ESKİ TÜRKÇEDE KUŞ İSİMLERİ * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY ESKİ TÜRKÇEDE KUŞ İSİMLERİ * Serhat KÜÇÜK ** ÖZET Bu çalışmada, Eski Türkçedeki kuş isimleri ele alınarak derleme yapılmaya çalışılmıştır. Çalışma, Miladi 8. yüzyıldan 11. yüzyılın sonuna kadar olan mevcut bazı eserlerdeki kuş isimleri ile sınırlanmış ve çalışmada Miladi 8 ile 11.Yüzyılda Eski Türkçede tespit edilen kuş isimlerinin etimolojisi verilmeye çalışılmış daha sonra da bu isimlerin tarihî lehçelerdeki seyirleri gösterilmiştir. Türk dilinin kilometre taşları olarak sayılabilecek olan sırasıyla Orhon Yazıtları, Yenisey Yazıtları, Bozkır Uygur Kağanlığı Yazıtları ve umumiyetle Budizm ve Manihaizm in işlendiği Eski Uygur Yazmaları ile Karahanlı devleti zamanından bize yadigâr kalmış Divanü Lügat-it-Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü l-hakayık, Türkçe İlk Kur an Tercümesi gibi eserler sadece dil bilgisi açısından değil, aynı zamanda Türk kültürü açısından da çok önemli kilometre taşlarındandır. Bu eserlerde araştırmacılar sadece o dönemin yaşamış dil malzemesini değil, aynı zamanda Türklerin devlet teşkilat yapılanmasını, askeri teşkilat yapısını, gelenek ve göreneklerini yani kısaca başka bir anlamda törelerini, Türklerin yaşadığı coğrafyayı, kullandıkları araç gereçleri, kılık kıyafetlerini, yiyecek ve içeceklerini, dini inançlarını, yine yaşamlarındaki evcil hayvanlarla yabani hayvanlar gibi pek çok konuyu kısaca Türk Kültürü adı altında toplayabileceğimiz birçok konuyu tespit etmek, geçmiş Türklerin yaşantısına ışık tutmak mümkündür. Bu hususlardan dolayı başta Divanü Lügat-it-Türk olmak üzere yukarıda sıralanarak belirtilen pek çok eser bu yanları ile ele alınıp incelenmiştir, incelenmeye de devam edilecektir. Anahtar Kelimeler: Orhon Yazıtları, Eski Uygur Yazmaları, Divanü Lügat-it-Türk, kuş isimleri. THE BIRDS NAMES IN THE OLD TURKISH ABSTRACT In this study, we tried to make the assembly by taking the old bird names in Turkish. This study is limited to bird names which were written in some works between AD 8 th to end of the 11 Th century. In this study, we tried to give the bird names etymology which were detected from old Turkish used between AD 8 th to 11 th century and the progression of the bird names in historical dialects was shown. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Karabük Üniversitesi Edebiyat Fskültesi Türk Dili Edebiyatı Bölümü, El-mek: serhatkucuk@karabuk.edu.tr

2 1238 Serhat KÜÇÜK Orkhon inscriptions, Yenisei inscriptions, Steppe Uighur Khanate manuscripts are regarded as milestones in Turkish language and in general old Uighur manuscripts in which Buddhism and Manihaism were committed, and also Divanü Lügat-it Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü l Hakayık are the relics remaining to us from Karahan State, and Turkish translation of Quran are very important works not only in terms of language but also in terms of understanding Turkish culture. Researchers has identified many elements that may be collected under the names of Turkish culture such as the construction of state apparatus, the military organizational structure, mores and traditions, their geography, their tools, clothes, food and beverages, religious