TOPLUM SAĞLIĞI AÇISINDAN DOPİNG

Transkript

1 TOPLUM SAĞLIĞI AÇISINDAN DOPİNG Yasaklı madde kullanımı, sadece spor dünyasını ilgilendiren bir sorun olmaktan çıkarak, özellikle gençler olmak üzere toplum genelinde kullanılması nedeniyle ciddi bir halk sağlığı sorunu oluşturmakta olup, iki başlıkta incelenebilir. 1. Yasaklı Maddelerin Kullanımı; 2. Sporcu Gıda Takviyelerine Yasaklı Maddelerin Bulaşması. Avrupa Komisyonu nun 2011 yılında yayınladığı Sporda Avrupa Boyutunun Geliştirilmesi isimli Tebliğ ile dopingin sporda önemli bir tehdit olmaya devam ettiği, amatör sporcular tarafından doping maddelerinin kullanımının ciddi bir halk sağlığı tehlikesi oluşturduğu ve fitness merkezleri de dâhil olacak şekilde önlemler gerektirdiği belirtilmektedir. Avrupa Birliği Üye Ülke Hükümet Temsilcileri ve Konseyi nin Rekreasyonel Sporlarda Dopingle Mücadele Toplantı Kararlarında; Avrupa Birliği (AB) üye ülkeleri için; - Doping kullanıcılarının sağlığını tehdit etmesi, - Doping kullanıcılarının yakın çevresindekileri tehdit etmesi, - Rekreasyonel spor bütünlüğüne zarar vermesi, - Doping maddelerinin yasadışı ticareti gibi suç faaliyetlerini içeren olumsuz sosyal fenomen ile bağlantılı olması, - Özellikle gençleri etkilemesi nedeniyle rekreasyonel sporlarda ve fitness merkezleri gibi rekreasyonel spor çevrelerinde doping kullanımının önemli bir problem olduğu, - Rekreasyonel sporlarda doping kullanımının boyutları, alınan önlemler, eğitim, ilaç kullanımı sonrası tedaviler vb. konularda gerek AB gerekse uluslararası düzeyde yeterli bilginin olmadığı, - Elit sporcularda dopingle mücadele konusunda uluslararası kuruluşlar ve iş birliği oluşmuşken, AB ülkeleri arasında rekreasyonel sporlar ile ilgili iş birliğinin son derece sınırlı olduğu, - Elit sporlarda doping kullanımının ana nedeni performans geliştirme iken rekreasyonel sporlarda estetik, kendine güven, doping maddesinin vereceği keyif duygusunu tatmak olduğu için mücadelede buna dikkat edilmesi gerektiği vurgulanmaktadır yılında İsveç de düzenlenen Halk Sağlığı Sorunu Olarak Doping konulu Uluslararası Sempozyum unda; - Özellikle spor salonları ve fitness merkezlerinde olmak üzere; toplumda bazı doping maddelerinin sıklıkla kullanıldığı, denetim eksikliği nedeniyle gıda takviyelerine tesadüfen veya kasten doping maddelerinin eklenebileceğine dikkat çekilmektedir. - İnternet in, performans arttırıcı ilaçların yararları konusunda sık sık reklam yapmanın yanı sıra, bu tür ilaçlara ulaşmak ve dağıtmak için bilgilerin iletimi açısından da önemli bir araç hâline geldiği kabul edilmektedir.

