AVRUPA BİRLİĞİNE UYUM SÜRECİNDE KOBİ'LERİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİNİN BELİRLENMESİ: SAKARYA İLİNDE YAPILAN ARAŞTIRMA ÖRNEĞİ

Transkript

1 AVRUPA BİRLİĞİNE UYUM SÜRECİNDE KOBİ'LERİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİNİN BELİRLENMESİ: SAKARYA İLİNDE YAPILAN ARAŞTIRMA ÖRNEĞİ Yrd.Doç.Dr.Ayşen Wolf Sakarya Üniversitesi İ.İ.B.F. İşletme Bölümü Yrd.Doç.Dr.Neziha Musaoğlu Sakarya Üniversitesi İ.İ.B.F. Uluslararası İlişkiler Bölümü Giriş: Günümüz ekonomisinde önemli bir yere sahip olan KOBİ'lerin gerek Avrupa Birliği gerekse Türkiye'de tüm işletmeler içindeki oranı %99 dur. KOBİ'ler üretime ve istihdama olan katkıları, değişen pazar koşullarına hızla uyum sağlayan esnek ve dinamik yapıya sahip olma özellikleriyle tanımlanmaktadırlar. Bu işletmelerin teşvik edilmeleri ve destek sağlayıcı önlemlerin alınmasına yönelik politikaların izlenmesi gereği AB'ye üye ülkeler tarafından kabul edilmekte ve aday ülkelere de AB'ye uyum sürecinde program dahilinde gerekli deği-şikliklerin yapılmasında, eksikliklerin tamamlanmasında imkan sağlanmaktadır. Bu bağlamda Türkiye-AB ilişkilerinde Aralık-1999 Helsinki Zirvesi ile başlayan AB'ye uyum sürecinde Türkiye her alanda olduğu gibi KOBİ'lerin rekabet güçlerinin geliştirilmesinde önemli bir fırsat yakalamıştır. Bu araştırmada, Türkiye-Avrupa Birliği ilişkilerinde Türk KOBİ'lerin ihti-yaçlarının ve karşılaştıkları sorunlarının belirlenmesinde sosyo-ekonomik faaliyetleri daha yakından gözleme imkanına sahip olduğumuz Sakarya ilinde yer alan KOBİ'lerin sorunları yerinde incelenerek tespit edilmeye çalışılmıştır.bir diğer amacımız da Sakarya Üniversitesi Sanayi işbirliği çerçevesinde çözüm önerileri geliştirilerek bir katkı sağlamaktır. Özellikle Sakarya Üniversitesi bünyesinde faaliyet gösteren Avrupa Birliği Araştırma ve Doküman-tasyon Merkezinin (ABADM) Sakarya ilinde AB bilgi bürosunun bulunmamasından dolayı yerel halkı bilgilendirme misyonu üstlenmiştir. Merkez, halka açık bir dizi konferanslar ve paneller düzenlenmekte olup AB'ye uyum sürecinde uygulanacak programları tanıtmakta ve bu konuda araştırmalar yapmaktadır. Bu araştırmada sorunlar literatürden yararlanılarak ana konu başlıkları altında sınıflandırılarak mülakat konuları belirlenmiş olup, yüz-yüze görüşmeler sonucunda elde edilen bilgiler betimleme 1

