A study on Hirudinea Fauna of Turkey and habitat quality of the species

Transkript

1 Review of Hydrobiology 1: (2009) A study on Hirudinea Fauna of Turkey and habitat quality of the species RESEARCH ARTICLE N LGÜN KAZANCI 1*, PINAR EK NGEN 1 AND GENCER TÜRKMEN 1 1 Hacettepe University Science Faculty Biology Department Hydrobiology Section Beytepe, Ankara, Turkey [ * Corresponding author: Prof. Dr. Nilgün Kazanc, nilgunkazanci@gmail.com] ABSTRACT 1. The Hirudinea species collected from sampling sites in various running waters (Yeflil rmak River, Yedigöller National Park, Büyük Menderes River, Karadut Spring of Ac göl Lake) and lakes (Ifl kl Lake, Beyflehir Lake and Karamuk Lake) in Turkey were evaluated with physico-chemical variables such as temprature, ph, dissolved oxygen, conductivity, nitrite, ammonium, orthophosphate, sulfate. 2. At the end of the study eight species were determined. These are Helobdella stagnalis (Linnaeus1758), Erpobdella octoculata (Linnaeus1758), Erpobdella testacea (Savigny 1822), Erpobdella vilnensis (Liskiewicz 1925), Dina stschegolewi Lukin 1960, Hirudo verbana Carena 1820, Limnatis nilotica (Savigny 1822), Haemopis sanguisuga (Linnaeus 1758). 3. Erpobdella vilnensis is the new record for Turkey. 4. It was observed that H. stagnalis is able to live in oligosaprobic/betamesosaprobic environment and also live in epipotamon part of the stream. 5. It was found that D. stschegolewi is able to live in alpha-mesosaprobic environment. 6. It was seen that H. sanguisuga is able to live in polisaprobic environment. 7. According to results of this study H. verbana is able to live in alpha-mesosaprobic environment in streams and it also lives in oligotrophic, mesotrophic, eutrophic and polytrophic lakes. KEY WORDS: Hirudinea, lake, new record, physico-chemical variables, running water, Turkey, water quality. 81

2 Review of Hydrobiology 1: (2009) RESEARCH ARTICLE Türkiye Hirudinea Faunas ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çal flma N LGÜN KAZANCI 1*, PINAR EK NGEN 1 VE GENCER TÜRKMEN 1 1Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Hidrobiyoloji Anabilim Dal Beytepe, Ankara, Türkiye [ * letiflim: Prof. Dr. Nilgün Kazanc, nilgunkazanci@gmail.com] ÖZET 1. Türkiye nin çeflitli bölgelerinde yer alan akarsulardan (Yeflil rmak Nehri, Yedigöller Milli Park, Büyük Menderes Nehri, Ac göl ün Karadut kayna ) ve göllerden (Ifl kl Gölü, Beyflehir Gölü ve Karamuk Gölü) farkl zamanlarda toplanan Hirudinea türleri bulunduklar ortam n s cakl k, ph, çözünmüfl oksijen, iletkenlik, nitrit, amonyum, ortofosfat ve sülfat gibi fiziko-kimyasal de iflkenleri ile iliflkilendirilerek de erlendirilmifltir. 2. Araflt rma sonucunda 8 tür teflhis edilmifltir. Bu türler Helobdella stagnalis (Linnaeus1758), Erpobdella octoculata (Linnaeus 1758), Erpobdella testacea (Savigny 1822), Erpobdella vilnensis (Liskiewicz 1925), Dina stschegolewi Lukin 1960, Hirudo verbana Carena 1820, Limnatis nilotica (Savigny 1822), Haemopis sanguisuga (Linnaeus 1758) d r. 3. Erpobdella vilnensis Türkiye için yeni kay tt r. 4. Bu çal flma sonucunda H. stagnalis türünün oligosaprobik/beta-mezosaprobik özellikteki sularda ve akarsuyun epipotamon bölgesinde yaflayabildi i gözlemifltir. 5. D. stschegolewi türünün alfa-mezosaprobik özellikteki sularda yaflayabildi i bulunmufltur. 6. H. sanguisuga türünün polisaprobik özellikteki sularda yaflayabildi i görülmüfltür. 7. Bu çal flman n sonuçlar na göre H. verbana türünün alfa-mezosaprobik özellikteki akarsularda, göllerde ise oligotrofik, mezotrofik, ötrofik ve politrofik özellikteki sularda yaflayabildi i anlafl lm flt r. ANAHTAR KEL MELER: Akarsu, fiziko-kimyasal de iflkenler, göl, Hirudinea, su kalitesi, Türkiye, yeni kay t. 82

