T. C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T. C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Şerife BEYAZITOĞLU YÜKSEK SICAKLIK ALTINDA RASYONA BİYOANTİOKSİDAN (ALFA- TOKOFEROL ASETAT, KARVAKROL, KARNOSİK ASİT) KATKISININ YUMURTACI TAVUKLARDA PERFORMANS, YUMURTA VERİMİ, YUMURTA KALİTESİ VE İMMUN SİSTEM ÜZERİNE ETKİLERİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ADANA, 2009

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK SICAKLIK ALTINDA RASYONA BİYOANTİOKSİDAN (ALFA- TOKOFEROL ASETAT, KARVAKROL, KARNOSİK ASİT) KATKISININ YUMURTACI TAVUKLARDA PERFORMANS, YUMURTA VERİMİ, YUMURTA KALİTESİ VE İMMUN SİSTEM ÜZERİNE ETKİLERİ Şerife BEYAZITOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Bu Tez../ /2009 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza. İmza İmza Prof.Dr.Hasan R. KUTLU Prof.Dr.Murat GÖRGÜLÜ Doç.Dr. Ahmet ŞAHİN Danışman Üye Üye Bu Tez Enstitümüz Zootekni Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza Mühür Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri tarafından desteklemiştir. Proje No: ZF2008YL51 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ YÜKSEK SICAKLIK ALTINDA RASYONA BİYOANTİOKSİDAN (ALFA- TOKOFEROL ASETAT, KARVAKROL, KARNOSİK ASİT) KATKISININ YUMURTACI TAVUKLARDA PERFORMANS, YUMURTA VERİMİ, YUMURTA KALİTESİ VE İMMUN SİSTEM ÜZERİNE ETKİLERİ Şerife BEYAZITOĞLU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Danışman :Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU Yıl : 2009, Sayfa 72 Jüri : Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU Prof. Dr. Murat GÖRGÜLÜ Doç. Dr. Ahmet ŞAHİN Mevcut çalışma yüksek sıcaklık altında yetiştirilen yumurtacı tavukların rasyonlarına ilave edilen vitamin E, kekik esans yağı ve biberiye ekstraktının antioksidant yapı, oksitadif stres, kan metabolitleri, performans, yumurta verim ve kalitesi ölçütleri üzerine etkileri belirlemek amacıyla yürütülmüştür. Kırk beş haftalık yumurtacı tavuklar, benzer canlı ağırlıkta her birinde 18 hayvan bulunan 4 gruba ayrılmışlardır. Hayvanlar 8 haftalık süre boyunca katkısız kontrol yemi ve 200 mg/kg yem vitamin E, kekik yağı, biberiye ekstraktı ilave edilen standart yumurtacı tavuk yemleriyle beslenmişlerdir. Hayvanlar bireysel kafeslerde barındırılmışlardır. Deneme süresince 16:8 saatlik aydınlık: karanlık fotoperiyot uygulanmış, yem ve su serbest verilmiştir. Deneme, yüksek sıcaklığın (16 saat aydınlık periyotta 8 saat C ve 16 saat C) oluşturulduğu yumurtacı tavuk deneme ünitesinde yürütülmüştür. Yumurtlama performansı olarak belirlenen yem tüketimi, yumurta ağırlığı, yumurta üretimi günlük olarak, yumurta kalitesi haftalık olarak, kan parametreleri (glukoz, kolesterol, trigliserid, lipid peroksidasyon, total antioksidan, kalsiyum) ise iki haftalık aralıklarla ölçülmüştür. Sonuçlar, Vitamin E, kekik yağı, biberiye ekstraktı ilavesinin yem tüketimi, yumurta ağırlığı, yumurta verimi, canlı ağırlığı ve kan parametrelerini önemli düzeyde etkilemediğini (P>0.05) göstermiştir. Fakat kekik yağı ilavesi, yemden yaralanma oranını iyileştirmiş (P<0.05) ve yumurta kalite ölçütlerinde artış göstermiştir. Araştırma sonucunda elde edilen bulgular rasyona kekik yağı ilavesinin sıcak stresi durumunda bile yumurta kalite ölçütlerini olumsuz etkilerden koruduğunu göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Alfa- tokorefol asetat, karvakrol, karnosik asit, yumurta verimi ve kalitesi, sıcaklık stresi. I

4 ABSTRACT MSc THESIS THE EFFECTS OF SUPPLEMENTED DIETARY OF ALFA- TOCOPHEROL ACETAT, CARVACROL, CARNOSIC ACID IN LAYING HENS ON EGG PRODUCTION, EGG QUALITY AND IMMUN SYSTEM AND UNDER HIGH TEMPERATURE Şerife BEYAZITOĞLU DEPARTMENT OF ANIMAL SCIENCE INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU Year : 2009, Page: 72 Jury : Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU Prof. Dr. Murat GÖRGÜLÜ Assoc. Prof. Dr. Ahmet ŞAHİN The present study was conducted to evaluate whether alfa-tocopherol acetatat, carvacrol and carnosic acid supplemented dietary would affect laying performance, egg quality, antioxidant structure, oxidative stres and blood parameters of Brown layers under high temperature. Fortyfive weeks old layers were divided into 4 groups of similar mean weight, comprising 18 birds each. The birds were fed standard layer diets and 200 mg/kg diet alphatocopherol acetate, carvacrol and carnosic acid supplemented diets for 8 weeks period. The birds were housed in individual cages in a complete randomized design. During the study, a 16:8 hours light:dark photoperiod (8 hours C at light period and 16 hours C ) was employed, feed and water were given ad libitum. Laying performance was assessed by recording feed intake, egg weight, egg production daily; egg quality weekly and blood parameters (glucose, cholesterol, triglyceride level, lipid peroxidation, total antioxidant and calcium) biweekly. The results showed that alpha- tocopherol acetate, carvacrol and carnosic acid supplementation did not have significant (P>0.05) effects on feed intake, egg weight, egg mass, body weight and blood parameters. However, dietary supplementation of carvacrol improved feed conversion efficiency (P<0.05) and egg quality parametres. The results obtained in the experiment suggest that providing supplemented dietary carvacrol could protect egg quality parameters under heat stress. Keywords: Alpha- tocopherol acetate, carvacrol, carnosic acid, egg production and quality, heat stres II

5 TEŞEKKÜR Tez konumun belirlenmesi, yürütülmesi ve yazımı aşamalarında, lisans ve yüksek lisans öğrenimim süresince desteğini ve yardımlarını esirgemeyen, danışman hocam Sayın Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU ya, bölüm olanaklarının kullanılmasına yardımda bulunan Bölüm Başkanı Prof. Dr. Murat GÖRGÜLÜ ye, yüksek lisans öğrenimim süresince ve tezimin yürütülmesi aşamasında her türlü bilimsel katkı ve yardımlarını esirgemeyen kıymetli hocam Doç. Dr. Ladine ÇELİK e, araştırma süresince doğrudan veya dolaylı yardımlarını gördüğüm başta Dr. Mustafa BOĞA ya, Dr. Ahmet TEKELİ ye, Dr. Uğur SERBESTER e, Arş. Gör. Ayfer BOZKURT KİRAZ a, Arş. Gör. Zeynep BOZKURT ŞAHAN a ve tez aşamamın her anında yanımda olan ve yardımlarını esirgemeyen, Zir. Müh. Emine SAĞLAMTUNÇ a, Zir. Yük. Müh. Gökhan FİLİK e, Zir. Yük. Müh. Aslı ÖZGAN a, Zir. Yük. Müh. Ahmet OLĞUN a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca benim şimdi bu noktada bulunmamı sağlayan, her türlü özveride bulunan, hayatım boyunca bana hep destek olmuş ve olacak olan değerli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER DİZİNİ VI RESİMLER DİZİNİ...VIII ŞEKİLLER DİZİNİ...IX 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Çiftlik ve Deney Hayvanlarının Rasyonlarında Vitamin E Kullanımına İlişkin Çalışmalar Çiftlik ve Deney Hayvanlarının Rasyonlarında Biberiye Ekstraktının Kullanımına İlişkin Çalışmalar Çiftlik ve Deney Hayvanlarının Rasyonlarında Kekik Yağının Kullanımına İlişkin Çalışmalar Sıcaklık Stresi Uygulanan Çiftlik ve Deney Hayvanları Üzerinde Yapılan Çalışmalar MATERYAL VE METOD Materyal Hayvan Materyali Yem Materyali Deneme Odası Kafes, Yemlik ve Suluklar Metod Deneme Planı Yemlerin Besin Madde Analizleri Canlı Ağırlık Değişiminin Belirlenmesi Yem Tüketiminin Belirlenmesi Yemden Yararlanma Etkinliğinin Belirlenmesi...31 IV

