Yard. Doç. Dr. Eray Alaca ORTA ASYA DAN GÜNÜMÜZE TÜRK TARİHİ VE KÜLTÜRÜ (MÖ 5000-MS 2016) ISBN DOI /

Transkript

1 Yard. Doç. Dr. Eray Alaca ORTA ASYA DAN GÜNÜMÜZE TÜRK TARİHİ VE KÜLTÜRÜ (MÖ 5000-MS 2016) ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

2 Bugünlere gelmemde katkısı olan, bana güvenen ve inanan güzel insanlara

3 ERAY ALACA 1977 yılında Almanya da doğmuştur. İlk ve ortaöğretimini tamamladıktan sonra Mersin Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nde lisans, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı nda da yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamlamıştır. Ulusal ve uluslararası hakemli dergilerde yayınlanmış makaleleri, uluslararası kongre ve sempozyumlarda sunulmuş sözlü bildirileri bulunmaktadır. Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde Yard. Doç. Dr. olarak görev yapmakta olup, Genel Türk Tarihi ve Öğretimi, Ders Kitabı İncelemeleri, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Kimlik Sorunu ve Tarih Öğretimi dersleri vermektedir.

4 ÖN SÖZ Tarihin en eski uluslarından olan Türkler dünyanın farklı bölgelerinde kimi zaman bir topluluk, kimi zaman bir devlet, kimi zaman da bir imparatorluk olarak varlık göstermişlerdir. Geniş bir coğrafyada varlık göstermeleri Türkler üzerine ulusal ve uluslararası alanda oldukça fazla araştırma yapılmasına, kalın ciltli kitaplar ve ansiklopediler yazılmasına sebep olmuştur. Türklerin tarihi üzerine ulusal anlamda ilk araştırmalar Osmanlı İmparatorluğu nun son dönemlerinde başlamışsa da ciddi anlamda araştırmalar Cumhuriyet döneminde Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde gerçekleşmiştir. Atatürk ün Türk çocuğu atalarını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır. sözü Türk tarihinin araştırılmasının önemini ortaya koymaktadır. Bu çerçevede Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (MÖ 500-MS 2016) adlı eserin yazımı ile Türk tarihine ve tarihçiliğine bir katkı sağlamak amaçlanmıştır. Orta Asya dan Avrupa ya giden Türklerin tarihi sadece siyasi değil, kültürel boyutta da değerlendirilmiştir.

5 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 1. TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ TÜRK YURDU VE SINIRLARI ANA YURTTA KURULAN İLK UYGARLIKLAR Anav (Anau) Kültürü Kelteminar Kültürü Afanasiyevo Kültürü Andronova Kültürü Karasug Kültürü Tagar Kültürü Taştık Kültürü ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERİ Nedenleri Sonuçları İLK TÜRK TOPLULUKLARI VE DEVLETLERİ İskit/ Saka (M.Ö ) Büyük (Asya) Hun Devleti ( M.Ö. 200 M.S.216 ) Avrupa (Batı) Hunları ( ) Akhunlar (Eftalitler) ( ) Kök Türkler (Göktürkler) ( ) Uygurlar ( ) Avarlar (Juan-Juanlar/Aparlar) ( ) Macarlar Bulgarlar Peçenekler Oğuzlar (Uzlar)... 14

6 x Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) Kumanlar (Kıpçaklar) Türgişler (Türgeşler) ( ) Başkırtlar (Başkurtlar) Karluklar (Karlıklar) Sibirler (Sabarlar/Sabirler) Kırgızlar Hazarlar Kimekler BÖLÜM ORTA ASYA TÜRK KÜLTÜRÜ 1. YÖNETİM TOPLUM HUKUK EĞİTİM DİL Orhon (Kök Türk) Alfabesi Uygur Alfabesi EDEBİYAT Sözlü Edebiyat Yazılı Edebiyat DİN ORDU EKONOMİ SANAT BİLİM... 28

