DAĞLIK ARAZĠDE TEMĠZ VE DÜZENLĠ SU ÜRETĠMĠNDE ORMANLARIN VE ORMANCILIĞIN ETKĠSĠ

Transkript

1 1

2 YAYIN YERĠ: Çevre ve Mühendis Dergisi Ekim 2007 sayı 28 (63-66)ISSN TMMOB Çevre Mühendisleri Odası Yayın Organı Ankara DAĞLIK ARAZĠDE TEMĠZ VE DÜZENLĠ SU ÜRETĠMĠNDE ORMANLARIN VE ORMANCILIĞIN ETKĠSĠ Prof. Dr. M.Doğan Kantarcı (EM)¹ ÖZET Türkiye nin akarsularının ve göllerinin su toplama havzaları yüksek eğimli / sarp dağlık arazi niteliğindedir. Dağlık araziye düģen yağıģların yüzeysel akıģa geçip, sellere dönüģmesi toprağın taģınmasına, alçak arazideki tarım ve yerleģ- me alanları ile barajlara yol, köprü vb. tesislere zarar vermektedir. YağıĢ suları- nın toprağa sızdırılması ve dengeli bir akıģ düzeni ile kaynaklara, akarsulara ve barajlara ulaģtırılması gerekmektedir. Diğer bir deyimle; Türkiye dağlarından sel değil, su üretmelidir. Çünkü Türkiye nin sulanabilir tarım alanlarını ( 9 milyon ha) sulayabilmesi, ihtiyacı olan temiz, ucuz ve yerli hidroelektrik enerjisini üretebilme si, halka temiz içme suyu sağlayabilmesi için yıl boyunca dengeli bir su üretimi yapması gerekmektedir. Özellikle son yıllarda giderek belirgenleģen atmosferde- ki CO 2 artıģı ve buna bağlı olarak artan hava sıcaklığı (özellikle yaz mevsiminde) ile azalan yağıģlar, su sorununun daha kapsamlı olarak algılanmasını sağlamıģ - tır. Dağlık arazideki ormanlar ile otlaklardan gelen kullanılabilir su miktarı 105 milyar m³ olup, Türkiye nin ekonomik olarak üretilebilir / kullanılabilir su miktarına denktir. Bu sebeple ormanların su üretimindeki etkisi üzerinde önemle durmak gerekmektedir. Ormanların ve orman artığı çalılıkların (Maki vb. çalılıklar) korun- ması, gençleģtirilmesi, bakımı, toprakların korunması su üretiminin ön Ģartıdır. Ormanları 6831 sayılı kanunun 2-B maddesi kapsamına alarak orman rejimi dıģına çıkarmak ve satmak Türkiye ye yapılabilecek kötülüklerin baģında gelmektedir. Konu basit bir gelir sağlamak olmayıp Türkiye nin barınılabilirliğini, devamlılığını ilgilendiren temel bir sorundur. 1. GĠRĠġ Su sorunu dünyanın önemli sorunlarından biridir. Özellikle atmosferde giderek artan karbondioksit (CO2) ile buna bağlı olarak artan sıcaklık ve buharlaģma su sorununu daha da ön plana çıkarmıģtır. ġüphesiz nüfusun artması, ekilebilir topraklara ve tarım ürünlerine olan ihtiyacı da önemli ölçüde attırmıģtır. Öte yandan (1) Ġstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Toprak Ġlmi ve Ekoloji Abd.(EM ) Bahçeköy-ĠSTANBUL Tel mdkant@istanbul.edu.t 2