2 yöntemiyle yorumlanarak bazı sonuçlara ulaşılmıştır. Ayrıca sayısal verilere dayalı daha kapsamlı bir araştırmanın temelini oluşturması bakımından da önem taşımaktadır. Araştırmamız Giriş bölümünden sonra yer alan ikinci bölümde Türkiye- AB ilişkileri ve AB'ye uyum süreci, üçüncü bölümde AB'de KOBİ tanımı ve AB'nin KOBİ'lerinin rekabet güçlerinin geliştirilmesini öngören işletme politikalarının belirlenmesi ve programların tanıtılması konusunda bilgi verilecektir. Dördüncü bölümde Türkiye'de ve Sakarya ilinde KOBİ'ler hakkında tanıtıcı bilgiler yer alacaktır. Beşinci bölümde bu araştırmada kullanılan yöntem hakkında bilgi verilecek ve araştırma bulguları ile yorum kısmını kapsayacaktır. Son bölümde ise sonuç ve önerilere yer verilecektir. II. Türkiye-AB İlişkileri ve AB'ye Uyum Süreci Türkiye'nin Avrupa Birliği ile 1963 yılından beri süregelen ilişkileri, 1999 yılında Helsinki Zirvesi'nde Türkiye'nin resmen aday ülke ilan edilmesi ile birlikte yeni bir döneme girmiştir. Bu süreç, Türkiye'yi AET'ye ortak üye yapan taraflar arasında bir gümrük birliğine dayanan ve ileride tam üyeliği öngören Ankara Ortaklık Anlaşması(1963) ile başlamıştı. Bu anlaşma,ana ilkeleri ve temelleri bakımından Roma Antlaşması'ndan esinlenmiştir (Karluk,1996:404). Türkiye'nin, AB ile tam üyelik müzakerelerine başlayabilmesi için Haziran 1993'te yapılan AB Konseyi Kopenhag Zirvesi Sonuç Bildirgesinde yer alan siyasi, ekonomik, hukuki ve idari kıstasların yerine getirmesi ön görülmüştür. Avrupa Birliği Antlaşması, AB Mevzuatı, AB Adalet Divanı içtihadı ve AB'nin akdettiği uluslar arası anlaşmaların bütünü, AB müktesebatını (acquis communautaire) oluşturmak-tadır.(tüsiad Raporu,1999:13) Siyasi kıstaslar, ekonomik, hukuki ve idari kıstasların aksine müzakere sürecinin konusunu teşkil etmemekte,bu sürecin başlayabilmesi için bir önkoşul oluşturmaktadır. AB Komisyonu tüm aday ülkeler için hazırladığı yıllık raporlar büyük önem taşımaktadır. Yılda iki kez toplanan AB Devlet ve Hükümet Başkanları Konseyi'nin Aralık ayı zirve toplantılarına sunulan bu raporlar, adayların AB'ye uyumunun takip edilmesini sağlamakta ve gerektiği zaman, alınacak kararlara zemin oluşturmaktadır Lüksemburg Zirvesi'nde Konsey'in aldığı karara göre AB Komisyonu, her aday ülke için, bu ülkelerin üyelik yolundaki ilerlemelerini gösteren bir ilerleme raporu hazırlayacaktır Haziran ayında yapılan Cardiff Zirvesi'nde ise Türkiye için ilerleme raporunun hazırlanacağı ekle-nerek ilk rapor 1998 Ekim ayında ikinci rapor ise 13 Ekim 1999 tarihinde açıklanmış ve Aralık 1999 Helsinki Zirvesi'nde AB Konseyi tarafından onaylanmıştır. Türkiye'nin AB üyelik kıstaslarına uyum 2

3 konusundaki ilerlemesini yansıtan bu raporda siyasi kıstaslar dışında incelendiğinde Gümrük Birliği ve Avrupa Stratejisi kapsamına giren unsurlara da yer verilmiştir. malların serbest dolaşımı, gümrükler,ticaret politikası, eğitim,öğretim ve gençlik politikaları, ekonomik ve parasal birlik, vergi, istatistik, balıkçılık, şirketler ve muhasebe hukuku, bölgesel politika, ortak dış ve güvenlik politikası sermayenin serbest dolaşımı,hizmetlerin serbest dolaşımı,sanayi ve KOBİ politikası tarım, telekomünikasyon ve bilgi toplumu, istihdam ve sosyal meseleler (TÜSİAD Raporu,1999) Türkiye 1996 da Gümrük Birliğine girerek Kopenhag ekonomik kıstaslarına ve AB mevzuatına uyum konusunda ilerleme göstermiştir. Türkiye-AB ilişkilerinde dönüm noktasını teşkil eden Helsinki Zirvesi'nde alınan kararlar ile aday ülke statüsü kazanan Türkiye Katılım Ortaklık Belgesine cevaben hazırladığı Ulusal Program çerçevesinde taahhüt ettiği yükümlülükleri gerçekleştirme yönünde siyasi kararlılıkla uyum sürecinde yol kat etmektedir. III. AB'de KOBİ Tanımı, AB'nin KOBİ'lerin Gelişmesine Yönelik İşletme Politikaları Ve Destekleyici Programlar AB, KOBİ tanımları konusunda gerek ulusal gerek birlik bazında karışıklığa neden olmamak üzere yeni bir ortak tanım geliştirmiştir. Yeni tanıma göre 25 işçi'den az işçi çalıştıran firmaların KOBİ olduğu kabul edilmektedir. Orta ölçekli bir işletme 50 ila 250 işçi çalıştıran, Küçük işletme 50'den az işçi, Çok küçük işletme ise 10'dan az işçi çalıştıran olarak tanımlanmıştır ( AB'nin KOBİ'lere yönelik işletme politikası KOBİ'lerin ihtiyaçları ve karşılaştıkları sorunlar dikkate alınarak rekabet edebilirliklerini güçlendirecek şekilde yapılandırılması ve bu doğrultuda çeşitli mekanizmaların uygulamaya koyulması şeklindedir. İşletmelerin dış pazarlara açılmaları, potansiyel işbirliği alternatiflerini değerlendirmeleri ve bu çerçevede bilgilendirilmeleri de işletme politikasında yer almaktadır. Bu politikalar temelde çok yıllı dönemi içeren programlar dahilinde gerçekleştirilmektedir. AB'nin KOBİ'lere yönelik yıllarını içeren üçüncü çok yıllı program Aralık 2000 de sona ermiştir yıllarını kapsayan dördüncü çok yıllı program aşağıda ana başlıklar altında toplanmıştır: 3