7 İçindekiler xi 3. BÖLÜM TÜRK-İSLAM TARİHİ 1. KARAHANLI DEVLETİ ( ) GAZNELİLER DEVLETİ ( ) SÂCOĞULLARI ( ) MISIR DA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ Tolunoğulları ( ) İhşidiler (Akşitler) ( ) Eyyübiler ( ) Memlûkler (Kölemenler) ( ) HAREZMŞAHLAR DEVLETİ ( ) DELHİ TÜRK SULTANLIKLARI ( ) BABÜRLÜLER DEVLETİ ( ) BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ ( ) BÖLÜM ANADOLU TÜRK (TÜRKİYE) TARİHİ 1. ANADOLU DA KURULAN İLK BEYLİKLER Saltuklular ( ) Mengücekliler ( ) Danişmentliler ( ) Artuklular ( ) Çaka Beyliği ( ) Dilmaçoğulları ( ) Çubukoğulları ( ) İnaloğulları ( ) Tanrıvermişoğulları ( ) Ahlatşahlar (Sökmenliler) ( )... 42

8 xii Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) 2. TÜRKİYE (ANADOLU) SELÇUKLU DEVLETİ ( ) I.Kılıç Arslan Dönemi ( ) I. Mesut Dönemi ( ) II. Kılıç Arslan Dönemi ( ) I.Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi ( ) - ( ) I. İzzeddin Keykavus Dönemi ( ) I. Alâeddin Keykubad ( Uluğ Keykubad ) Dönemi ( ) II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi ( ) ANADOLU DA İKİNCİ BEYLİKLER Osmanoğulları ( ) Karesioğulları ( ) Çobanoğulları ( ) Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) ( ) Pervaneoğulları ( ) Taceddinoğulları (Canikoğulları) ( ) Germiyanoğulları ( ) Saruhanoğulları ( ) Aydınoğulları ( ) Menteşeoğulları ( ) İnançoğulları ( ) Sahip Ataoğulları ( ) Karamanoğulları ( ) Alaiye Beyliği ( ) Hamitoğulları ( ) Eşrefoğulları ( ) Dulkadıroğulları (Zülkadiroğulları) ( ) Ramazanoğulları ( ) Eretna Devleti ( ) Kadı Burhaneddin Devleti ( )... 50

9 İçindekiler xiii 5. BÖLÜM TÜRK İSLAM KÜLTÜRÜ 1.YÖNETİM ORDU TOPRAK Miri Arazi (Arazi-i Emiriye) Mülk (Hususi) Arazi Vakıf Arazi HUKUK TOPLUM EKONOMİ DİN DİL EDEBİYAT Karahanlılar Dönemi Gazneliler Dönemi Harezmşahlar Dönemi Selçuklular Dönemi EĞİTİM BİLİM SANAT MİMARİ... 64

10 xiv Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) 6. BÖLÜM OSMANLI TARİHİ ( ) 1. OSMAN BEY ( ) ORHAN BEY ( ) I. MURAT (HÜDAVENDİGAR) ( ) I. BAYEZİT (YILDIRIM) ( ) Fetret Dönemi ( ) I. MEHMET (ÇELEBİ) ( ) II.MURAT ( / ) II. MEHMET (FATİH) ( ) Batı Siyaseti Anadolu Siyaseti Denizlerdeki Siyaseti II. BAYEZİT ( ) I. SELİM (YAVUZ) ( ) I. SÜLEYMAN(KANUNİ) ( ) II. SELİM ( ) III. MURAT ( ) BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU ( ) 1. III. MEHMET ( ) I. AHMET ( ) I. MUSTAFA ( / ) II. OSMAN (GENÇ) ( ) IV. MURAT ( ) İBRAHİM ( ) IV. MEHMET ( ) II. SÜLEYMAN ( ) II. AHMET ( ) II. MUSTAFA ( )... 85

11 İçindekiler xv 8. BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU ( ) 1. III. AHMET ( ) Lale Devri ( ) I. MAHMUT ( ) III. MUSTAFA ( ) I. ABDÜLHAMİT ( ) III. SELİM ( ) BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU ( ) 1. II. MAHMUT( ) Sırp İsyanı ( ) Rum İsyanı ( ) Fransa nın Cezayir i İşgali ( 1830) Mısır İsyanı( ) Hünkar İskelesi Antlaşması ( 1833 ) Balta Limanı Ticaret Antlaşması( 1838) Nizip Savaşı ( 1839 ) Sened-i İttifak(1808) II. Mahmut Dönemi Reformları ABDÜLMECİT ( ) Tanzimat Fermanı (3 Kasım 1939) Londra Antlaşması (Mukavelenamesi) (1840) Londra Boğazlar Sözleşmesi(1841) Hasta Adam (1853) Kırım Savaşı ( ) Paris Antlaşması (1856) Islahat Fermanı(1856) Abdülmecit Dönemi Diğer Gelişmeleri