7 Yumurta Verim ve Kalitesinin Belirlenmesi Plazma Glukoz, Trigliserit, Kolesterol Konsantrasyonunun Belirlenme Plazma Total Antioksidan Düzeyinin Belirlenmesi Plazma Lipit Peroksidasyon Düzeyinin Belirlenmesi Plazma Kalsiyum Düzeyinin Belirlenmesi İstatistiki İşlemler ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Yem Tüketimi Yemden Yararlanma Etkinliği Yumurta Verimi Sekiz Hafta Süresince Elde Edilen Yumurtaların Kalite Kriterlerine İlişkin Bulgular Plazma Glukoz, Kolesterol ve Trigliserid Konsantrasyonu (mg/dl) Plazma Lipid Peroksidasyon Konsantrasyonu Plazma Total Antioksidan Konsantrasyonu Plazma Plazma Kalsiyum Konsantrasyonu SONUÇ VE ÖNERİLER...59 KAYNAKLAR...63 ÖZGEÇMİŞ...72 V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Kafes Tavuğu 1. Dönem Yumurta Yemine ait Hammadde Bileşimi ve Hesaplanmış Besin Madde İçeriği...26 Çizelge 3.2. Denemede Kullanılan Kekik Yağının Yağ Asidi Komposizyonu...27 Çizelge 3.3. Denemede Kullanılan Biberiye Ekstraktının Aktif Madde Bileşenleri...28 Çizelge 3.4. Deneme grupları...31 Çizelge 4.1. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yem Tüketimi Üzerine Etkileri...39 Çizelge 4.2. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yemden Yararlanma Oranı (YYO) Üzerine Etkileri...42 Çizelge 4.3. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yumurta Verimi Üzerine Etkileri...43 Çizelge 4.4. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Dördüncü Hafta Yumurta Kalitesi Üzerine Etkileri Çizelge 4.5. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Plazma Ortalama Glukoz, Kolesterol ve Trigliserid Konsantrasyonu Üzerine Etkileri (mg/dl)...50 Çizelge 4.6. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Plazma LPO (Lipit Perroksidayon) Düzeyi Üzerine Etkileri...54 Çizelge 4.7. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Ortalama Plazma Total Antioksidan Düzeyi Üzerine Etkileri VI

9 Çizelge 4.8. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Ortalama Plazma Kalsiyum Düzeyi Üzerine Etkileri...58 VII

10 RESİMLER DİZİNİ SAYFA Resim 3.1. Deneme Ünitesinin Genel Görünümü...30 Resim 3.2. Yumurta Boyutunun Ölçümü...34 Resim 3.3. Sarı Ağırlığının Tartımı...34 Resim 3.4. Ak Yüksekliğinin Ölçümü...34 Resim 3.5. Kabuk Kalınlığının Ölçümü...34 Resim 3.6. Tavuklardan Kan Alımının Görünümü...35 Resim 3.7. Serum Glukoz, Kolesterol ve Trigliserit Analizlerinde Kullanılan Otoanalizör Cihazı...35 VIII

11 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.1. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yem Tüketimi Üzerine Etkileri...40 Şekil 4.2. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yemden Yararlanma Oranı (YYO) Üzerine Etkileri...42 Şekil 4.3. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Ortalama Yumurta Ağırlığı Üzerine Etkileri...44 Şekil 4.4. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Ortalama Yumurta Ağırlığı Üzerine Etkileri...44 Şekil 4.5. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yumurta Şekil İndeksi Üzerine Etkileri...45 Şekil 4.6. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yumurta Sarı İndeksi Üzerine Etkileri Şekil 4.7. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yumurta Ak İndeksi Üzerine Etkileri...46 Şekil 4.8. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Yumurta Haugh Birimi Üzerine Etkileri...47 Şekil 4.9. Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Plazma Ortalama Glukoz, Kolesterol ve Trigliserid Konsantrasyonu Üzerine Etkileri (mg/dl) IX

12 Şekil Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Plazma Lipit Peroksidasyon Konsantrasyonu Üzerine Etkileri...54 Şekil Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Plazma Total Antioksidan Konsantrasyonu Üzerine Etkileri...56 Şekil Rasyona İlave Edilen Vitamin E, Kekik Esans Yağı, Biberiye Ekstraktının Yumurta Tavuklarının Plazma Kalsiyum Konsantrasyonu Üzerine Etkileri...58 X

13 1. GİRİŞ Şerife BEYAZITOĞLU 1. GİRİŞ Kanatlı hayvanların performansları genetik özelliklerinin yanı sıra çevre faktörlerinden yüksek düzeyde etkilenmektedir. Kanatlıların verimini etkileyen çevre faktörleri içinde en önemlileri ise iklimsel ve besleme ile ilgili faktörlerdir. Akdeniz iklim kuşağındaki ülkelerde, yüksek sıcaklığın olumsuz etkileri kanatlı hayvanların performansını ve ürün kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Kanatlılar 25 C nin üzerindeki sıcaklık değerlerinde yem tüketimini azaltıp su tüketimini arttırarak kendilerini sıcaklığa adapte etmeye çalışırlar (Bastien, 1996). Bazı araştırmacılar (Fujita ve ark., 1990), kanatlılarda çevre sıcaklığının artışıyla su tüketiminin arttığını, bazıları da (Siegel, 1995) sıcaklık stresinin derecesine bağlı olarak kanatlılarda yem tüketimi, yemden yararlanma, büyüme oranı, yumurta kabuğu kalitesi ve yaşama gücünde azalmaların olduğunu bildirmektedirler. Yine yüksek çevre sıcaklığına maruz kalan kanatlılarda hematokrit değerin düştüğü (Poyraz ve ark., 1991), serum glikoz (Keçeci ve ark., 1995) ve total kalsiyum düzeyinin ise arttığı ileri sürülmektedir. Payne (1962), yaptığı çalışmada 30 C den sonra çevre sıcaklığının her 1 C lik artışına karşılık yem tüketiminin %1 6 oranında azaldığını tespit etmiştir. Bu nedenle, yüksek sıcaklıkta yetiştirilen çiftlik hayvanlarında görülebilecek muhtemel olumsuzlukların giderilmesi veya verim kayıplarının minimize edilmesi amacıyla değişik besin maddeleri ve/veya katkı maddeleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır. Bu amaçla kullanılan yem katkı maddelerinde kimi özellikler dikkate alınarak yeni bir değerlendirme yapılmış, verim artırıcı veya hayvan sağlığını destekleyici olarak kullanılan katkı maddelerinin öncelikle gerek hayvan ve gerekse tüketici sağlığı üzerinde olumsuz etkilerinin bulunmaması kullanımda ön koşul olarak belirlenmiştir. Bu bağlamda en uygun olan katkı maddeleri aromatik bitkilerden elde edilen doğal katkı maddeleridir. Tarihsel süreç içinde aromatik bitkiler hastalık tedavisi için daima ilaç olarak kullanılmıştır. Modern hayvan beslemede, aromatik bitkilerin antimikrobiyal ve antioksidan içeriğinde faydalanma pek dikkate alınmamıştır. Fakat yem katkı maddesi olarak kullanılan antibiyotiklerin yasaklanmasıyla birlikte, günümüzde bitkisel ekstraktlar alternatif yem katkısı olarak önem kazanmaya başlamıştır. Doğal kaynak olarak bitkisel ekstraktlar, orijini ve 1