4 Yeni ekonomi anlayışında önemli olan girişimciliğin teşvik edilmesi, iş ortamının bas-itleştirilmesi ve iyileştirilmesi, ekonomide yeni iş modellerin gelişmesini,tek Pazar'dan daha fazla yarar sağlanması, bürokrasinin azaltılması, deneyim paylaşmaya yönelik ağların oluş-turulmasıkıyaslama (benchmarking) yöntemlerin kullanılması, mali kaynaklara erişimlerinin kolaylaştırılması amacıyla finans mekanizmalarının oluşturulması ( Avrupa Yatırım Bankası, Avrupa Yatırım Fonu, Yapısal Fonlar gibi) ayrıca kredi imkanlarının iyileştirilmesi (risk ser-mayesi fonları), ortak yatırımların teşvik edilmesi, işletmelerin Avrupalılaştırılması ve strate-jilerin uluslararasılaştırılması, endüstriyel araştırma-geliştirme için Avrupa ağının oluşturul-ması (EUREKA),mesleki eğitimin artırılması, vergi, sosyal ve çevre politikaları olarak ele alınmıştır (Komisyon tebliğ,1995),( yıllarını kapsayan bu yeni çok yıllı programın Türkiye'nin katılımına da açık olacağının belirtilmesi Türk KOBİ'lerinin rekabet güçlerinin artırılmasında yapıcı bir katkı sağlayacaktır. IV. KOBİ'lerin Türkiye'de ve Sakarya Ekonomisindeki Yeri ve Önemi Türkiye'de işletmeleri gruplamada kullanılan en yaygın ölçüt, istidam edilen işçi sayısıdır. DPT 1989 yılına ait raporuna göre, 1-9 kişi istidam eden işletmeler çok küçük, kişi istidam eden işletmeler küçük, kişi istihdam eden işletmeler ise orta ölçekli işletme olarak tanımlanmaktadır. Türkiye KOBİ'lerin tüm işletmeler içindeki oranı %99.8'dir. KOBİ'lerin toplam istih-dam içindeki payı % 76.7, toplam yatırım içindeki payı %26.5, yaratılan katma değer içinde-ki payı %38 ve toplam ihracat içindeki payı %8'dir. KOBİ'lerin işyeri sayısı ve istihdam yönünden en fazla yoğunlaştığı sektörler dokuma, giyim eşyası ve deri sanayii, metal eşya-makine ve teçhizat, ulaşım aracı, ilmi ve mesleki ölç-me aletleri sanayii, orman ürünleri ve mobilya sanayii, gıda, içki ve tütün sanayiidir. KOBİ'ler imalat sanayii içinde işyeri sayısı bakımından çok önemli bir paya sahiptir. Özellikle mikro (1-9) işletmelerde yığılmalar gözlenmektedir. KOBİ'ler imalat sanayi istihdamının yarısından fazlasını kapsamaktadır. 4