3 Türkiye Hirudinea Faunas ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çal flma G R fi Annelida flubesi içinde yer alan Hirudinea, ekolojik olarak genifl bir aral kta bulunabildi i için biyolojik izleme çal flmalar nda tek bafllar na kullan lmalar yeterli olmamaktad r (Neubert ve Nesemann 1999). Ancak, su kalitesi izleme çal flmalar nda tür topluluklar n n kullan lmas daha sa l kl sonuçlara ulaflmay sa lad için Hirudinea üyeleri de de erlendirmelerde kullan lmal d r. Ayr ca, sucul ortamlarda yaflayan omurgas z canl lar n habitatlar na iliflkin bilgiler sadece Türkiye de de il dünyan n birçok bölgesinde eksiktir. Bu nedenle, sucul omurgas zlar n habitat özellikleri, dünyan n farkl bölgeleri için belirlenmelidir. Sucul Hirudinea türlerinin da l mlar da suyun fiziksel ve kimyasal özellikleri ile iliflkilidir (Mann 1962). Sawyer (1974) sülüklerin ekolojik da l mlar n etkileyen en önemli çevresel faktörlerin, beslendikleri organizmalar n ortamdaki varl, taban yap s, suyun derinli i ve h z, su kütlesinin büyüklü ü, suyun sertli i, ph ve s cakl, çözünmüfl oksijenin en düflük konsantrasyonu, suyun bulan kl ve tuzlulu u oldu unu göstermifltir. Neubert ve Nesemann (1999), Hirudinea bireylerinin akarsularda boylamsal bölgeleflme için kullan labildi ini ve epirihitrondan potamona çeflitlili in iki türden 24 türe kadar artabildi ini belirtmifltir. Metcalfe vd. (1988) endüstriyel at klarla kirlenmifl akarsularda, Hirudinea türlerindeki biyolojik birikimin, di er bentik gruplardan ve bal klardan daha yüksek konsantrasyonlarda oldu unu ve Hirudinea türlerinin organik kirleticilerin izlenmesinde önemli rol oynayabilece ini söylemifltir. Bu çal flmada bulunan türlerden Erpobdella vilnensis (Liskiewicz 1925) türü hariç di er yedi türün, Türkiye den kay tlar daha önce farkl araflt rmac lar taraf ndan verilmifltir (Geldiay ve Tareen 1972, Kazanc vd. 1998, Ustao lu vd. 1998, Bal k vd. 1999, Neubert ve Nesemann 1999, Sa lam ve Dörücü 2002, Ustao lu vd. 2003, Özbek ve Sar 2007, Özbek vd. 2009). Bu çal flmada, Türkiye nin de iflik bölgelerinde yer alan akarsulardan (Yeflil rmak Nehri, Yedigöller Milli Park, Büyük Menderes Nehri, Ac göl ün Karadut kayna ) ve göllerden (Ifl kl Gölü, Beyflehir Gölü ve Karamuk Gölü) farkl zamanlarda toplanan Hirudinea türleri, bulunduklar ortam n s cakl k, ph, çözünmüfl oksijen, iletkenlik, nitrit, amonyum, ortofosfat ve sülfat gibi fiziko-kimyasal de iflkenleri ile iliflkilendirilerek de erlendirilmifltir. 83

