ÜNİTE. ACİL YARDIM VE KURTARMA ÇALIŞMASI Doç. Dr. Atıf BAYRAMOĞLU İÇİNDEKİLER HEDEFLER TRİAJ

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER TRİAJ Giriş Hangi Aşamalarda Triaj? Triajın Temel Kuralları Triajın Amaçları Triajda Yapılan Hatalar Triaj Yapacak Kişinin Özellikleri ve Sorumlulukları Triaj Uygulaması Triaj Örnekleri ACİL YARDIM VE KURTARMA ÇALIŞMASI Doç. Dr. Atıf BAYRAMOĞLU Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Triajın tanımını yapabilecek, Triaj çeşitlerini sayabilecek, Triajın temel kurallarını öğrenebilecek, Triajın amaçlarını öğrenebilecek, Çeşitli örnek vakaların triaj kodlamasını doğru olarak tespit edebileceksiniz. ÜNİTE 4

2 GİRİŞ Triaj kelimesi, Fransızca kökenli(trier) bir kelimedir. Seçmek, ayıklamak, sınıflandırmak, ayıklamak anlamına gelir. Hayatın değişik alanlarında kullanımı olan bir disiplindir. Birçok alanda bir iş yaparken, bütün işler aynı anda yapılamayacağından ötürü, bir kısmını önce bir kısmını ise sonra yapmak gerekecektir. Yapılması gereken bütün işler aciliyetine ya da önemine bağlı olarak bir sıraya konmak durumundadır. İşte tam da bu noktada triaj önce yapılması gereken işi belirleme sanatıdır. Yapılmasında gecikme olması durumunda zarar doğacak işleri önce, yapılmasında bir miktar gecikme olsa da sonuçta bir zarar oluşmayacak işlerin daha sonraya bırakılması durumudur. Triaj kavramı, hayatın pekçok alanında farkında olarak ya da olmadan uygulanan bir kavramdır. Ekonomide, eğitimde, sporda, sağlıkta ve daha birçok sahada triaj fillen uygulanmaktadır. Sağlıkta triaj yukarıda verilen mantığın sağlığa uygulanmasıdır. Sağlığın bütün disiplinlerinde bu uygulamalar mevcuttur. Ayaktan hasta bakımında, polikliniklerde verilen sağlık hizmetlerinde, bir kliniğe hasta yatırılırken hangi hastalara öncelik tanınacağında, Sağlık Bakanlığı eliyle sunulan halk sağlığı hizmetlerinde triaj uygulanmaktadır. Bununla beraber esas kullanım alanı acil sağlık hizmetleri ve afetlerde uygulanan triaj olacaktır. Bu durumlarda önceliklendirmenin doğru yapılması pekçok hayatın kurtulmasına vesile olacaktır. Bu sebeple bizim burada üzerinde duracağımız konu, Acil sağlık hizmetleri ve afetlerde uygulanması gereken genel tıbbi triaj uygulaması olacaktır. Triaj uygulaması, hasta ve yaralı sayısının mevcut kaynakları aştığı durumlarda devreye girer. Tıbbi triaj, savaş alanındaki yaralı askerlerin acil bakım önceliğini tanımlama gereksiniminden doğmuştur. Savaş alanında farklı derecede yaralanmış pek çok askerin olduğu bir durumda, bu askerler içerisinde hemen olay yerinde tedavisine başlanması gereken acil hastalarla küçük bir tedavi sonrası savaşmaya devam edebilecek askerleri biribirinden ayırma ihtiyacı hasıl olmuştur. Bu amaçla 1800 lü yılların başında savaşan askerlerle ilgili olarak Fransa da savaş alanında savaşan askerlere triaj uygulanmıştır (Resim 1). Sonuçtan memnun kalınması sebebi ile hemen akabinde Birinci Dünya Savaşında triaj uygulaması geliştirilmiştir; cerrahi tedavi gereken askerlerin tespit edilmesi ve öncelikli girişim yapılması, Cerrahi tedavi gerekmeyen daha iyi durumdaki askerlerin tespit edilip onlarında tekrar savaşan unsurlara katılması sağlanmıştır. Bu süreçte alınan olumlu sonuçlar ve bu savaşlarda edinilen deneyim ve birikimlerin etkisi ile triaj uygulamaları geliştirilmiştir. Birçok ordu tarafından triaj uygulaması yapılmasına başlanmıştır. Bu süreçte birçok orduda çeşitli savaşlarda bu tür triaj benzeri uygulamalarla ilgili kayıtlar mevcuttur. Ancak 1900 lü yıllara kadar bu uygulamalar yine de askeri alanlarda, savaş meydanlarında triaj uygulamaları ile yetinilmiştir. Sivil alanlarda triaj uygulaması ile ilgili 1900 lü yıllara kadar ciddi bir kayıt yoktur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Resim4.1. Savaşlarda