5 KOBİ'lerde işyeri sayısının fazlalığına rağmen üretilen katma değer düşük kalmaktadır. KOBİ'lerin en fazla yoğunlaştığı bölgeler Marmara, Ege ve İç Anadolu bölgeleridir. Bu bölgeler, tüm KOBİ'lerin işyeri bazında %71'ini, istihdam bazında %78'ini, katma değer bazında %89'unu karşılamaktadır.( Demir ve diğerleri, 2000:67) Sakarya ilinde de KOBİ'ler il ekonomisi için oldukça büyük bir önem taşımaktadır. Sakarya'da ağırlıklı olarak organize sanayi bölgelerinde ve küçük sanayi sitelerinde toplanmış bulunan KOBİ'ler bölgenin ve çevre illerin istihdamına önemli ölçüde katkı sağlamaktadır. Sakarya'da projesi tamamlanıp faaliyete giren ve henüz proje uygulama aşamasında olan organize sanayi bölgelerin sayısı beş tanedir. V. Yöntem Araştırma yöntemi, mülakat konularının ana başlıklar altında sınıflandırılarak yüz yüze mülakatın hazırlanması ve uygulanması ile mülakat sonuçlarının yorumlanması olmak üzere iki grupta açıklanmıştır. Bu araştırmada kullanılan betimsel analiz, verilerin sınıflandırılması, özetlenmesi ile sonuçlara ulaşılmasıdır. Burada mülakatlardan, gözlem notlarından ya da diğer veri toplama yöntemleriyle elde edilen bilgilerden, alıntılar yapılabilir.böyle bir yaklaşım, araştırmanın güvenirliği açısından yararlı olabilir. Bu şekilde ayrıca çarpıcı görüşlerin yansıtılması da sağlanmış olacaktır. Bu analizin amacı ham haldeki verilerin okuyucuların anlayabileceği ve isterlerse kullanabileceği bir şekle sokulmasıdır.(altunışık,çoşkun,yıldırım ve Bayraktaroğlu, 2000) Sakarya'da imalat sektörüne yönelik yapılan yüz-yüze görüşmeler devam etmektedir. Elde edilen yeni bulgular baz alınarak çalışmanın kapsamı genişletilecektir. Türk KOBİ'lerin AB'ne uyum sürecinde karşılaştıkları sorunlar literatürden tespit edilmiş ve mülakat sırasında elde edilen bilgiler bu tespitlere eklenmiştir. Bu sorunlar aşağıda sınıflandırılmış ve yorumlanmıştır. 5

6 1- AB konusunda bilgi yetersizliği Sakarya ilinde AB Türkiye Bölgesel Bilgi Ağı-Yerel Bilgi Bürolarının bulunmaması işletmelerin bilgiye ulaşmada sıkıntı yarattığı öğrenilmiştir. KOBİ işletmecilerinin günlük yoğun iş temposu içinde il dışındaki bürolara başvurmada zorluk çektikleri gözlenmiştir. Doğrudan danışabilecekleri, ihtiyaçları dışında sürekli bilgi alabilecekleri büroların olması gerektiğini vurgulamışlardır. Bu konuda danışmanlık hizmetlerinin yanında personeli eği-timine yönelik programların olmasını istemektedirler. Şu anda konu ile bilgileri medya yoluyla elde ettiklerini, konunun önemini bildiklerini fakat üst üste yaşanan krizlerden do-layı fazla bir gayret gösteremediklerini de açıkca ifade etmişlerdir. 2- Yabancı dil sorunu engeli Sakarya ilinde bulunan KOBİ'lerin birinci derecede karşılaştıkları sorunların temelinde yabancı dil bilmeme sorunu yatmaktadır. AB konusunda bilgi yetersizliği büyük ölçüde yabancı dil eksikliği sorunun varlığı ile açıklanabilir. Yabancı dil sorunu AB konusunda doğrudan bilgilenme olanağını engellediğinden buna bağlı olarak AB'nin sunduğu ekonomik olanaklardan yararlanamadıklarını ifade etmişlerdir. Bu soruna yabancı dil bilen eleman bulmadaki zorluklarda eklenmiştir. 3- AB konusunda eğitilmiş uzman eleman sıkıntısı AB konusundaki gelişmelerden haberdar olmaları, yenilikçi faaliyetlere yönelmelerini sağlayacak, uluslar arası ilişkileri düzenleyecek gerekli bilgi, beceri ve deneyime sahip yetişmiş insan gücüne acil olarak ihtiyaç duyulmaktadır. Fakat Sakarya'nın bu tipte yetiş-miş insan kaynaklarını tedarikinde zorluklar yaşanmaktadır. İlin fay hattı üzerinde olma-sı, halen alt-yapının düzeltilmesinden doğan şehrin görünümü, sosyal yaşantının sınırlı ol-ması gibi faktörlerden dolayı göçlerin olmasıdır. Diğer illerden gelen yetişmiş işgücü ise kalıcı değildir. İlde üniversitenin bulunmasını ise bir avantaj olarak görmektedirler. 4- Türkiye- AB ilişkilerinde siyasi güven eksikliği Türkiye-AB ilişkilerinin yaklaşık 30 yıl gibi uzun bir süreyi kapsaması ve bu sürede siyasi krizlerin yaşanması güvensizlik yarattığı gibi olumsuz görüşlere neden olmakta-dır.egemenlik,ulusal ve kültürel kimlik kaybı endişesi yanı sıra Kıbrıs sorunun çözümü, AGSK gibi Avrupa Güvenlik stratejileri dışında tutulması, Türk kamuoyunun en fazla hassasiyet 6