3 sulama, gübreleme ve bitki türlerinin islâhı ile verimlilik de artırılmıģtır. Su ihtiyacının artması, yöneticilerin doğal dengeyi koruyacak ve geliģtirecek, dolayısı ile su üretimini dengeli bir düzende sağlayacak ve artıracak kararlar vermesini ve uygulamasını gerektirmektedir. Ormanları tahrip etmek, tahrip edilmiģ ve çalılaģmıģ (Maki vb.) orman alanlarını orman kapsamı dıģına çıkarmak ve satmak herhalde akılcı ve ülkeye yararlı bir yönetim tarzı değildir. 2. TÜRKĠYE NĠN SU TOPLAMA HAVZALARINDA DAĞLIK ARAZĠNĠN PAYI Türkiye arazisi ( ha) 26 akarsu ve göl havzasını kapsamaktadır. Bu havzaların %34.3 ü ( ha) ova niteliğinde olup, havzaların %20.7 si ( ha) sulanabilir arazidir. Türkiye arazisinin kara alanı (Su yüzeyleri dıģında) ha olup, bu arazinin %26.4 ü ( ha) I+II+III. sınıf düz veya az eğimli arazi, %9.8 i ( ha) IV. sınıf orta eğimli arazidir. Buna karģılık ülkenin kara alanının %63.8 i ( ha) V+VI+VII. sınıf eğimli ve sarp arazidir. Kayalık vb. VIII. sınıf arazi ise %3.8 ( ha) kadardır. Türkiye nin akarsu havzalarının çok önemli bölümü dağlık arazideki IV+VI+VII. ve VIII. sınıf eğimli arazidir (Tablo 1). 3. TÜRKĠYE DE TOPRAK TAġINMASININ KAPSAMI VE ETKĠLERĠ Türkiye nin dağlık arazisinde etkili olan sellerin yarattığı toprak erozyonu ile toprağın taģınması ülkenin devamlılığını ve barınılabilirliliğini yok edici ölçüdedir. Türkiye arazisinin %63.4 ünde Ģiddetli (%37.0), çok Ģiddetli (%22.6) erozyon ile toprak taģınmaktadır. Kayalıklar ise %3.8 oranındadır (Tablo 1). Dağlık araziden sellerle gelen materyal alçak arazideki tarım alanlarını kaplamakta, barajları doldurmaktadır. Sellerin ekte getirdiği materyal aslında dağlık arazideki topraklarımızdır. Türkiye de bulanık olmayan akarsu yok gibidir. Topraklarımız göllere ve denizlere taģınmaktadır (Tablo 1). Dağlık arazide giderek incelen, daha taģlı ve sığ bir yapıya dönüģen toprakların su taģıma kapasiteleri de azalmaktadır. Böylece toprakların su üretimine katkıları da azalmaktadır (Tablo 1). 3

4 TABLO 1. TÜRKĠYE DE EĞĠM VE ARAZĠ YETENEK SINIFLARI, ARAZĠ KULLANIMI VE TOPRAK EROZYONU SINIFLARI ARASINDAKĠ ĠLĠġKĠLER A R A Z Ġ Y E T E N E K S I N I F L A R I ÇALILAŞMIŞ ORMAN I + II + III IV V + VI + VII TOPLAM ORMAN ESKĠ ORMAN AKTARMALAR OLMASI ALANI ALANI (ORMANA ha GEREKEN ORMAN ALANI ha = TARIMA ha % % 2.9 % 3.6 % 93.6 % 100 = % % 11.8 VE OTLAĞA) % 100 OTLAK ALANI ha % % 5.8 % 7.3 % 87.0 % 100 TARIM ALANI ha % % 61.1 % 16.9 % 22.0 % 100 DĠĞER ARAZĠ ha TOPLAM ha % % 26.4 % 9.8 % 63.8 % 100 (Kantarcı,M.D ten) DĠK EĞĠMLĠ ARAZĠDE ÇIPLAK ALANLAR (TARIM ALANLARI), BOZUK VE ÇOK BOZUK ORMAN ALANLARI VE BOZULMUŞ OTLAKLAR SELLERĠN OLUġMASINA, TOPRAKLARIN TAġINMASINA, KULLANILABĠLECEK SUYUN