ESKİ TÜRKÇE EŞ/HANIM KELİMESİ ÜZERİNE BAZI AÇIKLAMALAR *

Transkript

1 Türkbilig, 2013/25: ESKİ TÜRKÇE EŞ/HANIM KELİMESİ ÜZERİNE BAZI AÇIKLAMALAR * Peter ZIEME Çev.: Aybüke Betül KIYMAZ * Eski Türkçe kişi adlarının açıklanması ve toplanması, Turfandaki hukukî ve ekonomik belge çalışmaları açısından büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmanın, belge basım işleriyle uğraşan insanların karşılıklı ilişkilerini anlamamıza yardımcı olduğundan söz edebiliriz. Eski Türkçe adlar ve bu adların köken-anlam çalışmasını yaparken, sadece kişi adlarını değil; dinî kitaplara bağlı baskılardaki isimleri de toplamak gereklidir. Şimdiye kadar düzenlenen, kişi adlarını içeren yayınlanmayan baskılar ve benzer yazılar, erişilebilir yeni kaynaklar yapmak için kullanılacaktır. Kişi adlarına doğru açıklamalar yapabilmek için; maalesef her zaman isimlerde de değil, birçok durumda önceki bağlantılara dikkat etmek gereklidir. Dinî yayınlarda geçen eş anlamına gelen bazı kelimeleri tartışmadan önce, düzenleyicilerin büyük ağabeylerine (iči) bölümün ilk kısmında yer verdiklerini belirtmek isterim. Bu gerçek, A. V. Gabain in ailenin sosyal hayatında büyük ağabeylerin özel rolü çalışmasında işaret ettiği sonuçla da uyuşur. 1 Eş ve Kadın kelime grupları üzerinde birkaç defa çalışılmıştır. W. Bang 2, S. Çağatay 3, L. Rásonyi 4 ve L. A. Pokrovskaja 5 sadece en önemlilerinden birkaçıdır ve bu konuya gerçekten değerli katkıları vardır. Ne bu çalışmaların sonuçlarını tekrarlamak, ne de bilinen sıradan kelimeleri tartışmak gibi bir niyetim vardır. Asıl hedefim, son zamanlarda yayınlanan metinlerdeki bazı bilinmeyen terimlere dikkat çekmek ve çoktandır bilinen bazı kelimeler üzerinde yeni bilgiler ortaya koymaktır. * Permanent International Altaistic Conference adlı toplantının 29. buluşmasında sunulan Some Remarks On Old Turkish Words For Wife başlıklı yazının İngilizceden çevirisidir. * Araş.Gör., Düzce Üniversitesi. 1 A. V. Gabain, Das Keben im uigurischen Königreich von Qočo ( ), Wiesbaden 1973, pp W. Bang, Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarichen Institut. Zweiter Brief: Uzuntonluγ die Krone der Schöpfung, in: Ungarische Jahrbücher 5 [1925], pp [a] S. Çağatay, die Bezeichnungen für Frau im Türkischen, in: Ural Altaische Jahrbücher 33 [1961], pp ; [b] Bazı eklemelerle: Türkçede kadın için kullanılan sözler, in: TDAYB 1962, Ankara 1963, pp L. Rásonyi, Der Frauenname bei den Türkvölkern, in: UAJb 34 [1962], pp L. A. Pokrovskaja, Terminy rodstva v tjurkskikh jazykakh, in: Istoriceskoe razvitie leksiki tjurkskikh jazykov, Moskva 1961, pp