belief, pets and wild animals that exist in their life besides the works of that time lived in Turkish language. In this way, the life of the past Turks was clarified. Thus, especially Divanü Lügat-it Türk, many works have been pointed out above in order have been investigated and will continue to be examined as well. Bu çalıģmada, onomastique nin (adbilim) içerisine giren ve adbilimin alt dalı olan hayvan isimleri içerisinde spesifik olarak 8. ve 11. yüzyılın sonuna kadar olan dönemdeki kuģ isimleri ele alınıp incelenmiģtir. Burada Eski Türkçenin sınırları ile ilgili olarak, bazı bilim adamları Eski Türkçenin sınırları içerisine Köktürkçe, Eski Kırgızca ve Eski Uygur Türkçesini dahil etmektedirler, bazı bilim adamları ise Eski Türkçenin sınırlarının içerisine Karahanlı Türkçesini de dahil etmiģlerdir. Bu çalıģma sınırlandırılırken, Karahanlı Türkçesini de Eski Türkçenin sınırları içerisinde gösterilmesi uygun görülmüģtür. Köktürkçeden Karahanlı Türkçesine kadar olan dönemde yazılan Orhon Yazıtları, Şine Usu Yazıtı, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Uygurca Altun Yaruk, Türkische Manichaica aus Chotscho I-III, Türkische Turfan-Texte I-X, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Das Uigurische İnsadi Sūtra, Uygurca Sadāprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikâyesi, Maitrisimit, Divanü Lügat-it-Türk, Kutadgu Bilig (indeks), Atabetü l-hakayık, Türkçe İlk Kur an Tercümesi gibi eserler taranarak, Eski Türkçedeki kuģ isimleri tespit edilmeye çalıģılmıģtır. Bunlara ilaveten Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Old Turkic Word Formation, Sanglax, Lugati Çağatai ve Türki Osmâni, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Derleme Sözlüğü ( ): c: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, Drevnetyurskiy Slovar, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Türkçe Sözlük (TDK), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Handbook of Oriental Studies gibi sözlükler taranmıģtır. Tespit edilen kuģ isimlerinin ilk önce etimolojisi verilmeye çalıģılmıģ, etimoloji verilirken yukarıda belirttiğimiz sözlüklerinden faydalanılmıģtır. Daha sonra da kuģ isimlerinin tarihî lehçelerdeki seyri gösterilmeye çalıģılmıģtır. aŋ (ang) yağı ile ilaç yapılan bir tür kuģ (DLT I 40-18), Clauson kelimenin kökeninin Çince olabileceğini belirtmiģtir (EDPT 165b). Karahanlı Türkçesinden sonra kelime tespit edilmedi. aya yersgü yarasa (Çiğilce), (DLT III 433-8); Clauson, kelimenin Çiğilce biçim olduğunu belirterek, kelimenin kökeninin *yėrsi:- olduğunu belirtir (EDPT 972b). Gülensoy yersgü Ģeklinin < *yarsgu biçiminden geldiğini belirtir (Gülensoy 2007: 1071), (bk. yarısa). bagırlak < bağır+la-k bağırtlak denen kuģ (DLT I 503, 505). Kelimenin kökeni ile ilgili Clauson, bagırla- fiilinden gelmiģ olabileceğini; fakat bağırla- fiili ile bagırlak kuģ ismi arasında semantik bağın bulunmadığını belirtir (EDPT 319a). Hasan Eren, bağırtlak ismine yabani ördeğe benzeyen kuģ anlamını vermiģtir ve kelimenin Orta Türkçede bagırlak biçiminde geçtiğini