KAYBINA, BARAJLARIN DOLMASINA, ALÇAK ARAZĠDEKĠ TARIM VE YERLEġME ALANLARININ TAHRĠBĠNE SEBEP OLURLAR. TARIM ALANLARINI SEL BASAR, SELĠN GETĠRDĠĞĠ MATERYAL KAPLAR, SU YETERSĠZLĠĞĠ VE KURAKLIK BAŞLAR BARAJ MATERYAL ĠLE DOLAR YÜZEYSEL AKIŞ VE SEL EĞĠM < % 5 % 5 15 > % 15 EROZYONA UĞRAMAMIġ TOPRAK HORĠZONLARI Ah HUMUSUN KARIġTIĞI MĠNERAL TOPRAK Ael YIKANMA HORĠZONU A B GEÇĠġ HORĠZONU Bst BĠRĠKME HORĠZONU B C GEÇĠġ HORĠZONU Cv Cn DAN OLUŞMUŞ ANA MATERYAL ġġddetlġ EROZYONA UĞRAMIġ TOPRAĞIN ÜST KESĠMĠ VE B HORĠZONUNUN ÜST YARISI TAġINIR. Bst BĠRĠKME HORĠZONU KALINTISI B-C GEÇĠġ HORĠZONU Cv DAN OLUŞMUŞ ANAMATERYAL Cn ÇOK ġġddetlġ EROZYONA UĞRAMIġ TOPRAĞIN YÜZEYĠNDE EROZYON KALDIRIMI OLUġUR. ALTTA ANAMATERYAL KALMIŞTIR. TAŞINMA DEVAM EDERSE ARAZĠ ÇIPLAK KAYALIĞA DÖNÜġÜR. TOPRAK EROZYONU SINIFLARI TOPLAM HAFĠF ha (% 7.3) (% 27.7) ORTA ha (% 20.3) ġġddetlġ ha ( % 37.0) ÇOK ġġddetlġ ha (% 22.6) (% 63.4) KAYALIK ha ( % 3.8) TOPRAĞIN TAġINDIĞI ARAZĠDE SUYUNUN SIZDIRILMASI,EMĠLMESĠ VE DEPOLANMASI MÜMKÜN OLAMAYACAĞI ĠÇĠN, SU YÜZEYSEL AKIġ ĠLE KAYBEDĠLĠR. SAĞANAK LAR ĠSE SELLERE DÖNÜŞÜRLER. M.DOĞAN KANTARCI 4. ORMANLARIN VE ORMAN ARTIĞI ÇALILIKLARIN SU ÜRETĠMĠNE KATKILARI Ormanların ağaç türü bileģimi, tepe yapıları, kapalılıkkları yanında, orman ölü örtüsü ve orman toprağnın organik madde (humus) ile gevģemiģ olan yapısı yağıģ sularının toprağa sızmasını sağlamaktadır. Orman hem toprağı korumakta hem de yağıģın yüzeysel akıģa geçerek sele dönüģmesini önlemektedir (ġekil 1). Ormanlarda kök ve kütük sürgünü vermeyen (çamlar vb. ibreli türlerin) ağaçların kesilmesi sonucunda alt tabakadaki çalı türlerinin geliģmesi ile oluģan orman artığı çalılar (Maki vb. çalılıklar) da toprağı korumakta ve yağıģ sularının toprağa sızıp, depolanmasını sağlamaktadırlar (ġekil 1). Orman toprağına sızmıģ yağıģ suyunun (Yamaç sızıntı suyu olarak) orta eğimli bir yamaçtaki balçık toprağında 100 m lik mesafeyi 30 günde geçebildiği 4

5 hesaplanmıģtır. Suyun topraktan bu sızma hızı ve süresi ormanların su üretimindeki dengeli bir akıģ düzeni sağlama etkisini göstermektedir. Diğer bir deyimle; orman toprağında sızan yağıģ suyu aylar boyunca kaynakları ve akarsuları beslemektedir. ġekġl 1. ORMANLARIN SU ÜRETĠMĠNE ETKĠSĠ TOPRAK ALAKONAN SU BUHARLAġIR 1. Az yağıģlarda ağaç yapraklarında alakonan su buharlaģır. YağıĢın pek azı toprağa ulaģır. 2. Sağanak yağıģlarda orman ve ölü örtü yağıģın toprağa sızmasını sağlar ve sel oluģumunu önler. TOPRAK 1.YağıĢ toprağa ulaģı ve sızar. 2. Sağanak yağıģların etkisini ölü örtü önler.suyun toprağa sızmasını sağlar. 