14 1. GİRİŞ Şerife BEYAZITOĞLU aktif maddesine bağlı olmakla birlikte antibakteriyel, antifungal, antiviral, antioksidant etkilerine bağlı olarak büyümeyi teşvik edici, yemden yararlanmayı iyileştirici bir takım özelliklere sahiptirler (Helander ve ark., 1998; Iocobellis ve ark., 2005). Ayrıca, aromatik bitkilerden elde edilen ekstraktların gıdaların saklanmasında ve yemlik tahılların depolanması sırasında funguslara karşı fumigasyon amacıyla da kullanılabileceği belirtilmiştir (Paster ve ark., 1995). Ancak, bitkisel ekstraktlardan yararlanma günümüz hayvan beslemede oldukça sınırlıdır. Bitkisel ekstraktların hayvanlarda temel olarak etkili olduğu bölge hayvanın sindirim sistemi olup bu etkiyi ya sindirim sistemindeki patojen mikroflorayı yok ederek, ya da besin maddelerinin daha iyi bir şekilde sindirilmesine ve emilimine yol açan mikrobiyal populasyonun, sindirim sistemindeki konsantrasyonunu arttırmak suretiyle göstermektedirler (Wenk, 2000). Bitkisel ekstraktlar aynı zamanda güçlü antioksidan özelliklere de sahiptir. Hayvansal organizmanın strese maruz kalması sonucu oluşan oksidasyon hücre bütünlüğüne ve sonuçta performansa ciddi zararlar vermektedir. Stres etkisi altında hücre bütünlüğünü korumak, peroksit oluşumu ve zararını önlemek amacıyla değişik antioksidant aktiviteli maddelerden yararlanılmaktadır. Antioksidanların insan sağlığındaki başlıca etkisi serbest radikal süpürücü ve zincir kırıcı mekanizmalarla ortaya çıkar. Oksijen, canlı sistemler için oldukça güçlü bir zehirdir. Zira metabolik işlemler esnasında çok daha reaktif şekilleri olan süperoksit, hidrojen peroksit, tekli (singlet) oksijen ve hidroksil radikallerine çevrilebilir. Bu şekillerin tümüne kısaca aktif oksijen denir. Canlı hücrelerde, süperoksit dismutaz adlı enzim süperoksiti hidrojen perokside çevirir. Hidrojen peroksit her türlü biyolojik membranı geçebilme özelliğine sahiptir. Oksijen radikalinin ve bilhassa hidroksil radikalinin aşırı üretimi lipit hücre membranlarıyla etkileşme sonucu lipit peroksitleri oluşturur. Canlı hücrelerdeki hemen hemen tüm moleküllerle birleşebildiğinden hidroksil radikali çok reaktiftir. Aktif oksijenden hidroksil radikalinin oluşumu, demir ve bakır gibi metal iyonlarının katalizörlüğünde gerçekleşir. Bakır/H 2 O 2 sisteminin proteinlere ve DNA ya ciddi hasarlar verdiği deneysel olarak ispatlanmıştır. Lipit peroksidasyonu, membranların işlevini yitirmesine, sonuçta hücre nekrozuna ve ölümüne yol açar. Hidroksil radikalleri 2

15 1. GİRİŞ Şerife BEYAZITOĞLU DNA daki bazlarla etkileşerek, mutasyonlara da yol açar. Reaktif oksijen türü (ROS), eklem romatizması, katarakt ve kanser gibi kronik hastalıkların önemli bir nedenidir. Vücutta antioksidanların varlığında oksidatif strese bağlı hasarlar dramatik ölçüde azalır (Cadenas ve Packer, 1996). Lipid peroksidasyonu, çoklu doymamış yağ asitlerince zengin yağlarda (bitkisel kökenli) ve hayvansal ürünlerde (omega-3 yağ asitlerince zenginleştirilmiş et ve yumurta) karşılaşılan en önemli sorunlardan biridir. Doymamış yağ asitlerindeki çift bağlar çeşitli dış etkenlerin (sıcaklık, ışık, su, enzimler, oksijen ve iz elementeler gibi) etkisiyle bozulmakta ve kolaylıkla okside olmaktadır (Şenköylü, 2001). Hayvansal ürünlerde lipid oksidasyonu ise, üretim, işleme, pişirme ve depolama sırasında membran fosfolipitlerinin yüksek düzeyde doymamış yağ asitlerinde oluşmaktadır (Gray ve Pearson, 1987). Oksidasyonun ilk ürünü peroksitlerdir ve kokusuzdurlar, fakat daha sonra hidrokarbonlar, aldehitler, ketonlar, alkoller ve organik asitlere parçalanırlar (Şenköylü, 2001; Çakmak, 2003). İkincil oksidasyon ürünleri yemin tadını, rengini, aromasını ve yapısını (Şenköylü, 2001), hayvansal ürünlerin besin değerini, duyusal özelliklerini ve raf ömrünü olumsuz etkilemektedir (El-Massry ve ark., 2002). Antioksidanlar hidrojen atomu vericisi olarak etki gösterirler ve zincir oluşturan radikalleri daha az reaktif türlere döndürürler. Bu şekilde oluşan antioksidan radikali, oksijen atomu ile aromatik halka üzerindeki çiftleşmemiş elektronun yer değiştirmesiyle stabilize olur. Bu nedenle antioksidan moleküller yapılarında genellikle fenolik fonksiyon taşırlar (Kahkönen ve ark., 1999). Antioksidanlar, lipit peroksidasyonu, proteinlerin çapraz bağlanması ve DNA mutasyonu ile etkileşip, doku hasarı etkilerini önlerler. Serbest radikaller, kansere de neden olduklarından, çoğu antioksidanlar kanseri başlangıçta durdurur ve tümör gelişimini önlerler. Fenolik antioksidanlar, Ca +2 homeostasis i üzerindeki etkileriyle, koroner kalp yetmezliğinde de önleyici role sahiptirler (Rauha ve ark., 1999; Summanen ve ark., 2001). Bitki fenoliklerinin antioksidan etkileri bilhassa redoks özelliklerinden ötürüdür ve bu yüzden indirgeyici ajanlar, hidrojen vericiler, tekli oksijen önleyiciler ve metal kelasyonu yapıcılar olarak etki ederler. Bitki fenolikleri, 3

