T.C. MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) RAYLI SİSTEMLER TEKNOLOJİSİ DEVER

Transkript

1 T.C. MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) RAYLI SİSTEMLER TEKNOLOJİSİ DEVER ANKARA-2008

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ KURPLARDA DEVER HESABI Deverin Tanımı, Formülü Teorik, Normal ve Minimum Dever İle Veriliş Şekilleri Teorik Dever Normal (İdeal) Dever Minimum Dever Sürate Göre Olması Gereken Dever Rampa Eğimi ve Uzunluğunun Bulunması Dever Rampa Eğiminin (Meylinin) İstenilen Sürate Uygun Olmaması Hâlinde Dever Rampasının Herhangi Bir Noktasında Dever Hesabı Parabolde Dever Taksimatı...8 UYGULAMA FAALİYETİ...10 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...11 ÖĞRENME FAALİYETİ KURPLARDA DEVER KONTROLÜ YAPMAK Dever Toleransları Makaslara Dever Verilmesi İstasyon Yollarında ve Kesişen Hatlarda Dever Hemzemin Geçitlerde Dever Verilmesi Deverin Az veya Fazla Olmasının Sakıncaları Dever Noksan Olursa Dever Fazla Olursa Tenzilli Dever ve Uygulandığı Yerler Dever Akordları Dever Rampası Eğiminin Istenilen Sürate Uygun Olmaması Hâlinde Dever Akordu Uygulanması Merkezleri Aynı Yönde Olan İki Kurpta PO lar Arası Mesafenin V/5 ten Küçük Olması Durumunda Dever Akordunun Uygulanması Bir Kurbun İki PF si Arasındaki Mesafenin V/5 ten Küçük Olması Hâlinde Dever Akordunun Uygulanması Aynı Yönde ve PO ları Müşterek Sepet (Kontr- Birleşik) Kurbun Dever Akordu Yapılması Merkezleri Aynı Yönde ve PO ları İç İçe Girmiş Sepet (Kontr- Bindirme) Kurpta Komşu Parabollerde Dever Akordu Uygulanması PO ları Müşterek S Kurplarda Dever Akordu Yapılması PO lar Arası (C mesafesi) V/5 ten Az Olan ve Sürat, Yarıçap ve Deverleri Değişik S Kurplarda Dever Akordu Yapılması PO lar Arası (C Mesafesi) V/5 ten Az Olan S Dever Akordu Yapılması Dever Akordu Uygulanırken...25 UYGULAMA FAALİYETİ...26 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...27 MODÜL DEĞERLENDİRME...29 CEVAP ANAHTARLARI...30 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...31 KAYNAKÇA...32 i

4 AÇIKLAMALAR KOD 582YIM242 ALAN Raylı Sistemler Teknolojisi DAL/MESLEK Raylı Sistemler İnşaat MODÜLÜN ADI Dever Kurplarda dever hesabı ve taksimatı yapılmasının MODÜLÜN TANIMI aşamalarının anlatıldığı öğrenme meteryalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL Kurplar modülünü başarmak. YETERLİK Kurplarda dever hesabı ve kontrolünü yapmak. Genel Amaç Gerekli ortam sağlandığında kuralına uygun olarak kurplarda dever hesapları ve taksimatı ile kontrolünü MODÜLÜN AMACI yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Kurplarda dever hesabı yapabileceksiniz. 2. Kurplarda dever kontrolü yapabileceksiniz. EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME AÇIKLAMALAR Çelikmetre, hesap makinesi, dever, tebeşir. Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-cevap)uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. ii