3 Eski Türkçede Kuş İsimleri 1239 belirterek, kelimenin içerisindeki -t- foneminin sonradan ortaya çıkmıģ bir biçim olduğunu belirtir (Eren 1999: 33). Gülensoy, bağırtgan bir tür kuģ < *bā+kir-(t)+la-k biçiminde açıklamıģtır, yine bu kelimenin Derleme Sözlüğünde bağırtlak, baartlük, bagartlak, bertlek biçimlerinde geçtiğini ve hepsinin de yabani ördeğe benzeyen, geceleri çok öten, koyu kurģuni renkli bir av kuģu anlamında olduğunu belirtir (Gülensoy 2007: 104), Kar. bagırlak, Çağ. bağırtlak, Osm. bağırtlak (DS 479). balıkçın < balık+çın balıkçıl kuģu (DLT I 512). Bugün Türkiye Türkçesindeki balıkçıl biçiminin Karahanlı Türkçesindeki Ģeklidir. baybayuk < bay+bayuk < bay+bay+uk kelebek kuģu (DLT III 179). Clauson kelimenin *boybayuk < boyba:- biçiminden geldiğini belirtmektedir (EDPT 385a). Bu kuģ ismi sadece DLT de geçmektedir. Bu ismin Clauson un dediği gibi *boyba:- kökünden gelme olasılığının yanında bu ismin baykuş ismiyle aynı kökten geldiğini düģünmekteyim. bay: zengin, güçlü, kutsal, ikinci isim bay+uk ~ bay+ık Ģeklindedir. Karahanlı Türkçesinden sonra bu isim tespit edilemedi. budursı:n < budur+sın < bul+dur+sın < bıl+dır+sın bıldırcın (DLT I 513). Clauson kelimenin *buldursı:n biçiminden geldiğini, -l- sesinin düģmesi sonucunda oluģtuğunu, kelimenin sonundaki +sın ekinin de tıpkı +çın, +çıl, +sıl eki gibi hayvan isimlerine gelen yapım eki olduğunu belirtir (EDPT 309a). Eren, bıldırcın biçiminin dar bir alanda kullanıldığını, çağdaģ lehçelerde bödene biçiminin yaygın biçimde kullanıldığını, bu Ģeklin de Moğolca bödüne biçiminden geldiğini belirtir. (Eren 1999: 51). Kar. budursı:n (DLT I 513), Kıp. buyurçı:n (KĠ 36), Çağ. bıldırçı:n (Sang. 300r 28), Osm. bıldırcın. çaflı < çav+lı Ģahin (DLT I 431), Clauson, kelimenin kökeni ile ilgili etimoloji yapmamıģ, kelimenin Eski Türkçede çavlı biçiminde Malov da tespit edildiğini belirtmiģtir (EDPT 397a). Eren, çavlı ava alıģtırılmıģ doğan olarak açıkladığı kelimenin ağızlarda da çavlı > cavlı biçiminde yaģadığını belirtir (Eren ). Gülensoy, çavlı henüz ava alıģtırılmamıģ doğan < *çaw+lı biçiminde açıklamıģtır (Gülensoy ). Bu isim Karahanlı Türkçesinde çaflı, Osmanlı Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde çawlı (Gülensoy ) biçiminde tespit edilmiģtir. çagrı < çakır-ı < çakır- çağırmak doğan kuģu (DLT I 421; II 343; III 332), kelime sadece Karahanlı Türkçesinde bulunmaktadır. çançarga < çançar+ga < çançar yansıma kökenli bir kök gibi durmaktadır. serçe kuģu (DLT III 242), kelime sadece DLT de geçmektedir. çibek atmacaya benzer kuģ (DLT III 241), kelime sadece Karahanlı Türkçesinde vardır. çulık < çul+luk çulluk, üveyük büyüklüğünde alacalı su kuģu, Clauson, kelimenin kökeni ile ilgili olarak herhangi bir açıklama yapmamıģtır, sadece Batı Türkçesinde Osmanlıca, Türkiye Türkçesi ve Türkmencede kelimenin bulunduğunu belirtir (EDPT 420a). Eren, kelimenin kökeninin bilinmediğini belirtir (Eren ). Gülensoy, kelimenin *çū+luk < *çū yansıma kökenli bir kök (Gülensoy 2007: 257). Karahanlı Türkçesinde çulık biçiminde tespit edilen bu kuģ ismi Osmanlıcada ve Türkiye Türkçesinde çulluk biçiminde bulunmaktadır. karga: < *ka: yansıma kökten türemiģtir. karga Clauson, kelimenin karganın çıkardığı sesten türediğini ve Eski Türkçe, Orta Türkçe ve ÇağdaĢ lehçelerde kelimenin karga veya garga biçimlerinde bulunduğunu belirtir (EDPT 653a). Eren, kelimenin karganın çıkardığı sesten geldiğini, Eski Türkçe, Orta Türkçe ve ÇağdaĢ lehçelerde kelimenin halen daha yaģadığını, ayrıca Tibetçede kelimenin kaka < kā kā biçiminde bulunduğunu belirtir (Eren ). Gülensoy da kelimenin *kā yansıma kökünden geldiğini, ifade eder (Gülensoy ).Uyg. karga: (U II 32,