başlayan ilk triaj uygulamaları 1900 lü yıllara gelindiğinde devrim niteliğinde gelişmeler yaşanmıştır. Büyük şehirlerdeki hastanelerin acil servislerinde triaj uygulaması denenmeye başlamıştır. O güne kadar savaş alanlarında uygulanan triaj ile ilgili deneyimlerin sivil hayata uyarlanması iyi sonuçlar vermiştir. Sonrasında sanayi devrimi ile birlikte trafik, endüstrileşme, çarpık kentleşme, kalabalık şehirler, tren ve uçak kazaları, terör olayları gibi sebeplerle doğal ya da insan kaynaklı afetleri sayısı artmıştır. Afet sayısının artması yanında meydana gelen bir afette zarar gören insan sayısında da artışlar yaşanmıştır. Bu suretle şehir hastanelerinde acil servislerde triaj uygulanmasından sonra bir aşama daha gerçekleşmiş; toplu olaylarda, doğal ya da insan kaynaklı afetlerde olay yerindeki kazazedelere yönelik triaj uygulamasına başlanmıştır. Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliğine göre triaj; çak sayıda yaralı ve hastanın bulunduğu durumlarda, bunlardan öncelikli tedavi ve nakledilmesi gerekenlerin tespiti amacıyla olay yerinde ve bunların ulaştırıldığı her sağlık kuruluşunda yapılan hızlı seçme ve kodlama işlemidir. Acil sağlık hizmetlerinde triajla ilgili en önemli nokta, mevcut durumla başetmeye çalışırken kullanılabilecek, eldeki kaynakların miktarıdır. Olaydan etkilenen afetzede ya da acil sağlık hizmetine ihtiyaç duyan hasta sayısı ve talep ne kadar yüksek olursa olsun eldeki mevcut kaynaklar bu talebe cevap verebilecek düzeyde olursa triaj uygulamasına gerek olmayabilecek en azından hayati bir gereklilik olmayacaktır. Bu tür durumlarda bir triaj uygulansa bile kaynakların hangi hasta ya da kazazedeye kullanılacağının değil, sadece hizmetin öncelikle sunulacağı kişilerin belirlenmesi yeterli olacaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Bir afette ya da olağanüstü durumda gerçek bir triaj uygulaması gereksinimi olması için kaynakların yetersiz olması gerekir; Yeterli tıbbi personel olmaması, Ambulans sayısının yetersiz olması, Hastane hasta kabul kapasitesinin yetersiz olması, Ameliyathane sayısının yetersiz olması gibi. Günümüze gelindiğinde dünya nüfusu çok artmıştır ve artmaya devam etmektedir. Aynı zamanda insanlar yaratılan belli cazibe merkezlerinde kalabalık olarak yaşamayı tercih etmektedirler. Teknolojinin de gelişmesi ile beraber insan kaynaklı afetler ve çevreye duyarlılığın azalması, çevrede meydana gelen harabiyetlerin artmasıyla meydana delen doğal afetler de artış mevcuttur. Bu sebeple kalabalıklara ve afetlere bağlı zararı önlemeye ya da azaltmaya yönelik ilgi ve bunun sonucunda bunlarla baş etme amaçlı organizasyonların sayısı her geçen gün artmaktadır. Yaşanan her afetten sonra afet yönetimini yapan kişiler tarafından bu deneyimler paylaşılmaktadır. Deneyimlerin birikmesi sonucunda da verilen hizmetin kalitesi artmaktadır. Hangi Aşamalarda Triaj? Triaj uygulaması yukarıda da ifade edildiği üzere mevcut hasta ya da yaralı sayısının kaynakları aştığı durumda başlatılması gereken bir uygulamadır. Bu amaçla oluşturulmuş organizasyonlara böyle bir haber geldiği zaman, haber teyit edilir edilmez uygulamanın başlaması gerekir. Türkiye için bu organizasyon 112 Acil Yardım ve Kurtarma Hizmetleri dir. Buradaki kilit nokta Komuta Kontrol Merkezine (KKM) bir ihbar geldiğinde, oradaki görevli gelen ihbarın mevcut kaynaklarla çözülüp çözülemeyeceğine karar verilmesidir. KKM görevlisi, gelen bilgilere göre kaynakların yeterli olacağına karar verirse bir sorun yoktur. Triaj uygulamasının başlatılmasına gerek yoktur. Ancak KKM, görevlisi gelen ihbarın içeriğine göre kaynakları aşan bir durum olduğuna karar verirse triaj uygulaması başlatılacaktır: Triaj uygulamasının