VIII. COĞRAFYA SEMPOZYUMU

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYE COĞRAFYASI ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ VIII. COĞRAFYA SEMPOZYUMU EKİM 2014 BİLDİRİLER KİTABI URL: tucaum@ankara.edu.tr

2 ANKARA ÜNİVERSİTESİ Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi TÜCAUM TÜCAUM VIII. COĞRAFYA SEMPOZYUMU EKİM 2014 BİLDİRİLER KİTABI Ankara-2014 i

3 DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR Prof. Dr. Hakan YİĞİTBAŞIOĞLU Prof. Dr. Uğur DOĞAN Doç. Dr. Necla TÜRKOĞLU Doç. Dr. Murat YÜCEŞAHİN Doç. Dr. Nuri YAVAN Yrd. Doç. Dr. Nurettin ÖZGEN Öğr. Gör. Dr. Rüya BAYAR Arş. Gör. Dr. Olgu Aydın Arş. Gör. Kerime KARABACAK Arş. Gör. Suat TUYSUZ Arş. Gör. Ceyda KURTAR Arş. Gör. Fatih ALTUĞ Arş. Gör. Mehmet Tahsin ŞAHİN Arş. Gör. Hatice KILAR Arş. Gör. Hatice TUTUR Arş. Gör. Canan AYBERK Arş. Gör. Serdar CEYLAN Düzenleme Yrd. Doç. Dr. Erkan YILMAZ Kapak Tasarım Arş. Gör. Dr. Olgu AYDIN İLETİŞİM: Ankara Üniversitesi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, 06100,Sıhhiye/ANKARA Tel: (312) Fax: (312) E posta: tucaum@ankara.edu.tr ii

4 İÇİNDEKİLER TAKDİM ve AÇILIŞ KONUŞMALARI Takdim Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR Territoriality, Sovereignty, Statehood and Contested Borders in the Contemporary Geopolitical Context Vladimir KOLOSOV Does the 'Mediterranean' still exist? Maria PARADISO I. SEKSİYON JEOMORFOLOJİ VE PALEOCOĞRAFYA ARAŞTIRMALARI Seksiyon Düzenleyicileri Prof. Dr. Hakan YİĞİTBAŞIOĞLU, Prof. Dr. Uğur DOĞAN Akarsu Vadilerinde Dizi ve Havza Bazlı Yatak Eğimi Hesaplamaları Order and Basin Based Channel Slope Calculations in Stream Valleys Atilla Karataş, Deniz Ekinci Yağışın Parmak İzi ve Paleoklimatoloji de Kullanımı Precipitation's fingerprint and it's usage in paleoclimatology Mesut DEMİRCAN, Hakan YİĞİTBAŞIOĞLU Taşeli Platosunda (Anamur-Ermenek Arası) Jeomorfolojik Özelliklerin İnsan Faaliyetlerine Etkisi Geomorphological Characteristics Impact on Human Activities on Taşeli Plateau (Anamur- Ermenek Break) Muzaffer Siler, M. Taner Şengün Karasu Nehri Vadisinin Morfotektonik Gelişiminde Tiltlenme Etkisi Tilting effect on the morpho-tectonic evolution of Karasu River valley Nurcan AVŞİN Bahçeköy Fayı nın (Kaf) Uludere Havzası na (Göynük Çayı-Bingöl) Etkisinin Morfometrik Yöntemlerle Araştırılması The investigation of Bahçeköy Fault's (NAF) effect to Uludere Basin (Göynük River-Bingöl) with the morphometric methods Vedat AVCİ, Halil GÜNEK II. SEKSİYON İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN FİZİKİ ORTAMLA ETKİLEŞİMİ Seksiyon Düzenleyicisi Doç. Dr. Necla TÜRKOĞLU 1/ Ölçekli Çevre Düzeni Planlarının Kıyı Bölgelerine Yönelik Mekansal Gelişim 65 Kararlarının Saptanması Determining Spatial Development Decisions of 1/ Scale Environmental Plans on Coastal Areas Emine Duygu KAHRAMAN, Mediha Burcu Sılaydın Aydın Verçenik Dağı Buzulları (Rize) 73 Verçenik Mountains glaciers (Rize Turkey) Gürcan Gürgen Orta Karadeniz deki Kuraklık Olaylarının Karakteristikleri 87 Characteristics of drought events in the Middle Black Sea region Hurşit Yetmen İklim değişikliği bağlamında İstanbul un su yönetimi problemleri 97 In the context of climate change, water management problems of Istanbul Hüseyin Turoğlu Türkiye de Yeni Senaryolara Göre İklim Değişikliği Projeksiyonları 109 iii