2 Peter ZIEME 1. KİSİ G. Clauson un Etimolojik Sözlüğü 6 ve Kaşgarlı nın Divânı nın 7 yeni Amerikan baskısı, insan anlamına gelen kiši ile hanım, eş anlamındaki kisi 8 kelimesini, en azından daha eski zamanlar için anlam olarak birbirinden ayırmamız gerektiğini ortaya koymuştur. W. Bang kiši sözcüğünü eş-hanım 9 anlamını kasteden bir kelime olduğunu düşünürken; G. Clauson bazı eski Uygur belgelerini 10 yorumlayarak ve Kaşgarlı nın açıklamalarına bağlı olarak kisi yi tanıtmıştır. Ek olarak, şimdiye kadar bilinen aile kayıtları içerisinde kisim kelimesi my wife eşim anlamında yer almaktadır 11. Dinî metinlerde ise korunmamış olan Avalokiteśvarastava metninin 12 Eski Türkçe versiyonuna ek olarak, gönüllü çalışan râhip Alp Bars ve yine gönüllü çalışan râhibe Kökäč tarafından yazılmış baskı, öncelikli olarak başvurulması gereken kaynaklardandır. Bu baskıda, rahip ve rahibe isimlerinin ilişkisine dair bir açıklama yoktur. Ancak, erkek ve kız kardeş olabilmeleri ihtimalini de göz ardı etmeksizin, karı koca oldukları benzetme yoluyla çıkarılabilir. Değerlerin değişimi bölümünün içerdiği şu ifade dikkat çekicidir: kisim Alqatmıšqa eşim Alqatmıš 13. Berlin Turfan Koleksiyonunun düzenlenmeyen baskısı TM 36, Budist dini düzeninin 6 sutrasının blok baskı düzenine aittir 14. İlişki terimlerini bir liste hâlinde aşağıda görebiliriz: büyük erkek kardeşler - ağabeyler (ičilärim), küçük erkek kardeşler (inilärim), büyük kız kardeşler - ablalar (äkälärim), küçük kız kardeşler (singillärim), eş-hanım (kisilerim), erkek çocuklar (oγlanlarım), kız çocuklar (qïzlarïm), torunlar (uruƴlärım) ve diğer aile üyeleri (qadašlärım) 15. Diğer yazılara dikkat edildiğinde Gabain, kiši/kisi sözcüklerinin çoğulunu eş olarak değil, akraba olarak çevirmeyi önermiştir 16. Fakat yukarıda adı geçen metin, böyle bir yorumdan bahsetmez. Kisilärim kelimesinin, birkaç insanın genel ifadeleriyle, eşlerim olarak daha dar anlamda kullanılmak zorunda kalındığına inanmaktayım. L. Ju 6 G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth- Century Turkish, Oxford R. Dankoff, J. Kelly, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-turk), Harvard , Parts I-III. 8 Bakınız ED (fn. 6), 749a; CTD (fn. 7), part III, p. 107: kis: wife (eş) 9 Bang (fn. 2), p ED (fn. 6), 749a. 11 P. Zieme, Ein uigurisches Familienregister aus Turfan, in: Altorientalische Forschungen 9 [1982], p. 264, line G. Hazai, Ein uigurisches Kolophon zu einem Avalokiteśvara Lopreis, in: Tractata Altaica, Wiesbaden 1976, pp Hazai (fn. 12), p. 274 line Bakınız süreksiz notlarıma: Religion und Gesellschaft im Uigurischen Königreich von Qočo. Kolophone und Stifter des alttürkischen buddhistischen Schrifttums aus Zentralasien, in: Problema von Schrifttum und Gesellschaft in altasiatischen Kulturen, Berlin (baskısı mevcuttur). 15 TM 36 (U 4791) [Turfan Koleksiyonu zimmetindedir (AdW der DDR)], Satır V. Gabain (fn. 1), p