kuralları, uygulamanın yapıldığı yere göre değişiklikler gösterir. KKM tarafından yapılacak ilk triaj uygulaması gelen çok sayıda çağrı var ve ambulans sayısı kısıtlı ise mevcut ambulansları göndereceği yeri tespit etmektir (Başvuru triajı). Buna karar verdikten sonra sahip olduğu farklı lokalizasyonda konuşlanmış ve bazen nitelikleri farklı ambulanslardan uygun olanı seçip görevlendirmektir (Vaka triajı). Ardından göndereceği ilk ekiple gelen ihbarın içeriğini doğrulamak ve olay yeri triajını başlatmak gerekir. Giden ilk ekip olay yerini değerlendirerek mevcut durumu tespit edecek, eğer gerek varsa ek kaynaklar için KKM den destek isteyecektir (Olay yeri, alan, saha triajı). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Destek istendikten sonra olay yerinde bulunan hastalar triaj disiplinine göre değerlendirilecek, bu esnada özellikle solunumsal bir destek gereken ya da aşırı kanaması olanlara müdahale edilecektir (Müdahale triajı). Olay yerinde bulunan hastaların triaj kodları belirlenerek destek ambulanslar geldiğinde öncelikle sevkedilmesi gereken vakalar tespit edilecektir (Nakil triajı). Olay yerinin fiziksel koşullarının uygun olmadığı ya da hasta sayısının çok fazla olduğu durumlarda yakınlarda bulunan bir hastane triaj hastanesi olarak değerlendirilerek olay yeri triajının devamı triaj hastanesinde yapılabilir. Hastaneye taşınan hastalar için hemen acil servis girişinde tekrardan bir değerlendirme yapılarak, ameliyathaneye direk çıkacak hastalarla, görüntülemeye gidecek ve bir süre acil koşullarında izlenecek hastalar tespit edilir (Hastane triajı). Buradaki önemli nokta olayın duyulmasından sonuçlanmasına kadar her aşamada triaj uygulaması yapılarak mevcut kapasite ile en fazla sayıda hastanın en iyi sağlık hizmetini almasına çalışılır. Yukarıda ifade edildiği şekli ile pek çok farklı triaj alt sınıfı olmakla beraber triaj esas olarak üç farklı aşamada yapılır: Olay yeri triajı Transport triajı Acil Servis triajı Triaj olay yerinde, ambulansta ve acil serviste devam eden bir süreçtir. Bu üç triaj uygulaması, sadece farklı alanlarda yapılmaz; aynı zamanda farklı prensiplere göre uygulanır. Yani olay yerinde uyguladığınız triaj prensipleri hastane girişinde yapılan acil servis triajı için geçerli değildir. Olay yerinde uygulanacak triajda esas amaç; olay yerinde hemen müdahale edilmesi gereken, müdahale olmazsa kaybedilebilecek ya da sakat kalabilecek kazazedelerin tespiti ile olay yerinde bir süre beklemesi durumunda zarar görmeyecek hastaların ayırımının yapılmasıdır. Oysa transport; yani nakil triajında amaç hastaneye gönderilmesi acil olan, erken gönderilmemesi durumunda zarar görebilecek ya da ölebilecek hastalarla, geç gönderilmesi durumunda zarar görmeyecek hastaların ve kazazedelerin ayırımının yapılmasıdır. Acil servis triajında amaç, tanı ve tedavi alanına erken alınması gereken hasta ve kazazedeler ile geç alınması durumunda zarar görmeyecek hasta ve kazazedelerin ayırımının yapılmasıdır. Bu anlamda sadece triaj uygulaması değil, aynı zamanda triaj uygulanacak alnında farklı özellikleri olması gerekir. Örneğin; olay yerinde oluşturulan triaj alanı güvenli, görülebilir, ulaşılabilir, çok sayıda kişiyi sığacak bir yer olmalıdır. Hâlbuki acil servis triajının yapılacağı yer mümkünse acil servisin girişine yakın, aynı anda hem gelen ambulansı hem bekleme salonunu hem de hasta bakımının yapıldığı alanları görecek şekilde ve alandaki triaj alanına kıyasla o kadar da fazla hasta sığacak şekilde geniş olması gerekmeyen özellikte bir yer olabilir. Alan triajı için uygun yer bir stadyum, bahçe ya da park olabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Hasta taşıma triajı için uygun alan ambulansların kolayca girip