5 Climate change projections in Turkey with new scenarios Mesut Demircan, Ömer Demir, Hakki Atay, Osman Eskioğlu, Başak Yazıcı, Hüdaverdi Gürkan, Arzu Tuvan, Alper Akçakaya Yeni Senaryolara Göre Türkiye Akarsu Havzalarında İklim Değişikliği Projeksiyonları Climate Change Projections in Turkey s river basin with new scenarios Mesut Demircan, Ömer Demir, Hakki Atay, Osman Eskioğlu, Başak Yazic1, Hüdaverdi Gürkan, Arzu Tuvan, Alper Akçakaya Ortalama Sıcaklıklardaki Türdeşlik Kırılmalarının İklim Göstergeleriyle İlişkisi Relationship between homogeneity breaking points in average temperatures and climate index Mesut Demircan, İhsan Çiçek, Necla Türkoğlu, Mithat Ekici, Hüseyin Arabacı Kurak Koşulların Bitki Üzerindeki Etkilerinin Yakın Mesafe Uzaktan Algılama Yöntemleri ile İncelenmesi: Ön Bulgular Effects of drought condition on vegetation response using remote sensing neighborhood distance techniques: preliminary finding Murat KARABULUT, Muhterem KÜÇÜKÖNDER, Ahmet KARAKOÇ Türkiye de iklim değişikliğinin meyve ağaçları ve buğdayın fenolojik dönemleri üzerine etkisi Impact of Climate Change on Fruit Trees and Wheat Phenological Periods in Turkey S. Şensoy, N.Türkoğlu, İ. Çiçek, G. Yücel Meriç Nehri nin Son 15 Yıllık Taşkınları ve Korunma Projeleri Floods of Meriç River occurred in the last fifteen years and protection projects Tevfik Erkal, İlayda Topgül III. SEKSİYON YÖNETSEL COĞRAFYA, ARAZİ KULLANIMI, PLANLAMA, CBS UYGULAMALARI Seksiyon Düzenleyicileri Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR, Öğr. Gör. Dr. Rüya BAYAR Ankara Büyükşehir Belediyesinin Yönetsel Sınırlarındaki Değişimin Ankara Şehrine ve 177 Ankara İline Etkileri The effects of changes in Ankara Metropolitan Municipality administrative borders on Ankara City and Ankara Province Ali Özçağlar Sürdürülebilir Kentsel Gelişimin Sağlanması Amacıyla Model Yerleşim Alanlarının 189 Planlanması: Diyarbakır Örneği Planning a model of settlement areas in order to provide a sustainable urban development: Diyarbakir case Recep Aksu, Mehmet Değerliyurt Ankara da Yağışın Dağılışının Uzaktan Algılama ve Coğrafî Bilgi Sistemleriyle Analizi 201 Analysing of rainfall distribution in Ankara by Remote Sensing and Geographic Information Systems Mesut Demircan, İhsan Çiçek, Necla Türkoğlu, Murat Arslan, Volkan C. Darende Coğrafî Bilgi Sistemleri ile Mevsimlik Sıcaklık Normallerinden ( ) Yüksek 211 Çözünürlüklü Veri Setinin Üretilmesi Producing of high resolution data set of seasonal temperature normals ( ) by using geographic information systems (GIS) Mesut Demircan, Necla Türkoğlu, İhsan Çiçek Hidrografik ve Jeomorfolojik Analizlerde Coğrafi Bilgi Sistemleri Tekniklerinin 221 Kullanımı: Malatya Havzası Örneği hydrographic and Geomorphological Analysis of Use of Geographic Information Systems Technology: "Malatya Basin Case" M. Taner Şengün, Muzaffer Siler, Fahrettin ENGİN Arazi Kullanımında Simülasyon Modelleri ve Entegre Kullanımları 233 iv

6 Integrated use and simulation models in the land use Ayşe Çağlıyan, Dündar Dağlı Van Gölü Güneydoğusunun Jeomorfolojik Özellikleri ve Ekoturizm Geomorphological futures of southeast of Van Lake and ecoturism Faruk Alaeddinoğlu, Nurcan Avşin, Erkan Yılmaz Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Çevresindeki Arazi Kullanımına Eleştirel Bir Bakış A Critical wiev to the land use near the campus of university of Yüzüncü Yıl Murat YILMAZ Van Gölü Havzasında Nüfusun ve Yerleşmelerin Yükselti Basamaklarına Göre Dağılışı The Dispersion of Population and Settlements in Lake Van Basin in Altitude Steps Faruk Alaeddinoğlu Filyos Çayı Vadisi (Aşağı Çığır) ve Yakın Çevresinde Arazi Kullanımı Land use of the Filyos Valley and adjacent areas Murat Özgür Karaçelebi, Mesut Elibüyük Tarihsel Süreçte Bucakların Yönetsel Bölünüş İçindeki Yeri ve Önemi In the historical process the importance and role of the subdistricts in the administrative division. Hülya ÖZÇAĞLAR IV. SEKSİYON NÜFUS ve KENT ARAŞTIRMALARI Seksiyon Düzenleyicisi Doç. Dr. M. Murat YÜCEŞAHİN, Arş. Gör. Suat TUYSUZ Türkiye de 65 ve Üzeri Yaştaki Nüfusun Gelişimi ile Mekânsal Dağılışı Age 65 and Over of Population Development and Spatial Distribution in Turkey Sedat Avcı Suriyeli Göçmenlerin Mekânsal Analizi: Hatay (Antakya) Örneği Spatial analysis of Syrian immigrants: Case of Hatay (Antakya) Muazzez Harunoğulları, Deniz Cengiz Bayat İlçesinde Göçlerin Nedenleri Ve Sonuçları The reasons and results of emigration in Bayat Town Mustafa Koçak Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Nüfus ve Nüfus Hareketleri The Population And Population Movement In The Southeastern Anatolia Region Asım Çoban Kentleşme Hızının Kent Morfolojisine Etkileri; Keçiören (Ankara) Örneği The Impact of the Speed of Urbanization to the Urban Morphology; Case Study Keçiören (Ankara) İlhan Oğuz AKDEMİR, Aşır Yüksel KAYA Zihin Haritalarında Kimlik Algıları: Çanakkale Fevzipaşa Mahallesi Örneğinde Romanlar Identity perceptions of mind maps: For example, in the neighborhood of Çanakkale Fevzipaşa Gypsies Elif Boyacı Kültür Anadil, Etniklik ve Kentte Sosyo-politik Yaşam Mother Tongue, Ethnicity and Socio-political life in a City Hatice Yaprak Civelek Tomris Uyar ın Gülümsemeyi Unutma Öyküsünde Cinsiyetlenmiş Kentsel Mekânlar Gendered urban spaces in the Tomris Uyar s story Don t forget to smile Gülben Kocabıçak v