16 1. GİRİŞ Şerife BEYAZITOĞLU fenolik asitler, fenil propanoitler, monoterpenik fenoller, flavonoitler, tanenler, vs. gibi maddelerdir (Shahidi ve Naczk, 1995; Cadenas ve Packer, 1996). Lipid peroksidasyonunu kontrol etmek için butil hidroksitoluen (BHT), butil hidroksianisol (BHA), tersiyer butil hidroksikinon (TBHQ) ve propil galatlar gibi sentetik veya vitamin E, C ve β-karotenler gibi doğal antioksidan maddeler uzun yıllardan beri başarıyla kullanılmaktadır. Sentetik antioksidanlar ucuz olmaları, yüksek düzeyde stabilite ve güçlü antioksidan aktivite göstermelerinden dolayı tercih edilmektedirler (Bandoniene ve ark., 2002). Ancak, son yıllarda bunların kızartılmış ürünlerde tam etki göstermediği, hoş olmayan tat ve kokulara sebep olduğu ve en önemlisi kanserli hücre oluşumunu uyararak insan sağlığını olumsuz etkilediği belirlenmiştir. Bu yüzden bazı ülkelerde kullanımı sınırlanırken bazılarında yasaklanmıştır (Akgül, 1989; Akgül ve Ayar, 1993). Vitamin E, yağda çözünebilen, güçlü antioksidan aktiviteye sahip biyolojik bir antioksidandır. Morrisey ve ark. (1997), en az kesimden önceki 28 gün boyunca 200 mg/kg α-tokoferol asetat ilaveli yemlerle beslenen etlik piliçlerde lipid oksidasyonun önlendiğini bildirmektedirler. Ancak, tokoferollerin diğer sentetik antioksidanlara göre dayanıksız olması, kullanımında güçlüklere neden olmaktadır (Akgül ve Ayar, 1993). Bu kapsamda doğal antioksidan etkili olduğu bilinen kimi bitki ekstraktları, özelde bitki esans yağlarının içeriğinde yer alan kimi aktif maddelerin oldukça güçlü antioksidan özelliğe sahip olduğu bilinmektedir. Kekik ve biberiye bu bakımdan üzerinde durulan iki önemli aromatik bitkidir. Üzerinde en fazla araştırma yapılan aromatik bitki kekiktir. Aynı çiçekli bitki ailesi içinde bulunan farklı cinslere ait bitki türleri kısaca kekik olarak adlandırılmaktadır. Kekik (Oregano) ballıbabagiller (Labiatea=Laminaceae) familyasına bağlı olup bu türlerin dahil olduğu cinsler Origanum, Thymbra, Coridothymus, Satureja ve Thymus dur. Kekik, yüksek düzeyde uçucu yağ içermekte ve uçucu yağın ana bileşenlerini timol ve karvakrol başta olmak üzere β- simen, γ-terpinen ve linalool oluşturmaktadır (Madsen ve Bertelsen, 1995). Bu maddeler kekiğe kendine özgü kokusunu veren (Başer, 2001) ve antioksidan özellik kazandıran fenolik bileşikler olup uçucu yağların %78-82 sini oluşturmaktadır (Botsoglou ve ark., 2003a). Thymol ve karvakrolün, tavuklarda serum kolesterol 4

17 1. GİRİŞ Şerife BEYAZITOĞLU konsantrasyonunu düşürdüğü bildirilmiştir (Case ve ark, 1995). Thymol ve carvacrolün, kolesterolü düşürücü etkisi, kolesterol sentez enzimi 3-hydroxy-3- methyglutaryl Co enzim A (HMG-CoA) nın inhibe edilmesine atfedilmektedir (Elson, 1995). Biberiye, Akdeniz ülkelerinde kendiliğinden yetişen veya kolayca kültürü yapılan bir aromatik bitkidir. Yapısındaki uçucu yağdan kaynaklanan hoşa giden aromasından dolayı, özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerinde yaygın olarak kullanılan baharatlardan biridir. Biberiye, kozmetik endüstrisinde kolonya, losyon ve şampuan yapımında da kullanılmaktadır. Ayrıca, biberiyenin güçlü bir antioksidan aktiviteye sahip olduğu da bildirilmektedir (Banyai ve ark., 2003). Biberiye (Rosmarinus officinalis L.) bitkisinden elde edilen fenolik diterpenleri; karnosol, karnosik asit, rosmanol, epirosmanol, izorosmanol, rosmarikuinon, rosmaridifenol ve rosmarinik asit oluşturmaktadır (Madsen ve Bertelsen, 1995). En güçlü antioksidan etkiye karnosik asit sahiptir ve bu etki yaklaşık karnosoldan üç kat, BHT ve BHA dan yedi kat daha fazladır (Richheimer ve ark., 1996). Uzun yıllardır yapılan çalışmalarla kanatlı eti ve yumurtasında lipid oksidasyonunu minimize etmenin en etkili yolunun yeme Vitamin E ilavesinin olduğu kanıtlanmıştır. Vitamin E, hücre membranlarındaki lipid peroksidasyon zincirini kırmakta ve hidroperoksit oluşumunu engellemektir. Oksidatif stres varlığında bu vitamine olan gereksinimde yükselmektedir (Coetzee ve Hoffman, 2001). Oksidatif bozulma ilk olarak membran fosfolipidlerin çoklu doymamış yağ asitleri kısmında başlamakta olup, ürünün daha ileri derecede oksidasyonuna karşı hassasiyetini artıran hidrojen peroksit üretimine veya ürünün kalitesini olumsuz yönde etkileyen kısa zincirli aldehitler, ketonlar vb. ikinci reaksiyon bozulma ürünlerin oluşmasına neden olmaktadır (Valenzuela, 2002). Lipid oksidasyonunun primer başlangıç ürünleri olarak bilinen hidroperoksitler kokusuz olmasına rağmen bu ürünlerin parçalanma ürünleri olan hidrokarbonlar, furanlar ve alkoller gibi ikincil ürünler ürünün lezzetinde istenmeyen değişimlere neden olurlar. Bununla birlikte lipid oksidasyonu ile oluşan serbest radikaller pigment indirgenme sistemlerine zarar vererek okside pigment oluşumuna yol açar (Konyalıoğlu, 2001). Dolayısıyla lipid oksidasyonuyla ürün kalitesindeki değişimler, taze veya işlenmiş ürünlerin tadında, 5

18 1. GİRİŞ Şerife BEYAZITOĞLU renginde, görünümünde ve besinsel değerinde olumsuz yönde değişiklikler meydana getirerek raf ömrünü azaltmaktadır (Sahoo ve Verma, 1999). Mevcut çalışma yüksek sıcaklık altında yetiştirilen yumurtacı tavukların rasyonlarına ilave edilen vitamin E, kekik esans yağı ve biberiye ekstraktının antioksidant yapı, kan metabolitleri, performans, yumurta verim ve kalitesi ölçütleri üzerine etkileri belirlemek amacıyla yürütülmüştür. 6

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yumurtacı tavukların yüksek sıcaklık koşullarına maruz kalmaları durumunda hayvanda ve bu hayvanlardan elde edilen ürünlerde oluşabilecek fiziksel ve fizyolojik olumsuzlukları ortadan kaldırmak için antioksidan özellikleri bilinen vitamin E kekik yağı, biberiye ekstraktının yumurtacı tavuklarda kullanım olanaklarının araştırılmasına yönelik olarak hazırlanan bu tez çalışması kapsamında; yumurtacı tavuklarda ve diğer çiftlik hayvanlarında antioksidan yapı, oksitadif stres, kan metabolitleri, performans, yumurta verim ve kalitesi ölçütleri üzerine rasyona ilave edilen katkı maddeleri ile bu katkı maddelerinin etki mekanizmalarına ilişkin yapılmış çalışmalara yer verilmiştir Çiftlik ve Deney Hayvanlarının Rasyonlarında Vitamin E Kullanımına İlişkin Çalışmalar Şahin ve ark.(2002a), tarafından Cobb-500 erkek broylerleri kullanılan bu çalışma; vitamin E (dl-α-tocopherol acetate), vitamin A (retinol) ve onların kompozisyonlarının yüksek sıcaklık altında yetiştirilen broylerlerde kan ve karaciğer MDA (yağ oksidasyonunun bir indikatörü), Fe, Zn, Cu ve Cr konsantrasyonları üzerinde etkilerini değerlendirmek amacıyla yürütülmüştür. Bir günlük yaştaki 120 broyler rastgele 10 hayvandan oluşan 3 tekerrür ve 4 muamele grubu oluşturulmuş, bir grup kontrol yemi ile, bir grup basal yeme vitamin A eklenmiş (15000 IU retinol/kg yem) yem ile, bir grup basal yeme vitamin E (250 mg dl-α-tokoferol asetat/ kg yem) eklenmiş yem ile ve son grup basal yeme vitamin A ve vitamin E (15000 IU retinol mg dl-α- tokoferol asetat / kg yem) kombinasyonu eklenmiş yem ile beslenmişlerdir. Kan MDA seviyeleri kontrol grubu ile karşılaştırıldığında vitamin E, vitamin A (2,1 nmol/ml) (p<0.05) ve vitamin E+A gruplarında (sırasıyla 1,3, 1,5 ve 0.95 nmol/ml) azalmıştır. Vitamin A ve vitamin E eklenmesi ile serum ve karaciğer Fe, Zn ve Cr konsantrasyonları artmıştır (p<0.01). Serum ve karaciğer Cu konsantrasyonları vitamin A ve vitamin E eklenmesi üzerine azalmıştır (p<0.05). Ayrı ayrı olarak eklenen vitaminlerden ziyade vitamin A ve vitamin E kombinasyonunun birlikte kullanılması daha etkili bulunmuştur. Çalışmanın sonucuna göre; rasyona vitamin E ve vitamin A kombinasyonunun eklenmesi 7