4 N LGÜN KAZANCI, PINAR EK NGEN VE GENCER TÜRKMEN YÖNTEMLER Yedigöller Milli Park nda bulunan akarsulardan Haziran 2007 ve Haziran 2008 de, Yeflil rmak Nehri nden Temmuz 2008 de, Büyük Menderes Nehri nden y llar aras nda her ay, belirlenen istasyonlar n farkl habitat yap lar na sahip yerlerinden standart dip kepçesi ile toplama yap lm flt r. Ifl kl Gölü (A ustos 1993), Karamuk Batakl (Temmuz 1997) ve Beyflehir Gölü nün (Temmuz 1995) k y bölgelerinden elle ve ekman kepçesi ile ve Ac göl e dökülen Karadut Kayna ndan (Mart 1993) elle toplanm flt r. Toplanan örnekler bentik örneklerinin içinden ayr lm fl ve bulundu u habitat n suyu ile haz rlanan %20 lik etil alkol çözeltisi içinde bir süre bekletildikten sonra %70 lik etil alkol çözeltisi içine konulmufltur. Yedigöller Milli Park ve Yeflil rmak Nehri nde örnekleme yap lan istasyonlar n s cakl k, ph, çözünmüfl oksijen, iletkenlik de erleri YSI 556 Multiprobe System ile, nitrit, amonyum, sülfat, ortofosfat de erleri Hach DR/890 Datalogging Colorimeter ile ölçülmüfltür (Tablo 3 ve 4). Büyük Menderes Nehri ve göllerde örnekleme yap lan istasyonlarda spektrofotometre (Hach DR 2000), oksijenmetre (Oxi 96/B Set WTW), Ruttner su alma kab (Hydrobios), ekman kepçesi (Hydrobios) kullan lm flt r. Türlerin teflhislerinde ve çizimlerde Leica Zoom 2000 marka binoküler mikroskop kullan lm flt r. Teflhislerde, Neubert ve Nesemann (1999), Nesemann (1993), Elliot ve Mann (1979), Bennike (1965) ve Mann (1962) taraf ndan türler için verilmifl olan anahtarlar ve tan mlar kullan lm flt r. Türlerin ait olduklar saprobik s n flar (Tablo 5) ve tercih ettikleri akarsu bölgeleri (Tablo 6) Neseman ve Moog (1995) daki bilgiler, bu çal flmada toplama yap lan istasyonlar n özelliklerine uyarlanarak taraf m zdan tablolaflt r lm flt r. Belirlenen su kalite s n flar n n karfl l klar olarak akarsular için saprobik de erler, göller için trofik de erler verilmifltir. BULGULAR VE TARTIfiMA Yedigöller Milli Park nda bulunan akarsulardan örneklenen 10 istasyondan yaln zca Yedigöller Milli Park -2 (YG-2) ve Yedigöller Milli Park -10 (YG-10) istasyonlar nda, Yeflil rmak Nehri nden örneklenen 13 istasyondan yaln zca Yeflil rmak Nehri-1 (YI-1), Yeflil rmak Nehri-2 (YI-2), Yeflil rmak Nehri-3 (YI-3) ve Yeflil rmak Nehri-13 (YI-13) istasyonlar nda, Büyük Menderes Nehri nde örneklenen 17 istasyondan Büyük Menderes Nehri-2 (BM-2), Büyük Menderes Nehri-6 (BM-6), Büyük Menderes Nehri-8 (BM-8) ve Büyük Menderes Nehri-12 (BM-12) istasyonlar nda ve Ac göl e dökülen Karadut Kayna ndan Hirudinea bireyleri toplanm flt r (Tablo 1). Ayr ca Ifl kl Gölü, Karamuk Batakl ve Beyflehir Gölü nde Hirudinea bireyleri bulunmufltur (Tablo 2). 84

5 Türkiye Hirudinea Faunas ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çal flma S cakl k, çözünmüfl oksijen (ÇO), ph ve iletkenlik de erleri bütün istasyonlarda ölçülmüfl, bu de erler akarsular için Tablo 3. te, göller için ise Tablo 4. te verilmifltir. stasyonlara ait sülfat, ortofosfat fosforunun ve nitrit azotunun konsantrasyonlar metin içerisinde belirtilmifltir. E. vilnensis, Türkiye için yeni kay tt r. Bu türün tan m yap lm fl, flekilleri elimizdeki örnekler kullan larak taraf m zdan çizilmifl, ekolojisine iliflkin bilgiler ve dünyadaki bilinen da l m na iliflkin bilgiler afla da verilmifltir. Tür tan m : Erpobdella vilnensis (Liskiewicz 1925) türüne ait bireylerin vücutlar silindirik ve vücudun anterior k sm konik yap l d r. Vücudun rengi canl örneklerde koyu k rm z ms siyaht r ancak alkolde saklanan örneklerde renk de iflmifl olup dorsalde koyu gri ventralde aç k gri renktedir. Dorsal ve ventral k sm çok say da papilla tafl maktad r. Papillalar, yuvarlak flekilde olup bir çizgi üzerinde düzgün olarak dizilmifllerdir (fiekil 1a). Efleysel aç kl klar birbirinden 3 annuli ile ayr l r (fiekil 1b). Materyal: Yedigöller Milli Park, , Yay l fl alan : Palearktik bir tür oldu u düflünülen E. vilnensis Avrupa n n merkezinden do usuna kadar, Fransa, Lüksemburg, Almanya, Polonya, Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Romanya, Slovenya, Litvanya ve Rusya da genifl bir yay l fl alan na sahiptir. Makedonya dan da kay t bulunmaktad r (Neubert ve Nesemann 1999). Ekoloji: E. vilnensis türüne ait bireylerin bulundu u YG-2 istasyonununda ortofosfat fosforunun konsantrasyonu 0,55 mg/l, YG-10 istasyonununda ortofosfat fosforunun konsantrasyonu 0,08 mg/l dir (Türkmen ve Kazanc 2008, Türkmen 2008). Su Kirlili i Kontrol Yönetmeli i nde (2004) 0,02 mg/l ortofosfat fosforu konsantrasyonu I. s n f kalitedeki sular, 0,16 mg/l ortofosfat fosforu konsantrasyonu II. s n f kalitedeki sular, 0,65 mg/l ortofosfat fosforu konsantrasyonu III. s n f kalitedeki sular belirtmektedir. Bu durumda YG-2 istasyonu 0,55 mg/l ortofosfat fosforu konsantrasyonu ile III. s n f su kalitesine (alfa-mezosaprobik) yaklaflm fl görünmektedir. YG-10 istasyonu ise 0,08 mg/l ortofosfat fosforu konsantrasyonu ile II. s n f su kalitesine (beta-mezosaprobik) sahiptir. YG-2 istasyonu akarsuyun hiporihitron bölgesinde, YI-10 istasyonu ise akarsuyun metarihitron bölgesinde yer almaktad r. YG-2 istasyonunda 2 birey, YG-10 istasyonunda 61 birey bulunmufltur. 85