çıkabileceği, manevra yapmaları gerekirse buna izin verebilen bir alan olmalıdır. Afet durumları için bu alanlar önceden belirlenmiş olmalıdır. Triajın Temel Kuralları Triaj olay yerinde, ambulansta ve acil serviste devam eden dinamik bir süreçtir. Süreklilik gerektirir. Bir defa yapmakla biten bir süreç değildir. Bütün yaralı ve hastalara uygulandıktan sonra, olay yerinde personel sıkıntısı yoksa ve acil bakım konusunda destek sağlanmışsa başa dönülerek triaj yenilenir. Çünkü yaptığımız her sınıflama sonucunda verilen bakım nedeniyle kişilerin triaj kod durumları değişebilir. O nedenle triaj işlemi sürekli tekrarlanmalıdır. Triaj görevlisi yaralılara uygun triaj kartı takmalıdır (Şekil 1). Beklenen destek geldiğinde, gelen desteği önceden değerlendirilmiş hastalara verilmiş triaj koduna uygun olarak yönlendirmelidir. Yenilenen triajda en önemli kural verilmiş olan kodun daha iyi bir kod ile değiştirilemez oluşudur. Bu kuraldan anlaşılması gereken, hastayı tekrar değerlendirdiğiniz zaman bir önceki muayeneye kıyasla daha görünüyor olsa bile durumunu daha iyi bir kodla değiştirmemenizdir. Bu aşamada durumda tespit ettiğiniz iyiye gidişin kayıt altına alınması gerekir. Alanda hasta durduğu süre içerisinde ona verilecek kod birden fazla değerlendirme yapılmışsa, mevcut değerlendirmelerin en kritik olanı ile kodlanmalıdır. Başka bir deyişle alanda yaptığımız triajda amacımız hastada iyiye doğru olan gidişatı tespit etmek değil, kötüye bir gidişat varsa onu atlamamaktır. Tekrarlanan değerlendirme de durumu bozulan hastalara daha acil kodlar verilebilir. Bu süreç boyunca yapılan işlemler ve tekrarlanan işlemler kayıt altına alınmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Şekil4.1. Triaj kartı Triaj acımasız gibi görünen mantığa dayalı kuralları olan bir sistemdir. Uygulama esnasında duygusal davranılması kabul edilemez. Sanıldığından ya da dışarıdan göründüğünden daha zor bir uygulamadır. Bilgi ve deneyim gerektirir. Bazı kurallara sadık kalınarak objektif bir şekilde yapılmalıdır. Bu kurallar önceden belirlenmiş kurallardır ve uygulama esnasında değiştirilemez. Triaj kuralları ancak olayın büyüklüğüne, yaralı sayısına, eldeki kaynaklara, transport, insan kaynağı ve cerrahi imkânlara göre değişir. Aşağıdaki kural ve ilkeler triaj uygulamaları açısından dikkat edilmesi gereken önemli unsurlardır: Triaj, olay yerine gelen ilk ekip tarafından yürütülür. Triaj yöntemi basit ve kabul görmüş olmalıdır. Tüm yaralı ve kazazedelere eşit olarak uygulanmalıdır. Triaj uygulaması, olay yerinde başlamalı ve süreç boyunca tekrarlanmalı, devam etmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Triaj dinamik bir süreçtir ve olay sonlanan kadar tekrar tekrar yapılmalıdır. Orada bulunan en deneyimli ve bilgili kişi triaj yapar. Triaj yapan kişi yaşam bulgularını değerlendirmede deneyimli olmalıdır. Olayın ciddiyeti ve eldeki kaynaklar göz önünde bulundurularak planlama yapılır. Çok sayıda insanın etkilendiği olaylarda, kaynak kapasitesi aşılıyorsa tüm hastalara acil bakım sağlanamayabilir. Hastaneye acil servisten başvuran ölüme yakın bir hasta oradaki triajda öncelik sahibi iken, çok fazla yaralının olduğu bir olay yerinde öncelik tanınmayabilir. Triaj yapan kişi solunum yolu açıklığının sağlanması dışında acil bakım vermez. Acil bakım sağlayan ekip mümkünse triaj ekibinin hemen arkasından gelmelidir. Triaj yapan kişi değerlendirmeleri doğrultusunda hastalara triaj etiketi takmalı, arkadan gelen ekipte bu kartlara göre hastaya gerekli bakımı sağlamalıdır. Radyasyon, biyolojik ya da kimyasal kontaminasyona maruz kalmış kazazede ve görevlilerin dekontaminasyon işlemi alanda yapılmalıdır. Genellikle triajdan bir kişi sorumludur. Geniş sahaya yayılmış olaylarda birden