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU sıcaklık stresinin neden olduğu metabolik değişiklikleri hafifletmek için iyi bir uygulama olarak değerlendirilmiştir. Pal ve ark. (2002), %4 balık yağı ile omega-3 yağ asitleri içeriği artırılmış yumurta tavuğu yemlerine α- tokoferol asetat (30 ve 60 mg/kg) ilavesi ile yumurta sarısı lipid peroksidasyonunun (TBARS değeri) önemli düzeyde engellediğinin sonucuna varmışlardır. Şahin ve ark. (2002b), tarafından, yumurtacı Japon bıldırcınlarında yüksek çevre sıcaklığının (34 C) yumurta üretimi, yumurta kalitesi, besinlerin sindirilebilirliği ve yumurta sarısının mineral madde içeriği üzerine rasyona vitamin E eklenmesi (dl-α- tokoferol asetat) ile bu olumsuz etkileri azaltabileceğini tespit etmeyi amaçlamışlardır. Japon bıldırcınları (n=240, 7 haftalık yaşta) her grupta 30 hayvan olacak şekilde 8 gruba bölünmüştür. Bıldırcınlar bir kontrol yemi ve bu kontrol yemine 125, 250 ve 500 mg dl-α- tokoferol asetat /kg yem eklenen yemlerle beslenmişlerdir. Hayvanlar 22 C ve %55 e yakın rutubette tutulmuşlardır (RH). 14 haftalık yaşta termonötral grup (TN) denemenin başlangıcında olduğu gibi aynı sıcaklıkta kalırken, sıcak stresi grubu (HS) 3 hafta boyunca 34 C ve %44 RH ta kontrol edilmiş odalarda tutulmuşlardır. Kontrol yemi ile beslenildiğinde sıcağa maruz kalan hayvanlarda performans düşmüştür (P<0.001). Sıcaklık stresi koşullarında yetiştirilen bıldırcınlarda 250 ve 500 mg/kg yem vitamin E eklenmesi ile yemden yararlanma oranında iyileşme (P<0.01), yumurta üretimi (P<0.001), yem tüketimi (P<0.01) ve vücut ağırlığında (P<0.01) bir artış bulunmuştur. Benzer şekilde yumurta ağırlığı (p=0.01), yumurta özgül ağırlığı (P<0.01), yumurta kabuk kalınlığı (P<0.05) ve haugh birimi (P<0.01) vitamin E eklenmesi ile pozitif olarak etkilenmiştir. Sıcaklık etkisi ile kuru madde (P<0.03), organik madde (P<0.05), ham protein (P<0.02), ham yağ (P<0.05) sindirilebilirliği azalmıştır ve vitamin E eklenmesi ile yükselmiştir. Yumurta sarısı Zn, Fe ve Mn konsantrasyonları yüksek sıcaklıkta azalmıştır ve rasyona vitamin E eklendiğinde kontrol grubunun değerleri artmıştır (P<0.001). Termonötral gruptaki değerlerin hiçbirinde önemli farklılıklar izlenmemiştir. Çalışmanın sonucuna göre, rasyona 250 mg/kg yem dl-α- tokoferol asetat eklenmesi ile bıldırcın yemlerinde pratikte bakım ve beslemeyi koruyucu olacağı ve sıcaklık stresinin negatif etkileri azaltacağı saptanmıştır. 8

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU Cherian ve ark. (1996), omega-3 yağ asitleri içeriği artırılmış yumurtaların depolanması sırasında önemli düzeyde Vitamin E kaybının olduğunu ve Vitamin E ilavesi ile yumurta sarısı Vitamin E birikiminde artış, yumurta sarısı MDA düzeyinde ise azalama saptamışlardır. Franchini ve ark. (2002), vitamin E ve vitamin C nin ayrı ayrı ve birlikte yumurta sarısındaki vitamin E içeriği üzerine, depolanmış taze yumurtanın yağ dengesi üzerine, onların duyusal özellikleri ve fonksiyonel özellikleri üzerine etkilerini değerlendirmişlerdir. Hy-Line Brown yumurtacı tavuklar (n=216) 8 hafta boyunca 100 ve 200 mg/kg dl-α- tokoferol asetat (E100 ve E200), 500 ve 1000 mg /kg askorbik asit (C500 ve C1000), 100 mg dl-α- tokoferol asetat mg askorbik asit (E100+C500) ve hiç katkı bulunmayan bir kontrol yemi ile beslenmişlerdir. Taze yumurta ve depolanmış yumurta 30, 60, 90 gün boyunca 4 C ve 28 gün oda sıcaklığında saklanmış yumurta vitamin E ve TBA-reaktif maddeleri (TBARS) bileşimi analiz edilmiştir. Aynı zamanda taze ve pişirilmiş yumurtanın fonksiyonel özellikleri, kaynatılmış ve yağda kızartılmış yumurtanın duyusal özellikleri değerlendirilmiştir. Yumurta sarısının vitamin E içeriği rasyona eklenen vitamin E seviyesi ile 4 C de 90 gün saklandığında ve 25 C de 28 gün boyunca saklanması ile azalmıştır. Vitamin eklenmesi buzdolabında saklanmış ve taze yumurtayı etkilememiştir oysaki 4 hafta oda sıcaklığında vitaminin en yüksek dozu eklenen ve kontrol grubunda TBARS artmıştır. Askorbik asit haugh birimini ve yumurta akı elastikiyetini geliştirmiştir. Fakat yumurta sarısının yapışkanlığı ve sıklığı, yumurta akı ve tüm yumurta sıvısı rasyon muamelelerinden etkilenmemiştir. Panelistler kontrol yumurtaları ve muamele edilmiş yumurtaları ayırt edememişlerdir. Boa Amponsem ve ark. (2000), A, B, C olarak dizayn edilen 3 ticari broylerde 10 ve 300 mg/kg vitamin E içeren yemlerle beslenen horozların immünolojik tepkilerini ölçmüşlerdir. Tüm horozlar 91 gün yaşa kadar 10 mg/kg yem ile beslenmişlerdir. Daha sonra hayvanların yarısı bu yemle beslenmeye devam etmişler, diğer yarısı 300 mg/kg vitamin E eklenen yemle beslenmişlerdir. 16 gün boyunca bu yemlerle beslendikten sonra in vivo olan deriye ait basofil hypersensitivity (CBH), hücre aracılığıyla immün tepki phytohemoglutanin- P (PHA- P) ile enjeksiyondan 24 saat sonra ayak parmakları arasındaki deri kalınlığında artış 9