4 1240 Serhat KÜÇÜK 55), Kar. karga: (DLT I 425), Har. karga: (Kutb. 133), Kıp. karga: (KĠ 70), Çağ. karğa: (Sang. 272r 8), Osm. karga: karlıgaç < kar+lıg+aç, Eren kelimenin Orta Türkçede karlıgaç > kargılaç biçimlerinde geçtiğini, kelimenin karılık köküne +aç küçültme ekinin gelmesiyle oluģtuğunu, karılık biçiminin Teleütçede saklandığını belirtir ve karlaguç > karlanguç > kırlangıç Ģeklindeki açıklamanın doğru olmadığını belirtir (Eren ). Gülensoy, kelimeyi karlıgaç < kar(ı)lı+gaç biçiminde açıklamıģtır (Gülensoy ). kırlangıç Uyg. karlıgaç (H I 94), Kar. kargılaç (DLT I 529, III 178), Har. karlugaç (EDPT 657b), Kıp. karla:ga:ç (Hou 10 10), karlawuç (KĠ 70), karlıgaç (Bul 11 15), Çağ. karluwaç/karlugaç (Sang. 272r 18), Osm. karlangaç, karılgaç, karlangıç, karlankuş, karnakuş (DS IV 2665). kargu:y atmaca (DLT III 241),Clauson kelimenin Köktürkçede karguñ biçiminde BK D 37 de geçtiğini kargu:ñ > kargu:y > kargu: biçimine dönüģtüğünü belirtir (EDPT 653a). Ancak BK D 37 de Clauson un karguñ biçiminde okuduğu kelime k(a)r(a)g(a)n biçiminde yer adıdır (Tekin ). Kelime Eski Uygur Türkçesinde kargu: biçiminde ġu Destanında geçmektedir (ġu G I), DLT de kargu:y Ģeklinde tespit edilen kelime muhtemelen kargu: biçiminin daha eski Ģeklidir. kekelik (bk. keklik). keklik < *keke+lik < *keke kekliğin çıkardığı ses, kelime Eski Uygur Türkçesinde Heilkunde I 50-2 de kekelik biçiminde geçmektedir, Karahanlı Türkçesinde DLT de kelime keklik biçimine dönüģmüģ ve diğer dönemlerde de keklik olarak devam etmiģtir. Eren, keklik kelimesinin Türkçeden Farsçaya, Tacikçeye ve Moğolcaya da geçtiğini belirtmektedir (Eren ). Gülensoy, kelimeyi *kēk(i)+lik biçiminde açıklamıģtır (Gülensoy ). Uyg. kekelik (H I 50 2), Kar. keklik (DLT I 479), Kıp. keklik (KĠ 38), Çağ. keklik (Sang. 300v 23), bu kuģ ismi Osmanlıca ve Türkiye Türkçesinde keklik biçimidedir. kekük < *kek+(ü)k < *kek kuģ sesi (yansıma), +k küçültme ekiyle yapılmıģtır. seksek kuģu Kök. kekük (Irk Bitig 23), Karahanlı Türkçesinde kekük (DLT II 287), biçiminde geçmektedir. Kelime Karahanlı Türkçesinden sonra tespit edilemedi. edildi. kılkuḏruk < kıl+kuḏruk kılkuyruk kuģu (DLT I 337). Bu biçim sadece DLT de tespit kılkuş < kıl+kuş ördeğe benzer kuģ (DLT I 337), kelime Karahanlı Türkçesinden sonra tespit edilemedi. kırlıgaç (bk. karlıgaç). koburga < kobur+ga baykuģ, Eski Uygur Türkçesinde koburga TT VI 59, Karahanlı Türkçesinde kelime DLT de koburga biçiminde geçmektedir. Karahanlı Türkçesinden sonra kelime tespit edilemedi. kordo:y kuğu kuģu (DLT II 177; III 240), Karahanlı Türkçesinden sonra kelime tarihî lehçelerde tespit edilemedi, çağdaģ lehçelerde ise Altaycada kordoy, Teleütçede korday, Tarançi lehçesinde kordoy biçiminde bulunmaktadır (EDPT 649a). kö:gşi:n < *kö-k+ isim köküne gibilik, benzerlik anlamı katan şin isimden isim yapan yapım ekiyle oluģmuģ. turna kelime sadece Abakan Yazıtında 13. Satırda tespit edildi. kök tupulgan < kö-k tupul+gan bir çeģit kuģ (DLT I 519). Bu kuģ ismi sadece DLT de geçmektedir.