fazla triaj alanı ve birden fazla triaj sorumlusu olabilir. Triajın Amaçları Triaj uygulamasında genel olarak amaçlanan şey daha çok sayıda hasta, kazazede ve yaralının canının kurtarılmasıdır. Buradaki en kritik nokta eldeki kısıtlı kaynakların en etkili biçimde kullanılmasıdır. Afet ya da toplu olay esnasında triaj uygulamasını yürüten kişinin kaynaklar, olanaklar (hastaneler, hastanelerde ki boş yatak, ambulans sayısı, hava ambulans imkânı vb. ) hakkında bilgi sahibi olması triajın amacına ulaşmasını kolaylaştırır. Bu bilgiler doğrultusunda triaj uygulamasının amaçları: Triaj uygulaması esnasında düşülecek hatalardan bir tanesi tek vakaya odaklanarak fazla zaman geçirilmesi ya da boş bulunup vakanın tedavisine başlanılmasıdır. Hasta ve yaralıların yaşamını korumak, İlerleyen zamanda meydana gelebilecek ölüm, sakatlık ya da zararların engellenmesi ya da azaltılması, Toplu olaylarda eldeki kısıtlı kaynakların en etkin biçimde kullanılması, Acil ilk müdahalenin erken dönemde ve etkin bir şekilde yapılmasının sağlanması, Değerlendirilen vakaların nakil önceliğinin tespit edilmesi, Nakil işlemleri esnasında doğru hastanın uygun hastaneye naklinin sağlanması, Gereksiz kaynak (insan, malzeme, ekipman vs.) kullanımını engellemek, Triaj uygulamaları boyunca yapılan değerlendirme ve müdahaleler ile ilgili hem hukuki açıdan hem de eğitim maksadı ile gerekli kayıtların tutulmasıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Triajda Yapılan Hatalar Triaj uygulaması ne kadar eksiksiz, objektif ve tam olarak uygulanırsa o kadar çok kişinin hayatı kurtarılabilir. Öte yandan uygulama esnasında acemilikten ya da tarafsız olamamaktan kaynaklanabilecek hatalı uygulamalar pekçok kişinin hayatını kaybetmesine ya da sakat kalmasına neden olabilir. Yeterince deneyimli olmayan bir kişi aşağıdaki hatalara düşebilir: Olayın büyüklüğünün farkına varılamaması sonucu durumu yanlış değerlendirmek Afetlerde daha önce bir planlama ve tatbikat yapılmamış olmasına bağlı hatalar Kararsız liderlik Seslenmek sureti ile iyi durumda olan vakaların otomatikman elendiği basamağı atlamak ya da önemsememek Bir vakaya odaklanarak tek vaka ile fazla zaman geçirmek Triaj uygulaması esnasında, boş bulunup tedaviye geçmek En çok ses çıkarana öncelik tanımak Kayıt eksikliği ya da kayıt tutmamak Komuta Kontrol Merkezi (KKM) ile eksik haberleşme Triaj Yapacak Kişinin Özellikleri ve Sorumlulukları Triaj uygulamasını yürütecek kişinin kişisel özellikleri son derece önem arz eder: Triaj görevlisi, liderlik özelliği taşımalı ve karar verme yetisi gelişmiş olmalıdır. Fiziksel ve psikolojik baskı altında çalışmaya dirençli olmalı bu baskı altındayken doğru karar verebilmelidir. Kişiler arası iletişim becerileri gelişmiş, iletişimde akıcı olmalıdır. Günümüzde örgün eğitimin dışında pek çok konuda kurs seminer gibi uygulamalarla kişisel gelişim, liderlik becerilerini geliştirme, stres yönetimini geliştirme vs. konularda kendini geliştirmek mümkündür. Bu anlamda triaj yapmaya aday kişilerin kendini bazı açılardan geliştirmesi sonuca olumlu katkı sağlayabilir. Bu sebeple triaj uygulayacak kişilerin aşağıda yazılı olan konularda eğitim almış olması son derece önemlidir: Liderlik eğitimi Yöneticilik becerileri Stres altında çalışma Temel telsiz haberleşmesi Doğada yaşam Triaj Afet tıbbı Çocuk temel yaşam desteği Çocuk ileri yaşam desteği Yetişkin temel yaşam desteği Yetişkin ileri yaşam desteği Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Triaj görevlisi soğukkanlı ve objektif olmalıdır. Sağlık Bakanlığı tarafından kabul edilen sisteme göre vakalar şu dört kod dan birini alır: Kırmızı, Sarı, Yeşil, Siyah. Triaj görevlisi acil sağlık sisteminin olay yerindeki gözü ve kulağıdır. Olay yerinin