3 ESKİ TÜRKÇE EŞ/HANIM KELİMESİ ÜZERİNE BAZI AÇIKLAMALAR Tuguševa tarafından düzenlenen iki baskıdan biri, anam annem ifadesini, farklı kişi adlarını da arka arkaya koyarak beş kez kullanmıştır 17. Açıkçası belirtilen bu anneler, birkaç kişidir. Örnekler ışığında, bu metinlerin, bir kişiden ziyade birkaç kişinin isteği ile yazıldığı düşünülmektedir. 2. BÄG Koca / Eş anlamına gelen genel bir kelimedir. Kaşgarlı tarafından daha önceden de ifade edilmiştir 18. Bazı yayınların yanı sıra belgelerde de bulunan bir sözcüktür. Son kocasına ärtmïş bägim adını veren rahibe Qutluƴ un itiraf yazısı buna iyi bir örnektir yılında basılmış bir metinde; kadın, kocası Yol Temür ün sağlıklı dönüşü adına ona öz bägim benim kocam diyerek seslenmektedir 20. Ayrıca Murtuq dan baskılı bir metin içinde, kişi adı olarak Öz B(ä)g yer almaktadır: inim Öz Bgkä benim küçük kardeşim için Öz Bäg 21. Aynı baskıda bägim sözcüğünün eşim, hanımım mânâsına da geldiği görülmektedir. İşte örnekler; bägim Qutadmïš Bört benim eşim Qutadmïš Bört 22, bägim Ödüškä hanımım Ödüş için 23. L. Rásonyi 24 ve S. Çağatay 25 ayrı ayrı, diğer kaynakları da esas alarak, bägim kelimesinin bu anlamına gönderme yapmaktadırlar. 3. QATD=QA T Eş-Hanım anlamındaki Qatdïm=Qa tïm sözcüğünün aşağıdaki maddeleri, bilinmeyen bir kitaba ekli olan baskıdan alınmıştır: Qatdïm Qïtay [Tn]gri[m]ka Eşim/Hanımım Qïtay [Tn]gri[m] için Qatdïm Ütritmiš Eşim/Hanımım Ütritmiš Qat[dïm] Küsämiš-ka Eşim/Hanımım Küsämiš için [Qa]tdïm Qaqač Ïnal-qa Eşim/Hanımım Qaqač Ïnal 26 Bu örneklerden de net bir şekilde görüleceği üzere, qatdïm formu, bir fiilin geçmiş zaman hâli değildir. Bunun aksine birinci şahıs iyelik eki alan bir isimdir. S. Çağatay qat kelimesinin ve çeşitlerinin, bazı Türk Sibirya dillerinde bulunduğundan bahseder 27. Bu konuyla alakalı daha kapsamlı bilgi ise N. A. 17 L. Ju. Tuguševa, Dva kolofona iz Sobranija drevneujgurskikh rukopisej LO IVAN SSSR, in: Tjurkologičeskij Sbornik 1975, Moskva 1978, p ED (fn. 6), 323a. 19 F. W. K. Müller, Uigurica II, apaw 1910, P. 89, Satır P. Zieme, Buddhische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berliner Turfantexte XIII, Berlin 1985, metin P. Zieme, Materialien zum uigurischen Onomasticon III, in: TDATB 1984, Ankara 1987, s. 268, satır MzuO III (fn. 21), s. 268, satır MzuO III (fn. 21), s. 268, satır Rásonyi (fn. 4), s Çağatay (fn. 3 [b]), s. 15 sqq. 26 MzuO III (fn. 21), metin B satırı, kitabın sol yüzü Çağatay (fn. 3 [b]), pp