7 V. SEKSİYON EKONOMİK COĞRAFYA ve BÖLGESEL KALKINMA Seksiyon Düzenleyicisi Doç. Dr. Nuri YAVAN Günümüz Türkiye sinde İmalat Sanayinin Yoğunlaşmasında Etkili Olan Faktörlerin Analizi Analysis of the factors effective on the agglomeration of manufacturing industry in contemporary Turkey Burçin Yazgı Walsh, Ferhan Gezici Korten, Sinem Metin Türkiye de Kültürel ve Yaratıcı Endüstrilerin Örgütlenmesi The organization of cultural and creative industries in Turkey İ. Erdem Seçilmiş Ankara daki Ticaret Birimlerinin Mekansal Dağılımı ve Değişiminin Analizi Burcu H. Özüduru1*, Eda Yücesoy2 Sınır Bölgeleri Geri Kalmışlığa Mahkûm mu? Bir Alternatif Olarak Sınır Ötesi İşbirlikleri1 Are border regions obliged to under-development? Cross-border cooperations as an alternative Defne Dursun VI. SEKSİYON KÜLTÜREL COĞRAFYA, SİYASİ VE YÖNETSEL COĞRAFYA ARAŞTIRMALARI Seksiyon Düzenleyicisi Yrd. Doç. Dr. Nurettin ÖZGEN Türkiye de özel dershaneler ve paydaşları üzerine bir analiz 417 An analysis on private courses and its stakeholders in Turkey Nurettin Özgen, Nilüfer Köşker, Hadiye Yalçın Beşeri coğrafya ve mekânsal bilginin endoktrinasyonu: jeopolitik konum örneği 429 Human geography and indoctrination of spatial information: "example of geopolitical position" Nilüfer Köşker Gelenekten modernleşmeye, tarladan tiyatroya bir dönüşüm hikâyesi: Bademler köyü 439 (İzmir) A transformation story from tradition to modernity, field to theatre: Bademler Village (Izmir) Ali Ekber Gülersoy, Nevzat Gümüş, Ali İlhan Çok Kültürlülüğün Mirasını Geleceğe Taşımak: Mardin Örneği 449 Transferring the heritage of multiculturalism to future:mardin sample Gurbet Işık, Mahsum Güneş İnanç Turizmi Bağlamında Yapılan Ziyaretlerin Mekansal Etkileri Üzerine Ev Sahibi 463 Toplumun Geliştirdiği Tepkiler: Boztekke Köyü (Giresun Merkez İlçe) Örneği Reactions of host society about spatial effects of visits made in connection to belief tourism: Boztekke Village (Giresun Central Town) sample İbrahim SEZER, Bekir ÖZTÜRK Türkiye coğrafyasında genel kültür, alt kültür ve mozaik kültür 473 The geography of Turkey, general culture, sub-culture, and the cultural mosaic Murat Tanrıkulu İktidar anlayışımızda temsiliyet problemi 481 The Representation problem of our government idea Tuğba ÖZKAN vi

8 Akarsu Vadilerinde Dizi ve Havza Bazlı Yatak Eğimi Hesaplamaları Order and Basin Based Channel Slope Calculations in Stream Valleys Atilla Karataş 1*, Deniz Ekinci 2 1 Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Hatay 2 İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, İstanbul Öz: Akarsu vadileri için ortalama yatak eğimi değişik yöntemlerle hesaplanabilmektedir. Ancak mevcut bütün yöntemlerde amaç belirli bir yatağın tamamında veya bir bölümündeki eğimin tespit edilmesidir. Bu durumda ya drenaj sistemini oluşturan tabiler göz ardı edilmekte ya da bir yatağın tamamı için aynı eğim değerleri üzerinden genelleme yapılmaktadır. Dolayısıyla havza bazında drenaj sisteminin tamamını ifade edecek ortalama eğim değerinin belirlenmesi ve akarsu yataklarının farklı bölümleri için geçerli olacak daha spesifik eğim ortalamalarının tespit edilmesi, bu konudaki değerlendirmelerin tutarlılığının ve netliğinin artmasına yardımcı olacaktır. Bu amaçla örnek havza modeli üzerinde doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim, 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim ve diziler ortalaması bazlı eğim hesaplanarak hem uygulamalı olarak metodoloji ortaya konulmuş hem de elde edilen değerlerin kıyaslaması yapılmıştır. Sonuçta her bir metotla elde edilen eğim değerinin diğerlerine göre ciddi farklılıklar barındırdığı gözlemlenmiştir. Bu meyanda konu ile ilgili yapılacak araştırmalarda çalışmaların niteliğine göre, amaca en uygun yöntem veya yöntemlerin belirlenip kullanılmasının doğru olacağı kanaatine varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Akarsu vadisi, yatak eğimi, morfometrik analiz. Abstract: Average bed slope for stream valleys can be calculated with different methods. However, the purpose of all methods is to identify the slope in the whole or part of the bed. In this case, either the tributaries that form the drainage system are overlooked or generalizations are made using the same slope value for the whole bed. Therefore, identification of average slope values to address the whole drainage system based on the basin or determination of more specific slope means for different parts of river channels will be helpful to increase the consistency and clarity of assessments in this regard. For this purpose, linear slope, control point based polynomial slope, polynomial slope based on 500 m triangulation points and slope based on average series were calculated to present a practical methodology and the obtained results were compared. Results show that slope values obtained by using each method had critical differences. In this context, it is argued that it would be beneficial to identify and utilize the most appropriate method or methods based on the studies in the field. Keywords: Stream valley, channel slope, morphometric analysis. 1. Giriş Yeryüzünde vadi ve yatak gibi doğal bir kanal içerisinde akış gösteren su kütlelerine akarsu denilmektedir (Atalay, 1986: 1; Kotlyakov ve Komarova, 2007: 698; Hoşgören, 2011: 5). Dolayısıyla fiziksel fazı sıvı olan suyun kütlesel olarak bir yatak kontrolündeki hareketi söz konusudur. Böylesi bir hareketin ortaya çıkması için ise su kütlesini ihtiva eden kanalın akışı başlatmaya yetecek oranda eğime sahip olması gerekmektedir. İşte bu eğimin derecesi akarsuların hızları üzerinde belirleyici etkiye sahiptir. Mamafih kinetik enerjinin kütle ile hızın çarpımının yarısına eşit olduğu düşünüldüğünde, eğimin akış hızını dolayısıyla da akarsuların kinetik enerjisini belirleyen en önemli bileşenlerden biri * İletişim yazarı: A. Karataş, e-posta: akaratas@mku.edu.tr 13