12 xvi Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) 3. ABDÜLAZİZ ( ) Abdülaziz Dönemi Diğer Gelişmeleri II. ABDÜLHAMİT( ) Fikir Akımları I. Meşrutiyet in İlanı ( 23 Aralık 1876) Osmanlı Rus Savaşı (93 Harbi ) Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması (1878) Kıbrıs Antlaşması (Mukavelename) (4 Haziran 1878) Berlin Antlaşması (13 Temmuz 1878) İstibdat Dönemi( ) Reval Görüşmeleri( 10 Haziran 1908) II. Meşrutiyet in İlanı ( 23/24 Temmuz 1908) İttihat ve Terakki Cemiyeti (1889) Mart Vakası (13 Nisan 1909) BÖLÜM OSMANLI TARİHİ ( ) 1. V. MEHMET REŞAT ( ) Trablusgarp (Libya )Savaşı ( ) Balkan Savaşları ( ) Bâb-ı Âli Baskını (23 Ocak 1913) Londra Antlaşması (30 Mayıs 1913) Yenilme Nedenleri Antlaşmalar Balkan Savaşlarının Sonuçları I. Dünya Savaşı( ) Nedenleri Osmanlı İmparatorluğu nun Savaşa Girmesi

13 İçindekiler xvii Osmanlı İmparatorluğu nun Savaştığı Cepheler Gizli Antlaşmalar Wilson İlkeleri (8 Ocak 1918) I. Dünya Savaşı nın Sonuçları VI. MEHMET VAHİDETTİN ( ) Mondros Ateşkes Antlaşması (30 Ekim 1918) Cemiyetler Milli Cemiyetler (Yararlı Cemiyetler) Türkler ve Müslümanlar Tarafından Kurulan Milli Varlığa Düşman Cemiyetler Azınlıklar Tarafından Kurulan Cemiyetler Paris Barış Konferansı (18 Ocak 1919 )

14 xviii Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) 11. BÖLÜM OSMANLI KÜLTÜRÜ 1. YÖNETİM Merkez Saray Divan-ı Hümayun Taşra Eyaletler TOPLUMSAL YAPI Yönetenler (Beraya) Yönetilenler (Reaya) TOPRAK YÖNETİMİ Miri Arazi Mülk Arazi Vakıf Arazi ORDU Kara Kuvvetleri Merkez Ordusu (Kapıkulu Askerleri) Piyadeler (Yayalar) Süvariler (Atlılar) Eyalet Ordusu (Taşra) Donanma Havacılık HUKUK EĞİTİM Mekatib-i Sıbyaniye(Sıbyan Mektepleri) Medreseler Rüşdiyeler İdadiler Enderun (Saray Mektebi) Şehzadegan

15 İçindekiler xix 7. DİL VE EDEBİYAT EKONOMİ Şer i Vergiler Örfi Vergiler MİMARİ SANAT BİLİM BÖLÜM MİLLİ MÜCADELESİ ÖRGÜTLENME DÖNEMİ ( ) 1. KUVA-I MİLLİYE SAMSUN RAPORU (20/22 MAYIS 1919) HAVZA GENELGESİ (28 MAYIS 1919) AMASYA GENELGESİ (TAMİMİ ) (21/22 HAZIRAN 1919) ERZURUM KONGRESİ (23 TEMMUZ-7 AĞUSTOS 1919) BALIKESİR KONGRESİ (26-30 TEMMUZ 1919) ALAŞEHİR KONGRESİ (16-25 AĞUSTOS 1919) NAZİLLİ KONGRESİ (6-9 AĞUSTOS 1919) SİVAS KONGRESİ (4-11 EYLÜL 1919) AMASYA GÖRÜŞMELERİ/MÜLAKATI (20-22 EKİM 1919) TEMSİL HEYETİ NİN ANKARA YA GELİŞİ (27 ARALIK 1919) SON OSMANLI MEBUSAN MECLİSİ NİN TOPLANMASI (12 OCAK 1920) VE MİSAK-I MİLLİ NİN KABULÜ (28 OCAK 1920) Misak-ı Milli Kararları BÜYÜK MİLLET MECLİSİ (23 NİSAN 1920) Milli Mücadele Karşıtı Ayaklanmalar SEVR BARIŞ ANTLAŞMASI (10 AĞUSTOS 1920)