6 N LGÜN KAZANCI, PINAR EK NGEN VE GENCER TÜRKMEN a b fiekil 1. Erpobdella vilnensis a. somitlerin dorsalden görünüflünde papillalar n yap s ve dizilifli, b. somitlerin ventralden görünüflünde erkek ve difli efley aç kl klar ; Ölçek: 1 mm. Nesemann ve Moog (1995) bu türün, oligosaprobik, alfa-mezosaprobik ve polisaprobik özellikteki sularda çok nadir olarak bulundu unu ancak as l yaflama alanlar n n beta-mezosapropik özellikteki sular oldu unu, ayr ca akarsuyun epirihitron, metarihitron, hiporihitron bölgerinde bulunduklar n belirtmifllerdir. Da akarsular n n rihitron bölgelerinde yayg n olarak bulunduklar Nesemann (1993) taraf ndan da bildirilmifltir. Bu çal flmada, E. vilnensis türünün bulundu u istasyonlar n saprobik özelliklerinin ve akarsu bölgelerinin daha önce yap lan çal flmalarda verilen bilgilerle uyumlu oldu u görülmüfltür. Çal flmada teflhis edilen di er türlerin, Türkiye den daha önce verilmifl kay tlar ve yay l fl alanlar afla da özetlenmifltir. Helobdella stagnalis (Linnaeus 1758) türünü Geldiay ve Tareen (1972) Gölcük Gölü nde, Ustao lu vd. (1998) Gümüldür Deresi nde, Bal k vd. (1999) Güzelhisar Çay nda, Sa lam ve Dörücü (2002) Elaz yak nlar nda, Ustao lu vd. (2003) Gediz Deltas nda, Özbek ve Sar (2007) Karamurat Gölü nde, Özbek vd. (2009) Susam 86

7 Türkiye Hirudinea Faunas ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çal flma Gölü nde bulmufltur. Bu tür genellikle Holartik bölgede yay l fl göstermektedir (Neubert ve Nesemann 1999). Erpobdella octoculata (Linnaeus 1758) türünü Geldiay ve Tareen (1972) Gölcük Gölü nde, Ustao lu vd. (1998) Gümüldür Deresi nde, Bal k vd. (1999) Bak rçay da, Özbek ve Sar (2007) Poyrazlar Gölü, Küçük Akgöl, Melen Gölü, Abant Gölü, Gölcük Gölü, Yeniça a Gölü, Karamurat Gölü ve Sülüklü Göl de, Özbek vd. (2009) Bat Toros Da lar ndaki Kar ncal Göl, Küllük Gölü, lvat Gölü ve Koval Gölü nde (Seydiflehir) bulmufllard r. Bu tür, Palearktik bölgede genifl bir yay l ma sahiptir ve Bat, Kuzey ve Merkez Avrupa da, Akdeniz de talya, Yunanistan ve Balkanlar da, ber Yar madas ve Akdeniz de bulunan adalarda, kuzey Anadolu da, Kafkaslar da ve Türkiye de F rat Nehri nin yukar k s mlar nda bulunur (Neubert ve Nesemann 1999). Erpobdella testacea (Savigny 1822) türü, Geldiay ve Tareen (1972) taraf ndan Gölcük Gölü nden bildirilmifltir. Bu tür ayr ca Kuzey spanya, Bat Fransa, Orta ve Do u Avrupa da, ngiliz Adalar n n güney k s mlar nda, sveç ve Finlandiya da, Çin de, Akdeniz de talya ve Yunanistan da kaydedilmifltir (Neubert ve Nesemann 1999). Orta Palearktik bölgede genifl yay l m gösteren Dina stschegolewi Lukin 1960 türü, Amur Sistemi nde, Polonya da, Türkiye de ve Do u Akdeniz Ülkeleri nde bulunmufltur (Neubert ve Nesemann 1999). Hirudo verbana Carena 1820 türü, Özbek ve Sar (2007) taraf ndan Poyrazlar Gölü nde bulunmufltur. Türkiye d fl nda Balkanlarda, Yunanistan da, Do u Akdeniz Ülkeleri nde, Macaristan da, Avusturya da yay l fl gösterir (Neubert ve Nesemann 1999). Limnatis nilotica (Savigny 1822) türü, Kazanc vd. (1998) taraf ndan Ac göl den kaydedilmifltir. Yak ndo u ve Ortado u da, Arap Yar madas nda, Do u Afrika da ve Akdeniz çevresinde bulunmaktad r (Neubert ve Nesemann 1999). Haemopis sanguisuga (Linnaeus 1758) türü, Kazanc vd. (1998) taraf ndan Ac göl den, Ustao lu vd. (1998) taraf ndan Gümüldür Deresi nden, Ustao lu vd. (2003) taraf ndan Gediz Havzas ndan kaydedilmifltir. Palearktik bölgede bulunan bu türün yay l fl alan Ukrayna, Baykal Gölü, Amur Havzas, Avrupa da Norveç ve Korsika d fl ndaki bütün ülkeler, Anadolu dan güneyde srail e kadard r (Neubert ve Nesemann 1999). Çal flma kapsam nda, bu türlerin bulunduklar istasyonlar ve ekolojik bilgileri afla da verilmifltir. 87