tanımından ihtiyaç duyulan ek kaynakların tespitine kadar pek çok şey triaj görevlisinin tespitlerine dayalı olarak planlanır. Duruma göre triaj görevlisi, acil bakım görevlisi ve transport görevlisi şeklinde görev dağılımı yapılır. Olay yerine gelen ilk ekipteki en deneyimli veya en bilgili kişi triaj görevlisi olur. Olay yerine daha deneyimli ya da daha bilgili bir kişi geldiğinde triaj görevlisi değişebilir. Triaj görevlisinin sorumlulukları şunlardır: Triaj uygulamasını düzenleyip uygulamaya hemen başlamak, Olay yerinde bulunan yaralı, kazazede ve hastaları değerlendirerek öncelikli olan vakaları belirlemek, Triajı hızlı, soğukkanlı ve objektif bir şekilde uygulamak, Tekrar tekrar triaj uygulamasını yinelemek, İhtiyaç hâlinde personel ve araç-gereç takviyesi istemek, Hasta ve yaralıların kimlik tespitini yaparak triaj kartlarını oluşturmak, Afette çalışan kurumlar arası haberleşmeyi sağlamak, Hasta ve hastane durumlarına uygun olarak vaka dağılımını sağlamak, Olay sonlanıncaya kadar triaj işlemine devam etmek, Süreç boyunca kayıt tutmak, Radyasyon ya da kimyasal maruziyet gibi özel durumlarda duruma uygun yöntemlerle hasta değerlendirme ve transportunu sağlamak, Olay yerinde bulunan itfaiye polis gibi diğer görevlilerle gerekli bilgileri paylaşmaktır. TRİAJ UYGULAMASI Triaj görevlisi olay yerine girdiği zaman öncelikle sakin olmaya çalışmalıdır. Ani ve telaşlı hareketlerden kaçınmalı, soğukkanlı olmaya çalışmalıdır. Çünkü çoğu zaman telaş insanın hata yapmasına sebep olacaktır. Ancak bu triaj görevlisinin yavaş olması anlamında da anlaşılmamalıdır. Triaj görevlisi sakin, telaşsız, ancak seri bir şekilde belli bir sistematiğe göre hızlı hareket etmelidir. Olay yerini baştan sona kadar gözleyerek, olay yerinde mevcut tehlikeleri, kabaca yaralı sayısını, yaralıların yaralanma ciddiyetini, yaralanma şeklini değerlendirerek, ek kaynaklara ihtiyacı olup olmadığına karar vermelidir. İhtiyacın olduğuna karar verirse istenecek desteğin nitelik ve niceliğine karar verilir. Bu karar doğrultusunda gerekli yerlerle iletişime geçerek, hem destek ister hem de durumla ilgili olarak bilgi verir. Bu işlemlerden sonra triaj görevlisi hastaları değerlendirmeye başlar ve aciliyet durumlarını müdahale ve sevk ihtiyaçlarına göre belirlemeye çalışır. Müdahale triaj uygulaması esnasında çok kısıtlı yapılır; sadece basit manevralarla düzeltilebilecek havayolu tıkanıklıkları düzeltilir ve gözle görülür şekilde devam eden bir kanama varsa ona müdahale edilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Karın içi yaralanma ya da altında beyin kanaması çıkması muhtemel kafa travması gibi hastalara ise sevk önceliği verilir. Çünkü bu hastaların tedavisi ancak hastanelerde yapılabilir. Bu sebeple bu hastaların mümkün olan en kısa sürede hastaneye sevki gerekir. Triaj görevlisi alanda ya da acil serviste kullanılan farklı sistemlerden bir tanesini kullanarak hastaların aciliyet derecesini belirler. Alanda sık kullanılan sistemler START triaj ya da çocuklar için jump START triaj sistemi iken acil serviste Emergency Severity Index (ESI) gibi sistemler tercih edilebilmektedir. Bu triaj sistemleri alanda triaj, sağlık kuruluşlarında triaj gibi ilgili diğer konularda ayrıntılı olarak anlatılacaktır. Triaj uygulamalarında hastanın durumunu kodlayan farklı sistemler mevcuttur. Bu sistemlerlde kullanılan kodların arasında genel olarak bir benzerlik mevcuttur. Ancak kullanılan farklı kod sistemleri, benzer durumdaki hastalar için kendilerine has farklı kodlamalar kullanmaktadırlar. Kullanılan kod isimleri farklı olmakla beraber bu uygulamalarla hastalar durumlarının aciliyetine göre aşağıda verilen alt gruplara ayırılmaktadır. Acil/en önce nakledilecekler, Geciktirilebilecek