5 Eski Türkçede Kuş İsimleri 1241 kökgen < kök+gen kök renkli bir tür kuģ (DLT I 519), kelime sadece DLT de geçmektedir. kögürçge:n güvercin, Gülensoy kök+ür-ç-gün biçiminde açıklamıģtır (Gülensoy ). Uyg. kögürçge:n (H I 40), Kar. kögürçgü:n (DLT III 419), Har. kügerçin (Kutb. 101), Kıp. köwercin (Hou. 10 6), kögercin (KĠ 83), Çağ. kögerçin (Sang. 308r), Osm. güvercin. kugu Kök. kugu Irk Bitig 35, Uyg. TT I 225, Kar. kugu (DLT III 225), kelime Eski Türkçe, tarihî lehçeler ve çağdaģ lehçelerde kugu~ kuğu biçiminde geçmektedir. kuş bütün kuģ türleri için kullanılan genel addır. Kök. kuş (Irk Bitig) 15, Uyg. kuş (U III 32), Kar. kuş (KB 75). Kelime Eski Türkçeden sonra bütün kuģ türleri için kullanılan isim görevini ÇağdaĢ lehçelerde de sürdürmektedir. kuşga:ç < kuş+gaç serçe kuģu (DLT I 455), kelime sadece DLT de tespit edildi. kuzgu:n < kuz+gun kara karga Kök. kuzgun (Irk Bitig 14), Uyg. kuzgun (U III 32 5), Kar. kuzgun (KB 1098), Har. kuzgun (Kutb 147), Kıp. kuzgun (KĠ 71), Çağ. kuzgun (Sang. 287r 26), Osm. kuzgun. la:çın Ģahin Kök. la:çın (ETY II 66), Uyg. la:çın (AY ), Kar. la:çın (DLT I 410); KB 2381), Har. la:çın (Kutb. 109), Kıp. la:çın (KĠ 87), Çağ. la:çın (Sang. 317r 27), Osm. la:çın (EDPT 763b). seçe < seç-e serçe (DLT III 219), KaĢgarlı seçe kelimesinin Oğuzca olduğunu belirtir. Ancak Batı Türkçesinde kelime hep serçe Ģeklindedir. sıgırcuk < sıgır+cuk sığırcık (DLT I 501), kelime Karahanlı Türkçesinden beri dilimizde vardır, kelime tarihî lehçelerde sıgırcuk veya sığırcın biçimlerinde geçmektedir. simürgük bülbüle benzer kuģ (DLT II 290), KaĢgarlı bu kelimenin Balasagun diyalektinde bulunduğunu belirtir. Kelime Kutadgu Bilig de de geçer; simürgük KB Kelime sadece Karahanlı Türkçesinde tespit edildi. soŋkur < soŋ+kur sonkur kuģu (DLT II 95; III 381), kelime sadece Karahanlı Türkçesinde tespit edildi. sügli:n < sügül- < süg- kızarmak sülün kuģu, kelimenin kökeni tartıģmalıdır, Clauson kelimenin alıntı bir kelime olabileceğini belirtir (EDPT 820b), Eren, kelimenin kökeninin tam olarak bilinmediğini belirterek, Räsänen in kelimeyi sügül- kızarmak kökünden getirdiğini; ancak bunun düģündürücü olduğunu belirtir (Eren ), Gülensoy sök-ül- kızarmak < sök- kızarmak kökünden getirir (Gülensoy ). Kelime Eski Uygur Türkçesinde süglü:n biçiminde Heilkunde II 24, 51 de geçmektedir. Karahanlı Türkçesinde sügli:n ve süvli:n Ģeklindedir (DLT I 444), Harezm Türkçesinde süglün (Kutb 160), Kıpçak Türkçesinde ise söwlün (CC) biçimindedir. Kelime Oğuzcaya geçerken g sesini düģürmüģ ve sülün biçiminde geçmiģtir. süwli:n (bk. sügli:n) şa < Çin. alacalı kuģ (DLT III 211), kelime sadece DLT de tespit edilmiģtir. talwır keklik (DLT II 173), kelime sadece DLT de tespit edildi. tartar < tar+tar (ses taklidi) kumruya benzer kuģ (DLT I 485), kelime tarihî lehçelerde Kıpçak Türkçesinde tartar (KĠ 56), çağdaģ lehçelerde ise tartar biçiminde Kazak, Kırgız ve Hakas Türkçelerinde bulunmaktadır (EDPT 536a). teglüken akbaba < teg+lüg+en Uyg. teglüken (Maitr ), kelime sadece Maitrisimit te tespit edildi.