8 N LGÜN KAZANCI, PINAR EK NGEN VE GENCER TÜRKMEN Öncelikle alfa-mezosaprobik özellikteki sularda, daha sonra beta-mezosaprobik özellikteki sularda bulunabilen, nadiren polisaprobik özellikteki sularda da yaflayabilen (Nesemann ve Moog 1995) H. stagnalis türünün bulundu u YI-1, YI-2, YI-3 ve YI-13 istasyonlar n n ortalama ortafosfat fosforu konsantrasyonlar na bak ld nda (s ras yla 0,222 mg/l, 0,378 mg/l, 0,391 mg/l, 0,388 mg/l) bu istasyonlar n alfa-mezosaprobik özellik gösterdi i görülmektedir. H. stagnalis türü akarsular n hiporihitron, epipotamon, metapotamon ve k y bölgelerini tercih etmekle beraber metarihitron ve hipopotamon bölgelerde de bulunabildi i bilinmektedir (Nesemann ve Moog 1995). Ayr ca Türkiye de yap lan bir çal flmada bu türün Bat Toros Da lar nda bulunan deniz seviyesinden 2070 m. yükseklikteki Susam Gölü nde bulundu una dair kay t bulunmaktad r (Özbek vd. 2009). Yeflil rmak Nehri ndeki akarsu bölgelerine bak ld nda, bu türün ak nt n n yavafllad epipotamon bölgesinden topland görülmektedir. H. stagnalis türünün Yeflil rmak Nehri nde bulunduklar istasyonlar n özellikleri tercih ettikleri özelliklerle uyumludur. H. stagnalis türü, Büyük Menderes Nehri nde BM-6 ve BM-12 istasyonlar nda da bulunmufltur. Bu iki istasyon, su içi bitkilerinin yo un olarak bulundu u istasyonlard r ve bu istasyonlara evsel at klar n kar flt düflünülmektedir. Su Kalitesi Kontrol Yönetmeli i ne (2004) göre nitrit azotu konsantrasyonu 0,002 mg/l oldu unda I. s n f su kalitesini, 0,01 mg/l oldu unda II. s n f su kalitesini, 0,05 mg/l oldu unda III. s n f su kalitesini belirtmektedir. BM-6 istasyonunun ortalama nitrit azotu konsantrasyonuna göre (0,051 mg/l) 3. s n f (alfa-mezosaprobik), BM-12 istasyonunun ortalama nitrit azotu konsantrasyonuna göre (0,005 mg/l) 1. ve 2. s n f aras nda oldu u görülmüfltür (oligo/beta-mezosaprobik) (Dügel 2001, Dügel ve Kazanc 2004). Buna göre öncelikle alfa-mezosaprobik sular, daha sonra beta-mezosaprobik sular tercih eden ve nadiren polisaprobik özellikteki sularda da bulunabilen (Nesemann ve Moog 1995) bu türün oligosaprobik/beta-mezosaprobik özellikteki sularda da yaflayabildi i söylenebilir. BM-6 istasyonu akarsuyun epirihitron bölgesinde bulundu undan (Dügel 2001), bu tür için bu bölgenin de uygun oldu u düflünülebilir, BM-12 istasyonu akarsuyun epipotamon bölgesinde bulunmaktad r (Dügel 2001) ve H. stagnalis türünün bulundu u bölgelerle uyumludur. H. stagnalis türü, Beyflehir Gölü nde bulunmufltur. Beyflehir Gölü, belli dönemlerde ötrofik özellik göstermekle birlikte genellikle mezotrofik özelliktedir (Kazanc vd. 2003, Kazanc vd. 1999). Ötrofik özellikteki suyun saprobik olarak karfl l beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik, mezotrofik özellik gösteren suyun saprobik olarak karfl l oligosaprobik ve beta-mezosaprobiktir. Alfa-mezosaprobik ve beta-mezosaprobik özellikteki sularda yaflayan ve nadiren polisaprobik özellikteki sularda bulunan H. stagnalis türü (Nesemann ve Moog 1995) için bu gölün su kalitesinin uygun oldu u görülmektedir. 88