2 - Prensipte doping maddesi kullanımının yol açtığı sağlık sorunlarının sporcular ve sporcu olmayanlar için aynı olduğuna ve dopingle ilgili yozlaşmanın toplum geneli için endişe verici olduğuna yer verilmektedir. WADA Genel Direktörü David Howman ın sempozyumda yaptığı sporda artan doping probleminin çözümü için yeni antlaşmalar geliştirilmesi başlıklı konuşmasında WADA nın konunun sivri ucunda elit sporculara odaklandığını ancak steroid kullanımının okullarda ve güvenlik güçleri arasında bir toplumsal problem olarak ortaya çıktığını; yasaklanmış maddelerin kaçakçılığında yer altı suç dünyasının varlığının, amacı kậr olan ve birçok yerel salonda bulunan fırsatçılardan ve İnternet sayesinde denetimsiz ilaçların kontrolsüz bir biçimde kolaylıkla edinilmesinin, rekreasyonel spor etkinliklerinde amatör sporcuların doping yapmasının, gençlerin steroidleri iyi görünmek için alıyor olmasının, spor ve doğruluk değerlerine; yolsuzluk, rüşvet, şike gibi birbirine bağlı aktiviteler vasıtasıyla genel bir meydan okumanın, mevcut olduğunu ifade etmiştir. Doping Maddelerinin Kullanımı Toplumda doping maddeleri elit sporcuların yanı sıra; çocuk ve genç yaşlardaki kişiler, rekreasyonel amaçla spor yapan kişiler, vücut geliştirmeyle ilgilenenler, suça eğilimli kişiler ile asker, polis veya diğer güvenlik güçleri tarafından yaygın olarak kullanılabilmektedir. Çocuk ve Gençlerde Kullanım yılları arasındaki 29 çalışmayı içeren bir derlemede çocuklar arasında doping prevalansının %3-5 civarında, kişisel bildirim yöntemi kullanılan çalışmalarda yetişkinler arasında doping kullanımının ise %5-15 arasında tahmin edilebileceği bulunmuştur. Projekte edilen çalışmalarda ise ortalama prevalans %15-25 olarak belirtilmektedir. Çalışmanın tartışma bölümünde sporda dopingin kapsamı ve sahip olduğu potansiyel sağlık riskleri nedeniyle bir halk sağlığı sorunu olarak ele alınması gerektiği vurgulanmaktadır. Gençlerde anabolik steroid kullanım sıklığına ilişkin yapılan ilk çalışma 1988 yılına aittir. Buna göre ABD de 46 devlet ve özel lisedeki 3403 erkek öğrencinin %6.6 sının anabolik steroid kullandığı, bunların üçte ikisinin kullanmaya 16 yaş veya altında başladığı anlaşılmaktadır. Anabolik steroid kullanan öğrencilerin %21 i, bu ilaçlara ilişkin erişim veya tavsiyede ana kaynağın profesyonel sağlık meslek grubuna ait kişiler olduğunu bildirmişlerdir. ABD de Nebraska Eyaleti nde 62 okulda sınıf 4722 öğrencide yapılan bir çalışmada erkek öğrencilerin %4.5 i ve kız öğrencilerin %0.8 inin anabolik steroid kullandığı görülmüştür. Çalışmada spor yapan öğrencilerin yapmayanlara göre daha fazla ilaç kullanma eğiliminde olduğu ve ilaç kullanan sporcuların ise kullanmayanlara göre alkol, sigara ve diğer madde kullanım eğiliminin daha fazla olduğu bildirilmiştir. ABD nin Massachusetts Eyaleti nde 9-13 yaş grubu öğrencilerle yapılan bir çalışmada da kız öğrencilerin %2.8 inin, erkek öğrencilerin ise %2.6 sının anabolik steroid kullandığı görülmektedir. Kullanım gerekçesini aydınlatabilmek amacı ile ayrıntıya inildiğinde; öğrencilerin büyük kısmının steroid kullanımının kişiyi daha iri, daha kuvvetli yaptığı, sportif performansı artırdığı düşüncesinde olduğu ve ileride de kullanmayı düşündükleri sonucu çıkmıştır. Araştırmacılar okullarda eğitim verilmesinin öneminin altını çizmişlerdir.