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Bir tören yürüyüşünde dörtlü sıralı bir gruba sağa çark komutu geldiğinde sağ baştaki öğrenci yerinde sayarken sol baştaki öğrenci ise yürüyüşüne devam ederek dönüşü tamamlar. Bir araç dönüş yaptığı zaman sola dönecekse sol teker 2 tur atarken sağ teker 4-5 tur atar. Böylelikle dönüşü tamamlar. Ancak sol baştaki öğrenci yol kateder. Araçta da sağ teker fazla döndüğü için sol tekere nazaran fazla yol kateder. Raylı sistemlerde tekerlekler dingille birlikte hareket ettikleri için sağ ve sol tekerler dönüşlerde aynı yolu katetmeye çalışır. Alınan yol aynı olunca dönüşlerde gerçekleşmemektedir. Bu sebeple dönüşü sağlamak için tekerleklerde yuvarlanma yüzeyleri 1/ 50 eğimle yapılmış, dolayısı ile dönüşlerde tekerlek çapındaki küçülme ve büyümeler sayesinde dönüşler ekartman mesafesi artırılarak kolaylaştırılmıştır. Ancak alınan yol miktarını kurtaramadığı durumlarda dış rayı yukarı kaldırararak iç ve dış ray boyu birbirine yaklaştırılır. Ayrıca virajlarda oluşan merkezkaç kuvvetini yol ekseninin içinde yok etmek için raylı sistem araçlarının deray olmalarını engellemek için dış rayda kaldırma miktarı fizik kurallarına uygun olarak hesaplanır. Unutulmamalıdır ki aynı yoldan farklı hız ve ağırlıkta araçlar çalıştırılmakta, ayrıca gidişe göre iniş eğimli bir kurp dönüşte çıkış eğimli bir kurp olur. Böylece bu kurpta seçilecek hız inişe ya da çıkışa göre mi yapılmalı? diye aklımızda sorular oluşur. Başarılı olmanızı dileriz. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Bu faaliyet sonunda gerekli ortam sağlandığında kuralına uygun olarak yatay kurplarda dever hesaplarını, bakım ve tamirini yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Dever nedir? Araştırınız. Deverin nasıl ve ne kadar verildiğini araştırınız. Araştırma sonuçlarını sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. KURPLARDA DEVER HESABI 1.1. Deverin Tanımı, Formülü Teorik, Normal ve Minimum Dever İle Veriliş Şekilleri Kurplarda belirli hızda giden vasıtaları savurmak isteyen merkezkaç kuvvetini, sıfıra indirmek, yani devirme momentini sıfır yapabilmek için merkezkaç kuvveti ile vagonun kitle olarak ağırlığını gösteren kuvvetin bileşkesini ray üzerinden geçen düzleme dik ve yol açıklığının ortasına (mihverine) getirmek üzere dış rayın bir miktar kaldırılması gerekir. İşte merkezkeç kuvvetleri karşılamak ve zararsız hâle getirmek için yatay kurplarda dış ray dizisinin iç ray dizisine nazaran belirli bir miktarda yükseltilmesine dever denir. Dever hız ile doğru orantılı, yarıçap ile ters orantılıdır. Yani hız arttıkça dever de artar. Yarıçap büyüdükçe dever küçülür. Dever, hesabına ve uygulanışına göre üçe ayrılır Teorik Dever Adından da anlaşılacağı üzere pratikte uygulanmayan ancak hattın coğrafi yapısının uygun olması hâlinde (eğimsiz yollarda) uygulanabilecek en fazla dever miktarına denir. Teorik dever uygulandığında özellikle eğimli ve düşük süratli yollarda kurbun iç raylarında aşırı aşınma ve akıcı hamuleli vagonlarda içe devrilmeler meydana geleceğinden uygulanması mümkün değildir. V 2 V 2 d= 0, metre d= 11, mm. R R Bu formülde bulunan devere teorik dever ve formüle de teorik dever formülü diyoruz. 3

8 Normal (İdeal) Dever Eğimli yollarda ve her türlü coğrafi yapıda uygulanabilen deverdir.teorik deverin uygulanmasındaki sakıncalar nedeniyle devletler, raylarda en az aşınma yaratan ve hatta uygulanabilecek değişik dever formüllerini kullanıp tatbik etmektedirler. Almanya da ve bizde; 8 x V 2 d= Dever miktarı (mm) d = R 8 = Değişmez kat sayı V= Saatte hız (km/s) R= Kurbun yarıçapı (m) formülü kullanılmakta olup Bayındırlık Bakanlığı nca da bu formül dever formülü olarak kabul edilmiştir. Dever hatta uygulanan en yüksek hıza göre verilir (Yüksek hıza göre dever verilmesi; Genel Md T.ve /19131,1505 S.Emirleri ile belirtilmiştir. Aynı emir T.de G.Md.çe teyit edilmiştir.). Örnek : R= 500 m V= 90 km/sa. d=? 8 x V 2 8 x 90 x d = = = = = 130 mm R Bu formül ile bulunan dever değerleri 5 ve 10 mm lere yuvarlanarak uygulanır.örneğin; 128 mm bulunan dever 130 mm olarak uygulanır. Dever formülüne göre normal hız formülü; d x R V= olur Minimum Dever Merkezkaç kuvvet dolayısı ile yolcular ve eşya, vagon içinde bir kuvvete maruz kaldıklarına göre yolcuları rahatsız etmeyecek şekilde ve gerekse devirme momentinin yüksek olmaması şartı ile teorik deverden bir miktar indirme yapılması kabul edilmiş olup bu miktar; (1500 x y ) kadardır. y = Konfor sayısı olup Fransa'da 0,1, Almanya'da 0,06 olarak kabul edilmiştir. Bizde teorik deverden (1500 x 0,066) = 100 mm. düşülmektedir. (minimum dever formülünde olduğu gibi) 4

9 Trenlerin emniyet içinde seyredebilecekleri arızi durumlarda (normal deverin verilmesi mümkün olmayan hâllerde) verilmesi gereken en az dever miktarıdır. dmin = Minimum dever miktarı (mm) 11,8 x V 2 R = Yarıçap (m) dmin= formülü ile bulunur. V = Saatte hız (km/h) R 11.8 = Sabit katsayı 100 = Sabit sayı 1.2. Sürate Göre Olması Gereken Dever Rampa Eğimi ve Uzunluğunun Bulunması 5

10 Vasıtaların aliğmandan dever rampasına ve dever rampasından sabit deverli kurba geçişlerinde meydana gelen dönme hareketleri sebebiyle tekerleklerden bazıları hafifler, bazıları da fazla yüke maruz kalır. Bu hâl hız ile doğru orantılıdır. Tekerleklerin daha fazla hafiflemesi ve bundan da derayman tehlikesi doğmaması için dever rampalarında eğim değiştirilmemelidir. Bundan kaçınılamıyorsa yuvarlatma yarıçapları (düşey kurp yarıçapları) mümkün olduğunca büyük olmalıdır. Herhangi bir sürate göre olması gereken en fazla dever rampa eğimini ve dever rampa uzunluğunu bulmak için; 1 1 Dever rampa eğimi = i = , istisnai hâllerde (en fazla) = i = olmalıdır. 10 V 8 V 1 V (büyük-eşit) 200 km/h olan yollarda ideal dever rampa eğimi; i = V formülü ile hesaplanır. Deveri ve sürati belli bir kurpta olması gereken ideal dever rampa uzunluğunu; 10 xvxd L= formülü ile buluruz x V x d V=200 ve üzeri yollar için ise; L= formülü ile buluruz Sonuçlar metre cinsinden çıkar. Buna göre ; d = 120 mm V = 100 km / saat ise; 10x100x120 L = = 120 m dir Dever Rampa Eğiminin (Meylinin) İstenilen Sürate Uygun Olmaması Hâlinde 1000 Vmax = İ (dever rampası eğimi) hiçbir zaman %02 yi geçmeyecektir. 8 x ( İ ) 6