7 gösterdiği konular olduğu vurgulanmıştır. Avrupa bizi alma niyetinde değil sadece oyalıyor diyerek AB'ye tam üyelik için ümidin olmadığı görülmüştür. Ya da AB bizi ne zaman alacak? gibi sorular yönelterek bizim görüşümüze başvurmuşlardır. Bu konuda belirsizlik içinde oldukları gözlenmiştir. 5- KOBİ'ler, Sakarya ilinde yaşanan doğal afet sonrası sosyo-ekonomik krizin halen devam etmesi ve Türkiye'de ard arda yaşanan ekonomik krizlerin en fazla etkilendiği illerden biri olan Sakarya'da alt yapı eksikliğinden kaynaklanan güçlüklerle karşı karşıyadır. AB'ne uyum sürecinde gerekli hazırlıkların yapılmasında sorunlar yaşanmaktadırlar. Şimdilik bu çalışmalar ertelenmiştir. Daha sonra ele alınacağı bildirilmiştir. V. Sonuç ve Öneriler Araştırmamızda Sakarya ilinde imalat sanayiinde yer alan KOBİ'lerin AB'ye uyum sürecinde karşılaştıkları öncelikli sorunlar ele alınmıştır. KOBİ'lerin başlıca sorunları olan finansman, pazarlama ve yönetim sorunlarına ilişkin bu çalışmada yer verilmemiştir. Ta-rafımızca, Türkiye-Avrupa Birliği ilişkileri doğrultusunda ortaya çıkan sorunlar gideril-diğinde diğer sorunların da giderilmesi söz konusu olacağı görüşü kabul görülmektedir. Ele aldığımız KOBİ'lerin sorunlarıyla ilgili çözüm önerileri şunlardır: 1- KOBİ'lerin rekabet güçlerinin artırılmasında yapıcı bir katkı sağlayacak AB'nin KOBİ'lere yönelik olarak uygulamaya koyduğu mekanizmaların ve programların işletmelerce incelenerek faydalanma imkanlarının değerlendirilmesi, 2- KOBİ'lerde bu sorunlara karşın personel eğitimine yönelik faaliyetlerin destek-lenmesi, 3- Yabancı dil sorunun giderilmesi için personeli bu konuda teşvik etme, dil kursularına başlama veya devam edilmesi, 4- Üniversite-sanayi işbirliğinin sağlanarak üniversite bünyesinde bulunan akademik kadrodan destek istenmesi, 7

8 5- Üniversite bünyesinde faaliyette bulunan Avrupa Birliği Araştırma ve Dokümantasyon Merkezinden (ABADM) faydalanılması, etkinliklere katılımının sağlanması, 6- İşyerinde çalışma şartlarının düzeltilerek ilgili ön-hazırlık çalışmalarının başlatılması, bu konuya daha fazla önemin verilmesini sağlanması gerekmektedir. YARARLANILAN KAYNAKLAR ALTUNIŞIK, R. Ve diğerleri. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri, Adapazarı, Sakarya Kitabevi.2001 ATSO, Sakarya İli İktisadi Raporu, ATSO.1998 ATSO, 17 Ağustos 1999 Depremi Sonrası Sakarya Ekonomisinin Örnekleme Yoluyla Değerlendirilmesi, Adapazarı: ATSO.1999 AVRUPA KOMİSYONU RAPORU, KOBİ'lere ve Zanaat sektörüne yönelik faaliyetler,avrupa Toplulukları Resmi Yayınlar Bürosu, 1995 BAĞRIAÇIK, A., Dışa Açılma Sürecinde Küçük Ve Orta Boy Firmalar, İst. Edebiyat Fakültesi Basımevi ÇETİN, C. Yeniden Yapılanma, Girişimcilik Küçük Orta Boy İşletmeler Ve Bunların Özendirilmesi, İst. Der Yayınları DEMİR, N. Ve diğerleri, İnsan Kaynakları Yönetimi ve Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler, MPM Yayınları, Yayın no:635, İkinci Baskı, Ankara,2000 KARLUK, S.R. Avrupa Birliği ve Türkiye, İst. İMKB ÖZGEN, H. ve DOĞAN, S. Küçük Ve Orta Ölçekli İşletmelerin Uluslararası Pazarlara Açılmada Karşılaştıkları Temel Yönetim Sorunları, Mimeo

9 TÜSİAD RAPORU, Avrupa Birliği'ne Tam Üyeliğe Doğru, Lebib Yalkın Yayımları,