3. Toprağa sızan su uzun sürede taban suyuna ve yer altı suyuna ulaģır. Kaynakları besler. 4. Böylece orman sel oluģumunu önler ve düzenli bir su üretimini sağlar SIZINTI SUYU ÖLÜ ÖRTÜ TARIM VE YERLEġME ALANLARI ÖLÜ ÖRTÜ TARIM ALANI ġekġl 1.1. YAZ MEVSĠMĠNDE ORMAN ALANLARINDA ġekġl 1.2. KIġ MEVSĠMĠNDE YER ALTI SUYUNA TABAN SUYU TOPRAK ALAKONAN SU BUHARLAġIR 1.Ormanartığıçalıllık (maki vb.) alanlarda yaz yağıģları yapraklarda tutulur vebuharlaģır. 2. Sağanak yağıģların sellere dönü- Ģüp toprağı taģıması çalılar ve ölü örtü tarafından önlenir. 1. ORMANIN VE ORMAN ARTIĞI ÇALILIKLARIN (MAKĠ vb.) TAHRĠP EDĠLDĠĞĠ ALANLARDA TOPRAK TAġINIR. DAĞLIK ARAZĠDE TOPRAK SIĞLAġIR. KAYALIKLAR OLUġUR. 2. SULARI SIĞ TOPRAK TARAFINDAN EMĠLEMEZ. OLUġAN SELLERĠN TAġIDIĞI MOLOZLAR TARIM VE YERLEġME ALANLARINI KAPLAR BARAJLARI DOLDURUR VE SU DEPOLAMA HACIMLARINI AZALTIR. SELLERE DÖNÜġÜR ÖLÜ ÖRTÜ TARIM VE YERLEġME ALANLARI TARIM VE YERLEġME ALANLARINI ġekġl 1.3. ÇALILAġMIġ (MAKĠ vb.) ORMAN ALANLARINDA ġekġl 1.4. ORMANIN TAHRĠP EDĠLDĠĞĠ ALANLARDA SU DEĞĠL, SEL ÜRETĠLĠR SONUÇ: DAĞLIK ARAZĠDE VE SU TOPLAMA HAVZALARINDA ORMANLARIN, ORMAN ARTIĞI ÇALILIKLARIN TAHRĠP EDĠLMESĠ, ORMAN ALANLARININ 2-B KAPSAMINA ALINIP ORMAN REJĠMĠ DIġINA ÇIKARILMASI, ÇALILAġMIġ ORMAN ALANLARIN (MAKĠLĠKLER VB.) ORMAN KAPSAMI DIġINA ÇIKARILMASI ÜLKEMĠZĠN BARINILABĠLĠRLĠĞĠNE VE DEVAMLILIĞINA YAPILABĠLECEK EN BÜYÜK KÖTÜLÜKLERĠN BAġINDA GELĠR. DAĞLIK ARAZĠDE SEL DEĞĠL, DENGELĠ BĠR AKIġ DÜZENĠ ĠLE TEMĠZ SU ÜRETMELĠYĠZ.. BU AMAÇLA DA ORMANLARIMIZI VE TOPRAKLARIMIZI KORUMAMIZ GEREKMEKTEDĠR. M.DOĞAN KANTARCI Türkiye de 20.7 milyon ha lık orman alanına düģen ortalama yağıģ milyar m³/yıl olarak hesaplanmıģtır. Bu yağıģın %32.7 sinin toprakta tutulduğu ve orman ağaçları ile diğer bitkiler tarafından kullanıldığı, %30,3 ünün yaprak yüzeylerinde alıkonulup, tekrar atmosfere buharlaģtığı, %37 sinin de yavaģ bir yüzeysel akıģ ve yamaç sızıntı suyu halinde kaynaklara ve akarsulara ulaģtığı hesaplanmıģtır (Tablo 2). Otlak alanlarına düģen yağıģ ve yüzeysel akıģa geçen su miktarı da hesaplanmıģtır (Tablo 2). Türkiye de orman ve otlak alanlarından yüzeysel akıģ ve yamaç sızıntı suyu olarak gelen su miktarı (ortalama) 99.1 milyar m³/yıl olarak hesaplanmıģtır (Tablo 2). Ormanlar ile orman içi ve orman 5