16 xx Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) 13. BÖLÜM TÜRK MİLLİ MÜCADELESİ SAVAŞLAR DÖNEMİ ( ) 1. DOĞU CEPHESİ Bilecik Mülakatı (Görüşmesi) (5 Aralık 1920) Türkiye-Gürcistan Antlaşması (23 Şubat 1921) GÜNEY CEPHESİ BATI CEPHESİ Gediz Taarruzu (24 Ekim 1920) Düzenli Ordu nun Kurulması (9 Kasım 1920) I. İnönü Savaşı (6-10 Ocak 1921) II. İnönü Savaşı (23 Mart -1 Nisan 1921) Aslıhanlar ve Dumlupınar Savaşları (8-11 Nisan 1921) Eskişehir-Kütahya Savaşları (10-24 Temmuz 1921) Sakarya Meydan Muharebesi (23 Ağustos-13 Eylül 1921) Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Meydan Muharebesi (26 Ağustos-18 Eylül 1922) (Yurt kurtaran ) Mudanya Mütarekesi (Ateşkes Antlaşması ) (3-11 Ekim 1922) SALTANATIN KALDIRILMASI (1 KASIM 1922) LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI (24 TEMMUZ 1923) II. TBMM NİN AÇILIŞI (11 AĞUSTOS EKİM 1927 )

17 İçindekiler xxi 14. BÖLÜM CUMHURİYET TARİHİ ATATÜRK DÖNEMİ İÇ GELİŞMELER ( ) 1. CUMHURİYET İN İLANI (29 EKİM 1923) HALİFELİĞİN KALDIRILMASI (3 MART 1924) Halifeliğin Kaldırıldığı Gün Çıkarılan Kanunlar HUKUK Anayasası (20 Nisan 1924) Medeni Kanun (17 Şubat 1926) YAVUZ-HAVUZ DAVASI (1928) ÇOK PARTİLİ HAYAT Halk Fırkası (9 Eylül 1923) Terakkiperver (İlerici) Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım Haziran1925) Şeyh Sait İsyanı(13 Şubat-3 Haziran 1925) Mustafa Kemal(Atatürk) e Suikast- İzmir Suikastı (16 Haziran 1926) Serbest Cumhuriyet Fırkası (12 Ağustos-17 Kasım 1930) Menemen Olayı (23 Aralık 1930) Ahali Fırkası (26 Eylül Aralık 1930) BURSA OLAYI (1933) VAGON LİTS OLAYI (1933) RAZGRAD OLAYI (1933) DERSİM OLAYI ( ) EĞİTİM- ÖĞRETİM VE KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR Tevhid-i Tedrisat (Öğretimlerin Birleştirilmesi) Kanunu (3 Mart 1924) Maarif Teşkilatı Hakkında Kanun (2 Mart 1926) Yeni Türk Harflerinin Kabulü (1 Kasım 1928) Millet Mektepleri nin Açılması (11 Kasım 1928)

18 xxii Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) Türk Tarih Tezi ve Tarih Eğitimi Türk Tarih Tetkik Cemiyeti (15 Nisan 1931) Halkevleri (19 Şubat 1932) Güneş-Dil Teorisi ve Dil Eğitimine Katkısı Türk Dil Tetkik Cemiyeti(Türk Dil Kurumu) (12 Temmuz 1932) Üniversiteler Reformu (1933) TOPLUMSAL ALANDA YAPILAN İNKILAPLAR Kılık Kıyafette Yenilik (2 Eylül 1925) Şapka Kanunu (25 Kasım 1925) Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması (30 Kasım 1925) Saat ve Takvimde Yapılan Değişiklik (26/27 Aralık 1925) Ölçü ve Tartı Birimlerinde Değişiklik (26 Mart 1931) Soyadı Kanunu nun Kabulü (21 Haziran 1934) Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun (3 Aralık 1934) Tatil Günlerinde Değişiklik (27 Mayıs 1935) EKONOMİ ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart 1923) Türkiye İş Bankası nın kurulması (26 Ağustos 1924) Aşar Vergisi nin kaldırılması (17 Şubat 1925) Kabotaj Kanunu (1 Temmuz 1926) Teşvik-i Sanayi Kanunu (28 Mayıs 1927 ) I.Beş Yıllık Kalkınma Planı (1934)