4 Peter ZIEME Baskakov un son yayınlarında verilmiştir 28. S. Çağatay ın, qat kelimesinin xatun dan qadın şekline dönüşen ismin kısaltması olduğu yönündeki fikrine katılmamaktayım 29. Ana sebep, bazı yayınlarda veya yazılarda geçen xatun (hatun) 30 kelimesinin kişi adlarının bir parçası olarak iyi bilinir 31. Qatd kelimesinin en dikkat çeken özelliği, diğer kelimelerde bu zamana kadar görülmeyen son ünsüz formu şeklidir. Bu son ünsüz oynamasının, telaffuzun değişik bir formunu yansıttığını zannediyorum. Bu bağlamda, Tuva dilinde qa ttaš eş 32 anlamına gelirken, qatïm kelimesi kayınpeder 33 anlamındadır ve bu bir zıtlık oluşturur. İlk kelimede pharyngalisation / gırtlak olayı görülür 34. Bana kalırsa, td sesini düşürmek, bu kendine özgü telaffuzu ifade etmek için kullanılmıştır. Bütünüyle ifade etmek istediğim, eş anlamındaki qa t kelimesinin temeli; aşağı yukarı tabaka, yüzey anlamındaki qa t kelime tabanı ile benzer olduğudur ALÏNČU Gün yüzünde olmayan Budist çalışmalardaki yayınlarda bu kelimenin yalnızca bir örneği mevcuttur: alïnču xatun-larïm sahip olduğum eşlerim? 36. Açıkçası, alïnču kelimesi, xatun kelimesine atıfta bulunur, al- fiilinden türemiştir ve daha özel anlamıyla ise bir kadın almak, evlenmek olarak karşımıza çıkmaktadır 37. S. Çağatay ise alƴan gibi fiilimsi isimlere gönderme yapar 38. Moğol dilinde de, benzer bir ifade vardır: eş anlamına gelen abali kelimesi, almak anlamındaki ab- fiilinden türemiştir ADAŠ K. Röhrborn un Uygurca Wörterbuch adlı eserinde kaydettiği örneklere göre, adaš kelimesi genel anlamda arkadaş mânâsını içerir 40, fakat L. Ju. Tuguševa nın hazırladığı yayına göre, kelimenin aşağıdaki verileri içerdiği de görülmektedir: Adaš-ïm Bolmïš-qa: Eşim Bolmïš için N. A. Baskakov, Dialekt lebedinskikh tatar čalkancev (kuu-kiži), Moskva 1985, s Çağatay (fn. 3[b]), pp ED (fn. 6), p. 602b. 31 Bakınız fn (Red.) Ê. R. Tenišev, Tuvinsko russkij slovar, Moskva 1968, 233b. 33 TRS (fn. 32), 231b. 34 Bakınız V. I. Rassadin, Fonetika i leksika tofalarskogo Jazyka, Ulan Ude 1971; G. Kara s review in: AOH 27 [1973], S. 242 sqq. 35 ED (FN. 6), s. 593b. 36 BT XIII, K. Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch, Wiesbaden , s. 88b. 38 Çağatay (fn. 3 [b]), s Bakınız BT XIII notlarına. 40 UW (fn. 37), s. 48ab. 41 Tuguševa (fn. 17), s. 255 satır

5 ESKİ TÜRKÇE EŞ/HANIM KELİMESİ ÜZERİNE BAZI AÇIKLAMALAR Adaš-ïm Qutluƴ-qa: Eşim Qutluγ için 42, bunu önceki aile ilişki terimleri olmaksızın iki isim daha takip eder: Qarna Šäli-kä Qarna Šäli için ve Ana Xatun Tngrim-kä Ana Xatun Tngrim için 43. Adašïm İlig-kä: Eşim İlig için 44, bunu da iki isim takip eder: Yiγmïš Tngrimkä Yïγmïš Tngrim için ve Kä[s]ik Tngrim-kä Kä[s]ik Tngrim için 45. Bu yayın, eş-hanım kelimesinin diğer formlarını içermediğinden, adaš kelimesinin eş-hanım göreviyle kullanıldığını söylemektedir. Ancak, Qarna Šäli adı, erkeğe ait olduğu düşünülen bir addır 46 ve S. Çağatay tarafından da ikincil olarak sevgili şeklinde anlamlandırılmıştır Tuguševa (fn. 17), s. 255 satır Ibidem. 44 Ibidem. 45 Ibidem 46 J. Hamilton, Les titres Šäli et Tutung en ouïgour, in: JAs 272 [1984], pp Çağatay (fn. 3 [b]), s

6