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU tespit etmişlerdir. 20 gün yemlerle beslendikten sonra heterofil ve limfositler sayılmıştır. Aynı zamanda horozların %0.25 lik 0,1 ml SRBC ile damar içine inoküle edilmiştir. SRBC nin enjeksiyonu 27 gün sonra tekrarlanılmıştır. Her enjeksiyondan 6 ve 20 gün sonra antikor sayısı tespit edilmiştir. Merkopto ethanolresistant (IgG) ve Merkopto ethanol-sensitive (IgM) antikorlar ikinci kez ölçülmüştür. Heterofil A ve B hat horozlar için daha yüksek vitamin E seviyesi ile birincil ve ikincil SRBC antikor seviyeleri korunmuştur, C hatları içinse seviyeler baskılanmıştır. IgM ve IgG üzerine rasyondaki daha yüksek vitamin E nin etkisi ırka bağlı olarak değişmiştir. Vitamin E ile besleme ile immün sistemin fagositik yeteneğini geliştirmiştir. Coetzee ve Hoffman (2001), etlik piliçlerde vitamin E ilaveli karma yemlerle beslemenin buzdolabında veya dipfrizde saklanmış etlerin oksidatif stabilitesini artırdığını saptamışlardır. Ayrıca araştırıcılar vitamin E kullanımının hayvanların performansı, etlerin mikrobiyolojik yapısı, renk değişimi, yağ asitleri kompozisyonu, post-mortem ph değişimi üzerinde etkili olmadığını ortaya koymuşlardır. Gurne ve ark. (2001), vitamin E nin omega- 3 yağ asitlerince zengin yemlere ilavesinin depolamaya bağlı olarak yumurta sarısı lipid peroksidasyonuna etkisini araştırdıkları çalışmalarında, %1.5 balık yağı içeren yemlere en az 80 IU/kg vitamin E ilave edilmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Servais ve ark. (2007), iskelet kasının atrofisini uyararak aktivitesini azaltmışlardır. Oksidatif stres proteolizi harekete geçirerek kasları zayıflatabilir. Bu çalışmada ratlarda iki hipotezin testi amaçlanmıştır. İlki, arka bacak kası (soleus kası) atrofisini uyaran boşaltma kısmen karşı koymak için boşalma fazı esnasında antioksidan vitamin E nin eklenmesi, ikinci olarak vitamin E eklenmesi calpains, caspases-3, -9, -12 ve E3 ubiquitin ligases (MURF1 ve MAFbx) lerin azalmasıyla kas proteolizinin oranını azaltacağıdır. Soleus kasının atrofisi (-49) arka bacaktan 14 gün boyunca vitamin E boşaltılması ile sadece %32 azalarak uyarılmıştır. Vitamin E type I ve II lif ölçüsünde azalmayı kısmen önlemiştir. Vitamin E boşaltımı ile HSP 72 bileşimini arttırmış ve kas thiobarbituric asit reaktif madde seviyesinde artışa neden olmuştur fakat boşaltmadan sonra glutathione okside olmasının azalmasının düşük oranda, mrna proteinlerinin ve antioksidan enzim aktivitelerinin (superoxide 10

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU dismutase, catalaz ve glutathione peroxidase) ayrılmasının daha fazla olması ile başarısızlık oluşmuştur. Vitamin E muamelesi kas içerisine boşaltıldığında caspases- 9 ve -12 ve MURF1 transcriptlerinin reseptörlerinin artmasını büyük oranda engellemiş ve µ-calpain, caspase-3, MAFbx mrna reseptörlerinin büyük ölçüde azaltmıştır. Sonuç olarak vitamin E nin koruyucu etkisi antioksidan özelliğinden ziyade kas proteolizi ile ilgili genlerin değişiminden dolayı olabilir. Carreras ve ark. (2004), tarafından enrofloxacin muamele edilmiş ve α- tokoferol asetat eklenmiş yemlerle beslenen broilerlerin dokularındaki antibiyotik kalıntısının tespit edilmesi ve oksidatif stabiliteyi belirlemeyi amaçlamışlardır. Tavuk göğüs eti, but ve karaciğerdeki antibiyotik konsantrasyonları ve antioksidan enzimlerin aktivitelerini tespit etmişlerdir. Kaslardaki TBA- reaktif maddeler (TBARS) i uyaran vitamin E ölçülmüştür. Vitamin E nin antioksidan etkileri, antioksidan eklenen diğer rasyon gruplarından TBARS değerlerini daha az oranda etkilenmiştir. Diğer bir yandan antioksidan enzim aktiviteleri rasyon muamelelerinden büyük ölçüde etkilenmemiştir. Dokudaki enrofloxacin nin konsantrasyonu kesimden önce 12 gün sonra geri çekildiğinde bile önemlidir. Aksine önceki çalışmalardaki bulgular enrofloxacin, ciprofloxacin ile geniş ölçüde metablizma için kullanılmamaktadır. Rasyona 100 mg/kg α- tokoferol asetat eklenmesi göğüs kas örneklerinde bulunan antibiyotik üzerine önemli bir etkiye sahip değildir. Antibiyotik muamelesi geri çekilmeksizin, α-tokopherol asetat eklenmesi ile karşılaştırıldığında but ve karaciğer örneklerindeki enrofloxacin seviyesinde önemli bir azalmaya neden olmuştur. Farklı moleküller arasında karşılıklı interaksiyonlar, ilaç uygulaması ve doğru geri çekme zamanının saptandığı göz önünde tutulduğunda dokudaki ilaç kalıntılarıyla değişebilmektedir. Leshchinsky ve ark. (2002), rasyon vitamin E seviyesi (VE) ve broylerlerin immün tepkileri arasındaki ilişkiyi üç deneme yürütmüşlerdir. Bağışıklık sistemi, bronşit virüs enfeksiyonu (IBV), SRBC, brucella abortus (BA) antijenleri, phytohemogglutinin A (PHA) nın mitojenik tepkisi, deriye ait basophil hypersensitivity (CBH) ile PHA ve akut faz proteinleri (APP) leri ile heterophilia yı başlatan lipopolisakkaritler olarak değerlendirildi. VE nin çeşitli seviyeleri (0, 10, 17.5, 25, 37.5, 50, 100 ve 200 IU/kg), 10.2 IU/kg VE içeren basal yeme (mısır-soya) 11

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU eklenmiştir. 0 ve 25 IU/kg eklenmiş vitamin E ler arasında seyreltilmiş IBV için antikor üretiminde doza bağlı artış bulunmuştur ve daha yüksek seviyelerde daha fazla artış olmamıştır. SRBC için antikor seviyeleri 50 IU/kg VE eklenmiş tavuklarda 0 ile 200 IU/kg VE eklenenler karşılaştırıldığında daha yüksek olduğu bulunmuştur. PHA (25 IU/kg yem) ve ConA (25 ve 50 IU/kg yem) için deneme 1 de vitamin E eklenmesi ile mitojenik tepkiler baskılanmıştır. BA antijenlerine tepki olarak antikor üretimi vitamin E tarafından etkilenmemiştir. Heterofil liposakkarit enjeksiyonundan 6 saat sonra 50 IU/kg da düşüktür. VE nin orta seviyelerde eklenmesi (deneme 1) (25 ve 50 IU/kg) en çok bağışıklık sistemini düzenlemiştir ve yüksek seviyelerde daha az etkilidir Çiftlik ve Deney Hayvanlarının Rasyonlarında Biberiye Ekstraktının Kullanımına İlişkin Çalışmalar Erkan ve ark. (2008), tarafından karnosik asit, rosmarinik asit ve sesomol gibi üç saf bileşiğin yanı sıra biberiye ekstraktı ve çörek otu esansiyel yağının antioksidan aktiviteleri DPPH ve ABTS radikal scavenging- assay ve ferric thiocyanate test uygulaması ile incelenmiştir. Tüm 3 test metodu biberiye ekstaktının çörek otu yağından daha yüksek antioksidan seviyeye sahip olduğunu göstermiştir. Farklı testlerde saf bileşiklerin antioksidan aktivitelerinin yanı sıra varyasyon göstermiştir. Bu bileşiğe özgü yapısal faktörlere bağlanmaktadır. Çörek otu yağının ve biberiye ekstraktının fenolik içeriği aynı zamanda belirlenmiştir. Biberiye ekstaraktı çörek otu yağından daha yüksek fenolik içeriğe sahip olduğu bulunmuştur. Galobart ve ark. (2001), Omega-3 yağ asitleri ile zenginleştirilmiş yumurtanın yağ oksidan dengesi üzerine, rasyona 500 ve 1000 mg/kg ticari biberiye ekstraktı ve 200 mg/kg α- tokoferol asetat eklenmesinin antioksidan etkileri karşılaştırmışlardır. Taze yumurtada lipid hydroperoksit seviyesi ve manoldialdehit içeriği ile lipid peroksidasyonu ölçülmüştür. Omega 3-FA zenginleştirilmiş yumurta üzerine rasyona eklenen biberiye ektraktı ile karşılaştırıldığında lipid oksidasyon parametrelerinin hiç biri üzerine etkisi olmamıştır. Biberiye antioksidatif aktivite sergileyen şifalı bir bitkidir. Fenolik diterpene karnosik asit temel olarak biberiye ve biberiye ekstraktında bu antioksidan etkilerden 12