11 Deveri ve sürati belli bir kurpta olması gereken en az dever rampa uzunluğunu; 8 xvxd L= formülü ile buluruz d = 120 mm V = 100 km / saat ise; 8x100x120 L = = 96 m dir Dever Rampası Eğimi(İ) %0 Sürat(V) km/h Dever Rampası Eğimi(İ) %0 Sürat(V)km/h Dever Rampasının Herhangi Bir Noktasında Dever Hesabı D D 1 = x X L formülü ile hesaplayabiliriz. D 1 = Parabol üzerindeki herhangi bir noktanın deveri (mm) D = Kurbun deveri (mm) L = Parabol boyu (m) X = Deveri hesaplanacak noktanın PO ya uzaklığı (m) 7

12 Örnek: Yarıçapı 350 m, rampa boyu 75 m olan ve 75 km/h azami hız uygulanan kurbun dever rampasının 25. m sindeki deveri hesaplayalım. R= 350 m L= 75 m V= 75 km/h X= 25 m D=? D 1 =? Önce kurbun deverini hesaplayalım. 8 x V 2 8 x 75 x D = = = = = 129 mm R Sonra da aradığımız deveri hesaplayalım. D 129 D 1 = x X = x 25 = 43 mm L Parabolde Dever Taksimatı R = 400 m. 8.V 2 8 x 80 x 80 V = 80 km/h D = = = 128 mm Parabol boyu = L = 85 m R 400 D 1 = D den 1 m deki deveri buluruz. L = 1.5 mm 1 m deki dever. 85 8

13 PO=D 1 = 0 m. dever= 0 dır. D 2 =10 m.deki Dever=10x1.5=15 mm. D 3 =20 m.deki dever=20x1.5=30 mm. D 4 =30 m.deki dever=30x1.5=45 mm. D 5 =40 m.deki dever=40x1.5=60 mm. TO=42.5 m.deki dever=42.5x1.5=64 mm. D 6 =50 m.deki dever=50x1.5=75 mm. D 7 =60 m.deki dever=60x1.5=90 mm. D 8 =70 m.deki dever = 70 x 1.5 = 105 mm. D 9 =80 m.deki dever = 80 x 1.5 = 120 mm. PF= D 10 =85 m.deki dever = 85 x 1.5 = 128 mm. Ayrıca paraboldeki travers sayısı tespit edilir. Tam deveri travers sayısına böldüğümüz zaman paraboldeki bir adet traverse düşen dever miktarını buluruz. PO dan itibaren travers sayısı ile travers başına düşen dever miktarını çarptığımızda traversin bulunduğu noktanın deverini buluruz. Yukarıdaki kurbun parabolündeki dever taksimatı için; L= 85 m olup travers aralığı yaklaşık 0.63 m olacağı kabulü ile; L = = 135 adet travers vardır (veya 0.62 m ye bölünür.) D 130 Bir traverse düşen dever = = = 0.96 mm dir PO= 0 traverste dever 0 mm 1 traverste dever 0.96 mm 2 traverste dever 1.92 mm 3 traverste dever 2.88 mm 4 traverste dever 3.84 mm 5 traverste dever 4.80 mm PF=135 traverste dever mm 130 mm dir. 9

14 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Öneriler Mevcut hat üzerinde yatay kurplarda meydana gelen deformasyonların tamiri için yolun cinsine ve hizmet sınıfına göre yolu miğferine getirmek için teorik deverin nasıl hesaplandığını ve kullanım yerlerini araştırınız. Normal (ideal) dever nasıl hesplanır? Kullanım yerlerini araştırınız. Dever rampa eğiminin (meylinin) istenilen sürate uygun olmaması hâlinde dever rampası boyunu bulunuz. Minimum dever nasıl hesaplanır kullanım yerlerini araştırınız. Birimlere dikkat ediniz. Dever rampası boyunu bulunuz. Traverslere göre dever miktarını bulunuz. Yaptığınız bu hesaplara göre yolu tekrar miğferine getiriniz. 10