6 üstü arazideki otlaklardan gelen su Türkiye nin ekonomik olarak kullanılabilir yağıģ suyudur. Eğer bu su dengeli bir akıģ düzeni ile üretilebilirse; Türkiye barajlarını tamamlayıp hidroelektrik üretimini, sulanabilecek konumdaki tarım alanlarını sulayıp, tarımsal verimliliği artırabilir (Tablo 2). Türkiye nin orman alanlarının önemli bir bölümü tahriplerden ötürü (aģırı kesim ve otlatma sonucunda) çalılıklara dönüģmüģtür. Bu çalılaģmıģ orman alanları sekunder çalılıklar dır. Akdeniz Bölgesi ve Ege Bölgesinde ve Marmara Bölgesinin güney bölümünde bu çalılaģmıģ orman alanları maki olarak tanımlanırlar. Maki içinde meģe türleri de yaygındır. MeĢe türlerinin yaygınlığı da bu çalılıkların ormanın tahrip edilmesi ile geliģtiğini göstermektedir. Bu çalılıklar baltalık imâr ve islâh kesimleri ile tekrar ormana dönüģtürülebilmektedirler. Marmara Bölgesinin kuzey kesiminde ve Karadeniz Bölgesinde ormanın tahrip edilmesi ile geliģmiģ olan fundalıklar da (pseudomaki) ormana dönüģtürülmesi gereken alanlardır. Ġç Anadolu ve Doğu Anadolu da ise ormanların tahrip edilmesi ile meģe baltalıkları ve meģe çalılıkları geliģmiģtir. Bu sebeple maki, pseudomaki veya meģe çalılığı veya Doğu Karadeniz Bölgesindeki KarayemiĢ / Ormangülü çalılıkları hep orman tahripleri sonucunda oluģmuģlardır. Bu çalılıkların korunarak veya ağaçlandırılarak ormana dönüģtürülmesi, toprakların da korunması ve su üretiminin sağlanması bakımından çok önemlidir (Tablo 1 ve ġekil 1). 5. SONUÇ Türkiye birbirinden çok farklı ekolojik özelliklere sahip 7 coğrafya bölgesinden oluģmuģtur. Bu coğrafya bölgelerinde de birbirinden çok farklı ekolojik özelliklere sahip yetiģme ortamı bölgeleri ve yöreleri ayırtedilmiģtir (Kantarcı, M.D. 2005). Bu farklı ekolojik birimlerin (YetiĢme ortamı bölgeleri ve yöreleri) yeryüzü Ģekli özellikleri, iklim özellikleri, toprak özellikleri de farklıdır. Bu farklı ekolojik birimlerde yetiģen ormanların tür bileģimleri, tarım alanlarında yetiģtirilebilen ürünler de çok farklıdır ve çeģitlidir. Türkiye bu yapısı ile bitki türleri ve tarımsal ürünleri ile zengin bir çeģitliliğe sahiptir. Ancak tüm bu çeģitli tarım ürünlerini yetiģtirmek ve halkı beslemek için suya ihtiyaç vardır. Su sel olarak değil, dengeli bir akıģ düzeni ile yıl boyunca yetecek Ģekilde üretilmelidir. Su üretiminin sağlanması yağıģların toprağa sızdırılması ile mümkündür. Ormanlar ve otlaklar korunduğu ve bakımlarının yeterince yapıldığı ölçüde su üretirler. Ormanlar ve otlaklar Devletin hükümranlığı altında olan yerlerdir. Devlet, ormanları ve otlakları Hazine 6