6 1242 Serhat KÜÇÜK tewi deve kuģu (DLT I 331), kelime Türkçede deve anlamındadır, deve kuģu anlamı sadece DLT de vardır. togan < tog-an doğan kuģu Kök. togan doğan kuģu (Irk Bitig) 4, Eski Kırg. togan doğan kuģu (Malov 44, 7), Kar. togan (KB 2458), Har. togan (Tuh. 7b 2), Kıp. togan (KĠ 64), çogan, çogan (KĠ 43), Çağ. togan (Sang. 179v 2), Osm. doğan. togrıl < togra- yırtıcı kuģ (DLT I 482; III 381), kelime kuģ adı olarak ilk defa DLT de geçmektedir; Eren kelimenin kökeni ile ilgili olarak Németh in togra- kökünden getirdiğini, Clauson un da bu görüģe katıldığını belirtir (Eren ). toh toy kuģu (DLT III 142), KaĢgarlı kelimenin Çiğilce olduğunu belirtir, kelime sadece DLT de tespit edildi. toy (bk. toh) turıga turna (DLT III 174), turıga biçimi sadece DLT de geçmektedir. (bk. turnya). turnya turna Kök. turnya (Irk Bitig 61), Kar. turna (DLT III 239), Kıp. turna (KĠ 63), Çağ. turna (Sang. 173r 5), Osm. turna. Kelime çağdaģ lehçelerde turna / durna biçimlerindedir. turumtay yırtıcı bir kuģ (DLT II 110; III 243), Clauson kelimenin kökeni hakkında herhangi bir görüģ belirtmemiģtir (EDPT 550b). Kar. turumtay (DLT I 110, III 243), Kıp. turuntay (KĠ 86). ula:r erkek keklik (DLT I 122, II 213), kelime ilk olarak Eski Uygur Türkçesinde ula:r Heilkunde I 63 te geçmektedir, Karahanlı Türkçesinden sonra kelime tarihî lehçelerde bulunmamaktadır, çağdaģ lehçelerde ise ula:r Tuvaca, Kırgız ve Kazak Türkçelerinde bulunmaktadır (EDPT 150a). us kerkes kuģu (DLT I 36, III 46), kelime sadece DLT de geçmektedir. ü:gi baykuģ (DLT I 9; III 118), Clauson kelimenin büyük bir ihtimalle ö- kökünden türemiģ olabileceğini belirtir (EDPT 101b), kelime Kıpçak Türkçesinde ü:gi (KĠ 19), Çağatay Türkçesinde ügü (Sang 79v 26) ve Osmalıcada ügi biçiminde geçmektedir. üpgük < üp+gük (yansıma kök) ibibik kuģu Kök. üpgük (Irk Bitig 21), Uyg. üpüp (TT VII 23 5) (DLT I 78), kelime Eski Uygurcadan beri übgük ve übüp Ģeklinde geçmektedir (TT VII 23), tarihî lehçelerde Karahanlı Türkçesinde übgük ve übüp (DLT I 78), Kıpçak Türkçesinde übük (Tuh 37b), Çağataycada übük (Sang 58v 2), Osmanlıcada ibik biçimlerindedir. übüp (bk. übgük) yabakulak < yaba+kulak baykuģ (DLT III 56), kelime sadece DLT de geçmektedir. yangan < yan-gan alaca karga (DLT III 240), kelime sadece DLT de geçmektedir. yugak < yu-gak su kuģu (DLT III 240), kelime sadece DLT de geçmektedir. yunkuş < yu-n- kuş (birleģik isim) tavus kuģu (DLT III 144), kelime sadece DLT de geçmektedir. yuy bir çeģit kuģ Kelime sadece Maitr satırında geçmektedir. zanbı < Çince orak kuģu (DLT III 441), kelime sadece DLT de geçmektedir.