15 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME DOĞRU YANLIŞ SORULARI Aşağıdaki soruların cevaplarını doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz. Nu. SORULAR Doğru Yanlış 1 Mevcut hat üzerinde bulunan 700 m yarıçaplı yatay kurpta 90 km/h hız uygulaması yapılacaktır. Buna göre teorik deverin miktarı 92,57mm dir. 2. Mevcut hat üzerinde bulunan 700 m yarıçaplı yatay kurpta 90 km/h hız uygulaması yapılacaktır. Buna gore minimum dever miktarı, 50mm dir. 3. Mevcut hat üzerinde bulunan 700 m yarıçaplı yatay kurpta 90 km/h hız uygulaması yapılacaktır. Buna gore normal (ideal) dever miktarı, mm dir. 4. Mevcut hat üzerinde bulunan 700 m yarıçaplı yatay kurpta 90 km/h hız uygulaması yapılacaktır. Buna göre dever rampa eğimi dir. 5. Mevcut hat üzerinde bulunan 700 m yarıçaplı yatay kurpta 90 km/h hız uygulaması yapılacaktır. Buna gore ideal dever rampa uzunluğu 833 m dir. 6. Mevcut hat üzerinde bulunan 700 m yarıçaplı yatay kurpta 90 km/h hız uygulaması yapılacaktır. Buna gore dever rampa eğimi 0.2 mm dir. 7. Mevcut hat üzerinde bulunan 700 m yarıçaplı yatay kurpta 90 km/h hız uygulaması yapılacaktır. Buna gore dever rampasının 25. m deki deveri 5 mm dir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. 11

16 DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Çevrenizde bildiğiniz demir yolunu ziyaret ederek şöminman kontrolünü yapıp şöminman oluşmaması için gerekli tedbiri alınız. Daha sonra aşağıdaki değerlendirme ölçütlerine vereceğiniz cevaplarla kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır Normal (İdeal) dever nasıl hesaplanır. Kullanım yerlerini araştırdınız mı? Dever rampa eğiminin (meylinin) istenilen sürate uygun olmaması hâlinde dever rampası boyunu buldunuz mu? Minimum dever nasıl hesplanır. Kullanım yerlerini araştırdınız mı? Dever rampası boyunu hesapladınız mı? Traverslere göre dever miktarını hesapladınız mı? Düzenli ve kurallara uygun çalışma Mesleğe uygun kıyafet giydiniz mi? Çalışma alanını tertipli-düzenli kullandınız mı? Uygun araç gereci seçip kullandınız mı? Zamanı iyi kullandınız mı? Çalışma alanını tertipli-düzenli bıraktınız mı? DEĞERLENDİRME Yapılan değerlendirme sonunda Hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın tamamı Evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. 12

17 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Bu faaliyet sonunda gerekli ortam sağlandığında contalarda imbisat payı düzenlenmesini uygulayabilecek ve imbisat payı ayarı yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: İmbisat payı nedir? Araştırınız. İmbisat payı ayarı yapılırken dikkat edilecek hususlar nelerdir? Araştırma sonuçlarını sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. KURPLARDA DEVER KONTROLÜ YAPMAK 2.1. Dever Toleransları Süratler (km/s) Ölçme Boyu 40 V 60 V 80 V V m Aralıkla Ölçülen Dever Farkı mm mm mm 15 mm Dever Rampa Eğimi (Binde) , Makaslara Dever Verilmesi Özel durumlar hariç makas sapan yollarına dever verilmez. Özel (hususi) makaslara dever verilmesi : Sapan ve doğru yolları R1 ve R2 yarıçaplı, aynı merkezli (yönlü) iki kurp üzerinde olduğunu farz edelim. Bu durumda her iki kurp için ayrı ayrı iki dever vermek icap edecektir. Hâlbuki makasın dil takımını hareket ettirebilmek bakımından makası komple (tümünü) bir tek eğik düzlem üzerine koymak gerekir. Bu durumda makasın bulunduğu kısımda ancak dever verilebilir. Makastan sonraki kısımda hattın dış rayını yükseltmek, iç rayını alçaltmak suretiyle her iki kurba da dever verilebilir. İki hattan hangisi daha önemliyle makasa o hattın deveri verilir. Eğer her iki hat aynı ehemmiyette ise o takdirde ortalama bir dever verilir. 13

18 Makasın doğru yoluna göre sapan yoluna üstünlük tanınmış ise sapan yolda hesaplanan deverin verilmesi hâlinde doğru yoldan geçen vasıtaların yana eğilmesine sebep olacaktır. Bunun için dever düşürülerek uygulanır. Bu durumda demiryollarında maksimum dever 60 mm olarak sınırlandırılmıştır. Sapan ve doğru yollar zıt yönlü kurplar üzerinde ise (simetrik makas ise) bu takdirde dever verilmez. Bu durumda hızın düşürülmesi gerekir İstasyon Yollarında ve Kesişen Hatlarda Dever İstasyonlarda istenen deverin verilmesine genellikle imkân bulunamaz. Bu takdirde hiç olmazsa durmadan geçen trenlerin geçtiği yol üzerindeki kurplarda mümkün olduğu kadar hesap edilen devere yakın bir dever verilmeye çalışılır. Buda mümkün olmazsa trenlerin hızı düşürülür. İstasyon giriş ve çıkışlarında makasa yakın kurplarda tenzilli dever uygulanmalıdır. Kesişen iki demir yolundan birinin kurp olması hâlinde, bu kurba dever verilmez Hemzemin Geçitlerde Dever Verilmesi Kurplu hemzemin geçitlerde; araçların patinaj yapmaması, araçların altının kurbun dış rayına çarpmaması ve dolayısı ile kazalar meydana gelmemesi için iç raydan dış raya olan yol eğimi yüzde 7 den fazla olmamalıdır. Geçitlerde eğim; Dever = = 0,07 ekartman (1500) 1500 formülü ile bulunur. Formülde görüldüğü gibi kurplu hemzemin geçitlerde (tek hatlı da olsa) 105 mm den fazla dever vermek sakıncalıdır. Ancak, tek hatlı hemzemin geçitlerde yolun içi ve dış rayın dışından itibaren en az 50 m lik kara yolu kesimi eğimsiz olarak asfalt veya betonla (oynak olmayan kaplama ile) kaplanırsa normal dever uygulanır. Çift ve daha fazla hatlı hemzemin geçitlerde ise yukarıda belirtildiği şekilde dolgu yapılamayacağından 100 mm den fazla dever verilmez. Bunun sağlanması için bu noktada gerekirse seyir sınırlaması yapılır Deverin Az veya Fazla Olmasının Sakıncaları Dever Noksan Olursa Geçen trenler, dış ray dizisine yüklenerek ray mantarının iç yüzünü süratle aşındırır. 14