9 olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum erozyondan taşkına, hidroelektrik enerji potansiyelinden su yapılarının inşasına kadar birçok konuda ehemmiyet arz eden yatak eğiminin dikkatli bir şekilde etüt edilmesini zorunlu kılmaktadır. Üç boyutlu uzaydaki çizgi veya yüzeylerin eğimi matematik ve fizik başta olmak üzere temel bilimlerin çoğunda yeri olan ve matematiksel olarak ifade edilmesi gereken bir meseleye karşılık gelmektedir. Bu sebeple tarih boyunca araştırmacılar değişik metot ve kapsamlarla eğimi formüle etmişlerdir. Sonuçta cebir, trigonometri, istatistik, mekanik, hidroloji ve coğrafya gibi birçok bilim dalında kendi ihtisas alanına uygun eğim hesaplama yöntemleri kullanılmaya başlanmıştır. Bu yöntemlerin temelindeki formül niteliğinde olan tan y2 y1 x2 x1 eşitliği, jeomorfoloji ve hidrografya alanlarına Miller vd. (1990: 576) tarafından ana akarsu yatağının en yüksek ve en alçak noktaları arasındaki yükselti farkının, yatak uzunluğuna bölünmesi şeklinde uyarlanmıştır. Buna karşılık ana akarsuyun ağızdan itibaren uzunluğunun % 10 ve % 85 oranlarına denk gelen noktaları arasındaki yükselti farkının yine bu iki nokta arasındaki uzunluğa bölünmesine dayanan başka bir formül daha kullanılmıştır (Langbein, 1947: 138; Benson, 1962: 23; Erkek ve Ağıralioğlu, 1986: 32). Böylelikle derine kazmanın henüz tam anlamıyla başlamadığı kaynak kesimiyle, daha ziyade biriktirmenin egemen olduğu ağız kesimi dikkate alınmayacak şekilde ortalama bir eğim oranı elde edilmesi hedeflenmiştir. Ancak her iki şekilde de iki nokta arasındaki bir doğrunun eğimi hesaplanmaktadır. Bu durumda doğal şekli ile kaynak ve ağız arasında uzanan bir eğriye karşılık gelen ana akarsu yatağının, aynı kaynak ve ağız arasına çizilecek bir doğrudan sapma gösterdiği kesimlerinin eğimi hesaplanan ortalama eğim ile çelişecektir. Dolayısıyla akarsuya ait ana yatağın değişik segmentlerinin ortalama eğimi ile ana kanalın tamamına ait ortalama eğim değerleri birbirinin yerine kullanılamayacaktır. Öte yandan bu yöntemlerle ölçülen sadece ana akarsu yatağının eğimi olacağından, drenaj şebekesini oluşturan diğer akarsulara ait yataklar göz ardı edilmiş olacaktır. Bu durumda ana akarsu yatağı için belirlenen ortalama eğim değeri havza genelini ifade etmekten de uzak olacaktır. Mevcut durum göz önünde bulundurulduğunda, jeomorfoloji ve hidrografya çalışmalarında sıkça kullanılan ana akarsu yatağına ait ortalama eğimin ana yatağın segmentlerini, drenaj şebekesinin diğer unsurlarını ve havzadaki yüzeysel akımı karşılayacak şekilde genellemeye tabi tutulmasının ne denli yanlış olacağı ortaya çıkmaktadır. Bu kapsamda en doğru yaklaşım, eğimi hesaplanmaya çalışılan hidrografik üniteye göre en uygun yöntemin seçilerek amaçlar doğrultusunda eğim değerlendirmesinin yapılmasıdır. Aksi takdirde planlama ve projelendirme aşamalarında ciddi hatalar ve riskler baş gösterecektir. 2. Materyal ve Yöntem Çalışma kapsamında kullanılan yöntemlerin reel verilere dayanması için farazi bir havza modeli yerine gerçek bir havzanın örnek uygulama sahası olarak belirlenmesinin daha doğru bir yaklaşım olacağı kanaatine varılmıştır. Bu sebeple alanı ve vadi sayısı bakımından çok fazla verinin işlenmesini gerektirmeyecek ölçekte olan ve akarsu ağı dört diziden meydana gelen Marmara Adasının güneyindeki Değirmen Dere havzası model havza olarak tercih edilmiştir (Şekil 1). Bütün ölçüm ve hesaplamalar bu havza üzerinden örnek uygulamaları yapılmak suretiyle net bir ifadeye kavuşturulmuştur. Çalışmaya altlık teşkil etmek üzere Harita Genel Komutanlığına ait (HGK, 1995; 2003) 1/ ve 1/ ölçekli topografya haritaları; Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü yayınları arasında yer alan (MTA, 2002) 1/ (İstanbul paftası) ölçekli jeoloji haritaları kullanılmıştır. Topografya haritasının oluşturulması ve hidrografik analizlerin yapılması için NASA ve METI kaynaklı 15m çözünürlüğe sahip ASTER GDEM Digital Elevation Model (DEM) kullanılmıştır. Bu DEM verisi üzerinden çalışma alanının ArcMap 10 Model Builder yardımıyla oluşturulan analiz modeli sayesinde Setnull Value < 100 ölçeğinde akarsu drenaj şebekesi, Strahler (1957) yöntemine göre akarsu dizileri ve havza sınırları belirlenmiştir. Topografya ve drenaj şebekesi aynı veriye dayanılarak modellenmiştir. Böylelikle havzadaki akarsu ağı ile vadi ağı arasında olası uyumsuzlukların ortadan kaldırılması amaçlanmıştır. 14