7 Eski Türkçede Kuş İsimleri 1243 KISALTMALAR AY Altun Yaruk CC Codex Cumanicus Çağ. Çağatay Türkçesi DLT Divanü Lügat-it-Türk DS Derleme Sözlüğü EDPT An Etymological of Pre-Thirteenth-Century Turkish ETġ Eski Türk Şiiri ETY Eski Türk Yazıtları H Heilkunde Har. Harezm Türkçesi Hou M. Th. Houtsma Kar. Karahanlı Türkçesi KB Kutadgu Bilig Kıp. Kıpçak Türkçesi KĠ Kitābu l-idrāk li Lisāni l-etrāk Kök. Köktürkçe Kutb. Kutb un Husrev ü Şirin i Maitr. Maitrisimit Osm. Osmanlı Türkçesi Sang. Sanglax ġu Şu Destanı Tuh. Et-Tuhfetü z-zekiyye fi l-lugati t-türkiyye U Uigurische Uyg. Eski Uygur Türkçesi TT Türkische Turfan-Texte KAYNAKÇA ARAT, ReĢid Rahmeti, Kutadgu Bilig (çeviri), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ARAT, ReĢid Rahmeti, Atabetü l-hakayık, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, ATA, Aysu, Türkçe İlk Kur an Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, ATALAY, Besim, Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, c: I, II, III, IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.

8 1244 Serhat KÜÇÜK AYDEMĠR, Adem, Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati t Türk te Kuşlar, International Journal of Social Science, cilt: 6, sayı: 1, sayfa: , AYDIN, Erhan, Şine Usu Yazıtı, Karam Yayınları, Çorum, AYVERDĠ, Ġlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, Ġstanbul, BANG, W. und A. von Gabain, Türkische Turfan-Texte I- V, I = SPAW 1929, 1-30, II = SPAW 1929, , III = SPAW 1930, , IV = SPAW 1930, , V = SPAW 1931, , BANG, W. und A. von Gabain und R. Rachmati (Rahmeti) Arat, Türkische Turfan-Texte VI, SPAW, , BANG, W.und R. Rachmati (Rahmeti) Arat, Die Legende von Oghuz Qaghan, SPAW, , BROCKELMANN,C., Osttürkische Grammatik der İslamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden, CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, Ġstanbul, CINCIUS, V. I., Sravnitel nyjslovar tunguso-man čžurskichjazykov, Leningrad, CLAUSON, Sır Gerard, Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford the Clarendon Press, London, Derleme Sözlüğü, c: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, ERASLAN, Kemal, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce, Kutadgu Bilig III (İndeks), Türk Kültürünü AraĢtırmaları Enstitüsü, Ġstanbul, ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, Volume: I, II, Wiesbaden: Harrassowitz, EREN, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basımevi, Ankara, ERGĠN, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul, EYUBOĞLU, Ġsmet Zeki, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (GeniĢletilmiĢ 4. Baskı), Sosyal Yayınları, Ġstanbul, GABAIN, A. Von, Türkische Turfan-Texte VIII (Texte in Brāhmī-Schrift), ADAW, Berlin, GABAIN, A.Von Türkische Turfan-Texte X, ADAW, Berlin, GABAIN, A.von und W. Winter, Türkische Turfan-Texte IX, ADAW, Berlin, GAZĠHAN, Sultan Abdülhamid, Lugati Çağatai ve Türki Osmâni, Mihran Matbaası, Ġstanbul, GRØNBECH, Kaare, Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen: E. Munksgaard, GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, HAMILTON, James Russel, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (çeviren: Vedat Köken), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.