19 İçindekiler xxiii 15. BÖLÜM CUMHURİYET TARİHİ ATATÜRK DÖNEMİ DIŞ GELİŞMELER ( ) 1. FRANSA İLE İLİŞKİLER Yabancı Okullar (1926) Bozkurt-Lotus Olayı (1926) Adana-Mersin Demiryolu (1929) Borçlar (1933) Hatay Sorunu ve Hatay ın Anavatan a Katılması (1939) YUNANİSTAN İLE İLİŞKİLER Nüfus Mübadelesi (Değişimi ) Sorunu ( ) İNGİLTERE İLE İLİŞKİLER Musul Sorunu ( ) MONTREUX (MONTRÖ) BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ (20 TEMMUZ 1936) ULUSLARARASI ÖRGÜTLERE ÜYELİK Kellog-Briand (Paris) Paktı (1928) Litvinov Protokolü (1929) Milletler Cemiyeti (18 Temmuz 1932) Balkan Antantı (9 Şubat 1934) Akdeniz Paktı (Ocak 1936) Sadabat Paktı (9 Temmuz 1937 ) Nyon Antlaşmasi (18 Eylül 1937)

20 xxiv Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) 16. BÖLÜM ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİ (ATATÜRKÇÜLÜK) VE ATATÜRK İLKELERİ 1. CUMHURİYETÇİLİK ULUSÇULUK (MİLLİYETÇİLİK) HALKÇILIK DEVLETÇİLİK LAİKLİK İNKILAPÇILIK (DEVRİMCİLİK) BÖLÜM CUMHURİYET TARİHİ İNÖNÜ DÖNEMİ ( ) 1. II. DÜNYA SAVAŞI ( ) ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ ( ) BÖLÜM CUMHURİYET TARİHİ MENDERES DÖNEMİ ( ) 1. İÇ GELİŞMELER DIŞ GELİŞMELER BÖLÜM CUMHURİYET TARİHİ ASKERİ MÜDAHALELER DÖNEMİ ( ) ANAYASASI (9 TEMMUZ 1961) ANAYASASI (7 KASIM 1982) BÖLÜM CUMHURİYET TARİHİ SİVİLLEŞME DÖNEMİ (1980 SONRASI) 1.TURGUT ÖZAL VE SONRASI Kaynakça

21 1. BÖLÜM ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 1.TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ Dünya medeniyetine büyük katkıları olan Türklerin tarihi M.Ö li yıllara kadar dayanmaktadır. Yazıdan önceki dönemin henüz tam olarak aydınlatılamadığı düşünüldüğünde Türklerin tarihinin daha eski dönemlere dayanması gerekmektedir. Zira köklü bir kültüre sahip olma ve medeniyet oluşturabilme yüzyılların birikimi ile elde edilen tecrübeler sonucunda gerçekleşmektedir. Türklerin geniş bir coğrafyada hüküm sürmeleri ve gittikleri yerleri kültürel olarak etkilemeleri Türkler ile ilgili yoğun araştırmaların yapılmasına sebep olmuştur. Bu çerçevede Heredotos un doğu kavimleri arasında saydığı Targitalar, İskit topraklarında yaşadakları iddia edilen Tyrakeler veya Yurkaeler, Tevrat ta adı geçen Yafes in oğlu Toliarma, eski Hint kaynaklarında rastlanılan Turukha, eski ön Asya çivi yazısı tabletlerde geçen Turukkular ve Çin kaynaklarında geçen Tikler Türk adını taşıyan kavimler olarak değerlendirilmektedir (Kafesoğlu,1984; Turan, 2014; Günay, 2016). Türk adından ilk kez Çin yıllıklarında bahsedilmiştir. Ardından artan göçler, siyasi ve ekonomik ilişkiler bağlamında Arap, İran (Fars), Bizans (Doğu Roma, Grek), Batı Roma (Latin), Rus ve Göktürkler den itibaren yazılı kaynaklardır (Kafesoğlu, 1984; Turan, 2014). Türk adı ilk kez açık bir şekilde Göktürkler/Kök Türkler döneminde Orhon Kitabelerinde kullanılmış, zaman içerisinde de Türk soyundan gelenlerin ve Türkçe konuşan toplulukların genel adı olmuştur (Kösoğlu, 1991:25). Türk adı; Uygur metinlerinde güç, kuvvet, Kaşgarlı Mahmut un Divan-ı Lügati t-türk adlı eserinde olgunluk çağı, Çin kaynaklarında ise miğfer Ziya Gökalp ve W. Barthold ise Türk adı türeli (töreli), kanun nizam sahibi,