10 Şekil 1. Örnek havzanın konumu Uygulama aşamasında akarsu vadilerine ait yatak eğimleri dört farklı şekilde hesaplanmıştır. Bunlar sırasıyla doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim, 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim ve diziler ortalaması bazlı eğim şeklinde ifade edilebilir. Polinomal eğimin hesaplamalara dâhil edilmesinin sebebi, MS Excell ortamında oluşturulan polinomal eğilim çizgisinin ana akarsu yatağının belirlenen yerlerine ait yükselti değerlerini nirengi noktası kabul ederek interpolasyon yöntemiyle ortaya konmuş bir ortalama hat meydana getirmesidir. Böylelikle yatağın özelliğine göre konkav veya konveks olup, tüm yatağı temsil eden tekdüze ortalama bir profil elde edilmekte ve yatağın segmentlerine de atıfta bulunan bu yay üzerinden farklı bölümler için hesaplamalar yapılabilmektedir. Sonuçta farklı yöntemlere ait eğim ölçümleri hem ana akarsu yatağı hem de diziler ölçeğinde uygulanmış ve birbiri ile karşılaştırmaya tabi tutulmuştur. Doğrusal eğim hesaplamalarında ana akarsu yatağının boyuna profili çıkarıldıktan sonra her bir diziye karşılık gelen yatak bölümü belirlenmiş ve bütün diziler için, özerk doğrusal eğim hesaplamalarında kullanılacak tan α açıları tayin edilmiştir (Şekil 2). Bu açılara karşılık gelen noktalara ait yükselti değerleri diziler ölçeğinde doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim ve 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim hesaplamalarında referans alınmıştır. Şekil 2. Ana akarsu yatağının dizi bazlı segmentleri, ve tan α referans noktaları 15

11 Orta nokta bazlı polinomal eğim hesaplanırken ana akarsu yatağının kaynak, ağız ve orta noktaları MS Excell grafiği üzerinde işaretlenmiş ve polinomal eğilim çizgisi eklenmiştir (Şekil 3). Ardından hem polinomal eğilim çizgisinin tamamının hem de bu çizginin her bir diziye karşılık gelen bölümünün doğrusal ortalama eğimi hesaplanmıştır. Şekil 3. Ana akarsu yatağına ait orta nokta bazlı polinomal eğilim çizgisi Orta nokta bazlı polinomal eğimin tespiti için izlenen yol 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim hesaplamalarında da takip edilmiştir. Ancak bu defa 500 m aralıklarla ana akarsu yatağına ait yükselti değerleri veri tabanına eklenmiş ve gerçek yatağa daha yakın kıvrım açısına sahip bir yay elde edilmiştir (Şekil 4). Bütün referans noktalarının interpolasyonu ile elde edilen bu yayın da ana akarsu yatağını oluşturan dizilerin uzunlukları bazında bölümleri belirlenmiş ve yine hem yayın tamamının hem de dizileri temsil eden her bir bölümünün başlangıç ve bitiş noktaları arasındaki doğrusal eğim hesaplanmıştır. Şekil 4. Ana akarsu yatağına ait 500 m referans noktaları bazlı polinomal eğilim çizgisi Diziler ortalaması bazlı eğim hesaplamalarında ise öncelikle havzadaki bütün diziler ArcMap 10 Model Builder marifetiyle Setnull Value < 100 ölçeğinde Strahler (1957) yöntemine göre ayırt edilmiş ve havzanın drenaj ağını oluşturan bütün yatakların uzunlukları ölçülmüştür. Ardından dizileri oluşturan her bir parçanın başladığı ve bittiği yerleri temsil eden noktalar belirlenmiş ve bu noktalara ait koordinatlar tespit edilmiştir (Şekil 5). Yine ArcMap 10 paket programı içerisindeki 3D Analyst Tools Functional Surface Interpolate Shape aracı vasıtasıyla bütün koordinatlar noktasal vektör verilere dönüştürülmüştür. 16

12 Şekil 5. Bütün dizilerdeki akarsu yataklarının memba ve mansap noktaları Bir sonraki aşamada 3D Analyst Tools 3D Features Add Z Information aracı ile bütün noktaların DEM verisi temelli yükselti değerleri tayin edilmiştir. Sonuçta havzada mevcut tüm akarsu yataklarının, memba ve mansapları arasındaki yükselti farkı ile uzunlukları kullanılarak spesifik eğimleri hesaplanmıştır (Çizelge 1). Ardından bu eğim değerleri dizideki yatak sayısıyla oranlanmış ve dizinin ortalama eğimi belirlenmiştir. Çizelge 1. Örnek havzanın diziler bazındaki veri tabanı ve ortalama eğim değerleri NO FID DİZİ L (m) MEMBA X MEMBA Y MANSAB X MANSAB Y MEM h MAN h H (m) S (%) , , , , ,4 0,0 107,4 1, , , , ,265 41,8 29,0 12,8 5, , , , , ,5 9,9 112,6 11, , , , , ,4 107,4 13,0 3, , , , , ,8 107,4 56,4 3, , , , ,932 4,0 1,2 2,8 0, , , , ,491 9,9 6,4 3,5 0, , , , , ,6 36,4 175,2 11, , , , , ,4 122,5 40,9 7, , , , ,801 88,3 41,8 46,5 13, , , , , ,4 15,1 105,3 10, , , , , ,7 122,5 20,2 8, , , , ,801 74,6 41,8 32,8 13, , , , , ,7 120,4 94,3 12, , , , , ,2 120,4 243,8 14, , , , ,626 95,5 48,3 47,2 33, , , , ,299 4,9 4,0 0,9 0, , , , ,299 6,4 4,0 2,4 1, , , , ,597 30,0 21,0 9,0 1, , , , ,494 8,1 6,4 1,7 0, , , , , ,8 87,0 104,8 9, , , , , ,1 163,8 138,3 11, , , , ,147 18,5 9,9 8,6 1, , , , ,147 15,5 9,9 5,6 1, , , , , ,6 128,6 57,0 9, , , , , ,4 163,8 45,6 3, , , , , ,9 163,4 15,5 14,22 17