3 Kanada da 107 okulda altıncı sınıf ve üzerinde okuyan öğrencide yapılan çalışmada, kullanım yüzdesinin 2.8 olduğu ve bu oranın öğrenciye karşılık geleceğini bildirmişlerdir. Keza bu çalışmada elde edilen önemli bir sonuç öğrencilerin %29.4 ünün ilacı kendi kendilerine enjekte ettiklerini bildirmeleri olmuştur. Anabolik steroid kullanan öğrencilerin aynı zamanda başka ilaç ve alkol kullanımına da dikkat çeken araştırmacılar bu durumun sağlık eğitimcileri ve spor otoritesi için üstesinden gelinmesi oldukça zor bir durum olduğunu göstermektedir. İsveç te yaş grubundaki 5827 kız ve erkeklerde yapılan bir araştırmaya göre; anabolik steroid kullanımı kızlarda saptanmaz iken erkeklerde %2.9 olduğu görülmüştür. İsveç te yapılan bir diğer çalışmada; erkeklerde anabolik steroid kullananların kullanmayanlara göre bu ilacın sağlığa zararının az olduğunu düşündükleri ve kızların kaslı erkeklerden hoşlandıkları inancında oldukları belirtilmiştir. Keza anabolik steroid kullananların sigara ve alkol kulanım oranının da kullanmayanlara göre önemli ölçüde fazla olduğu belirlenmiştir. ABD Hastalıkları Önleme ve Kontrol Merkezinin 2003 te yaptığı bir çalışmada sınıflar arası kız öğrencilerde anabolik steroid kullanım yüzdesinin 5.3 olduğu, anabolik steroid kullananların son bir ay içerisinde alkol, sigara, marijuana ve kokain kullanım yüzdelerinin daha fazla olduğu belirtilmiş ve anabolik steroid kullanımının olumsuz sağlık davranışı ile birlikte gittiğinin altın çizilmiştir. Özellikle çocuk ve genç sporcularda anabolik steroid kullanımına ilişkin olarak Calfee ve Fadale (2006), toplumda saygı görmüş olan sporcuların daha sonra yazdıkları hayat öyküleriyle, anabolik steroid kullanımının iyi bir sportif performans için kabul edilebilir bir şey olduğu düşüncesini yaydığını belirtmektedir. Genç yeteneklerin profesyoneller tarafından takip edilerek transferlerinin yapılmasının da bu ilaçların yaygınlaşmasında bir neden olduğunu açıklayan yazarlar bir diğer önemli noktanın da işin parasal boyutu olduğunu belirtmişlerdir. ABD le Louisiana Eyaletinde New Orleans polis müdürü yaptıkları araştırma sonucunda lise öğrencileri arasında doping maddesi kullanımın sanılandan çok daha fazla olduğunu belirterek antrenör ve ailelerin çocukları kullanıma teşvik ettiklerine dikkat çekmişlerdir. ABD de sadece New Jersey, Texas ve Illinois eyaletlerinde lise çağındaki sporcularda zorunlu idrar testi uygulanmasının; her türlü caydırıcılığa rağmen ilaç kullanımında azalmayı sağlayamadığı belirtilmiştir. Gençler ve çocuklar arasında büyüme hormonu kullanımının da yaygın olduğu bildirilmektedir. Onuncu sınıfa giden 224 erkek lise öğrencisinde yapılan çalışma öğrencilerin %5 inde büyüme hormonu kullanıldığını, büyüme hormonu kullananların yarısının aynı zamanda anabolik steroid de kullandığını ortaya koymuştur. Türkiye de okul sporları ABD deki kadar yaygın değildir. Diğer yandan genç yaştaki sporculara ilişkin ciddi bir çalışma da bilinmemektedir. Güvenlik Güçleri, Suçlular ve Vücut Geliştiriciler Tarafından Kullanım II. Dünya Savaşında Alman ordusunun, askerlerin saldırganlığını artırmak için doping maddesi kullandığı veya Amerikan savaş pilotların konsantrasyonlarını artırmak için uyarıcı kullandıkları bilinmektedir. Benzer şekilde 1940 lı yıllarda fiziksel kuvvet ve dayanıklılığı geliştirmek, korku ve kişisel endişe duygusunu bastırmak için ilaç kullanıldığı ve doping maddeleri kullanımın polis, itfaiyeci, özel kuvvetler gibi birimlerde kullanıldığı da iyi bilinmektedir.

4 Alessandro Donati tarafından yayımlanan raporda, asker ve poliste mental ve fiziksel kapasitenin geliştirilmesi, dayanıklılık ve kuvvetin artırılması, tehlike duygusunu azaltılması ve cesaretin arttırılması amacıyla doping maddesi kullanımının 1940 larda başladığının altını çizmiştir. Aynı raporda vücut geliştiricilerinde 1950 li yıllardan itibaren doping maddesi kullanımının başladığını, benzer şekilde 1970 lerin sinema dünyasında ve bale, tiyatro ve moda dünyasında da performans sanatçıları arasında bu ilaçların kullanıldığını belirtmiştir. İngiltere de 2009 da yapılan bir çalışma, Basra da görev yapan askerler arasında kas