olanlar, Bekleyebilecekler, Ölmüş-kayıp vakalar olarak sınıflanır. Bu sınıflama için Sağlık Bakanlığı sırasıyla; Kırmızı kod, Sarı kod, Yeşil kod Siyah kod kullanmaktadır. Aynı hasta grupları için NATO tarafından kullanılan sistemde ise sırasıyla T1, T2, T3, T4 kodları kullanılmaktadır (Şekil 2). Kod T1 T2 T3 T4 Renk Kırmızı Sarı Yeşil Mavi Şekil4.2. Nato triaj sistemi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Triaj Örnekleri Her bir kodun verilmesi geren hastalarla ilgili olarak örnekler aşağıda verilmiştir: Birinci derece (Acil-İvedi, Kırmızı, T1): Solunum güçlüğü Şok Durdurulamayan kanama Açık göğüs ya da karın yaralanması Kafa, boyun, torax, karın, rektum veya vagene olan penetre travmalar Solunum yolu tıkanıklığı O anda meydana gelen kalp durması Solunum sıkıntısı ya da bilinç değişikliği ile olan künt travma Hızla gerileyen bilinç düzeyi ya da koma Status epileptikus Distal nabız alınamayan büyük ve komplike kırıklar(pelvis, femur vb.) Komplike travma (travma + gebelik, kardiyak hastalık, diabet, felç, hipotermi, zehirlenme, ağır dehidratasyon) Yüzün ya da solunum yolunun etkilendiği ağır yanıklar Vücut yüzeyinin %40 ından fazlasının etkilendiği yanıklar Ağır kafa yaralanmaları (Glaskow koma skalası 10) Zehirlenmeler Normal olmayan doğumlar İkinci derece (Geciktirilebilir, Sarı, T2): Müdahale ile duran kanamalar Vücudun %15-40 ının etkilendiği yüzeysel yanıklar Birden fazla kırık Sırt/omurga yaralanmaları Glaskow koma skalası arası olan vakalar Bir litre serum fizyolojik tedavisine cevap veren hipotansif hasta Kırık çıkık sonrası dolaşım bozukluğu olmaması Hipotermi Lokal donmalar Kalça dirsek diz çıkığı Kompartman sendromu Elektrik çarpması Basit karın travması İlerleyici olmayan ani görme bozuklukları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Bireysel Etkinlik Triaj Üçüncü derece (Bekleyebilir, Yeşil, T3): Basit kapalı kırıklar Önemsiz küçük yaralanmalar Psikolojik olarak etkilenmiş ancak ciddi yaralanması olmayanlar Glaskow koma skalası 15 olan vakalar Parmak ucu ampütasyonları Basit müdahale ile durdurulan kanamalar Dördüncü derece (Ölmüş-Kayıp vaka, Siyah, T4): Glaskow koma skalası 3 olanlar Yirmi dakikadan uzun süredir nabzı olmayanlar Büyük doku ya da önemli organ kopması (kafa kopması gibi) Aşırı doz radyasyona maruziyet Multitravma, kırıklar ve solunum aresti ile birlikte yüksekten düşme Vücutta %50 den fazla 3. derece yanık olması Yukarıda verilen örnekler mutlak örnekler olmayıp, örneğin; kalça çıkığı sonrası nabızları alınan stabil bir hasta yeşil olarak değerlendirilirken, aynı hasta nabız olmaması durumunda sarı kod ile değerlendirilebilir. Kişisel olarak hayatınızda farkında olmadan triaj uyguluyor olabilir misiniz? Bu konu üzerinde düşünün ve arkadaşlarınızla tartışın. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Özet Triaj Triaj sınıflama, ayırma anlamına gelen fransızca bir kelimedir. Sağlıkta özellikle acil sağlık hizmetlerinde aciliyet durumuna göre öncelik tanınacak hastaların tespitini amaçlar. Hasta ve ya yaralı sayısının kaynakları aştığı durumlarda triaj uygulamasına gereksinim duyulur. Acil sağlık hizmetlerinin her aşamasında bu arada afet durumlarında da triaj uygulanır. Olay yerinde, ambulansta, acil serviste farklı sistemlerle triaj uygulanır. Olay yerinde geçerli olan triaj kuralları acil servis triajı için geçerli değildir. Triaj görevlisi soğukkanlı olmalı, uygulamalarını objektif bir şekilde yapmalıdır. Triaj uygulamaları esnasında duygusallığa yer yoktur, bu bakımdan dışarıdan bakmakla acımasız görünebilir. Aslında triaj uygulamalarının amacı, mümkün olduğunca çok sayıda yaralı ya da kazazedenin kurtarılmasıdır. Sağlık Bakanlığının uyguladığı sistemde hastalar ciddiyet derecesine göre 4 grupta kodlanır: Kırmızı kod, sarı kod, yeşil kod ve siyah kod. Kırmızı kod acil hastayı, Sarı kod geciktirilebilir hastayı, Yeşil kod bekleyebilir hastayı ve siyah kod ise ölmük-kayıp hastayı ifade eder. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Triaj ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden doğru olanı hangisidir? a) Triajda amaç en kötü durumdaki hastaların kurtarılmasıdır. b) Triajda amaç en iyi durumdaki hastaların kurtarılmasıdır. c) Bir olayda mevcut yaralı ve kazazede sayısı ile ilgili olarak kaynak ihtiyacı mevcut kaynakları aşıyorsa triaj uygulamasına başlanır. d) Bir olayda yaralı sayısı ne kadar fazlaysa triaj ihtiyacı o kadar fazladır. e) Triajda kararlar mantık ve duygulara göre alınır. 2. Sağlı Bakanlığının uygulamalarında aşağıdaki kodlardan hangisi kullanılmaktadır? a) T1 b) Kırmızı c) T2 d) T3 e) T4 3. Triaj uygulamasını aşağıda tanımlanan kişilerden hangisinin yapması en uygundur? a) Ambulans ekibinde bulunan hemşire b) Ambulans ekibindeki acil tıp teknisyeni c) Ambulans ekibindeki doktor d) Bu konuda en deneyimli ve en bilgili kişi e) Ambulans şöförü 4. Aşağıdakilerden hangisi acil sağlık hizmetlerinde çeşitli aşamalarda yapılan triaj tiplerinden biri değildir? a) Başvuru triajı b) Poliklinik triajı c) Acil servis triajı d) Ambulans triajı e) Olay yeri triajı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 5. Durdurulamayan kanaması olan bir trafik kazası vakası için doğru kod aşağıdakilerden hangisidir? a) Kırmızı kod b) Yeşil kod c) Sarı kod d) Siyah kod e) T3 6. Aşağıdaki özellikleri verilen vakalardan hangisini siyah kod olarak değerlendirmek doğrudur? a) Büyük kemik kırığı olanlar b) Ciddi kanaması olanlar c) Kafası gövdesinden kopmuş vakalar d) Parmak ucu ampütasyonu olan hasta e) Bilinci kapalı hasta 7. Aşağıdaki özellikleri verilen vakalardan hangisini yeşil kod olarak değerlendirmek doğrudur? a) Büyük kemik kırığı olanlar b) Ciddi kanaması olanlar c) Kafası gövdesinden kopmuş vakalar d) Parmak ucu ampütasyonu olan hasta e) Bilinci kapalı hasta 8. Aşağıdaki özellikleri verilen vakalardan hangisini sarı kod olarak değerlendirmek doğrudur? a) Parmak ucu ampüte olan hasta b) Durdurulamayan kanamsı olan hasta c) Yürüyebilen bilinci açık hasta d) Glaskow koma skalası 3 olan hasta e) Kompartman sendromu 9. Aşağıda özellikleri verilen hastalardan sevk edilmesi öncelikli olan vakalardan hangisi doğrudur? a) Solunum yolu tıkanıklığı olan hasta b) Ciddi kanaması olan hasta c) Yürüyebilen stabil hasta d) Karın künt yaralanması olan ya da beyin kanaması şüphesi bulunan kafa yaralanması vakası e) Parmak ucu kesik hasta Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 10. Triajın temel kuralları ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Triaj bir kere yapılır ve biter. b) Triaj uygulamasında tekrar değerlendirmeler yapılmalıdır. Bu tekrar değerlendirme sonucunda hastanın kodu hastanın durumu düzelmişse daha hafif kod, hastanın durumu bozulmuşsa daha acil kod ile değiştirilir. c) Triaj görevlisi onca işin arasında bir de kayıtla uğraşmaz. d) Bir olay yerinde ne kadar çok hasta varsa o kadar çok kişi triaj yapması için görevlendirilir. e) Triaj uygulaması objektif olmalıdır. Cevap Anahtarı 1.C, 2.B, 3.D,4.B,5.A,6.C,7.D,8.E,9.D,10.E, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Boer, J., & Dubouloz, M. (2000). Handbook of Disaster Medicine Medical Triage Oxford. (2000). D.C., Cooper. (1996 ). Searc and Rescue Fundamentals Toplum Afet Gönüllüleri Eğitim Kitabı Yayını2002 E., Sözüer. (1999). Acil Yardım ve Travma El Kitabı Sever, M.Ş. (2003). Crush Sendromu ve Marmara Depreminden Çıkarılan Dersler Erten, M. (2003). Acil Tıpta Algoritmalar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18