13 NO FID DİZİ L (m) MEMBA X MEMBA Y MANSAB X MANSAB Y MEM h MAN h H (m) S (%) , , , , ,1 163,4 26,7 15, , , , , ,4 211,6 67,8 33, , , , , ,0 178,2 199,8 37, , , , , ,8 154,7 2,1 3, , , , , ,0 211,6 43,4 18, , , , , ,1 154,5 114,6 31, , , , , ,8 88,3 114,4 28, , , , , ,6 88,3 166,3 29, , , , , ,4 142,7 34,7 10, , , , , ,5 142,7 13,8 12, , , , , ,4 82,0 151,4 31, , , , , ,0 120,4 80,6 29, , , , , ,1 120,4 22,7 14, , , , , ,1 85,3 90,8 29, , , , ,647 90,8 80,9 9,9 16, , , , , ,8 74,6 69,3 24, , , , , ,8 74,6 107,4 21, , , , , ,8 214,7 53,1 18, , , , , ,1 214,7 99,4 22, , , , , ,5 364,2 61,3 34, , , , , ,1 364,2 154,9 29, , , , , ,5 181,3 130,2 18, , , , , ,4 260,7 46,7 30, , , , , ,2 32,1 260,1 22, , , , , ,9 35,9 140,0 18, , , , , ,2 233,3 43,9 19, , , , , ,3 224,4 154,9 20, , , , , ,1 95,5 38,6 46, , , , , ,3 95,5 77,8 30, , , , ,842 62,6 36,4 26,1 15, , , , ,457 26,6 18,8 7,8 1, , , , ,758 63,6 6,4 57,2 15, , , , ,758 32,3 6,4 25,9 11, , , , ,738 14,2 12,0 2,2 1, , , , , ,5 4,9 97,6 16, , , , , ,9 151,8 125,1 17, , , , ,570 18,1 17,9 0,2 0, , , , , ,9 84,1 35,8 17, , , , ,373 6,5 4,9 1,6 0, , , , ,719 11,2 7,9 3,3 0, , , , , ,8 87,0 25,8 15, , , , , ,7 302,1 79,6 26, , , , , ,1 302,1 295,0 28, , , , ,273 50,2 30,0 20,2 12, , , , ,900 10,5 8,1 2,4 0, , , , ,900 9,4 8,1 1,3 0, , , , ,159 16,9 5,9 11,0 1, , , , ,385 5,9 5,1 0,8 0, , , , , ,1 124,7 22,4 22, , , , , ,0 140,3 53,7 15, , , , ,474 15,6 12,7 2,9 3, , , , , ,3 212,3 17,0 11, , , , , ,9 119,5 97,4 18, , , , , ,7 151,1 57,6 9,91 18