9 Türkiye Hirudinea Faunas ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çal flma D. stschegolewi türünün as l yaflama alan beta-mezosapropik sular olup oligosaprobik sularda da bulunabilen bir türdür (Nesemann ve Moog 1995). Çal flmada, alfa-mezosaprobik özellik gösteren YI-2 istasyonunda bulunmufltur. Bu tür, genifl akarsulardan küçük akarsulara kadar her büyüklükteki akarsuda yaflayabildi i gibi göllerden de kaydedilmifltir (Neubert ve Nesemann 1999). Bu çal flman n sonucunda, türün alfa-mezosaprobik sularda da yaflayabildi i görülmüfltür. E. octoculata, akarsuyun bütün bölgelerinde bulunabilen, saprobik olarak ilk tercihi alfa-mezosaprobik özellikteki sular, ikinci tercihi ise beta-mezosaprobik ve polisaprobik özellikteki sular olan bir türdür (Nesemann ve Moog 1995). Dünyada genifl bir yay l fl alan na sahip olan bu tür, çal flmada yaln zca YI-1 ve BM-2 istasyonlar nda bulunmufltur. YI-1 istasyonu alfa-mezosaprobik özelliktedir ve akarsuyun epipotamon bölgesinde yer almaktad r, BM-2 istasyonu Su Kirlili i Kontrol Yönetmeli i nde (2004) belirtilen de erlere göre ortalama 0,021 mg/l nitrit azotu konsantrasyonu ile II. s n f kalitededir (beta-mezosaprobik) ve akarsuyun potamon bölgesinde yer almaktad r (Dügel 2001, Dügel ve Kazanc 2004). Bu istasyonlar bu türün yaflamas için uygun özelliktedir. Saprobik tercihi beta-mezosaprobik ve alfa-mezosaprobik özellikteki sular olan E. testacea öncelikle akarsuyun epipotamon ve metapotamon bölgelerinde, daha az ihtimalle hipopotamon ve k y bölgelerde yaflar. Bu tür akarsuyun epipotamon k sm nda yer alan YI-1 istasyonunda bulunmufltur. Kimyasal özelliklerine göre suyun kalitesi alfa-mezosaprobiktir ve bu türün tercihleri ile uyumludur. YI-2, YI-3 ve BM-8 istasyonlar nda bulunan H. sanguisuga hem göllerde hem de bütün akarsu bölgelerinde bulunabilen öncelikle beta-mezosaprobik sular, ikinci s rada alfa-mezosaprobik sular, üçüncü s rada ise oligosaprobik sular tercih eden bir türdür (Nesemann ve Moog 1995). Bu tür, akarsular n her bölgesinde bulunabildi i gibi durgun sularda da bulunabilir (Neubert ve Nesemann 1999). YI-2 ve YI-3 istasyonlar Yeflil rmak Nehri nin epipotamon bölgesinde yer almaktad r ve alfa-mezosaprobik özelliktedir. Evsel at klar n ve kanalizasyon at klar n n suya kar flt bir istasyon olan BM-8 istasyonu ortalama nitrit azotu konsantrasyonuna göre (1,047 mg/l) polisaprobik (IV. s n f) özellik göstermektedir ve akarsuyun metarihitron bölgesinde yer almaktad r (Dügel 2001). Bu bulgulara göre, bu türün polisaprobik özellikteki sularda da yaflayabildi i söylenebilir. 89