7 malı gibi satamaz ve kiralayamaz. Bu sebeple akarsu havzalarındaki ormanların ve otlakların korunması, geliģtirilmesi ve su üretiminin dengeli bir akıģ düzeni gerçekleģtirilmesi Devletin üstün kamu yararı kapsamındaki görevidir. TABLO 2. TÜRKĠYE DE ORMANLARA VE OTLAKLARA DÜġEN, YÜZEYSEL AKIġ, KULLANILABĠLEN SULAMA SUYU, SULANABĠLEN TARIM ALANLARI, BARAJLARIMIZ VE KURAKLAġMA SÜRECĠNDE KULLANILABĠLĠR SUYU ARTTIRMAK ĠÇĠN ÖNERĠLER. ALAN ORTALAMA ALANA DÜġEN 1 m BALÇIK TOPRAĞINDA YÜZEYSEL AKIġA BĠTKĠ YÜZEYĠNDE YILLIK TOPLAM TUTULAN SU GEÇEN SU ALAKONULUP MĠLYON (642.6 mm / m²) (F.S.K. = 210 mm / m³ ĠÇĠN) BUHARLAġAN SU ha m³ / ha m³ / ALAN % 32.7 m³ / ha % 37 m³ / ha % 30.3 mз / ha ORMAN milyar m³ / yıl 43.5 milyar m³ / yıl 49.2 milyar m³ / yıl 40.3 milyar m³ / yıl OTLAK milyar m³ / yıl 44.0 milyar m³ / yıl 49.9 milyar m³ / yıl 41.0 milyar m³ / yıl TOPLAM milyar m³ / yıl 83.5 milyar m³ / yıl 99.1 milyar m³ / yıl 81.3 milyar m³ / yıl OTLAK TEPEDE ALAKONULAN SU BUHARLAġIR BĠTKĠLERĠN KULLANDIĞI SU ĠLE TOPRAKTAN BUHARLAġAN SU (Kantarcı,M.D ten) BARAJLAR ĠġLETMEDE OLAN ESKĠ BENT ĠNġAATI DEVAM EDEN 109 YAPILMASI GEREKEN 422 (52 SĠ ĠHALEYE HAZIR) TOPLAM 730 (DSĠ 1999) SIZINTI SUYU YÜZEY AKIġI AKARSUYA VE BARAJA BOġA AKAN SUYU BARAJLARDA TOPLAYABĠLĠRSEK, ĠKLĠM DEĞĠġĠKLĠĞĠNDEKĠ ISINMA / KURAKLAġMA ETKĠSĠNĠ SULAMA SUYU ĠLE KARġILAYABĠLĠRĠZ. TOPRAKLARIMIZI KORUMAK, BOZUK ORMANLARI AĞAÇLANDIRMAK, OTLAKLARI ĠSLAH ETMEK, BÖYLECE SEL DEĞĠL SU ÜRETMEK ZORUNDAYIZ. YÜZEYSEL AKIġTAN KULLANILAN SULAMA SUYU 32.9 milyar m³/yıl YER ALTI SUYUNDAN KULLANILAN SULAMA SUYU 6.0 milyar m³/yıl TOPLAM KULLANILAN SU 38.9 milyar m³/yıl YÜZEYSEL AKIġTAN KULLANILAMAYAN SULAMA SUYU 62.1 milyar m³/yıl YER ALTI SUYUNDAN KULLANILAMAYAN SULAMA SUYU 6.2 milyar m³/yıl TOPLAM KULLANILAMAYAN SU 66.3 milyar m³/yıl TOPLAM KULLANILABĠLĠR SU = milyar m³/yıl SULANABĠLEN TARIM ALANI SU BEKLEYEN TARIM ALANI TOPLAM SULANABĠLĠR ALAN 4.6 milyon ha 4.4 milyon ha 9.0 milyon ha GÖL / DENĠZ M.DOĞAN KANTARCI Kaynaklar 1. DEVLET SU ĠġLERĠ Gnl Md. lüğü 1999,Haritalı Ġstatistik Bülteni Yayın nu. 991, Grup nu. VIII, özel nu. 177, DSĠ Matbaası Ankara 2. KANTARCI,M.D.1991, Çatalca ve Kocaeli Yarımadalarında Anakaya-Toprak Özellikleri ile Çöp ve Atık Su Sorunları Üzerine Bir Ġnceleme. Uluslararası Çevre Sorunları Sempozyumu ( ) Türkçe tebliğler kitabı ( ) Editör:Kriton Curi 3. KANTARCI, M.D. 2005, Türkiye nin YetiĢme Ortamı Bölgesel Sınıflandırılması ve Bu Birimlerdeki Orman Varlığı ile Devamlılığının Önemi Ġst. Üni.Yay. nu. 4558, Orman Fakültesi Yay. nu. 484 ISBN (XXVI + 321), Ġst. Üni. Basım ve Yayınevi Ġstanbul 4. ORMAN Gnl. Md lüğü 1980, Türkiye Orman Envanteri Sıra nu. 13, seri nu. 630., Orman Gnl. Md lüğü Basımevi Ankara 5. ORMAN Gnl. Md lüğü 2003, Türkiye Orman Envanteri (Yayınlanmamıştır 6.TOPRAK SU Gnl. Md lüğü 1978, Türkiye nin Arazi Varlığı Toprak Etüdleri ve Haritalama Dairesi BĢk. lığı Ankara 7. TOPRAK SU Gnl. Md lüğü 1981, Türkiye Erozyon Haritası 1/ Ankara 7