler (İş.Sokak Lambaları. Genel Su Dağıtım Sistemleri vs.) 1. Karadağ ve Sırbistan Elektrik Sanayi Verisi 2. Kaynak: Karadağ İstatistik Kurumu (Yıllık Kitap) Sayfa: 38

39 Tablo21. Sanayide Elektrik ve Yakıt Tüketimi SANAYİDE ELEKTRİK VE YAKIT TÜKETİMİ BİRİM Elektrik GWH Kok Kömürü Bin Ton Antrasit Bin Ton Kahverengi Kömür Bin Ton Linyit Bin Ton Sıvı Yakıtlar Bin Ton Mazot Bin Ton Doğal Gaz Milyon.m Sıvı Gaz Bin Ton Sayfa: 39

40 1.8. SONUÇ Mali olanakları Mevcut hidroelektrik santrallerin modernizasyonu EPCG. Hidroelektrik santrallerine yatırım Küçük hidroelektrik santralleri özel yatırımcılar, özel kamu ortaklığı ve / veya yerel belediyeler. Rüzgar santrallerine yatırım özel yatırımcılar. İletim ve Dağıtım Elektrik Ağının Uzatılması CGES, EPCG ve diğer yatırımcılar. Güneş ve Biyokütle Projelerinin finans edilmesi, özellikle ısı enerjisinin üretimi için ormanların işletilmesi için özel yatırımcılar ve imtiyaz sahipleri Karadağ YEK projeleri ile sürdürülebilir ekonomik kalkınma için ortam yaratmaktadır. YEK planları, potansiyelleri ve boru hattı projeleri Karadağ'da sunulmuştur. İletim elektrik şebekesinin önemli gelişmi devam etmektedir. Dağıtık üretim kaynaklarının bağlantısı için elektrik ağının geliştirilmesi gerekmektedir. Sürdürülebilir enerji gelişimi için başlıca zorluklar potansiyel çözümleri ile birlikte sunulmuştur.(sistematik çözümler aracılığıyla gerekli ek geliştirmeler) Sürdürülebilir enerji gelişimini sağlamak için ulusal uygulama kurumu yerel düzeydedir. Sayfa: 40