kuvveti geliştirme amacıyla kullanılan maddelere dikkati çekmiş ve bunların arasında anabolik steroidlerinde olmasının ciddi bir halk sağlığı sorunu olduğunun altını çizmiştir. İsveç te 2012 yılında yapılan çalışma, geleneksel olarak sporcular tarafından kullanılan anabolik steroidlerin vücut geliştiriciler ve suçlular arasında kullanımının giderek arttığının altını çizmektedir. Buna göre, emniyet tarafından yılları arasında, anabolik steroid kullanıldığından şüphelenilerek inceleme yapılması istenen mahkûmdan alınan örneklerin %11.5 i ve sanıktan alınan örneğin %33 ü pozitif çıkmış olup kişilerin %60 ında başka illegal ilaçların da kullanılmış olduğu anlaşılmıştır. Anabolik steroid kullanımının saldırganlığı ve cesareti artırdığı ve kişiyi suça sevk eden davranışlara ittiği bilinmektedir. Diğer yandan, anabolik steroid kullananlarda diğer yasal olmayan madde kullanımının da daha fazla olduğu gözlenmektedir. Yapılan bir çalışmaya göre anabolik steroid kullanımının tek başına suça eğilimi arttırmakla birlikte özellikle de ikinci bir yasadışı maddeyle kullanıldığında suçu artırdığı görülmüştür. Doping maddesi kullanımı ve yaygınlığına ilişkin en kapsamlı rapor Letizia Paoli ve Alessandro Donati tarafından hazırlanmıştır. İtalya da satışı ve bulundurulması yasak olan bu maddelerle ilgili rapor, polis kayıtlarından elde edilen bilgilere ve akredite doping kontrol laboratuvarlarından elde edilen sonuçlara göre hazırlanmıştır. Bu rapora göre İtalya da doping maddesi kullanıcısı olduğu hesaplanmaktadır. Bu sayıdan kokain ve kannabinoidler çıkarılırsa rakamın olacağı tahmin edilmektedir. Kokain ve kannabinoidler çıkarıldığında toplam doping maddesi kullananların %27 sinin vücut geliştiricilerinden ve %73 ünün sporculardan oluştuğu bildirilmektedir. Sporcularla ilgili kısmın önemli bir bölümünü rekreasyonel sporcuların oluşturduğu belirtilmektedir. Raporda İtalya da vücut geliştirme ve spor salonlarının %16.25 inin bu maddelerinin dağıtım ve satışında rol aldıkları ifade edilmiştir. Rapor İtalya da yılda 371 milyon doz doping maddesi kullanıldığını; bunun %59 unu anabolik steroidlerin, %14 ünü de uyarıcıların oluşturduğu belirtilmektedir. Raporda, kullanıcıların % olarak daha az bir kısmını oluştursa da ilaç tüketiminin %55 inin vücut geliştiricilere ait olduğunun altı çizilmiştir. Raporun sonuç bölümünde spor dünyasının içinde ve dışında cereyan eden doping vakalarının önüne geçilmesi için tüm ülkelerin uluslararası polisle iş birliğini de içeren yasal bir düzenlemeye geçmesi gerektiği belirtilerek bu konuda mücadele için mevcut yasa uygulayıcılarının teknik, kurumsal ve finans açısından güçlendirilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Türkiye Açısından Durum Ülkemiz açısından durum ele alındığında ise, çocuk ve gençlerde anabolik steroid kullanımına ilişkin bir çalışmanın olmayışı yorum yapılmasını güçleştirmektedir. Diğer yandan genç ve yıldız sporcularda gözlenen doping vakaları en azından küçük yaştaki sporcularda bu ilaçların kullanılmakta olduğunu ortaya koymaktadır.

5 Ülkemizde en yaygın kullanımın vücut geliştirme ile ilgilenen bireyler arasında olduğu tahmin edilmektedir. Ülkemizde spor salonlarının bir kısmı aerobik egzersizlerin yapıldığı tarzda salonlar olmakla beraber bir kısmı sadece ağırlık çalışması yapılan vücut geliştirme salonlarıdır. Bu salonlarda, sporcuların veya estetik amaçla bu sporu yapanların yaygın olarak kullandıkları protein tozları satılmaktadır. Gözlemler, duyumlar ve İtalya örneğinden yola çıkarak bu salonların bir kısmında doping maddelerinin satışı da kuvvetli bir ihtimaldir. Diğer yandan internet, bu tip ilaçların satışı için çok uygun bir ortam sunmaktadır. Birçok internet sitesi bu ilaçların doz ayarlamasının nasıl yapılması gerektiğini açık açık belirtmekte ve ilaçlar posta yolu ile temin edilebilmektedir. Dopingle mücadele sorunları arasında, internet üzerinden yasaklı maddelere ulaşım başta olmak üzere, her türlü bilgi ve ürüne ulaşımın engellenmesi için denetim sisteminin ve kaçakçılığın kurumlar arası iş birliği içinde ele alınması gerekmektedir. (TBMM Doping Sorununu Araştırma Komisyonu Raporu ndan alınmıştır.)