14 , , , ,848 17,6 5,1 12,5 2, , , , ,526 16,4 15,5 0,9 1, , , , , ,9 30,0 244,9 17, , , , , ,0 165,6 107,4 10, , , , , ,2 191,8 26,3 17, , , , ,526 39,9 15,5 24,4 6, , , , , ,6 185,6 17,0 11, , , , , ,1 185,6 67,4 16, , , , ,497 71,5 18,5 53,0 9, , , , , ,5 191,8 58,7 16, , , , , ,9 196,2 8,7 5, , , , , ,2 209,4 9,8 6, , , , , ,4 173,6 19,8 4, , , , , ,0 140,3 71,7 7, , , , , ,9 18,5 203,4 11, , , , , ,8 209,4 10,4 4,06 Not: Sıra, FID: Birim kodu, DİZİ: Dizi numarası, L: Yatak uzunluğu, MEMBA X, MEMBA Y, MANSAB X, MANSAB Y: Memba ve mansap noktalarına ait X ve Y koordinatları (metrik), MEM h: Memba noktası yükselti değeri, MAN h: Mansap noktası yükselti değeri, H: Memba ile mansap noktaları arasındaki yükselti farkı, S: Ortalama yatak eğimi. Çalışmanın son bölümünde bütün hesaplamaları içeren sayısal değerleri bir arada gösterecek tablolar oluşturulmak suretiyle farklı yöntemlerle elde edilen eğim değerlerinin yek ahenk sorgulaması yapılmıştır. Buna göre her yöntemin karakteristik ifade sahası ve gücü yorumlanarak somut delillere dayanan çıkarımlara ulaşılmıştır. 3. Bulgular ve Tartışma Çalışma kapsamında örnek havzanın doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim, 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim ve diziler ortalaması bazlı eğim değerleri hesaplanmıştır (Çizelge 2). Buna göre ana akarsu yatağının ortalama eğimi, doğrusal eğim ve orta nokta bazlı polinomal eğim yöntemlerine göre % 2,19 olarak hesaplanmıştır. Çünkü söz konusu iki yöntemde de ana yatağın memba ve mansap noktaları aynı olup, bu noktalar arasına çizilen doğruların eğimi de birbirine denktir. Buna karşılık aynı yatağın 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğimi % 2,24 değerine tekabül etmiştir. Zira mansap noktası aynı olsa da bu yöntemle oluşturulan polinomal eğilim çizgisinin membayı temsil eden ucu gerçek membaya göre 5,2 m daha yüksek bir irtifada konumlanmaktadır. Dolayısıyla polinomal eğilimi ifade eden yayın bükülme katsayısı artmakta ve ana yatağa ait ortalama eğim değeri büyümektedir. Son olarak dizileri oluşturan vadi bölütlerinin özgün eğimlerinin ortalamasına göre bir hesaplama yapılmış ve akarsu yatağı ortalama eğiminin % 13,67 gibi yüksek bir seviyeye ulaştığı izlenmiştir. Bu durum, havzadaki drenaj ağının birer parçası olan yüksek eğim değerlerine sahip yan kolların işleme dâhil edilmesinin bir sonucudur. Mezkûr kollara ait ortalamaları da barındıran bir yatak eğimi hesaplaması havzanın tamamını temsil eden ortalama akarsu yatağı eğimi değerine ulaşılmasını sağlamaktadır. Sonuçta ortaya çıkan eğim oranlarında çok net bir şekilde tebarüz eden farklılıklar sayesinde, ana akarsuya ait yatak eğiminin hiçbir surette havzanın genelini temsil edemeyeceği anlaşılmaktadır. Öte yandan doğrusal eğim, orta nokta bazlı polinomal eğim ve 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim hesaplamalarında referans alınan memba ve mansap noktalarının aynı veya çok yakın olması sebebiyle bu yöntemlere göre yapılan ana akarsu yatağı eğimi hesaplamaları büyük oranda birbiriyle örtüşmektedir. Buna karşılık polinomal eğilim çizgisinin sadece doğal bir eğri olan akarsu yatağının kaba taklidinden ibaret bir yay olduğu gerçeği hatırdan çıkarılmaması gereken önemli bir özelliktir. Çizelge 2. Örnek havzada değişik yöntemlere göre hesaplanan eğim değerleri Doğrusal Eğim Orta Nokta Bazlı Polinomal Eğim Dizi L (m) Mem. h (m) Man. h (m) H (m) S (%) L (m) Mem. h (m) Man. h (m) H (m) S (%) , ,4 1, , ,8 107,4 56,4 3, , ,4 163,8 45,6 3, , ,8 209,4 10,4 4, , ,8 4,22 Ort , ,8 2, , ,8 2,19 19

15 500 M Nirengi Noktalarına Göre Polinomal Eğim Diziler Ortalaması Bazlı Eğim Dizi L (m) Mem. h (m) Man. h (m) H (m) S (%) L (m) Mem. h (m) Man. h (m) H (m) S (%) , , ,4 1, , ,1 43,6 34 4, , ,8 66,7 62 8, , ,6 119, ,93 Ort , ,67 Diziler bazında eğimler genellikle birbirinden farklı değerler göstermektedir. Dördüncü dizi tek segmentten oluştuğu için bütün hesaplama yöntemlerinde yaklaşık değerlere tekabül etmektedir. Buna karşılık diğer dizilerde farklılıklar bariz bir hal almaktadır. Doğrusal, orta nokta bazlı polinomal ve 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim çizgileri için temel veri kaynağı ana akarsu yatağına ait boyuna profil olduğu için bu üç yöntemle elde edilen eğim değerleri yakın seyretmektedir. Ancak bütün bu yöntemlere göre hesaplanan ana kanal ortalama eğimi ile bu kanalı oluşturan dizilerin ortalama eğimi arasındaki ciddi farklar, ana akarsu yatağı ortalama eğiminin söz konusu yatağın her bölümünü temsil etmekten uzak olduğunun kanıtıdır. Diziler ortalaması bazlı eğim değerleri ise havzadaki bütün yatak bölümlerinin, ait oldukları dizinin ortalama eğimi hesaplanırken dikkate alınmış olmaları hasebiyle çok daha kapsamlı ve genele matuf bir karakteri haizdir. Örnek havza açısından değerlendirildiğinde, tali kollar için yerel taban seviyesi olarak addedilebilecek ana akarsu yatağının diziler bazındaki eğiminin özellikle 1, 2 ve 3. diziler payesinde önemli oranlara ulaşan bir ayrışma sergilediği dikkati çekmektedir. Bu dizilerdeki farklar havza ortalamasına da yansımış, söz konusu büyük fark burada da belirmiştir. Ortalama yatak uzunlukları, ortalama memba ve mansap noktaları ile ortalama yükselti farkları da eğim değerlerinde olduğu gibi değişkenlik göstermektedir. Bu durum hesaplanan veri serilerinin ifade güçlerinin ve niteledikleri özelliklerin değişebileceğine işaret etmektedir. O halde ihtiyaç duyulan bilgilerin ve yapılmak istenen çalışmanın kesin tayini, aynı zamanda uygulanacak yöntemin de tespiti anlamına gelecektir. Ana akarsu yatağının, bu yatağı oluşturan segmentlerden birinin, kaynağa yakın veya uzak herhangi bir sahadaki yatakların ya da havzanın bütünündeki akarsu yataklarının ortalama eğimleri birbirinden bağımsız parametreler olup, havzadaki akarsu yataklarına ait değişik özelliklerin farklı bakış açılarıyla değerlendirilmesinden ibarettirler. 4. Sonuç ve Öneriler Bir havzada farklı yöntemlerle hesaplanan akarsu yataklarına ait eğim değerlerinin mukayeseli olarak irdelenmesi, sonuçların ne denli ayrışma gösterebileceğini açıkça ortaya koymaktadır. Dolayısıyla akarsu yatağına ait eğimin nasıl hesaplandığı konusu daha fazla ön plana çıkmakta ve ehemmiyetli bir durum arz etmektedir. Mamafih hemen bütün çalışmalarda artık klasikleşmiş olan doğrusal eğim yönteminden başka bir şekilde eğim hesaplamasının yapılmıyor oluşu da çelişkili bir durum olarak sorunlu bir sahanın varlığına işaret etmektedir. Çalışma kapsamında hem akarsu yataklarındaki eğimin farklı yöntemlerle de hesaplanabileceği üzerinde durulmuş hem de kullanılan yöntemin elde edilen sonuç üzerinde doğrudan etkili olduğu gösterilmiştir. Bu durumda her bir yöntemin avantaj ve dezavantajları ile doğru kullanım alanlarının belirlenmesi bir kat daha önem kazanmıştır. Bu durumda şüphesiz son karar, çalışmaların kendilerine has özel yapılarını ortaya çıkaran kapsam ve içerik gibi değişkenlerini belirleyen bilim insanlarına ait olacaktır. Genel bir değerlendirmeyle doğrusal eğim, gerek ana akarsu yatağının gerekse bu yatağa ait dizilerin kaynak ve ağız noktaları arasındaki eğimin kabaca ifadesidir. Esasında temel eğim hesaplama şekli böyle olmakla birlikte, segmentasyonun ve hesaplamaya dâhil edilen bileşenlerin farklılaşması sebebiyle hesaplanan ortalama eğimin hassasiyeti artmakta veya azalmaktadır. Her ne kadar kaba bir ifade ortaya koysa da, tek bir yatağa ait ortalama eğimi nitelemek için kullanılan oldukça pratik bir yöntem olması tercih edilme oranını artırmaktadır. Orta nokta bazlı polinomal eğim ve 500 m nirengi noktalarına göre polinomal eğim hesaplamalarında memba ve mansap noktaları arasındaki referans noktalarının frekansına bağlı olarak çizilen plonomal eğilim çizgisinin bükülme oranında değişiklikler meydana gelmektedir. Bu durum hem polinomal eğilim çizgisinin uç noktalarına ait konumlarda değişikliğe sebep olduğu için ana kanal ortalama eğiminin hem de bükülme katsayısındaki oynamaya bağlı olarak diziler bazındaki ortalama eğimin farklılaşmasına yol açmaktadır. Ancak genel yatak profiline uygun bir ortaç eğri oluşturup akarsu yatağının bölümleri ölçeğinde de eğim hesaplamasını mümkün kılan nispeten pratik yöntemler olmaları kullanılabilirliklerini artırmaktadır. Diziler ortalaması 20