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU sorumludur. Krause ve ark. (2000), tarafından HPLC (modified high-performance liquid chromatografhy) metodu biberiye ekstraktındaki karnosik asitin belirlenmiş ve yumurtada antioksidatif bileşik karnosik asitin biyoyararlılığı üzerine rasyon biberiye ekstraktının etkisi değerlendirmişlerdir. Yumurta sarısında 20 ng/g karnosik asit tespit edilmiş, ancak yumurta akında saptanmamıştır. Rasooli ve ark. (2008), aflotoksin B1 (AFB1), gıda ve tarım ürünleri üzerinde Aspergillus türleri tarafından yüksek bir şekilde toksik ve kansere neden olan metabolitler üretmektedir. Doğal ürünler aflotoksinlerin hücresel etkilerini düzenleyebilir ve bitkilerin aromatik organik bileşiklerinin, aflotoksinlerinin üretimini kontrol altına aldığı ileri sürülmektedir. Hydrodistillation tarafından Rosmarinus officinalis (RO) ve Trachyspermum copticum L. (TCL) dan elde edilen esansiyel yağlar aflatoksin üretimini kontrol altına almaktadır. Yağların antifungal aktiviteleri, aflotoksin üretimi ve Aspergillus parasiticus un gelişiminin engellemesi için özel bir kaynakla çalışılmıştır. Yağların minimal inhibitory (MIC) ve minimal fungicidal (MFC) konsantrasyonları tespit edilmiştir. TCL yağı A. parasiticus un gelişiminde RO dan daha güçlü engelleyici bir etki göstermiştir. Aflotoksin üretimini, her iki yağın 450 ppm dozu engellemiştir. Yağlar GC ve GC/MS tarafından analiz edilmiştir. RO ve TCL yağının önemli bileşenleri piperitone (%23.65), α-pinene (%14.94), limone(%14.89), 1.8-cineole (%7.43), tyhmol (%37.2), p-cymene (%32.3), γ-terpine (%27.3). Sonuç olarak, esansiyel yağlar, toksin yapan fungal enfeksiyonlardan korumak için bazı yiyecekler üzerinde koruyucu materyaller olarak güvenli bir şekilde kullanılabilirler. Lopez-Bote ve ark. (1998), etlik piliç yemlerine ilave edilen α-tokoferol asetat, biberiye ve sarımsak ekstraktlarının, depolanan etlerin lipid peroksidasyonu kolesterol oksidasyonu üzerine etkilerini araştırmışlardır. Tüm antioksidanlar kontrole göre etin oksidatif stabilitesini artırmış ve kolesterol oksidasyonunu engellemiştir. Ancak α-tokoferol asetat bitki ektraktlarına göre lipid oksidasyonu açısından daha etkili olmuştur. Smet ve ark. (2008), doğal tokoferoller (TC), biberiye (RO), yeşil çay (GT), üzüm çekirdeği (GS) ve domates ekstraktları, broyler göğüs kasının antioksidatif dengesini incelemek için %4 keten tohumu yağı içeren rasyona 100 ve 200 mg/kg 13

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU yem toplam konsantrasyonlarda tek tek ve kombinasyon oluşturularak eklemişlerdir. Tek başına sentetik antioksidanların 300 mg/kg ve 200 mg/kg yem konsantrasyonda α- tokoferol asetatla sentetik antioksidanın eklenmesi ile kontrol yemi olarak kullanılmıştır. Taze yassı köfteler hazırlanmış ve 4 C ışıkta saklanmıştır. 8 dk dondurma ve gece çözülmeden sonra, diğer 3 yassı köfte hazırlanmış ve aynı şekilde 4 C de ışık altında saklanmıştır. Gözlem esnasında örneklerin antioksidatif sağlamlık ölçüleri değerlendirilmiştir. Lipid oksidasyonu için 200 mg/kg α-tokoferol asetat ve sentetik antioksidanlarla muamele ile TBA reaktif maddeleri (TBARS) değerleri en düşük ürün elde edilmiştir. 100mg/kg TC, üzüm çekirdeği ve domates ekstraktı için TBARS değerlerinde farklılık olmadığı gözlemlenmiştir (p>0.05). Aksine, GT 200 mg/kg da daha yüksek TBARS değerleri görülmüştür. TC, RO ve GT kombinasyonlarının uygulaması sinerjik etkiler göstermemiştir fakat GT nin artan dozlarıyla TBARS değerlerinde artış teyit edilmiştir. Protein oksidasyonu için farklı antioksidan muameleleri arasında farklılıklar olmadığı (p>0.05) tespit edilmiştir. Kasların α- tokoferol asetat bileşimi ile yemin α- tokoferol asetat bileşimi arasında doğrusal bir ilişki göstermiştir, böylece α- tokoferol asetat diğer antioksidan muamelelerinden yetersiz etkiler göstermemiştir. Özet olarak rasyon doğal antioksidan ekstraktları, oksidasyona karşı koruma için α- tokoferol asetat ile kombine edilen sentetik antioksidanlarla muameleden daha az etki göstermişlerdir. Biberiye ekstarktının en güçlü antioksidan aktivite gösteren fenolik bileşiğinin karnosik asit olduğu (Offord ve ark., 1997) ve hatta aktivitesinin diğer bir fenolik bileşiği olan karnosol den 3 kat, sentetik bir antioksidan olan BHT ve BHA dan 7 kat daha yüksek olduğu bildirilmektedir (Richheimer ve ark., 1996). Keokamnerd ve ark. (2007), tarafından 4 farklı ticari biberiye oleoresin preparatları, %80 O2- %20 CO2 le değiştirilmiş atmosfer tablalarında paketlendikten sonra üreticinin tavsiye ettiği seviyelerde tavuk but etlerine eklenmiştir. Biberiye preparatları yağda ve suda çözünebilme ve ayrışabilme özelliğine sahiptirler. Tavuk etlerine biberiyenin eklenmesi saklama esnasında çiğ etin görünüşü ve pişirilmiş etin tadı üzerine bütün pozitif etkilere sahiptir. Biberiye eklenmesi ile bakteriyel büyüme üzerine etkisinin olmadığı gözlemlenmiştir. Ayrıca, oksidasyon düşük TBA değerleri, düşük hexanol konsantrasyonları ve duyusal 14

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU puanlarını biberiyenin eklenmesi ile yavaşlamıştır. Renk (kırmızılık), kırmızılık değerleri, ten rengi ve görsel puanlardaki yansıması olarak biberiye eklenen ve biberiye eklenmeyen etler karşılaştırıldığında etteki sağlamlık daha fazla olduğu bulunmuştur. 4 biberiye preparatı test edildiğinde yağda çözülebilir, daha konsantre preparat (HT-O) diğer 3 tip testle karşılaştırıldığında korunmuş etin kalitesi üzerine daha etkili olduğu saptanmıştır. Kamel (2000), yem katkısı olarak kullanılan biberiye ve adaçayı ekstraktlarının broyler etinde yağ oksidasyonuna karşı etkin oldukları, antioksidant etkilerinin karotenoid ve flavonoidlerden kaynaklandığı, özellikle quercetin ve silibinin reaktif oksijen türlerinin zararlı etkilerine karşı, E vitamininde bulunan tokoferoller kadar hücre ve dokuları koruyabildiği belirlenmiştir. Hernández ve ark. (2004), tarçın, biber, yabani mercanköşkü, ada çayı, biberiye ve kekikten oluşan bitkisel ekstrakt karışımlarının, broylerlerin büyüme performansı, besin madde sindirilebilirliği ve sindirim organlarının gelişimine etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada 4 muamele grubu (Kontrol; 10 ppm avilamycin (AB); yabani mercanköşkü, tarçın ve biberden oluşan 200 ppm esans yağ ekstraktı (EOE); ada çayı, kekik ve biberiyeden oluşan 5000 ppm Labiatae ekstrakt (LE) grubu) oluşturmuşlardır. Deneme sonucunda yem tüketimi ve yemden yararlanma oranı bakımından gruplar arasında farklılık gözlemlenmemiştir günlük yaşlarda LE grubu, kontrol ve EOE grubundan daha hızlı büyümüşlerdir (Sırasıyla; 68.8, 63.9, 61.6 g/gün). Antibiyotik ve bitkisel ekstrakt katkısı, besin maddelerinin tüm sindirim sistemi ve ileum sindirilebilirliğini iyileştirmiştir. Başlangıç yemi (1-21. gün) için, LE katkısı dışkının kuru madde sindirilebilirliğini (P<0.01), tüm katkılar ise ham yağ sindirilebilirliğini iyileştirmiştir (P<0.001). Fakat ham proteinin sindirilebilirliğini etkilememiştir (P>0.1). Başlangıç yemine (1-21.gün), AB, EOE ve LE katkısı ileumda kuru madde ve nişastanın sindirilebilirliğini arttırmış (P<0.01), fakat ham proteinin sindirilebilirliğini etkilememiştir (P>0.1). Bütün katkılar bitiş yemlerinde (21-42), dışkı kuru madde ve ham protein sindirilebilirliğini iyileştirmiştir. Bezel mide, taşlık, karaciğer, pankreas, kalın ve ince bağırsak ağırlıklarında bir farklılık gözlemlenmemiştir. Ölüm oranı, LE ve EOE rasyonları ile beslenen gruplarda, AB ve kontrol grubuyla kıyaslandığında daha 15

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU düşük bulunmuştur (sırasıyla % 3.3, 3.3, 6.6 ve 10). Çalışmada kullanılan bitkisel ekstrakt karışımları, broyler yemlerinin sindirilebilirliğini iyileştirmiştir. Sindirilebilirlik üzerine farklı katkıların etkileri performansı bir miktar iyileştirmiş, fakat bu etki istatistiki olarak önemli bulunmamıştır (P>0.1) Çiftlik ve Deney Hayvanlarının Rasyonlarında Kekik Yağının Kullanımına İlişkin Çalışmalar Thymol ve carvacrolün, tavuklarda serum kolesterol konsantrasyonunu düşürdüğü bildirilmiştir (Case, 1995). Thymol ve carvacrolün, kolesterolü düşürücü etkisi, kolesterol sentez enzimi 3-hydroxy-3-methylglutaryl Co enzim A (HMG- CoA) nın inhibe edilmesine atfedilmektedir (Elson, 1995). Bölükbaşı ve ark.(2007), mevcut çalışmada, rasyona kekiğin eklenmesi ile yumurtacı tavukların performansı ve dışkıdaki E.coli konsantrasyonları üzerine etkilerini incelemeyi amaç edinmişlerdir. 64 adet 24 haftalık yaşta White Lohman LSL yumurtacı tavukları eşit bir şekilde tesadüfî olarak 4 gruba tahsis edilmiştir (n=16). Her muamele 4 kez tekrarlanmıştır. Deneysel yemler bazal yeme % 0, 0,1, 0.5 ve 1 seviyelerde kekik eklenmesi ile hazırlanmıştır. %1 seviyesinde kekik eklenen grup kontrol grubu ile karşılaştırıldığında yem tüketiminin azaldığını bulmuşlardır. Buna karşılık yemden yaralanma oranı ve yumurtacı tavukların yumurta üretimi %0,1 ve 0.5 seviyelerde kekik eklenen grupta iyileşmiştir. Aynı zamanda %0,1 ve 0,5 kekik seviyesinin kullanımı yumurtacı tavuklarda dışkıda E.coli konsantrasyonunu önemli bir şekilde azaltmıştır (p<0.05). Lee ve ark. (2003), tıbbi bitkilerde bulunan esans yağlardan timol ve onun izomeri olan karvakrolün broyler yemlerinde antibiyotiğe alternatif olabilirliğini araştırmışlardır. Timol ve karvakrolün her biri, broyler yemlerine 0 ve 200 ppm düzeylerinde katılırken, timol ve karvakrolün kolesterolü düşürücü etkilerini belirlemek için de rasyona % 0 ve 1 oranlarında kolesterol ilavesi yapılmıştır. Karvakrol, 0-28 günlük yaşta broylerlerin yemden yaralanma oranını iyileştirmiş, yem alımı ve ağırlık kazancı ile birlikte plazma trigliserid düzeyi ve plazma fosfolipid düzeyini önemli ölçüde düşürmüştür. Timolün ise bu parametreler üzerine etkisi olmamıştır. Toplam plazma, HDL, karaciğer serbest ve esterleşmiş kolesterol 16

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şerife BEYAZITOĞLU düzeyi, tim ol ve karvakrolün ilavesiyle değişmemiştir. Kolesterol ilavesiyle toplam plazma kolesterol, plazma trigliserid, karaciğer serbest ve esterleşmiş kolesterol düzeyi önemli ölçüde artarken, toplam kolesterol içersindeki HDL nin oranı ve plazma fosfolipid düzeyi önemli ölçüde azalmıştır. Araştırmacılar esans yağların yemden yararlanma ve lipid metabolizması üzerine etkili olabileceği sonucuna varmışlardır. Avcı (2004), etlik piliç yemlerinde bitkisel ekstrakt kullanımının besi performansına etkisini belirlemek amacıyla bir çalışma yapmıştır. Deneme, karma yemde 50 ppm bitkisel ekstrakt katkısı olacak şekilde; kekik, rezene, zencefil, biberiye ve çörek otu ve bunların hepsinin karışımını içeren gruplar ile herhangi bir katkının kullanılmadığı kontrol grubu yanında organik asit ve mannanoligasakkarit içeren ticari karma yem grubundan oluşmuştur. Etlik piliçlerin yem tüketimleri, yemden yararlanma oranları, canlı ağırlık artışları ve ileum Enterobactericeae populasyonlarının karma yeme ilave edilen ticari ve bitkisel esktrakt katkılarından etkilendiklerini (P<0.05), karkas randımanları ve karaciğer ağırlıkların ise uygulamadan etkilenmediklerini (P>0.05) bildirmiştir. Deneme sonunda en fazla yem tüketimi ve canlı ağırlık kazancı kekik grubunda, en iyi yem değerlendirme oranı ticari karma yem grubunda, en düşük enterobakter sayısı ve en yüksek karkas randımanı rezene grubunda, en yüksek karaciğer ağırlığı kekik ve en düşük karaciğer ağırlığı da biberiye grubunda bulunmuştur. Botsoglou ve ark. (2003b), hindi yemlerine ilave edilen kekik esansiyel yağı (100 ve 200 mg/kg) ile α- tokoferol asetatın (200 mg/kg) 9 gün gibi bir süreyle buzdolabında depolanan çiğ ve pişmiş hindi göğüs ve but etlerinin lipid oksidasyonuna karşı etkilerini araştırmışlardır. Kekik esansiyel yağının her iki düzeyi ve α-tokoferol asetat hindi etlerinde lipid peroksidasyonunu kontrole göre önemli düzeyde önlemiştir. Yüksek dozda kullanılan kekik (200 mg/kg) düşük dozda (100 mg/kg) kullanılana göre daha etkili olurken 200 mg/kg düzeyindeki kekik esansiyel yağı α-tokoferol asetat ile benzer etki göstermiştir. Catalá ve ark. (2004), bitkisel ekstraktların ve broylerlerin yetiştirilme koşullarının bağırsak morfolojisi ve ileum sindirilebilirliği üzerine etkilerini belirlemek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. Dört grup oluşturulmuştur: Negatif 17