22 2 Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) A. Wambery e ve J. Deny e göre türemek, G. Doerfer e göre devlete bağlı halk, bugün ise Türk kelimesi, ad olarak güç, kuvvet; sıfat olarak güçlü, kuvvetli anlamındadır (Deliorman, 2009; Kafesoğlu, 1984). 2.TÜRK YURDU VE SINIRLARI Türklerin ilk ana yurtları Orta Asya dır. Türklerin yaşadığı coğrafyanın sınırları; Altay-Sayan Dağları nın kuzey batısı, Tanrı Dağları nın kuzeyi, Hazar Denizi nin doğusu, Sibirya Stepleri nin güneyi olarak belirlenmiştir. Orta Asya nın denizlerden uzak olmasına bağlı olarak iklimi Karasal dır. Coğrafi nedenlere bağlı olarak Türkler göçebe hayat tarzını benimsemiş, bu durum hayvancılık ile uğraşmalarına sebep olmuştur. Hayvanlarına otlak arama gayreti sonucunda diğer göçebe topluluklarla mücadele etmek zorunda kalmaları beraberinde mücadeleci bir karaktere sahip olmalarına sebep olmuştur. 3. ANA YURTTA KURULAN İLK UYGARLIKLAR Türklerin ana yurdu olarak kabul edilen Orta Asya da yapılan kazılar sonucunda günümüzden 7000 yıl öncesine dayanan kültürlere ait buluntular elde edilmiştir. Bu çerçevede yapılan kazı bölgesinden verilen adlardan hareketle yerel kültür bölgeleri oluşturulmuştur Anav (Anau) Kültürü Orta Asya nın en eski kültürüdür. Bu kültür kimi kaynaklara göre M.Ö lü kimi kaynaklara göre de 9000 li yıllara kadar götürülebilmektedir (Togan, 1981: 7-8). Türkmenistan ın başkenti Aşkabat yakınlarında arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkarılmıştır. Elde edilen kalıntılar insanlık tarihine ait bilinen en eski eserler olarak kabul edilmektedir. Bu kültüre mensup insanlar yerleşik hayata geçmişlerdir. Tuğlalardan yapılmış evlerde oturmuşlardır. Dokumacılık, topraktan ve bakırdan eşyalar yapmışlardır. Hayvancılık ve tarım ile uğraşmışlardır. Koyun, keçi, sığır ve deve beslemişlerdir. Kara saban ve orakla birlikte diğer tarım aletlerini de kullanmışlardır. Tahıl saklama kapları yapmış, tahıl saklama ambarları kurmuş ve sulama kanalları açmışlardır.