16 bazlı eğim hesaplaması ise havzaların tamamına şamil bir yöntem olarak öne çıkmaktadır. Bu yöntem sayesinde hem havzadaki drenaj ağını oluşturan bütün segmentlerin ortalama eğimleri ayrı ayrı hesaplanmakta hem de diziler ölçeğinde ortalama eğim değerleri elde edilerek genel anlamda akarsu yataklarının farklı çığırlarındaki eğimler hakkında kapsamlı bir fikir edinilebilmektedir. Sonuç itibariyle; en geniş ifadesiyle havza kapsamında yürütülen planlama ve çalışmalar ile bütün vadilerin etkin olduğu taşkın, yüzeysel akış hacmi, hidroelektrik enerji potansiyeli ve erozyon gibi parametrelerin incelenmesinde diziler ortalaması bazlı eğim hesaplamasına rağbet edilmesinin daha uygun olacağı anlaşılmaktadır. Öte yandan, bir tek yatağa ait akış hızı, enerji potansiyeli, yatak erozyonu ve akış hacmi gibi hesaplamaların yapılması söz konusu olduğunda doğrusal ve polinomal eğim hesaplamalarının kullanılması herhangi bir sorun teşkil etmeyecektir. Ancak bu gibi durumlarda diziler bazında hesaplamalar yapılmasının elde edilecek verilerin daha spesifik ve hassas bir hüviyete bürünmesine yardımcı olacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Referanslar: Atalay, İ. (1986) Uygulamalı Hidrografya I. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. No: 38, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. Benson, M. A. (1962) Factors Influencing the Occurrence of Floods in a Humid Region of Diverse Terrain: U.S. Geological Survey Water-Supply Paper 1580 B, United States Government Printing Office, Washington. Erkek, C. ve Ağıralioğlu, N. (1986) Su Kaynakları Mühendisliği, Teknik Kitaplar Yayınevi, İstanbul. HGK (1995) 1/ Ölçekli Topografya Haritası. g-19d1, g-19d2, g-19d3, g-19d4 Paftaları. HGK (2003) 1/ Ölçekli Topografya Haritası. NK35-11b Paftası. Hoşgören, Y. (2011) Jeomorfoloji Terimleri Sözlüğü. Çantay Kitabevi, İstanbul. Kotlyakov, V. M. ve Komarova, A. I. (2007) Elsevier s Dictionary of Geography in English, Russian, French, Spanish and German, Elsevier B. V., Netherland. Langbein, W. B. (1947) Topographic characteristics of drainage basins, U.S. Geological Survey Water Supply, 968, (C), Miller, J. R., Ritter, D. F. ve Kochel, R. C. (1990) Morphometric assessment of lithologic control on drainage basin evolution in the Crawford upland, South-Central Indiana, American Journal of Science, Vol. 290, MTA (2002) 1/ Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası. İstanbul Paftası. Strahler, A. N. (1957) Quantitative analysis of watershed geomorphology. Transactions of the American Geophysical Union 8 (6):