9 Eski Türkçede Kuş İsimleri 1245 HAN, Muhammad Mehdî, Sanglax, (yayınlayan: Sır Gerard CLAUSON), London, HAZAI, G. und Peter Zieme, Fragmente der Uigurischen Version des Jin gaŋjiŋ mit den Gāthās des Meister fu (Schriften zu Geschichte und Kultur des Alten Orients 3, Berliner Turfantexte I), Berlin, KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Gülistan Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, KAYA, Ceval, Uygurca Altun Yaruk, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, LE COQ, A. Von, Türkische Manichaica aus Chotscho I-III, I= APAW 1911, Anhang Berlin 1912, II= APAW 1919, III=APAW 1922 (Türkçesi: Fuat Kösearif, Türkçe Mani Metinler I, Devlet Basımevi, Ġstanbul., MAUE, Dieter, Alttürkische Handschriften (teil 1), Franz Steiner Verlag, Stuttgart, MUNKÁCSĠ, Bernhard, Árja és kaukázusi elemek a finn-magyar nyel-vekben, Budapest, MUNKÁCSĠ, Bernhard (1904): Über die uralten armenischen Lehnwörter im Türkischen, , Budapest, MÜLLER, F. W., Uigurica I, APAW, Berlin, MÜLLER, F. W., Uigurica II, APAW, Berlin, MÜLLER, F. W., Uigurica III, APAW, Berlin, MÜLLER, F. W., Uigurica IV, (A. v. Gabain tarafından yayımlandı), APAW, Berlin, NADELYAYEV, V. M- NASĠLOV, D. M- TENĠġEV, E. R- ġçerbak, A. M., Drevnetyurskiy Slovar, Leningrad: Izdatel stvo Nauka, ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1936, 1938, 1940, ÖLMEZ, Mehmet, Hsüan-Tsang ın Uygurca Yaşamöyküsü (VI. bölüm), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ doktora tezi), Ankara, ÖZÖNDER, F. Sema Barutçu, Uygurca Sadāprarudita ve Dharmodgata Bodhisattva Hikâyesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ doktora tezi), Ankara, ÖZÖNDER, F. Sema Barutçu, Üç İtigsizler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, RADLOFF, W., Bruchstück des Ârya Rājāvavādaka Genannten Mahāyāna Sūtra, St. Petersbourg, RADLOFF, W., Ein Fragment aus der Prajnāpāramitā, St. Petersbourg, RADLOFF, W., Kuan-şi-im Pusar, Commissionnaires de I Académie Ġmpériale des Sciences, St. Petersbourg, RADLOFF, W., Nachtràge zum Chuastvanit, Bulletin de I Académie Ġmpériale des Sciences de, St. Petersbourg, RADLOFF, W., Uigurische Sprachdenkmäler, Akademic der Wissenschaften, Leningrad, RAMSTEDT, G. J., Einführung in Diealtaische Sprachwissenschaft, I, Helsinki, RAMSTEDT, G. J., Einführung in Diealtaische Sprachwissenschaft, II, Helsinki, 1957.

10 1246 Serhat KÜÇÜK RÄSÄNEN, Marttı, Materialien zurmorphologie der Türkischen Sprachen, Helsinki (StudiaOrientalia), RÄSÄNEN, Marttı, Versuch eines Etymologıschen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki, RÖHNBORN, Klaus, Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Franz Steiner Verlag GMBH-Wiesbaden, SHŌGAITO, Masahiro, Uighur Abhidharma Texte, Nakanishi Printing, Kyoto, SHŌGAITO, Masahiro- Lilia Tugusheva- Setsu Fujıshıro, Daśakarmapathāvadānamālā, in Uighur from the Collection of the St. Petersburg Branch of the Institute of Oriental Studies Russian Academy of Sciences, Nakanishi Printing, Kyoto, STAROSTIN, Sergei-Anna Dybo-Oleg Mudrak, Handbook of Oriental Studies, c: I, II, III Boston, Tarama Sözlüğü, c: I II, III, IV, V, VI, VII, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, TEKĠN, ġinasi, Kuan-şi-İm Pusar (Ses İşiten İlah), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, TEKĠN, ġinasi, Buddhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit, Akademiai Kiadό-BudapeĢt, TEKĠN, ġinasi, Maitrisimit nom Bitig, Berliner Turfantexte IX, Berlin, TEKĠN, Talât, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, TEKĠN, Talât, Tunyukuk Yazıtı, Simurg Yayınları, Ġstanbul, TEZCAN, Semih, Das Uigurische İnsadi Sūtra, Berliner Turfantexte III, Berlin, TOPARLI, Recep, Muʿinü l- Mürid, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, TOPARLI, Recep, Hanifi Vural, Recep Karaatlı, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Türkçe Sözlük (10. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, USER, Hatice ġirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya, ZIEME, Peter, Magische Texte des Uigurischen Buddhismus, Berliner Turfantexte XXIII, Berlin, ZIEME, Peter, Manichäisch-türkisch Texte, Berliner Turfantexte V, Berlin, ZIEME, Peter, Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berliner Turfantexte XIII, Berlin, ZIEME, Peter, Zur Buddhistischen Stabreimdichtung der Altan Uiguren, Acta Orientalia Academie Scientiarum Hungaricae XXIX (2), pp , Berlin, ZIEME, Peter, Vimalakîrtinirdeśa Sūtra, Berliner Turfantexte XX, Berlin, 2000.