10 N LGÜN KAZANCI, PINAR EK NGEN VE GENCER TÜRKMEN 90

11 Türkiye Hirudinea Faunas ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çal flma H. verbana, YI-2, Ifl kl Gölü ve Karamuk Batakl ndan bulunmufltur. Ifl kl Gölü, Su Kalitesi Kontrol Yönetmeli i ne (2004) göre, s cakl k (22,9 C), ortalama sülfat konsantrasyonu (33 mg/l), amonyum azotu konsantrasyonu (0,3 mg/l) de iflkenleri bak m ndan oligotrofik özellik gösterirken 8,78 ph de eri ile III. s n f (ötrofik) olarak nitelendirilebilir (Kazanc 1996). Su Kirlili i Kontrol Yönetmeli i ne (2004) göre, Karamuk Batakl mezotrofik-politrofik özellik göstermektedir (Kazanc, 1996). H i r u d o v e r b a n a türü, uzun y llar Hirudo medicinalis türünün bireyleri ile kar flt r ld için ekolojik ihtiyaçlar hakk nda kesin bilgiler bulunmamaktad r. Ancak akarsulardaki yay l mlar konusunda, Türkiye nin kuzeybat bölgesinde küçük akarsular n kenarlar ndaki taflk n alanlarda bu türün bulundu una dair bilgiler mevcuttur (Neubert ve Nesemann, 1999). Bu çal flma ile bu türün akarsularda alfa-mezosaprobik (YI-2), göllerde ise oligotrofik, mezotrofik, ötrofik ve politrofik özellikteki sularda yaflayabildi i gözlenmifltir. L. nilotica, Ac göl çevresindeki kaynaklarda bulunmufltur. Bu tür küçük durgun sularda, yavafl akan akarsularda, göllerde ve kaynaklarda bulunur (Neubert ve Nesemann, 1999). Öncelikle oligosaprobik özellikteki sular tercih etmekle birlikte betamezosaprobik ve ksenosaprobik sularda da yaflayabilir (Nesemann ve Moog 1995). Ac göl ün Karadut Kayna, beta-mezosaprobik özelliktedir (Kazanc 1996, Kazanc 1998) ve türün saprobik istekleri ile uyumludur. SONUÇ Çal flmada ele al nan de iflkenler yönünden, E. vilnensis, E. octoculata, E. testacea ve L. nilotica türlerinin Türkiye deki sucul habitatlarda tercih ettikleri yaflama alanlar n n özellikleri, Palearktik bölgedeki habitatlar n özellikleri ile uyumludur. Alfa-mezosaprobik, beta-mezosaprobik ve polisaprobik özellikteki sularda ve akarsular n metarihitron, hiporihitron, epipotamon, metapotamon, hipopotamon bölgelerinde bulunan (Nesemann ve Moog 1995) Helobdella stagnalis t ü r ü n ü n oligosaprobik/beta-mezosaprobik özellikteki sularda da ve akarsuyun epipotamon bölgesinde de yaflayabildi i bu çal flma ile görülmüfltür. Beta-mezosaprobik ve oligosaprobik özellikteki sularda yaflayan D. stschegolewi türünün (Nesemann ve Moog 1995) alfa-mezosaprobik özellik gösteren sularda da yaflad bulunmufltur. S ras yla beta-mezosaprobik, alfa-mezosaprobik ve oligosaprobik özellikteki sularda yaflayan H. sanguisuga türünün (Nesemann ve Moog 1995) polisaprobik özellikteki sularda yaflayabildi i çal flma sonunda görülmüfltür. H. medicinalis ile kar flt r ld için H. verbana türünün ekolojisine iliflkin bilgiler eksiktir. Bu çal flma ile H. verbana türünün, alfa-mezosaprobik özellikteki akarsularda ve oligotrofik, mezotrofik, ötrofik ve politrofik özellikteki göllerde yaflayabildi i gösterilmifltir. 91