23 Orta Asya Türk Tariḣi Kelteminar Kültürü M.Ö li yıllara dayanan bu kültür Aral Gölü nün güneyinde,ceyhun Nehri Havzası nda, Harezm bölgesindeki kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Yerleşik bir yaşam biçimine sahip olan bu kültür insanları balıkçılık ve hayvancılık ile uğraşmışlardır. Bu çerçevede balık ağı ağırlıkları, olta kancaları ve zıpkınlar, hayvan kalıntıları ve ok uçları bulunmuştur Afanasiyevo Kültürü M.Ö yılları arası dönemde görülen bu kültür Altay ve Sayan Dağlarının kuzeybatısındaki bozkırlarda Baykal Gölünün batısındaki Abakan bölgesinde arkeolojik kazılarda ortaya çıkmıştır. Altay dağları çevresinde geliştiğinden Altay kültürü de denilmektedir. Bozkırlarda gelişen bu kültür Türklerin en eski kültürüdür. Geniş bir bölgeyi etkileyerek Orta Asya uygarlığının temelini oluşturmuşlardır. Toplum avcı ve savaşçıdır. Hayvancılıkla uğraşmışlardır. Koyun ve at beslemişlerdir. At, sığır ve deveyi evcilleştirmişlerdir. Taş ve bakırdan eşyalar, çakmak taşından ok uçları, yay kirişleri ve kemikten iğneler yapmışlardır Andronova Kültürü Yenisey kültürü olarak da bilinir. M.Ö yılları arasında görülen bu kültür Afanisyevo Kültürünün devamıdır. Altay ve Tanrı Dağları çevresinde oluşmuş bir kültürdür. Orta Asya kültürleri içerisinde yayılma alanı en geniş olandır. Bakırdan eşyalarla beraber, ilk defa tunç, gümüş ve altından eşyalara bu kültürde rastlanmış olup, bu eşyaların üzerini de hayvan figürleriyle süslemişlerdir. Atı binek ve yük hayvanı olarak kullanmışlardır. Atlı ve savaşçı bir kültürdür Karasug Kültürü Karasug Nehri çevresinde M.Ö yılları arasında görülmüştür. Orta Asya uygarlıklarında demir ilk defa bu kültürde işlenmiştir. Yünlü dokuma ve keçeden çadır yapmışlardır. Halı ve kilim dokumacılığında gelişmişlerdir. Kumaş dokumuş, elbise dikmişlerdir. Tekerleği kullanmışlardır. Üzeri çadırla örtülü, dört tekerlekli arabalar kullanmışlardır.

24 4 Orta Asya dan Günümüze Türk Tarihi ve Kültürü (M.Ö M.S.2016) 3.6. Tagar Kültürü Karasug kültürünün devamı olarak değerlendirilen Tagar kültürü M.Ö yılları arası dönemde görülmüştür. Orta Asya kültürleri içerisindeki en genç ve en gelişmiş kültürüdür. Bronz çekiçler, iki yüzü keskin hançerler,ok uçları, iğne, bilezik, küpe, tarak gibi eşyalar yapmışlardır Taştık Kültürü M.Ö. 300-M.S. 400 yılları arasında Kögmen dağları, Kem (Yenisey), Kemçik, Uluğ-Kem, Abakan ırmakları çevresinde ortaya çıkmıştır. Bu kültürün yaratıcıları MÖ 300 yıllarına doğru bölgeye gelen kagnılı Türk boylarıdır. Kırgız ve Kök Türk kültürünün temsilcisi sayılır. Ölülerini yakma geleneği olmakla birlikte ölülerini mezarlara, maskelerle birlikte gömmekteydiler. 4. ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERİ Orta Asya dan Asya nın çeşitli yerlerine, Avrupa ve Afrika kıtalarına doğru geniş bir coğrafyaya yayılan Türk göçleri M.Ö li yıllarda başlamış, M.Ö lerde yoğunlaşarak, M.S li yıllara kadar devam etmiştir. Türkler tarihte ilk kez atı evcilleştiren millettir. Atı evcilleştirmiş olmaları ve tekerlek kullanmaları göç etmelerini kolaylaştırmıştır. Bu süreçte Türkler gittikleri yerlerin siyasi, sosyal ve ekonomik özelliklerine bağlı olarak gelişme göstermişlerdir Nedenleri İklim değişikliklerine bağlı olarak havaların soğuması, Kuraklığın artması, Doğal afetlerin yaşanması, Salgın hastalıklar ve hayvan hastalıklarının yaşanması, Otlak ve tarım arazilerinin azalması, Nüfusun hızla artması, Toprakların yetersiz kalması, Dış baskıların artması, Bağımsız yaşama arzusu, Türk boyları arasında mücadelelerin yaşanması Yeni yerler ele geçirme düşüncesi.