19 Ray dışa doğru devirmeye çalışır. Bu yüzden bu raya ait küçük malzemeler daha çabuk gevşer ve laçkalaşır. Zorlama sonucu travers yatakları çabuk bozulur. Ekartmanda açılmalar meydana gelir. Dış ray tarafındaki balast çabuk parçalanır, ufalanır. Tekerlek bodenlerinin dış ray mantarına sürtünmesi sonucu fren etkisi artar, ek dirençler meydana gelir. Bu da çekme gücünü düşürür. Tren içindeki hayvan, insan ve eşyaların kurp dışına doğru itilip dengelerinin bozulmasına ve yerlerinin değişmesine, dolayısıyla akıcı ve kayıcı cisimlerin vagon içinde dış ray yönüne kaymasına ve dingil basınç dengesinin bozulmasına, dış ray tarafındaki dingil yataklarının yanmasına,aynı zamanda merkezkaç kuvvetinin daha da artmasına neden olur Dever Fazla Olursa Tren, gereğinden fazla iç ray üzerine yüklenir ve iç rayda ezilmeler meydana gelir. Vagon ve makinelerin iç tarafta kalan üst köşeleri tünel, kafes, kirişli köprü gibi sanat yapılarının yan duvarlarına sürterek tehlike yaratır. Tren içindeki hayvan, insan ve eşyaların kurp içine doğru itilip dengelerinin bozulmasına ve yerlerinin değişmesine, dolayısıyla akıcı ve kayıcı cisimlerin vagon içinde iç ray yönüne kaymasına ve dingil basınç dengesinin bozulmasına, iç ray tarafındaki dingil yataklarının yanmasına neden olur Tenzilli Dever ve Uygulandığı Yerler Yolun eğimi ve deverinin araçlar için karşı bir direnç oluşturduğunu biliyoruz. Yüksek eğimli hat kesimin olduğu kurplarda dever tenzil edilerek yani azaltılarak uygulanır. Böyle hat kesimlerinde bazı yerlerde eğimin binde 15 i (% 0 15) geçtiği devamlı rampalarda dever 1/3 indirilerek 2/3 uygulanır. Örneğin, normal dever 120 mm ise 40 mm indirilerek 80 mm dever verilir. Ancak verilecek tenzili dever minimum deverden az olamaz. (29/3/1973 T.ve /19131,1505 S.Em. gereği) Örnek : R= 260 m V= 65 km/s D nor = 130 mm. olan bir kurpta tenzili dever uyguladığımızda 130/3x2=87 mm. vermemiz gerekir ki ancak bu kurpta minimum dever 92 mm. olduğundan bu kurpta verilecek tenzilli dever 92 mm den aşağı olamaz. Yolu devamlı minimum deverde tutmak mümkün olamayacağı için, uygulanacak dever minimum deverden en az 10 mm. fazla olmalıdır. 15

20 Gabari bakımından dar ve sorunlu olan tüneller ile özellikle kafes kirişli köprülerdeki kurplarda tam dever verilmez. Çünkü verildiği takdirde deverin etkisiyle tünellerde ve köprülerde kurp iç rayı tarafında gabaride daralmalar dolayısıyla da sürtünmeler meydana gelebilir. Böyle yerlerde belirtilen nedenlerle tenzilli dever (indirimli dever) uygulanır. Tenzilli dever uygulanacak kurplar için bölgenin teklifi ile yol dairesinin onayının alınması gereklidir. Demiryolu araçları kurptan geçerken bir miktar kurbun fleşinden, bir miktarda deverden dolayı iç tarafa taşacaklarından kurp üzerinde bulunan tünel, kafes kirişli köprülerde serbest saha gabarisini bir miktar artırmak lazımdır. Bunun için buralarda bulunan kurplarda deverden dolayı deverin en az iki katı kadar yol mihveri dış ray tarafına kaydırılır ve fleşten dolayı artırılacak miktar da ; L 2 F = olduğundan toplam; 8R e = Gabarinin artırılacak miktarı e = 2h olur. h = Kurbun deveri 8R L = Vagonun şase uzunluğu R = Kurbun yarıçapı R = 300 m h = m L = 19 m. (En uzun vagonun boji mihverleri arası mesafe) e =? L 2 L 2 19 x e = 2h = 2 x = = 0,26 + 0,15 = 0.41 m. 8R 8 x Bu nedenle tünel ve kafes kirşli köprülerde bulunan değer kadar yol mihveri merkezden dışa doğru kaydırılacaktır. Vagon fleşinden dolayı 1h (dever) miktarı kadar yolu dışarıya almakta yeterli olacağından, tünellerde yol mihverini tünel mihverinden, toplam 3h miktarı kadar dışarıya almak gerekir Dever Akordları Bazı küçük yarıçaplı kurpların parabollerindeki dever taksimatlarında aşağıda belirtildiği şekilde olumsuzluklar çıkabilir. Bu durmda deverde ayarlamalar ve düzenlemeler yapılır. Bu işlemlere dever akordu denir. 16

21 Dever Rampası Eğiminin Istenilen Sürate Uygun Olmaması Hâlinde Dever Akordu Uygulanması Bunun için dever rampası boyu, istenilen sürate uygun eğim verilmesini sağlayacak kadar uzatılır. Not : Yapacağımız dever akordunda PO da verilecek dever 10 mm yi geçmeyecek ve PF de D min minimum deverden az olmayacaktır. Mevcut bir kurpta dever rampası kısa ve dik, dever rampa eğimi %02 (binde iki) olacak şekilde dever akordunu yapılması; Örnek : R = 300 m. D = 120 mm. L 1 = 48 m. V = 70 km/h İ 1 = İ 2 =0.002 olunca ; H 120 L 2 = = = 60 m olur İ x V x 70 2 Dmin = = = = 93 mm R 300 Yapacağımız dever akordunda PO da verilecek dever 10 mm geçmeyecek ve PF de verilecek dever minimum deverden az olmayacağından ; d 1 10 d 1 = 10 mm. kabul edersek a = = = 5 m olur. İ b = L 2 ( L 1 + a ) = 60 ( ) = = 7 m d 2 = İ 2 x b = x 7 = m. = 14 mm Dmin = 93 mm. idi. PF deki dever = 106 mm 93 < 106 olduğuna göre uygulanması mümkündür. 17

22 Önemli not : Mecbur kalmadıkça aliğman tarafına dever verilmemelidir. Sürate göre dever rampa eğimi verilirken PF de verilecek dever minimumu deverden az olmayacak şekilde kurp içine doğru parabol boyu uzatılır. Bu mümkün olmuyorsa yukarıdaki işlem yapılır Merkezleri Aynı Yönde Olan İki Kurpta PO lar Arası Mesafenin V/5 ten Küçük Olması Durumunda Dever Akordunun Uygulanması C V/5=k olmalıdır. Şayet C < k ise aşağıda verilen formüllere göre dever akordu yapılmalıdır. k c a = ( ) x İ 2 d = a x İ 1 = b x İ 2 k = V / 5 İ 1 + İ 2 k c b = ( ) x İ 1 İ 1 + İ Bir Kurbun İki PF si Arasındaki Mesafenin V/5 ten Küçük Olması Hâlinde Dever Akordunun Uygulanması PF ler arasına V/5 kadar bir sahanlık bırakılacak şekilde dever rampası teşkil edilir. C V / 5 = k olmalıdır. Şayet C < k ise aşağıda verilen formüllere göre dever akordu yapılmalıdır. 18

23 k - c a = D = D x a x İ D > Dmin olmalıdır x V 2 D < Dmin = olursa sürat azaltılması gerekir. R Aynı Yönde ve PO ları Müşterek Sepet (Kontr- Birleşik) Kurbun Dever Akordu Yapılması K C a = x İ 2 İ 1 + İ 2 d 1 = a x İ 1 d 2 = b x İ 2 K C b = x İ 1 İ 1 + İ 2 19

24 Merkezleri Aynı Yönde ve PO ları İç İçe Girmiş Sepet (Kontr- Bindirme) Kurpta Komşu Parabollerde Dever Akordu Uygulanması R 1 = 300 m D 1 = 130 mm R 2 = 300 m D 2 = 130 mm L 1 = 80 m L 2 = 80 m İ 1 = İ 2 = T= R / 2 x (İ 1 + İ 2 ) R = 5000 seçilir. Y= T 2 / 2 x R T = 5000 / 2 x ( ) = 8 m Y= 8 2 / 2x 5000 Y= 64 / Y= =6 mm NOT : PF leri çakışık veya iç içe girmiş kısa bir kurbun dever akorduda aynı şekilde yapılır PO ları Müşterek S Kurplarda Dever Akordu Yapılması R 1 = 300 m D 1 = 130 mm L 1 = 80 m İ 1 = R 2 = 300 m D 2 = 130 mm L 2 = 80 m İ 2 = Dever rampası boyu = L 1 + L 2 = = 160 m 20

25 D 0.13 Dever rampası eğimi = İ 3 = = = L 1 + L %08 olmalı. I nu.lı kurbun iç rayı ile II nu.lı kurbun iç rayı PO kesişme noktasından sonra karşı kurbun dış rayı olarak devam eder. II nu.lı kurbun 1 nu.lı kazıkta yani 10.m de rayın kalkma miktarı = 10 x = = 8 mm 2 nu.lı kazıkta 20 x = = 16 mm 3 nu.lı kazıkta 30 x = = 24 mm 4 nu.lı kazıkta 40 x = = 32 mm olur. 1 nu.lı kazık 1 inci kurbun dever verilecek 15 inci kazığıdır. 15 inci kazıkta yanı 150 nci metrede rayın kalkacağı miktar; 150 x = = 120 mm 14 üncü kazıkta yanı 140 ıncı metrede rayın kalkacağı miktar; 140x0.0008=0.112=112 mm olur. Biz 15 inci kazıkta kaldıracağımız 120 mm.deveri diğer kurbun 1 inci kazığı olarak 8 mm kaldırmış olacağımızdan 15 inci kazıktaki hakiki dever D 15 -D 1 olur. 1- D 15 D 1 = ( 150 x ) ( 10 x ) = 112 mm 2- D 14 D 2 = ( 140 x ) ( 20 x ) = 96 mm 3- D 13 D 3 = ( 130 x ) ( 30 x ) = 80 mm 4- D 12 D 4 = ( 120 x ) ( 40 x ) = 64 mm 5- D 11 D 5 = ( 110 x ) ( 50 x ) = 48 mm 6- D 10 D 6 = ( 100 x ) ( 60 x ) = 32 mm 7- D 9 D 7 = ( 90 x ) ( 70 x ) = 16 mm 8- D 8 D 8 = ( 80 x ) ( 80 x ) = 0 mm PO'ların çakıştığı yerde dever O (sıfır) olur. PF 1 PO O 2 üçgeni I. kurp değerlerini PF 2 PO O 1 üçgeni II. kurp değerlerini göstermektedir. 21

26 PO lar Arası (C mesafesi) V/5 ten Az Olan ve Sürat, Yarıçap ve Deverleri Değişik S Kurplarda Dever Akordu Yapılması İki PO arası (C mesafesi ) = 10 m R 1 = 300 m D 1 = 130 mm L 1 = 80 m V 1 = 70 km/h R 2 = 400 m D 2 = 100 mm L 2 = 70 m V 2 = 80 km/h 11.8 x V x 70 2 Dmin = = = = 93 mm R 300 x ve y yi bulmak için ; Dmin x = D 2 y y = ( L 1 +L 2 +c) x 93 x 93 x = = = = 100 X = 93 ( 160 X ) = x x = 100 X = X = 193 X = X = = y = =

27 D 1 a + X 130 a = = = = D 2 y = 100 a a = = 100 a = a = = Yeni dever rampa meylimiz ; D İ 1 = = = = a + L 1 + c + L , İ 2 = = ,69 O kesişme noktasında iç rayların kalkma miktarı ; d = İ 1 x = x = = 56 mm d = İ 2 x 107,78 = x 107,78 = = 56 mm İ 1 ve İ 2 yani dever rampa meyilleri belli olduğuna göre hakiki dever miktarının bulunması için sıfır noktasına kadar ; 1 D 18 - D 1 = ( 180 x ) ( ) = = 116 mm 2 D 17 - D 2 = ( 170 x ) ( ) = = = 104 mm 3 D 16 - D 3 = ( 160 x ) ( ) = = 91.8= 92 mm Kesişme noktasında dever sıfır olur PO lar Arası (C Mesafesi) V/5 ten Az Olan S Dever Akordu Yapılması P o2 ile P o3 arasındaki mesafe V/5 olmalıdır. Aksi hâlde dever akordu yapılmalıdır. Sayısal örnek: d 1 Po3 = P o4 P o1 P o2 = d 2 23

28 Mıntıka hızı V= 80 km/h L 1 =L 2 =L 3 =L 4 =80 m R 1 =700 m. R 2 =500 m olduğuna göre kurpların deverlerini veriniz. C=P o3 -P o2 C=( )-( ) C=2 2 80/5 ; 2 16 olmadığından dever akordu yapılmalıdır. 2 8 V d1 R den: d1 73mm d2 102mm m ye tekabül eden değer: I 0, m için 9*0,4506=4,05 10 m ye tekabül eden değer bulunarak 9 m ye tekabül eden değere toplanarak P F ye gidilir m ye tekabül eden değer: I 0, m için : 3*0,6108=1,823 mm. 10 m için : 10*0,6108 = 6,108 mm 24

29 3 m ye tekabül eden değer toplanır: ,823+6, ,940+6, ,04+6, ,15+6,108 Dış raya verilecek dever miktarları: mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm. Kırmızı kota ilave edilecek miktarlar: mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm mm Dever Akordu Uygulanırken Dever rampa eğimi hiçbir zaman binde 1,5 i(%o 1.5) geçmeyecektir ( tarihli TCDD Genel Müdürlüğü emri gereği). Mecbur kalmadıkça aliğman tarafına dever verilmeyecektir. Yapılan dever akordu sonunda PO da verilecek dever hiçbir zaman 10 mm yi geçmeyecektir. Yapılan dever akordu sonunda PF de uygulanacak dever hiçbir zaman minimum deverden az olmayacaktır. 25

30 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Dever rampası eğiminin istenilen sürate uygun olmaması hâlinde dever akordu uygulayınız. Merkezleri aynı yönde iki kurpta PO lar arası mesafe V/5 ten küçük olması durumunda dever akordu uygulayınız. Bir kurbun iki PF si arası mesafesi V/5 ten küçük olması hâlinde dever akordu uygulayınız. Merkezleri aynı yönde ve PO ları iç içe girmiş sepet (kontr- bindirme) kurpta komşu parabollerde dever akordu dever akordu uygulayınız. PO ları müşterek S kurplarda dever akordu uygulayınız. PO lar arası (C mesafesi) V/5 ten az olan ve sürat, yarıçap ve deverleri değişik S kurplarda dever akordu uygulayınız. PO lar arası (C mesafesi) V/5 ten az olan S dever akordu uygulayınız. Öneriler Özel durumlar hariç makas sapan yollarına dever verilmez. İki hattan hangisi daha önemliyle makasa o hattın deveri verilir.. Bu durumda demiryollarında maksimum dever 60 mm olarak sınırlandırılmıştır. İstasyon giriş ve çıkışlarında makasa yakın kurplarda tenzilli dever uygulanmalıdır. Kesişen iki demir yolundan birinin kurp olması hâlinde, bu kurba dever verilmez. Hemzemin geçitlerde dever tenzilli dever uygulanacak kurplar için bölgenin teklifi ile yol dairesinin onayının alınması gereklidir. 26

31 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME DOĞRU YANLIŞ SORULARI Aşağıdaki soruların cevaplarını doğru ve yanlış olarak değerlendiriniz SORULAR Doğru Yanlış Dever akordu uygulanırken dever rampa eğimi hiçbir zaman binde 1,5 i geçmeyecektir. ( tarihli Genel Müdürlük emri gereği) Dever akordu uygulanırken mecbur kalınmadıkça aliğman tarafına dever verilmeyecektir. Yapılan dever akordu sonunda PO da verilecek dever hiçbir zaman 20 mm yi geçmeyecektir. Dever akordu uygulanırken yapılan dever akordu sonunda PF de uygulanacak dever, hiçbir zaman minimum deverden az olmayacaktır 4 Özel durumlar hariç makas sapan yollarına dever verilir İki hattan hangisi daha önemliyle makasa o hattın deveri verilmez. Bu durumda demiryollarında maksimum dever 60 mm olarak sınırlandırılmıştır. İstasyon giriş ve çıkışlarında makasa yakın kurplarda tenzilli dever uygulanmamalıdır. Kesişen iki demir yolundan birinin kurp olması hâlinde, bu kurba dever verilmez. Hemzemin geçitlerde dever tenzilli dever uygulanacak kurplar için bölgenin teklifi ile yol dairesinin onayının alınması gerekmez. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz. 27

32 DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır Dever rampası eğiminin istenilen sürate uygun olmaması hâlinde dever akordu uyguladınız mı? Merkezleri aynı yönde iki kurpta PO lar arası mesafenin V/5 ten küçük olması durumunda dever akordu uyguladınız mı? Bir kurbun iki PF si arası mesafesi V/5 ten küçük olması hâlinde dever akordu uyguladınız mı? Merkezleri aynı yönde ve PO ları iç içe girmiş sepet (kontr- bindirme) kurpta komşu parabollerde dever akordu uyguladınız mı? PO ları müşterek S kurplarda dever akordu uyguladınız mı? PO lar arası (C mesafesi) V/5 ten az olan ve sürat, yarıçap ve deverleri değişik S kurplarda dever akordu uyguladınız mı? PO lar arası (C mesafesi) V/5 ten az olan S dever akordu uyguladınız mı? Düzenli ve kurallara uygun çalışma Mesleğe uygun kıyafet giydiniz mi? Çalışma alanını tertipli-düzenli kullandınız mı? Uygun araç gereci seçip kullandınız mı? Zamanı iyi kullandınız mı? Çalışma alanını tertipli-düzenli bıraktınız mı? DEĞERLENDİRME Yapılan değerlendirme sonunda Hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın tamamı Evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. 28

33 MODÜL DEĞERLENDİRME Modül ile kazandığınız yeterliği aşağıdaki ölçütlere göre değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır Normal (ideal) dever nasıl hesplanır kullanım yerlerini araştırdınız mı? Dever rampa eğiminin (meylinin) istenilen sürate uygun olmaması hâlinde dever rampası boyunu hasapladınız mı? Minimum deveri hasapladınız mı? Dever rampasını hasapladınız mı? Dever miktarını hasapladınız mı? Dever akordu uyguladınız mı? MODÜL DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME Cevaplarınızın tamamı Evet ise modülü tamamladınız, tebrik ederiz. Modüldeki yeterliği kazanıp kazanmadığınızı ölçmek için öğretmeniniz size çeşitli ölçme araçları uygulayacaktır. Öğretmeninizle iletişime geçiniz. 29

34 CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 İN CEVAP ANAHTARI 1 D 2 Y 3 D 4 D 5 D 6 Y 7 Y ÖĞRENME FAALİYETİ-2 NİN CEVAP ANAHTARI 1 D 2 Y 3 D 4 Y 5 Y 6 D 7 Y 8 D 9 Y Cevaplarınızı cevap anahtarları ile karşılaştırarak kendinizi değerlendiriniz. 30

35 ÖNERİLEN KAYNAKLAR ÖNERİLEN KAYNAKLAR BERKE, Osman, Demir Yolu Üstyapı Tekniği, TCDD Basımevi, KAÇER, İlhan, Üstyapı Bilgisi ve Tekniği, TCDD Eskişehir Eğitim Merkezi Müdürlüğü Ders Notları. KUMBASAR, Feridun, Üstyapı ve Demir Yolu Tekniği, TCDD Basımevi, EVREN, Güngör, Demir Yolu Kitapları TCDD Yol Dairesi Başkanlığı http/tcdd.gov.tr 31

36 KAYNAKÇA KAYNAKÇA EKTAŞ, Mehmet, TCDD Eskişehir Eğitim Merkezi Müdürlüğü Ders Notları. KAÇER, İlhan, TCDD Eskişehir Eğitim Merkezi Müdürlüğü Ders Notları. SÖZAL, S.Sırrı, Yol Bilgisi, TCDD Eskişehir Eğitim Merkezi Yayını, e40003.me.metu.edu.tr 32