12 N LGÜN KAZANCI, PINAR EK NGEN VE GENCER TÜRKMEN 92

13 Türkiye Hirudinea Faunas ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çal flma 93

14 N LGÜN KAZANCI, PINAR EK NGEN VE GENCER TÜRKMEN KAYNAKLAR Bennike, S. A. B., Contribution to the ecology and biology of the Danish Fresh-Water leeches, Copenhagen, 109 pp. Çevre ve Orman Bakanl, Su Kirlili i Kontrol Yönetmeli i, Ankara. Dügel, M., Büyük Menderes Nehri nin su kalitesinin biyolojik ve fiziko-kimyasal yöntemlerle belirlenmesi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniveristesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 130s. Dügel, M. ve Kazanc, N., Assessment of water quality of the Büyük Menderes River (Turkey) by using ordination and classifications macroinvertebrates and environmental variables. Journal of Freshwater Ecology 4: Elliot, J. M. and Mann, K. H., A key to the British freshwater leeches, Freshwater Biological Association Scientific Publication No. 40, Kendal, 53 pp. EPA, U.S. Environmental Protection Agency, Geldiay, R., and Tareen I. U., Bottom Fauna of Gölcük Lake. 1. Population Study of Chironomids, Chaoborus and Oligochaeta: E.Ü.F.F. lmi Raporlar Serisi No:137, 15 p. Kazanc, N., Girgin, S., Dügel, M., Gökçe, D., Barlas, M. ve Dere, fi., Son Rapor Uluslararas önemi olan sulak alanlar n biyolojik ve ekolojik olarak araflt r lmas (Ifl kl Gölü, Marmara Gölü, Burdur Gölü, Ac göl, Homa Dalyan -Çamalt Tuzlas, Çevre Bakanl, Ankara, 142 s. Kazanc, N., Girgin, S., Dügel, M. ve O uzkurt, D., Türkiye ç Sular Araflt rma Dizisi III (Ed. N. Kazanc ): Burdur Gölü ve Ac göl ün limnolojisi, çevre kalitesi ve biyolojik çeflitlili i, Form Ofset, Ankara, 117 s. Kazanc, N., Girgin, S., Dügel, M., O uzkurt, D., Mutlu, B., Dere, fi., Barlas, M. ve Özçelik, M., Türkiye ç Sular Araflt rma Dizisi IV (Ed. N. Kazanc ): Köyce iz, Beyflehir, E irdir, Akflehir, Eber, Çorak, Kovada, Yar fll, Bafa, Salda, Karatafl, Çavuflçu Gölleri, Büyük ve Küçük Menderes Deltas, Güllük ve Karamuk Batakl n n limnolojisi, çevre kalitesi ve biyolojik çeflitlili i, Form Ofset, Ankara. Kazanc, N., O uzkurt, D. ve Dügel, M., Türkiye ç Sular Araflt rma Dizisi VII (Ed. N. Kazanc ): Beyflehir Gölü nün Limnolojisi, çevre kalitesi, biyolojik çeflitlili i ve korunmas, Kalkan Ofset, Ankara, 148 s. Mann, K., H., Leeches (Hirudinea) Their structure, Physiology, Ecology and Embryology, Pergamon Press, Frankfurt, 101 pp. Metcalfe, J. L., Fox, M. E. and Carey, J. H., Freshwater leeches (Hirudinea) as a screening tool for detecting organic contaminants in the environment, Environmental Monitoring and Assessment 11 : Nesemann, H., Bestimmungsschlüssel für mitteleuropäische Egel der Familie Erpobdellidae BLANCHARD 1894 (Hirudinea): Lauterbornia H. 13:

15 Türkiye Hirudinea Faunas ve türlerin habitat kaliteleri üzerine bir çal flma Nesemann, H. and Moog, O., Hirudinea. In: Moog, O. (Ed.): Fauna Aquatica Austriaca, Lieferungen 1995, Wasserwirtschaftskataster, Bundesministerium für Land- und Forstwirtschaft, Umwelt und Wasserwirtschaft, Wien. Neubert, E. and Nesemann, H., Annelida, Clitellata: Branchiobdella, Acanthobdellea, Hirudinea. Sü_wasserfauna von Mitteleuropa 6/2, Spektrum Akademischer Verlag, Berlin, 178 pp. Özbek, M. ve Sar, H., M., Bat Karadeniz Bölgesi ndeki baz göllerin Hirudinea (Annelida) Faunas. E. Ü. Su Ürünleri Derg. (1-2): Özbek, M., Sar, H., M., Bal k, S. ve Ustao lu, M., R., Bat Toros Da lar üzerindeki göllerin Hirudinea (Annelida) Faunas. 3. Ulusal Limnoloji Sempozyumu bildiri kitab (bas mda) Sa lam, N. ve Dörücü, M., Observations on the ecology of the freshwater leech Helobdella stagnalis (Hirudinoidea), new for Turkey. Zoology in the Middle East 25: Sawyer, R., T. 1974, Leechs (Annelida: Hirudinea). In Pollution ecology of freshwater invertebrates (Hart, C., W. and Fuller, S., L., H., eds.), pp Academic Press, New York. Türkmen, G., Bolu li ndeki baz akarsulardan seçilen referans istasyonlardaki makrobentik topluluklar n analizi. Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 76 s. Türkmen, G. ve Kazanc, N., Bolu li ndeki baz akarsular n referans istasyonlar n n saprobik indeks kullan larak su kalitelerinin de erlendirilmesi. Review of Hydrobiology, 2: Ustao lu, M. R., S. Bal k, H. M. Sar, M. Özbek Tahtal Baraj Havzas n n (Gümüldür - zmir) Hirudinea Faunas, (in Turkish). E. Ü. Su Ürünleri Derg. 15 (1-2): Ustao lu, M. R., Bal k, S., Özbek, M. ve Sar, H., M., The Freshwater leeches (Annelida- Hirudinea) of the Gediz catchment area ( zmir region). Zoology in the Middle East, 29: