Bölüm. Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi Adaylarý

Transkript

1 82

2 Bölüm 3 Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý Listesi Adaylarý 83

3 UNESCO'ya ÖNERÝLEN DÜNYA MÝRASI ADAYLARIMIZ 1 Efes Antik Kenti 13 Sümela Manastýrý 2 Karain Maðarasý 14 Alahan Manastýrý 3 Selimiye Camii ve Külliyesi 15 St. Nicholas Kilisesi 4 Bursa ve Cumalýkýzýk 16 St. Paul Kilisesi, Kuyusu ve Çevresi 5 Konya Selçuklu Baþkenti 17 Kekova 6 Alanya Kalesi ve Tersanesi 18 Güllük Daðý - Termessos Milli Parký 7 Selçuklu Kervansaraylarý 19 Afrodisyas 8 Ýshak Paþa Sarayý 20 Likya Þehirleri 9 Harran ve Þanlýurfa Yerleþimleri 21 Sagalassos 10 Diyarbakýr Kalesi ve Surlarý 22 Çatalhöyük 11 Mardin 23 Perge 12 Ahlat Mezar Taþlarý ve Osmanlý Kalesi 84

4 KONYA Sýra : 1404 Yeri : Konya Niteliði : Kültürel Kriter : i, ii, iv Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 37 52'17.16" E 32 30'9.44" Konya Ýli, M.Ö. 7. bin yýlýndan beri yerleþim yeri olmuþ, pek çok medeniyete beþiklik etmiþtir. Yazýnýn M.Ö. 3500'de kullanýlmaya baþladýðý hatýrlanacak olursa, Konya'nýn, ülkemizin en eski yerleþim merkezleri arasýnda yer aldýðý söylenebilir. Selçuklular: Süleyman Þah tarafýndan 1075 te Ýznik i alarak kurduklarý devletin adýdýr senesine kadar yaþayan Anadolu Selçuklularýnýn Ýznik ten sonra ikinci baþkenti Konya dýr(1097). Konya, baþkent olarak kaldýðý 111 sene Selçuklu sanatýnýn en güzel örneklerine konu olmuþtur. Selçuklu Devletinin hükümdarlarýndan olan 1. Kýlýç Arslan, 1. Rükneddin Mesut, 2. Kýlýç Arslan, 1. Gýyaseddin Keyhüsrev, II. Süleyman Þah, I. Ýzzeddin Keykavus, 1. Alaaddin Keykavus, 1. Alaaddin Keykubat, 2. Gýyaseddin Keyhüsrev ( veziri Sadedin Köpek), 2. Mesud gerek Konya ya gerekse hakimiyeti altýnda bulunan bütün yerlere Selçuklu Mimarisi diye adlandýrýlan kendine özel tarzý ile muazzam eserler býrakmýþlardýr. SELÇUKLU ESERLERÝ CAMÝLER; Alaeddin Camii: Anadolu Selçuklu Devri Konya'nýn en büyük ve en eski camiidir. Þehrin merkezinde yüksekçe bir hü-yük olan Alaeddin Tepesi üzerine inþa edilmiþtir. Konya Konya 85

5 KONYA Konya Konya Selçuklu Sultaný Rükneddin Mesud I'in son zamanlarýnda baþlanýlmýþ, 2. Kýlýçaslan ( ) devrinde inþaatýna devam edilmiþ, Sultan Alaeddin Keykubad I tarafýndan 1221 yýlýnda tamamlanarak hizmete açýlmýþtýr. Cami islam mimarisi yapý tarzýnda inþa edilmiþtir. Üzeri aðaç ve toprakla örtülmüþtür. Ýçerisi Sütunlar ormanýný andýrmaktadýr. Bizans ve klasik devirlere ait 41 taþ mermer sütundan ibarettir. Caminin en ilginç taraflarýndan birisi de minberidir. Minber abanoz aðacýndan birbirine geçmiþ olup, Anadolu Selçuklu ahþap iþlemeciliðinin en güzel örneklerindendir yýlýnda Ahlat'lý Mengum Berti tarafýndan yapýlmýþ bir þaheserdir. Çinilerle süslü mihrabýn önünde çini süslü kubbesiyle örtülmüþ bir saha mevcuttur. Mihrap ve kubbelerin çinileri kýsmen sökülmüþtür. Ýplikçi Camii; Þemseddin Altýnoba tarafýndan 1201 yýlýndan sonra yaptýrýlmýþ, Somuncu Ebubekir tarafýndan geniþletilmiþ, yenilenmiþtir. (1332) Cami Ýplikçiler çarþýsýnda bulunduðu için Ýplikçi Camii adýný almýþtýr. Sahip Ata Camii ve Külliyesi: Anadolu Selçuklu Devleti Vezirlerinden Sahip Ata tarafýndan yýllan arasýnda inþaa edilmiþ olan mescid türbe, hanigâh ve hamamdan ibarettir. Mimarý Abdullah Bin Kellük'tür. Sadrettin Konevi Camii ve Türbesi: 1274 yýlýnda yapýlmýþtýr. Giriþ kapýsýndaki kitabede adý geçen Sadrettin Konevi aslen Malatyalý olup, Konya'ya yerleþmiþ, zamanýn tanýnmýþ bilginlerindendir. Muhiddin Ýbni Arabi'den tahsil ve terbiye görmüþ, Konya'daki hanikâhýnda hadis ilimleri okutulmuþtur. Türbe, Caminin doðusundaki avludadýr. Açýk türbeler tipinin ayakta kalan tek örneðidir. Türbenin þekli Selçuklu kümbetlerine benzer. Þems-i Tebrizî Camii ve Türbesi: Þerafettin Camii kuzeyinde eskiden mezarlýk olan Þems Parkýnýn içinde yer alýr. Bu günkü yapý 1510 yýlýnda Abdürrezzakoðlu Emir Ýshak Bey tarafýndan mescidle birlikte elden geçirilmiþ ve geniþletilmiþtir. Ýlk yapýnýn 13. yüzyýlda yapýldýðý ileri sürülmektedir. Ancak kim tarafýndan yaptýrýldýðý bilinmemektedir. MESCÝTLER: Hacý Ferruh (Taþ Camý-Akca gizlemez), Hoca Hasan, Sýrçalý Mescid, Beþarebey (Ferhuniye), Beyhekim, Bulgur Dede, Ýçkaraaslan, Terceman, Zevle Sultan, Karatay ve Zenburi Mescidleri. Konya TÜRBELER: Sultanlar Türbesi; Alaeddin Camii içinde kuzeyde, klasik Selçuklu türbeleri tipindedir. Gövdesi kesme taþlardan on yüzlü prizma þeklinde yükselmiþ, üzeri tuðladan on köþeli bir pramitle örtülmüþtür. Türbe, Sultan Kýlýnçaslan tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Türbede sekiz çinili sanduka vardýr. Aþaðýda isimleri yazýlý Selçuklu Sultanlarý; 1. Sultan Mesud, 2. Kýlýç Arslan, 2. Rükneddin Süleymen, 1. Gýyaseddin Keyhüsrev, 1. Alaaddin Keykubat, 2. Gýyaseddin Keyhüsrev, 4. Kýlýç Arslan IV, 3. Gýyaseddin Keyhüsrev bulunmaktadýr. Mevlana Türbesi; Selçuk mimarisinin ve «Türk çadýrý» türünün en güzel örneklerinden biri de Konya'daki Mevlana Türbesi'dir. Mimar Tebrizli Bedrettin tarafýndan 1274 yýlýnda yapýlan bu türbenin kubbesi 16 dilimden oluþan bir huni seklindedir. Ýçi dýþý çini döþeli, duvarlarý çok deðerli yazýlarla süslüdür. Türbe Selçuklular devrinde yapýldý, 16 dilimli yivli külahý Karamanoðullari zamanýnda eklendi. Daha sonra Osmanlýlar türbeyi bir mescit, semahane ve þadýrvanla zenginleþtirdiler. Cumhuriyet devrinde türbe onarýldý ve etrafý açýldý. Her devirde ihtimam gördü. Çünkü burada büyük Türk mutasavvýfý ve sairi Mevlana Celaleddin Rumi ( ) yatýyor. 86

6 KONYA Tavusbaba Türbesi: Konya'nýn tarihi bir mesire yeri olan Meram'dadýr. I. Alaeddin Kuykubat Devrinde Konya'da ölmüþ olan Þeyh Tavus Mehmet-el Hindi'ye aittir. Taþ ve tuðladan yapýlmýþ, tonas kubbeli sade bir eserdir. Ateþ-Baz Veli Türbesi: Eski Meram yolu üzerindedir. Klasik Selçuklu Kümbetleri tipindedir. Türbe 1285 yýlýnda ölen Mevlevi Ateþ-Baz Yusuf a aittir. Diðer Türbelerden bazýlarý; Emir Nureddin Türbesi, Gühertaþ Türbesi, Karasungur Türbesi, Kesikbaþ Türbesi, Pir Esat Türbesi, Ulaþ Baba Türbesidir. KERVANSARAYLAR: Zazadin Haný; Sultan Alaeddin Keykubat devrinde 1236 Miladi yýlýnda Selçuklu Emirlerinden Vezir Sadettin Köpek tarafýndan yaptýrýldý. Yazlýk ve kýþlýk tiplerin birleþmesinden meydana gelmiþ avlu tipte yapýlmýþtýr. Hanýn boyu 104 m., eni 62 metredir. Taþ yapýnýn dýþ duvarlarýndan gayri Ýslami devirlere ait eserlerden bazý parçalarda kullanýlmýþtýr. Konya-Aksaray yolunun 25. km'sinde Tömek bucaðýndadýr. Horozlu Haný; 1248 yýlýnda bugünkü Konya-Aksaray asfaltýnýn 8. km.'sinde kýþlýk olarak yapýlmýþtýr yýllarýnda kýsmen onarýlmýþtýr. Avlusuz kervansaraylar tipinde yapýlmýþtýr. Rýzýlviran Han; Konya-Beyþehir yolu üzerinde olup, Konya'ya 44 km. uzaklýktadýr. Kýþlýk ve yazlýk olmak üzere iki tipte yaptýrýlmýþtýr. ANADOLU BEYLÝKLERÝ DÖNEMÝ ESERLERÝ Kadý Mürsel (Hacý Hasan) Camii; Hükümet konaðýnýn batýsýndadýr. Güney duvarýnda bulunan kitabesine göre 1409 M. yýlýnda ve Karamanoðlu Mehmet Bey zamanýnda Hacý Mustafa oðlu Mürsel tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Dikdörtgen planlý taþ ve moloz dolgu yüksekçe bir tabana oturmaktadýr. Üzeri çatý ile örülmüþtür. Tursunoðlu (Tahir Paþa Camii); Abdülaziz mahallesindedir. XV. yüzyýl baþlarýnda Konya eþrafýndan Tursunoðlu Mehmet Bey tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Beden duvarlarý taþ, kubbe ise tuðladýr. Caminin kuzeyindeki kubbeli son cemaat mahalli de tuðladan yapýlmýþtýr. Tek þerefeli ve köþeli bir minaresi vardýr. TÜRBELER: -Þeyh Osman Rûmi Türbesi, -Fakih Dede Türbesi, -Kalender Baba Türbesi, -Siyavus Veli Türbesi, -TurgutoðullarýTürbesi, OSMANLILAR DÖNEMÝ ESERLERÝ Ýbrahim Bey II tarafýndan onarýlmýþtýr. Zamanla harap olan cami 1636 yýlýnda Konyalý Mehmet Çavuþoðlu Memi Bey tarafýndan yýktýrýlarak yeniden yapýlmýþ olup, þehrin Konak meydanýndadýr. Kapý Camii; Asýl adý Ýhyaiyye olup eski Konya Kalesinin kapýlarýndan birinin çevresinde yer aldýðýndan Kapý Camii adýyla anýlýr. Cami ilk defa 1658 yýlýnda Mevlevi Dergahý Postniþinlerinden Pir Hüseyin Çelebi tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Kapý Camii Konya'da yer alan Osmanlý Dönemi camilerinin en büyüðüdür. Nakiboðlu Camii; Cami, Nakiboðlu mahallesindedir. Vakfiyesine göre Konya Müftüsü Nakib'ül Seyid Ýbrahim tarafýndan (1762 M.) yýlýnda yaptýrýlmýþtýr. Osmanlý Devrine ait diðer Camiler: -Piri Mehmet Paþa Camii -Hacý Fettah Camii -Ovalýoðlu (Çelik Paþa) Camii -Saray (Kýþla) Camii -Sep Hevan Camii -Köprübaþý Camii -Namýk Paþa Camii -Amber Reis (Feridiye) Camii MESCÝDLER: -Meydan Mescidi -Cevizaltý Mescidi -Keçeci Mescidi CAMÝLER; Selimiye Camii; Mevlâna Dergâhýnýn batýsýnda inþaatýna Sultan Selim Han ýn þehzadeliði zamanýnda baþlanmýþ ( ) arasýnda tamamlanmýþtýr. Cami Osmanlý klasik mimarisinin Konya'daki en güzel eserlerindendir. Aziziye Camii; Muntazam kesme Gödene Taþý ile yapýlan cami yerindeki yýllarý arasýnda Þeyh Ahmed eliyle yaptýrýlan orjinali yandýðý için (1867) Sultan Abdülaziz'in annesi Pertevnihal adýna yeniden bugünkü Cami yaptýrýlmýþ ve bu adla anýlmýþtýr. (1874) Þerafettin Camii; Caminin ilk yapýmcýsý XIII. yy.'da Þeyh Þerafettin'dir. Daha sonralarý 1444 yýlýnda Karamanoðlu Konya 87

7 EFES Sýra : 665 Yeri : Ýzmir Niteliði : Kültürel Kriter : i, ii, iii, v Öneri Tarihi : 01/02/1994 N 37 56'30.34" E 27 20'32.16" yýlý içinde, Selçuk Aydýn ve Efes yol üçgeninin yaklaþýk 100m kadar güneybatýsýnda, mandalin bahçeleri arasýnda Derbent Çayý'nýn kýyýsýnda Çukuriçi Höyük saptanmýþtýr. Arkeolog Adil Evren baþkanlýðýnda yapýlan araþtýrma ve kazýlar sonucu,bu höyükte taþ ve bronz baltalar, iðneler, seramik parçalarý, obsidien(volkanik cam) ve sileks(çakmak taþý), deniz kabuklularý, öðütme ve perdah aletleri ele geçirilmiþtir. Yapýlan deðerlendirmeler ýþýðýnda, Çukuriçi Höyük'te, Neolitik Dönemden Erken Bronz Çaðýna kadar bir yerleþimin ve yaþamýn olduðu saptanmýþtýr. Ayný tür malzemeler yine Selçuk, Kuþadasý yolunun yaklaþýk 8. km'sinde Arvalya Deresi'nin bitiþiðinde Arvalya Höyük saptanmýþtýr. Çukuriçi ve Arvalya(Gül Haným) höyüklerinde saptanan eserler ile, Efes'in yakýn çevresinin tarihi böylece Neolitik Dönem'e kadar ulaþmaktadýr. Helenistik Efes Yunanistan dan gelen göçmenler, M.Ö. 560 yýlýnda Artemis Tapýnaðý çevresine taþýnmýþtýr. Bugün gezilen Efes ise Büyük Ýskender'in generallerinden Lysimakhos tarafýndan M.Ö. 300 yýllarýnda kurulmuþtur. Roma Dönemi Efes Hellenistik ve Roma çaðlarýnda en görkemli dönemlerini yaþayan Efes, Roma Ýmparatoru Augustos zamanýnda, Asya Eyaleti'nin baþkenti olmuþ ve nüfusu o dönemde kiþiyi aþmýþtýr. Bu dönemde þehir mermerden yapýlmýþ anýtsal yapýlarla donatýlýr M.S.4. yüzyýlda limanýn dolmasýyla Efes'te ticaret geriler. Ýmparator Hadrian limaný birkaç kez temizletir. Liman kuzeyden gelen Marnas Çayý ve Küçük Menderes nehrinin getirdiði alüvyonlarla dolar. Efes denizden uzaklaþýr. 7. yüzyýlda Araplar bu kýyýlara saldýrýr. Þehir Bizans döneminde tekrar yer deðiþtirir ve ilk kez kurulduðu Selçuk 'taki Ayasuluk Tepesi'ne taþýnýr. Efes, 1330 yýlýnda Türkler tarafýndan alýnýr. Aydýnoðullarý'nýn merkezi olan Ayasuluk 16. yüzyýldan itibaren giderek küçülmeye baþlamýþtýr. Günümüzde bölgede, nüfuslu turistik Selçuk ilçesi bulunmaktadýr. Efes ören yerinde, Hadrianus Tapýnaðý giriþindeki frizde Efes'in 3 bin yýllýk kuruluþ efsanesi þu cümlelerle yer alýr: ''Atina kralý Kodros'un cesur oðlu Androklos, Ege'nin karþý yakasýný keþfetmek ister. Önce, Delfi kentindeki Apollon Tapýnaðý'nýn kahinlerine danýþýr. Kahinler ona, balýk ve domuzun Efes - Ýzmir 88

8 EFES iþaret ettiði yerde bir kent kuracaðýný söyler. Androklos bu sözlerin anlamýný düþünürken Ege'nin lacivert sularýna yelken açar... Kaystros (Küçük Menderes) Nehri'nin aðzýndaki körfeze geldiklerinde karaya çýkmaya karar verirler. Ateþ yakarak tuttuklarý balýklarý piþirirlerken çalýlarýn arasýndan çýkan bir yabandomuzu, balýðý kaparak kaçar. Ýþte kehanet gerçekleþmiþtir. Burada bir kent kurmaya karar verirler. Doðu ile Batý arasýnda baþlýca kapý durumunda olan Efes önemli bir liman kenti idi. Bu konumu, Efes'in çaðýnýn en önemli politik ve ticaret merkezi olarak geliþmesini ve Roma Devrinde Asia eyaletinin baþkenti olmasýný saðlamýþtýr. Ayrýca Efes'teki Artemis Tapýnaðý dünyanýn yedi harikasýndan biri olarak kabul edilir. M.Ö. 6. yy.'da bilim, sanat ve kültürde Milet ile birlikte en ön sýrada yer alan Efes, bilge Herakleitos, rüya tabircisi Artemidoros, þair Callinos ve Hipponaks, gramer bilgini Zenodotos, hekim Soranos ve Rufus gibi ünlü kiþileri yetiþtirmiþtir. Efes - Ýzmir Efes'in Önemi: Efes antik çaðdaki önemini, yalnýzca büyük bir ticaret merkezi olarak geliþmesine ve baþkent oluþuna borçlu deðildir. Anadolu'nun eski ana tanrýça (Kybele) geleneðine dayalý Artemis kültünün en büyük tapýnaðý da Efes de yer alýr. Efes tarihi boyunca birçok kez yer deðiþtirdiðinden kalýntýlarý geniþ bir alana yayýlýr. Yaklaþýk 8 km²'lik bir alana yayýlan bu kalýntýlar içinde kazý-restorasyon ve düzenleme çalýþmalarý yapýlmýþtýr. Bugün Ziyaret Edilen Bölümler: 1- Ayasuluk Tepesi (M.S. 3. bine tarihlenen en erken yerleþim ile Bizans Devrine ait, Hýristiyanlýk dünyasý için büyük önem taþýyan St. Jean Kilisesi), 2- Artemision (M.S yüzyýllara ait önemli bir dini merkez; dünyanýn yedi harikasýndan biri olan Artemis Tapýnaðý) 3- Efes (Arkaik-Klasik-Hellenistik-Roma ve Bizans Devri yerleþimi), 4- Selçuk (Selçuklu, Osmanlý Dönemi yerleþimi ve bu yerleþimi barýndýran, bugün önemli bir turizm merkezi olan modern kent). Efes - Ýzmir Antik Çaðda önemli bir uygarlýk merkezi olan Efes bugün de yýlda ortalama 1,5 milyon kiþinin ziyaret ettiði önemli bir turizm merkezidir. Efes teki ilk arkeolojik kazýlar, British Museum adýna J.T. Wood tarafýndan 1869 yýlýnda baþlamýþtýr. Wood un ünlü Artemis Tapýnaðýný bulmaya yönelik bu çalýþmalarýna 1904 yýlýndan sonra D.G. Hogarth devam etmiþtir. Bugün de çalýþmalarýný sürdüren Avusturyalýlarýn Efes teki kazýlarý ilk olarak 1895 yýlýnda Otto Benndorf tarafýndan baþlatýlmýþtýr. Avusturya Arkeoloji Enstitüsü nün 1. ve 2. Dünya Savaþlarý sýrasýnda kesintiye uðrayan çalýþmalarý 1954 yýlýndan sonra aralýksýz devam etmiþtir. Efes te Avusturya Arkeoloji Enstitüsü nün çalýþmalarýnýn yaný sýra 1954 yýlýndan itibaren Efes Müzesi de T.C. Kültür Bakanlýðý adýna kazý, restorasyon ve düzenleme çalýþmalarýný sürdürmektedir. Mimari eserler Efes, tarihi boyunca birçok kez yer deðiþtirdiðinden kalýntýlarý yaklaþýk 8 kilometrelik geniþ bir alana yayýlýr. Ayasuluk Tepesi, Artemision, Efes ve Selçuk olarak dört ana bölgedeki harabelerdir. Tümüyle mermerden yapýlmýþ ilk kent olan Efes'teki onemli yapýlar þunlardýr: Artemis Tapýnaðý: Dünyanýn yedi harikasýndan biridir. Antik dünyanýn mermerden inþa edilmiþ ilk tapýnaðýdýr. Büyüklüðü 130 x 68 metre ve ön cephesi diðer Artemis (Ana Tanrýça) tapýnaklarý gibi batýya dönüktür. Efes - Ýzmir 89

9 EFES Magnesia Kapýsý (Üst Kapý) ve Doðu Gymnasiumu: Efes'in iki giriþi vardýr. Bunlardan biri kentin çevresindeki sur duvarlarýnýn doðu kapýsý olan, Meryemana Evi Yolu üzerindeki Magnesia Kapýsý'dýr. Doðu Gymnasiumu, Panayýr Daðý eteðindeki Magnesia Kapýsý'nýn hemen yanýndadýr. Gymnasion, Roma Çaðý'nýn okuludur. Odeion: Efes'in iki meclisli bir yönetimi vardý. Bunlardan biri olan Danýþma Meclisi toplantýlarý zamanýnda üzeri kapalý olan bu yapýda yapýlmýþ ve konserler verilmiþtir kiþilik kapasiteye sahiptir. Bu nedenle yapý "Bouleterion" olarak da adlandýrýlýr. Yukarý Agora ve Bazilika: Ýmparator Augustus tarafýndan inþa ettirilmiþ, resmi toplantýlarýn ve borsa iþlemlerinin yapýldýðý yerdir. Odeion'un önündedir. Prytaneion (Belediye Sarayý): Prytan kentin belediye baþkaný gibi görev yapardý. En büyük görevi kalýn sütunlarý bulunan bu yapýnýn içindeki kentin ölümsüzlüðünü simgeleyen kent ateþinin sönmemesini saðlamaktý. Prytan, Kent Tanrýçasý Hestia adýna bu görevi üstlenmiþti. Salonun çevresinde tanrý ve imparator heykelleri sýralanmýþtý. Efes müzesindeki Artemis heykelleri burada bulunmuþ ve daha sonra müzeye getirilmiþtir. Yanýndaki yapýlar kentin resmi misafirlerine ayrýlmýþtý. Domitianus Meydaný: Meydanýn güneyinde, teras üzerinde Ýmparator Domitianus adýna Efesliler tarafýndan yaptýrýlmýþ büyük bir tapýnak ve altýnda Efes yazýtlar galerisi vardýr. Doðuda Pollio Çeþmesi ve olasýlýkla hastane yapýsý, kuzeyinde cadde üzerinde Memmius Anýtý yer alýr. Herakles Kapýsý: Roma Çaðý sonlarýnda yaptýrýlmýþ olan bu kapý Kuretler Caddesi'ni yaya yolu haline getirmiþtir. Ön cephesindeki Kuvvet Tanrýsý Herakles kabartmalarý dolayýsýyla bu ismi almýþtýr. Traianus Çeþmesi: Cadde üzerindeki iki katlý anýtlardan biridir. Ortada duran Ýmparator Trainus'un heykelinin ayaðý altýnda görülen küre dünyayý simgeler. Yamaç Evler: Teraslar üzerine inþa edilmiþ olan çok katlý evlerde kentin zenginleri oturuyordu. Peristilli ev tipinin en güzelleri olan bu evler modern evlerin konforunda idi. Duvarlar mermer kaplama ve fresklerle, taban ise mozaiklerle kaplýdýr. Evlerin hepsinde kalorifer sistemi ve hamam bulunmaktadýr. Hamam ve Umumi Tuvalet: Romalýlarýn en önemli sosyal yapýlarýndandýr. Soðuk, ýlýk ve sýcak kýsýmlar vardýr. Bizans döneminde tamir görmüþtür. Ortasýnda havuz olan umumi tuvalet yapýsý, ayný zamanda toplanma yeri olarak da kullanýlmýþtýr. Hadrianus Tapýnaðý: Ýmparator Hadrianus adýna, anýt tapýnak olarak inþa ettirilmiþtir. Korinth düzenlidir ve frizlerinde Efes'in kuruluþ efsanesi iþlenmiþtir. Oktagon: Kleopatra'nýn kýz kardeþine ait anýtsal bir mezardýr. Heroon: Efes'in efsanevi kurucusu Androklos adýna yaptýrýlmýþ bir çeþme yapýsýdýr. Ön kýsmý Bizans döneminde deðiþtirilmiþtir. Celsus Kütüphanesi: Roma dönemi yapýlarýnýn en güzellerinden birisi olan yapý hem kütüphane, hem de mezar anýtý görevini üstlenmiþtir. M.S.106 yýlýnda Efes valisi olan Celsus ölünce, oðlu kütüphaneyi babasýnýn adýna mezar anýtý olarak yaptýrmýþtýr. Celsus'un lahdi kütüphanenin batý duvarý altýndadýr. Cephesi yýllarý arasýnda restore Efes - Ýzmir Efes - Ýzmir Efes - Ýzmir 90

10 EFES edilmiþtir. Kütüphanede kitap rulolarý, duvarlardaki niþlerde saklanýyordu. Serapis Tapýnaðý: Efes'in en ilginç yapýlarýndan biri olan Serapis Tapýnaðý, Celsus Kütüphanesi'nin hemen arkasýndadýr. Anýtsal Çeþme: Odeion'un önündeki meydan kentin "Devlet Agorasý" (Yukarý Agora)'dýr. Tam ortasýnda Mýsýr tanrýlarý tapýnaðý (Ýsis) bulunuyordu. M.Ö. 80 yýllarýnda Laecanus Bassus tarafýndan yaptýrýlan Anýtsal Çeþme, Devlet Agorasý'nýn güneybatý köþesinde yer alýr. Buradan Domitian Meydaný'na ve bu meydan etrafýnda kümelenmiþ bulunan Pollio Çeþmesi, Domitian Tapýnaðý, Memmius Anýtý ve Herakles Kapýsý gibi yapýlara ulaþýlýr. Mazeus Mithridates (Agora Güney) Kapýsý: Kütüphaneden önce, Ýmparator Augustus zamanýnda inþa edilmiþtir. Kapýdan Ticaret Agorasý'na (Aþaðý Agora) geçilir. Kütüphane meydanýndan tiyatroya kadar uzanan caddedir. Agora: 110 x 110 metre boyutlarýnda ortasý açýk, çevresi portikler ve dükkânlarla çevrili bir alandýr. Agora, kentin ticari ve kültürel merkeziydi. Agora Mermer Cadde'nin baþlangýç noktasýdýr. Büyük Tiyatro: Mermer Cadde'nin sonunda bulunan yapý, kiþilik kapasiteyle antik dünyanýn en büyük tiyatrosudur. Çok süslü ve üç katlý sahne binasý tamamen yýkýlmýþtýr. Oturma basamaklarý üç bölümlüdür. Tiyatro, St. Paul'ün vaazlarýna mekân olmuþtur. Efes - Ýzmir Efes - Ýzmir Tiyatro Gymnasiumu: Hem okul, hem de hamam iþlevine sahip büyük yapýnýn avlu kýsmý açýktadýr. Burada tiyatroya ait mermer parçalar restorasyon amacýyla sýralanmýþtýr. Liman Caddesi: Büyük Tiyatro'dan, bugün tamamen dolmuþ olan Antik Liman'a uzanan, iki yaný sütunlu ve mermer döþeli Liman Caddesi (Arcadiane Caddesi), Efes'in en uzun caddesidir. 600 metre uzunluktaki cadde üzerine kentin Hýristiyanlýk döneminde anýtlar yapýlmýþtýr. Her birinde havarilerden birinin heykeli olan dört sütunlu Dört Havari Anýtý, caddenin hemen hemen ortasýndadýr. Liman Gymnasiumu ve Liman Hamamý: Liman Caddesi'nin sonundaki büyük yapýlar grubudur. Bir bölümü kazýlmýþtýr. Saray Yapýsý, Stadyum Caddesi, Stadyum ve Gymnasium: Bizans sarayý ve caddenin bir bölümü restore edilmiþtir. At nalý biçimindeki Stadyum, antik devirde sportif oyunlarýn ve yarýþmalarýn yapýldýðý yerdir. Geç Roma döneminde gladyatör oyunlarý da yapýlmýþtýr. Stadyumun yanýndaki Vedius Gymnasiumu ise hamam-okul kompleksidir. Vedius Gymnasiumu kentin kuzey ucunda, Bizans dönemi surlarýnýn hemen yanýnda yer almaktadýr. Meryem Kilisesi: Konsül Toplantýsý'nýn yapýldýðý yer olan Meryem Kilisesi (Konsül Kilisesi), Meryem adýna inþa edilmiþ ilk kilisedir. Liman Hamamý'nýn kuzeyinde yer almaktadýr. Meryemana Evi: Ýsa nýn annesi Meryemana, Ýsa öldükten sonra St. Jean ile birlikte Efes'e gelmiþ ve hayatýnýn son yýllarýný burada yaþamýþtýr. Ancak Kitab-ý Mukaddes'te de anlatýldýðý gibi Meryem'in mezarýnýn dönemin Selefko sunda bugünün Silifke'sinde olduðu rivayet edilmektedir. Yedi Uyuyanlar: Bizans döneminde mezar kilisesi haline getirilmiþ olan bu yer, Geç Roma imparatorlarýndan Decius zamanýnda putperestlerin zulmünden kaçan yedi Hristiyan gencin Panayýr Daðý eteklerinde sýðýndýklarý rivayet edilen maðara olduðuna inanýlýr. St. Jean Kilisesi: Bizans Ýmparatoru Büyük Iustinianus tarafýndan yaptýrýlan ve o dönemin en büyük yapýlarýndan bir olan 6 kubbeli kilisenin merkezi kýsmýnda, altta, Ýsa'nýn en sevdiði havarisi St. Jean'ýn mezarýnýn bulunduðu iddia edilmektedir ancak henüz herhangi bir bulguya rastlanamamýþtýr. Kilisenin kuzeyinde hazine binasý ve vaftizhane vardýr. Kale: Kale içinde cami ve su sarnýçlarý vardýr. Ýsabey Camii: 1375 yýlýnda Aydýnoðullarý'ndan Ýsa Bey tarafýndan Þam'lý Mimar Ali'ye inþa ettirilmiþtir. Efesteki Antik Yerler: Aziz Luke Mezarý, Anýtsal Çeþme, Artemis Tapýnaðý, Agora Güney Kapýsý, Alytarkhes Revaký, Aþk Evi Androklos, Bazilika, Bizans Selçuklu Kalesi, Bülbüldað daki Hellenistik Þehir Duvarý, Chalcidium Celsus Kütüphanesi, Çeþme, Domitian Meydaný, Devlet Agorasý, Doðu Gimnasyumu, Domitian Çeþmesi, Devlet Agorasýndaki Tapýnak, Domitian Tapýnaðý, Erken Hristiyanlýk Dönemi Bazilikasý, Helenistik Dönem Sur Duvarlarý, Herkül Kapýsý, Hadrian Tapýnaðý, Hadrian Kapýsý, Hellenistik Çeþme, Ionik Akropolis, Kuretler Caddesi, L. Bassus Su Sarayý Latrina, Liman Kapýlarý, Liman Caddesi, Liman Dükkanlarý, Liman Gymnasionu, Liman Hamamlarý, Memmius Anýtý, Magnesian Kapýsý, Meclis Binasý, Mermer Cadde, Meryemana Evi, Meryem Klisesi, Oktagon, Olympeion, Panayýrdað da Yuvarlak Anýt, Pollio Yapýsý ve Domitianus Çeþmesi, Sokak Çeþmesi, Serapis Tapýnaðý, St.Paulos Maðarasý, Stadyum, St. Jean Bazilikasý, Ticaret Agorasý, Tiyatro, Traian Çeþmesi, Temenos Teras Evler, Tiyatro Gymnasionu, Vedius Gymnasionu, VariusHamamý, Yedi Uyuyanlar Maðarasýdýr. 91

11 SELÝMÝYE CAMÝÝ ve KÜLLÝYESÝ Sýra : 1408 Yeri : Edirne Niteliði : Kültürel Kriter : i, ii, iii, iv Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 41 40'40.93" E 26 33'34.19" Yavuz Sultan Selim 'in emri üzerine Mimar Sinan tarafýndan Kýbrýs ýn fethiyle elde edilen ganimetlerle eski sarayýn baltacýlar koðuþunun bulunduðu yerde yapýlmýþtýr yýllarýnda tamamlanan Selimiye Camii Osmanlý-Türk mimarisinin en büyük eseridir. Üçer þerefeli dört minaresi vardýr. Her minarenin yüksekliði 79,89m.'dir. Kubbesi 31,28m. çapýnda olan Selimiye Camii'nin Harim tarafýndaki minarelerin þerefelerine ayrý ayrý yollardan çýkýlabilmektedir. Osmanlý hükümdarý II. Selim (Yavuz Sultan Selim) tarafýndan Mimar Sinan'a yaptýrýlan Selimiye Camii, zamanýn baþkenti olan Edirne'de, þehrin en yüksek noktasýnda Yýldýrým Beyazýt'ýn yaptýrdýðý Baltacýlar Koðuþunun kalýntýlarý üzerine yapýlmýþtýr. Yapýmýna 1569'da baþlanmýþ ve1575'de tamamlanmýþtýr. Osmanlý-Türk sanatýnýn en muhteþem eseridir. Mimar Sinan, Selimiye için "ustalýðýmýn eseri" demiþtir. Açýk havalarda Rodop Daðlarý'ndan ve Uzunköprü'nün Süleymaniye Köyü'nden görülebilmektedir. Selimiye'de daha önceki hiç bir camide, Ayasofya ve diðer Bizans eserinde ve antik çað mabetlerinde görülmemiþ bir teknik kullanýlmýþtýr. Daha önceki kubbeli yapýlarda, asýl kubbe kademeli yarým kubbelerin üzerinde yükselmesine raðmen, Selimiye Camii ve Külliyesi - Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi - Edirne 92

12 SELÝMÝYE CAMÝÝ ve KÜLLÝYESÝ Selimiye Camii tek bir kubbe ile örtülmüþtür. Kubbe, 8 filayaðýna dayanan bir kasnak üzerine oturtulmuþtur. Kasnak, fil ayaklarýna kemerlerle baðlýdýr. Kubbenin çapý 31,28 metre, yüksekliði de 15,86 metredir. Bu þekilde örttüðü iç mekâna verdiði geniþlik ve ferahlýkla birlikte mekânýn bir kerede kolayca anlaþýlmasýný saðlar. Kubbe ayný zamanda caminin dýþ görünüþünün ana hatlarýný da belirler. Selimiye'nin herbiri 79,89 metre yüksekliðinde, kalem gibi incecik 4 minaresi vardýr. Minareler üçer þerefelidir. Ýki minaresinde þerefelerin üçüne giden yol ayrýdýr. Bu minarelerden ayný anda üç þerefeye de birbirini görmeden üç kiþi çýkabilir. Öndeki iki minarenin taþ oymalarý çukur, ortadaki minarelerin oymalarý ise kabarýktýr. Minarelerin kubbeye yakýn olmasý, camiyi göðe doðru uzanýyormuþ gibi gösteren bir görünüþ güzelliði saðlar. Diðer camilerde ise minareler açýða yapýlmýþ ve yapý geniþlemiþtir. Selimiye Caminin mimarisinde olduðu kadar, mermer, çini ve hat iþçiliklerinde de kusursuzluða varýlmýþtýr. Yapýnýn içi Ýznik çinileriyle süslüdür. Selimiye Camii ve Külliyesi - Edirne Büyük kubbenin tam altýndaki Hünkâr mahfili, 12 mermer sütunlu ve 2 metre yüksekliktedir. Çinilerin bir kýsmý Osmanlý-Rus savaþýnda, Rus generali Skobelef tarafýndan sökülerek Moskova'ya götürülmüþtür. Yapýnýn, kuzeye, güneye ve avluya açýlan 3 kapýsý vardýr. Ýç avlu, revaklar ve kubbelerle süslüdür. Avlunun ortasýnda mermerden özenle iþlenmiþ bir þadýrvan vardýr. Dýþ avluda ise Sýbyan Mektebi, Darül Kurra, Darül Hadis, medrese, imaret bulunmaktadýr. Sýbyan Mektebi günümüzde Çocuk Kütüphanesi, medrese ise müze olarak kullanýlmaktadýr. Selimiye Camii ve Külliyesi - Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi - Edirne 93

13 BURSA ve CUMALIKIZIK Sýra : 1406 Yeri : Bursa Niteliði : Kültürel Kriter : i, iii, iv Öneri Tarihi: 25/02/2000 N 40 11'41.30 E 29 03'29.34" Bursa civarýnda yerleþim M.Ö yýllarýnda baþlamýþtýr. Bulunan toprak mamuller ahþap ve kerpiç karýþýmý evlerin olduðu tesbit edilmiþtir. Ancak kesin bilgi M.Ö.700 yýllarýna aittir. Homeros bölgeden Mysia olarak sözeder. Frigyalýlar burada yaþamýþtý. Ýskitlerden kaçan Kimmer ler Frigyalýlarý yok etmiþlerdi. Bursa þehrini Bitinya kralý Prusias kurmuþtur ve Bursa adý bu kralýn isminden gelmiþtir. Bitinya, M.Ö. 74 yýlýnda Roma egemenliðine geçmiþtir. M.S. 6. yüzyýlda yörede kaplýcalar önem kazanmýþ ve ipek üretimi baþlanmýþtýr. Bizanslýlar Bursa yý Ýznik e baðlamýþlardý. Uzun yýllar Roma ve Bizans tarafýndan yönetilen Bursa nýn Osmanlýlara geçiþi Osman Bey'in oðlu Orhan Bey tarafýndan 1326 senesinde olmuþtur yýlýnda da Bursa, Osmanlý Devletinin baþþehri olmuþtur. Bundan sonra Bursa hýzla geliþmiþtir. Orhan Bey ile beraber 6 Osmanlý Sultaný Bursa ya büyük yatýrým yapýlmýþtýr. Bursa ya yapýlan 127 cami, 45 mezar, 34 medrese, 25 han, 37 umumi banyo ve derviþ dergahlarý bunlardan baþlýcalarýdýr. Önemli Tarihi Yapýlarý : Yýldýrým Külliyesi, Emirsultan Camii ve Türbesi, Yeþil Türbe, Yeþil Medrese, Muradiye Külliyesi, tarihi hanlar, Ulu Cami, Bursa Kalesi, Osmangazi Türbesi, Orhangazi Türbesi, Hüdavendigar Türbesi ve Camii. Cumalýkýzýk - Bursa 94

14 BURSA ve CUMALIKIZIK Osmanlý sivil mimarisinin en görkemli köy yerleþimini günümüze ulaþtýran Cumalýkýzýk, son yýllarda ülkemiz yanýnda tüm dünyada da tanýnmaya baþlamýþtýr. O kültür varlýklarý yanýnda doðal varlýklarca da zengindir. Bursa'nýn doðusunda, Ankara karayolunun 10. kilometresinden güneye Uludað yamaçlarýna giden yol 3 km sonra, Osmanlý sivil mimarisinin en güzel örneklerini günümüze kadar koruyan Cumalýkýzýk yerleþimine ulaþýr. Tarihçe: Cumalýkýzýk Osmanlýlarýn Bursa'da ilk yerleþtikleri bölgelerden biridir. Bursanýn fethinde önemli rol oynamýþtýr. 180'i halen kullanýlan, bazýlarýnda ise koruma ve restorasyon çalýþmalarýnýn yapýldýðý toplam 270 ev ile Osmanlý dönemi konut dokusunu günümüze taþýmaktadýr. Cumalýkýzýk yerleþiminin güneydoðusunda Uludað eteklerindeki Ihlamurcu mevkiinde Bizans devrine ait bir kilise kalýntýsý 1969 yýlýnda tespit edilmiþtir, Kilise kalýntýsýnýn yüzeyde rastlanan bazý mimari parçalarý Bursa Arkeoloji Müzesi'ndedir.. Bursa yakýnlarýnda kurulan Osmanlý Beyliði kuruluþundan kýsa zaman sonra bölgeye hakim olmayý baþarmýþ, 1326 yýlýnda Bursa'yý, 1331 yýlýnda Ýznik'i fethederek yörede varlýðýný kesin olarak kabul ettirmiþtir. Böylece Osmanlý halkýnýn bu topraklara yerleþerek kentler ve köyler oluþturmasý saðlanmýþtýr. Cumalýkýzýk vakýf köyü olarak kurulmuþtur ve bu özelliðini yerleþim dokusu konut mimarisi, yaþam biçimine yansýtmýþtýr. ''Kýzýk'' adý, Uludað'ýn kuzeyindeki dik etekler ile vadilerin arasýnda sýkýþýp kalan yöre köylerine verilen isimdir. Derekýzýk dereye yakýn olanýna, Fidyekýzýk, Fidye verene konulmýþ isimdir. O sýrada her köyde cami olmadýðý için çeþitli köylerin Cuma namazý için gittikleri bu köye de Cumalýkýzýk adý verilmiþtir. Cumalýkýzýk - Bursa Cumalýkýzýk - Bursa Cumalýkýzýk Evleri: Burada birbirine akraba olan aileler topluca yaþamaktadýrlar. Evler bir iki tipten oluþur. Osmanlý evlerinin Hayat kýsmý çok önemlidir. Bu üstü tahta olan bölüm tüm yaþamýn geçtiði yerdir. Kestane mevsimi kastaneler burada ayýklanýr, kýþ için odunlar burada depolanýr. Düðün, niþan, sünnet gibi sosyal aktiviteler burada yapýlýr. Evin büyüklüðüne göre buraya ya dýþ avludan geçilir veya sokaktan açýlan kapýdan doðrudan girilir. Evlerin dýþýnda birinci kat hizasýna kadar taþ duvar olduðundan dýþarýdan içerisi görülmez. Hayattan geçilen iç avluda fýrýn vardýr ve burada hamur iþleri yapýlýr. Þaraphane denilen ahþap teknelerde üzüm sýkýlýr, kazanlarda pekmezler kaynatýlýr. Çamaþýrlar burada yýkanýr ve kurutulur. Küçük baþ hayvanlarýn kümesi buradadýr. Üç katlý evin ikinci katýnda yani zemin üstünde yatak odalarý ve banyolar vardýr. Burasý kýþýn kullanýlýr. Yazýn ise bir üst kata çýkýlýr. Tüm taban döþemeleri ahþaptýr. Çatý kiremitlerle kaplýdýr. Çatýlar bazen dört meyilli, bazen iki meyillidir. Saçaklar dýþa çýkýktýr. Cumalýkýzýk - Bursa Önemli Mekânlarý: Cumalýkýzýk Cami: Yapaný ve yaptýraný ile yapým tarihi belli deðildir. 300 senelik olduðu tahmin edilmektedir. 20. yüzyýl baþýnda büyük onarým görmüþtür. Cumalýkýzýk Hamamý. Zekiye Hatun Çeþmesi: Caminin doðu cephesindeki çift merdivenin altýnda beyaz mermerden yapýlmýþ bir çeþmedir senesine tarihlenir. Cumalýkýzýk - Bursa 95

15 KARAÝN Sýra : 666 Yeri : Antalya Niteliði : Kültürel Kriter : iii, vi Öneri Tarihi : 01/02/1994 N 37 4'50.35" E 30 34'23.65" Karain Maðarasý, Antalya`nýn 30 km. kadar kuzey batýsýnda, Yeniköy yerleþim birimine ait Yaðcý Köyü`ndedir. Prehistorik (tarih öncesi) bir maðaradýr. Batý Toros kalker kuþaðýnýn, traverten ova ile teþkil ettiði sýnýrda, yamacýn 80 m. kadar üstünde, denizden 370 m. kadar yükseklikte bulunmaktadýr. Karain Maðarasý, 1946 yýlýndan itibaren 1973 yýlýna kadar sistematik bir þekilde Ankara Dil Tarih ve Coðrafya Fakültesi Prehistoriya Profesörü Ý. Kýlýç KÖKTEN tarafýndan incelenmeye baþlandý ve maðara giriþindeki kalýn dolgu tabakasýnda kazýlar yapýldý. Anadolu da Paleolitik dönemin en önemli merkezi olan bu maðara, Þam (Katran) Daðý nýn Akdeniz e bakan yamaçlarýndaki Mezozoik (Ýkinci) zamana (yaklaþýk milyon yýl önce) ait kalkerler içinde, dar giriþ ve geçitlerle birbirine baðlý üç boþluktan oluþur. Derinliði 50 m. yi aþar. En üstteki birinci boþluk beþ gözlüdür. Kademeli olarak derinleþerek birbirini izleyen daha küçük ikinci ve üçüncü boþluklarda sarkýt ve dikitler görülür. Karain in Öküzini, Çakýrini maðaralarý ile Beldibi, Belbaþý kaya sýðýnaklarýndan oluþan bütünü içinde önemli bir yeri vardýr. Karain Paleolitik Çað dan Demir Çaðý na deðin kullanýlmýþtýr. Grek ve Roma dönemlerinde de dinsel bir merkez olduðu duvarlarýnda görülen Eski Grekçe yazýtlardan, adaklýk ya da mumluk olarak kullanýlmýþ niþlerden ve en üst dolgulardan çýkan çanak çömlek ve kandil parçalarýndan anlaþýlmaktadýr yýlýnda tekrar baþlatýlan kazýlarda, ele geçen hayvan kalýntýlarýnýn aralarýnda fil, suaygýrý, aslan, zürafa gibi bugün Anadolu da soyu tükenmiþ olanlarýn da bulunduðu, sýrtlan, ayý, öküz, at, geyik, yaban koyunu, dað keçisi gibi memeliler, çeþitli kemiriciler ve yumuþakçalarýn varlýðý saptanmýþtýr. Ayrýca yabani incir, buðday, zeytin gibi bazý bitki kalýntýlarý da ele Karain - Antalya 96

16 KARAÝN geçmiþtir. Her katta ele geçen yanmýþ kemik ve odun kömürü parçalarý, Karain insanlarýnýn baþlangýçtan beri ateþi kullandýklarýný gösterir. Alt Paleolitik Çað a ait el baltasý gibi çift yüzeyli aletlerle birlikte ele geçen taþ aletler, Orta Paleolitik ten (yaklaþýk 140 bin-40 bin yýl önce) Üst Paleolitik e (yaklaþýk 40 bin-10 bin yýl önce) doðru gelindikçe çeþitlenmektedir. Bu son evredeki taþ aletler, daha çok kemik aletlerin biçimlendirilmesinde kullanýlmýþtýr. Anadolu nun bilinen bu en eski prehistorik maðarasýnda birçok taþtan aletler yanýnda Musterien Çað da yaþamýþ olan Neanderthal tipinde bir insan diþi ile maðara ayýsý ve maðara aslaný diþleri bulunmasý, maðarayý birden üne kavuþturmuþtur. Yine maðaranýn dolgularý içinde Orta Paleolitik dolgulardan çýkarýlan bir çocuk azýdiþi ve kafatasý parçasýndan Neanderthal insanýnýn Anadolu da da yaþamýþ olduðu kanýtlanmýþtýr. Arkeolojik kazýlar sürdürülmekte olup, burada bulunan eserler, maðara yanýndaki küçük bir müze ile Antalya Müzesi nde sergilenmektedir. Maðaraya müzeden alýnacak bir rehber eþliðinde girilmesi gerekir. Karain in hemen yakýnýndaki Öküzini ve Çakýrini ne ise Üst Paleolitik dönemden baþlayarak yerleþilmiþtir. Öküzini nin duvarýndaki öküz resminin benzerlerine Avrupa daki maðaralarda da rastlanmýþtýr. Yeryüzünde bilinen paleolitik maðaralarýn çoðu sadece bir dönemi temsil ederken Karain alt, orta ve üst olarak kesintisiz bir katmanlaþma göstermekte ve bu katmanlardan elde edilen veriler, özellikle Avrupa ve Yakýn Doðu arasýndaki baðlantýlar ve göç yollarý hakkýnda fikir vermesi açýsýndan önem taþýmaktadýr. Karain - Antalya Karain - Antalya Karain'den ele geçirilen Anadolu'da bilinen en eski insan kalýntýlarýnýn yanýsýra maðarada ortaya çýkarýlan taþýnabilir sanat ürünleri Anadolu sanatýnýn ilk örnekleridir. Ayrýca, verdiði bitki ve hayvan kalýntýlarý ile Batý Akdeniz'in eski çevresinin ortaya konmasýnda önemli bir rol üstlenen Karain, çevresindeki diðer maðaralarla birlikte doðal ve kültürel özellikleri dolayýsýyla karma sit olarak Dünya Miras Listesine önerilmektedir. Maðaranýn doðusunda Düden suyunun oluþturduðu yaban ördeði avcýlýðýyla ünlü Kýrkgözler Sazlýðý ile bu sazlýðýn kýyýsýnda 12.yy.`da yapýlmýþ 25x45m. ölçülerinde Kýrkgöz Han bulunmaktadýr. Han`ýn kuzeyinde yer alan Toroslardan geçerek Ýç Anadolu`yu Akdenize baðlayan yöredeki tek geçit 924m. yükseklikteki Çubuk Boðazý`dýr. Antik dönemde de Pamfilya`yý Pisidia`ya baðlayan yol Boðazýn doðu tarafýnda Döþemealtý köylerinden baþlamakta kuzeye doðru çýkarak Kremna/Bucak yerleþimine baðlamaktadýr. Roma döneminde tabaný taþ bloklarla döþeli bu antik yol, yakýn zamana kadar kullanýlmýþ ve yöreye kurulan köylere bu sebeple Döþemealtý köyleri denmiþtir. Antik yolun baþlangýcýndaki bina kalýntýlarýnýn o döneme ait depo, gümrük binasý ve garnizon kalýntýlarý olduðu sanýlmaktadýr. Bugün yöreye yerleþen Türkmen yörükleri ünlü Döþemealtý halýlarýný dokumaktadýrlar. Karain - Antalya 97

17 ALANYA Sýra : 1405 Yeri : Antalya Niteliði : Kültürel Kriter : iii, iv Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 36 32'11.07" E 31 59'52.77" Antik çaðda ilk kez ne zaman ve kimler tarafýndan kurulduðu bilinmeyen Alanya, Akdeniz ile Toroslarýn yüksek tepeleri arasýnda konumlanmýþ çok güzel bir kenttir.antik çaðda bir tarafýnda Pamfilya ve diðer yanýnda Klikya bulunduðu için bazen Pamfilya bazen de Klikya olarak adlandýrýlmýþtýr.. Kentin bilinen en eski adý Korakesium' dur. Bizans döneminde ise Kalanoros olarak anýlmýþtýr. M.S.7.yüzyýlda Arap akýnlarý sýrasýnda akýnlara karþý korunmak amacýyla kale yapýmlarýna öncelik verilmiþtir. Bu nedenle Alanya ve çevresindeki pek çok kale ve kilise M.S. 6 ve 7. yüzyýlda tarihlenmektedir. Anadolu Selçuklu Hükümdarlarý 1. Allaaddin Keykubat ( ) fethettiði bu önemli kentin adýný kendi isminden dolayý, Alaiye olarak deðiþtirmiþtir yýlýnda Kenti ziyaret eden Atatürk ise kente Alanya adýný vermiþtir.. Anadolu Selçuklu hükümdarlarýndan 1. Alaaddin Keykubad, Alanya hükümdarý, Kyr Vart ý 1221 yýlýnda yenilgiye uðratarak Kaleyi ele geçirmiþtir. Hükümdar kendi adýna burada bir saray yaptýrmýþtýr. Selçuklular baþkent Konya nýn yanýsýra Alanya yý ikinci bir baþkent ve kýþlýk merkez olarak kullanmýþlardýr. Alanya Selçuklular zamanýnda kalesi ve ünlü Kýzýl Kulesi inþa edilerek imar edilmiþtir. Kale surlarýnýn uzunluðu 6.5 kilometreyi bulan Alanya Kalesi, denizden 250 metreye kadar yükselen yarýmada Alanya - Antalya 98

18 ALANYA üzerindedir... Kandeleri adýyla da bilinen Alanya yarýmadasýndaki yerleþim, Helenistik döneme kadar inmekle birlikte günümüze kalan tarihi dokusu 13. yüzyýl Selçuklu eseridir yýlýnda kenti alýp yeniden inþa ettiren Selçuklu Sultaný Alaaddin Keykubat tarafýndan yaptýrýlan kalenin 83 kulesi ve 140 burcu vardýr. Surlarýn içine yerleþmiþ kentin su ihtiyacýný karþýlamak üzere 400 e yakýn sarnýç yapýlmýþtýr. Sarnýçlarýn bir kýsmý günümüzde de kullanýlmaktadýr. Kale Surlarý, Ehmedek, Ýçkale, Adam Atacaðý, Cilvarda burnu üstü, Arap Evliyasý Burcu ve Esat Burcu nu inerek Tophane ve Tersane yi geçip Kýzýlkule de son bulacak þekilde inþa edilmiþtir. Ayrýca içkale bulunmaktadýr. Sultan Alaaddin Keykubat sarayýný burada yaptýrmýþtýr. Alanya - Antalya Kalede yerleþim günümüzde de sürmektedir. Ahþap ve kâgir tarihi evlerdeki, tahta tezgahlarda ipek ve pamuklu dokuma yapýlmakta, su kabaklarý boyanmakta, otantik ev yemekleri ikram edilmektedir. Kentin sembolü olan sekizgen planlý Kýzýl Kule Limandadýr. 13. yüzyýl Selçuklu eseridir yýlýnda Selçuklu Sultaný Alaaddin Keykubat tarafýndan Sinop Kalesi ni yapan Halepli yapý ustasý Ebu Ali Reha el Kettani ye yaptýrýlmýþtýr. Ýnþaat sýrasýnda belli bir yükseklikten sonra taþ bloklarý kaldýrmak güç olduðu için üst kýsmý piþmiþ kýrmýzý tuðlalarla yapýlmýþ ve bu nedenle Kýzýl Kule adýný almýþtýr. Kule duvarlarýnda antik çaðdan kalma mermer bloklar görülmektedir. Sekizgen planlý ve her bir duvarý 12.5 metre geniþliðinde olan kulenin yüksekliði 33 metre, çapý 29 metredir. Ýçinde beþ kat vardýr. Kulenin üstüne 85 basamaklý taþ bir merdivenle çýkýlýr. Kulenin tepeden aldýðý güneþ ýþýðý birinci kata kadar ulaþýr. Kulenin ortasýnda bir sarnýç bulunur. Kule denizden gelecek saldýrýlara karþý limaný ve tersaneyi korumak amacýyla yapýlmýþ ve yüzyýllar boyunca askeri amaçla kullanýlmýþtýr. Alanya - Antalya Kule 1950 lerde onarýlmýþ ve 1979 yýlýnda ilk katý Etnografya Müzesi olarak düzenlenerek ziyarete açýlmýþtýr. Selçuklu Sultaný Alaaddin Keykubat ýn kenti almasýndan altý yýl sonra Kýzýlkule nin 1227 de yapýmýna baþlanmýþ ve bir yýlda bitirilmiþtir. Kemerli beþ gözden oluþan tersanenin denize bakan cephesi 56.5 metre, derinliði 44 metredir. Tersane için seçilen yer, gün ýþýðýndan en fazla yararlanýlacak þekilde planlanmýþtýr. Tersanenin giriþ kapýsýndaki kitabede, Sultan Keykubat ýn armasý vardýr. Alanya Tersanesi ile Selçuklular Akdenize açýlmýþlardýr. Daha önce Karadeniz de Sinop Tersanesini yaptýran Alaaddin Keykubat, Alanya Tersanesi ile Ýki Denizin Sultaný unvanýný almýþtýr. Tersanenin bir yanýnda mescit öteki yanýnda muhafýz odasý ve þu anda kullanýlmayan bir kuyu bulunmaktadýr. Alanya - Antalya Alanya - Antalya 99

19 SELÇUKLU KERVANSARAYLARI Sýra : 1403 Yeri : Denizli-Aksaray-Erzincan-Aðrý güzergahý Niteliði : Kültürel Kriter : ii, iii, iv Öneri Tarihi : 25/02/2000 Kervansaray geleneðinin geliþmesi Doðu ile Batý arasýndaki ticaret yolunun geliþmesinin getirdiði ihtiyaçtan doðmuþtur. M.Ö. 3. yüzyýlda Çin in bir görüþe göre Xi an þehrinde baþlayan ve Akdenizin deðiþik limanlarýnda ( daha sonraki geliþmelerde Karadenizde de Trabzon gibi- limanlarda) sona eren Ýpek Yolu, 20 asra yakýn önemini korumuþtur. Bu yol yalnýzca ticaret yolu deðil ayný zamanda çeþitli kültürlerin, dinlerin yayýlma yolu olmuþtur. Doðal olarak bu yollar yüzyýllar içinde çeþitli savaþlara da þahitlik etmiþtir. Ýpek Yolu üzerinde mal taþýyan kervanlar, dini yaymak için dolaþan din adamlarý, mesleðini baþka yörelerde icra etmek isteyen zanaatkârlar gündüz yaptýklarý yolculuklardan sonra gece konaklama ihtiyacýnda idiler. Bu ihtiyaçlarý önceleri basit hanlar karþýlar iken kervanlarýn yüklerinin öneminden dolayý haydutlarýn baskýnlarýndan korunmak için hanlar yetersiz kalmýþ ve bugün Kervansaray dediðimiz korunmalý, büyük yapýlara ihtiyaç duyulmuþtur. Kervansaraylarýn en eski örneði yýllarýnda, Gaznelilerin ünlü hükümdarý Sultan Mahmut tarafýndan Tus- Serahs yolu üzerinde yaptýrýlmýþ olan Ribat-ý Mahi dir. Eser, yaklaþýk x metrelik boyutlardadýr. Yine Gazneli Sultan Mahmut, 1028 yýlýnda Tus-Herat yollarý kavþaðýnda Sengbest Ribat ý yaptýrmýþtýr. Orta Asya daki tüm Türk Devletlerinde ve Ýran da 11. yüzyýl baþlarýndan itibaren kervansaray yapýmlarý hýz kazanmýþtýr. Büyük Selçuklularda iktisadi ve ticari hayat kervansaray lar sayesinde çok canlý olmuþtur. Kervansaraylarýn bu önemini bilen Büyük Selçuklu sultanlarý da kervansaray yapýmýna büyük önem vermiþlerdir. Büyük Selçuklular ticari kervansaraylara askeri muhafýzlar koyarak kervanlarýn güvenliðini saðlarlardý. Hatta zarara uðrayan bir kervancýnýn zararýnýn, devlet hazinesinden mevcut hukuka göre ödenmesi ise bir nevi devlet garantisi, sigortasý idi. Bu yabancý tüccarlar için de geçerliydi. Büyük Selçuklu Hükümdarlarý, yabancý devletlerle imzalanan önemli ticari anlaþmalar sonucunda devlet sigortasý denen sistemi geliþtirmiþlerdi. Anadolu'da Selçuklu Devleti kurulduktan sonra hükümdarlar kervansaray yapýmýnda çok ileri gitmiþlerdir. Selçuklular Anadolu'yu yurt edindikten sonra ilk iþ olarak iyi bir karayolu aðý meydana getirdiler. Kervanýn bir günde kat edeceði mesafe olan her 40 (duruma göre 30) km de bir konaklama tesisi yapýlmýþtýr. Doðu Beyazýt tan baþlayýp Denizliye giden yolda birçok kervansaraylar yapýlmýþtýr. Bu noktadan sonra kervansaraylar çeþitli limanlara ulaþmýþlardýr. Kuþadasý, Antalya, Alanya vb gibi. Kervanlar ve yolcular bu hanlarda barýnýyordu. Hanlar birer yolcu barýnaðý olmaktan baþka, yol güvenliði saðlayan birer karakol vazifesi de görüyordu.uzak ülkelerden gelen ticaret kervanlari, yine uzak ülkelere güvenle giderlerdi.hanlar, eþkiya baskýnýna karþý koyabilecek bir þekilde yapýlmýþ kaleler gibiydi. Moðol istilasý sýrasýnda bir Moðol komutanýnýn Aksaray yakýnýnda bulunan Sultan Haný na sýðýnmýþ Türk Beyini, 20 bin askeriyle kuþatýp, 2 ay geçmesine raðmen esir alamamasý buna iyi bir örnektir. Kervansaraylarda kalan kervanlar ve kiþiler her türlü hizmetten ücret ödemeden yararlanýrlardý. Hamam, mescit, su deposu, hastane ( revir) aþevi, mal depolarý, nalbant, arabacý, ayakkabýcý, para deðiþtirici vb. her kervansarayda mutlaka bulunmasý gereken unsurlardý. Yiyecek, içecek, barýnma, saðlýk gibi. Devrin seyyahlarý ve tarihçiler, Anadolu'nun en sakin, düzenli ve faal devrini Selçuklular zamanýnda yaþadýðýný anlatýrlar. Bunda, yol boyunca dizilen hanlarýn, yani kervansaraylarýn rolü olduðunu söylerler. Bu kervansaraylardan bazýlarý ihtisas kervansaraylarý idi. O meslek grubu üyeleri bu hanlarda buluþurlardý. Anadolu nun tamamýnda, büyük bir kýsmý 13. yüzyýlda yapýlmýþ 250 civarýnda kervansaray vardý. Bunlardan 8 adedi Sultan haný diye adlandýrýlýr. UNESCO Dünya Mirasýna girmesi için teklif edilen yolda 10 adedi halen iyi durumda olan 40 kadar kervansaray vardýr... Ýyi durumda olanlar: Akhan, Ertokus Han, Saadettin Han, Obruk Han, Agzikarahan, Sultan Han (2), Öresin Han, Sikre Han, Mamahatun Kervansarayý ve Hacý Bekir Hanlarýdýr. Ýpek yolunun 16.yüzyýldan itibaren önemini yitirmesi kervansaraylarý da yok olmaya terk etmiþtir. Ancak Anadolu da Osmanlý Devleti de Ýstanbul dan Baðdat a, Mekke den Tunus a, Bursa dan Budin e kadar inþa ettiði kervansaraylarla iktisadi ve ticari hayatýn canlanmasýný saðlamýþtýr. Bunlardan bazýlarý Selçuklu kervansaraylarý gibi olmayýp külliyelerin içine alýnmýþtýr. Bu kervansaraylardan bazýlarýna iliþkin bilgiler þöyledir. Selçuklu Kervansaraylarý 100

20 SELÇUKLU KERVANSARAYLARI Akhan - Denizli N 37 49'5.25" E 29 8'7.20" Akhan, Denizli: Denizli Doðu Beyazýt hattýnýn en sonundaki kervansaraylardan biri olan AKHAN, Denizli-Afyon karayolunun 7. km. sinde ve ayný adý taþýyan köyün yakýnýndadýr. Ýki kitabesi bulunan Akhan, Sultanhanlarý þemasýna uymakla beraber yýllarý arasýnda inþa edilen küçük bir handýr. Vali Seyfettin Karasungur Bin Abdullah tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Simetrik olan kapalý ve asimetrik olan açýk bölümlerinin toplamý 1100 m² dir. Kapalý mekân derinlemesine iki sýra paye ile üç sahana ayrýlmýþtýr. Ortada bulunan sahan yan sahanlardan daha geniþ ve yüksektir. Üst kýsým tonoz ile örtülmüþtür. Sivri kemerli niþ biçiminde portalý basýk kemerli giriþ kapýsý çok güzeldir. Avlu giriþinin sað tarafýndaki bölümde iki katlý mekânlar, bir eyvan ve iki kapalý birim yer almasýna raðmen diðer tarafta revaklar ve kapalý mekâna bitiþik köþede tonozlu iki mekân yer almaktadýr. Hanýn avlusu süslemeleri ile çok görkemlidir. Sultanhan - Konya N 38 15'0.16" E 33 32'48.31" Sultan han: Aksaray Anadolu Selçuklu Sultaný Alaeddin Keykubad zamanýnda, Konya - Sivas yolu üzerinde yapýlan iki kervansarayýn ismi Sultan Han olarak geçer. Konya-Aksaray karayolu üzerindeki Sultan Han, Aksaray a 33 km mesafede, Sultanhan kasabasýndadýr. Mimarý Muhammed bin Havlan Dýmýþki dir 'da yapýlmýþtýr ve 116 m. boyu, ' m 'lik alanýyla Anadoludaki Selçuklu Kervansaraylarýnýn en büyüðüdür. Han, boyuna dikdörtgen planlý avlulu bir bölümle, bunun güneyindeki kýsa kenara bitiþik yine dikdörtgen planlý kapalý bir bölümden meydana gelir. Yapýsý bir kaleyi andýrmaktadýr. Bir cephesinde mazgal pencereleriyle delinmiþ duvarlarý ve payanda kubbeleriyle kaleye benzeyen hanýn cephesinin orta kýsmýnda, zengin geometrik þekillerle bezenmiþ süslü revak kemerleri, solunda kapý söveleri, süslü odalar ve dâireler, orta kýsýmda dört kemer üzerine oturtulmuþ ve merdivenle çýkýlan köþk mescit bulunur. Güney duvarýndaki taçkapýdan kapalý hol kýsmý dörder ayaklý sýralarla doðu-batý istikametinde dokuz sahana ayrýlmýþtýr. Tam orta kýsmýnýn üstünde sekizgen kasnaklý bir kubbe yer alýr. Kubbenin üstü dýþarýdan sekizgen piramit biçiminde bir külahla örtülüdür. Çok itinalý kesme taþ yapýsý olan Sultan Han, daha sonralarý yapýlan büyük kervansaraylara her bakýmdan ideal bir örnek yapý teþkil etmiþtir. Mama Hatun Kervansarayý - Erzincan N 39 46'39.21" E 40 22'53.68" Mama Hatun kervansarayý: Erzincan M.S. 12. yüzyýl sonu ve 13. yüzyýl baþý yaptýrýlan Mama Hatun Kervansarayý Erzincan Tercan ilçesinde Mama Hatun Kümbetinin yanýndadýr. Mimarý bilinmemektedir. Genel olarak bütün kervansaraylarda olduðu gibi kare planlýdýr. 51x 51 m. sarý renkte kesme taþtan yapýlmýþ olan kervansarayýn dört köþesine silindirik kuleler, cephelere de yarým silindirik 16 adet kule ve payandalar ve doðu cephesinin ortasýna dýþarýya taþkýn bir giriþ portali yerleþtirilmiþtir. Bu portalýn iki yanýnda birer sütun ve birer niþ vardýr Portalýn basýk kemerli kapýsýndan, iki yanýnda tonoz örtülü dikdörtgen odalar olan kýsa bir koridora, oradan da geniþ ve yamuk biçimli bir avluya geçilmektedir. Avlunun iki kenarýnda beþer oda ve bir eyvan, batý yönünde ise sivri kemerli tonoz örtülü üç eyvan ve bunlarýn etrafýnda dikdörtgen birer mekân daha mevcuttur. Avlunun kenarlarýnda üzeri tonoz ile örtülü, sivri kemerli ahýrlar vardýr. 101

21 ÞANLIURFA - HARRAN Sýra : 1400 Yeri : Urfa Niteliði : Kültürel Kriter : i, ii, iii, iv Öneri Tarihi: 25/02/2000 N 37 9'5.11" E 38 47'50.34" Bu maddede UNESCO Dünya Mirasý Listesine Urfa þehri ve Harran'ýn alýnmasý önerilmektedir. Biz de burada bu iki yerleþim yerini tek tek inceleyeceðiz. ÞANLIURFA Peygamberler þehri diye bilinir. Þanlýurfa M.Ö. 8000'li yýllara uzanan tarihi ile birçok çaða þahitlik etmiþtir. Þimdi bu tarihe bir göz atalým: Yapýlan arkeolojik kazýlarda neolitik çað (M.Ö ), kalkolitik çað (M.Ö ) ve ilk tunç çaðýna ait (M.Ö ) çok sayýda deðerli eserler ele geçirilmiþtir. Belgelere dayanmayan bazý iddialara göre Urfa, ilk defa þehirler kuran Ýdris Peygamber veya Tufan'dan sonra Nuh Peygamber zamanýnda kurulmuþtur. Urfa bölgesi; Sümer - Akat - Hitit, Babil - Kalde, Hurri - Mitanni, Aram - Asur, Med ve Pers hakimiyetlerini görmüþtür. M.Ö. 20 yüzyýl Hitit vesikalarýnda geçen Ursu'nun ve Asur vesikalarýnda geçen Ruhua veya Ru'ua'nýn, bugünkü Urfa olduðu söylenmektedir. Þanlýurfa tarihte dünya kültür ve medeniyetinin merkezi kabul edilen ve arkeoloji literatüründe "Bereketli Hilal" olarak adlandýrýlan bölge üzerinde yer almaktadýr. Arkeolojik kazýlardan elde edilen buluntular, þehir merkezindeki Balýklýgöl civarýnýn günümüzden yýl önce Neolitik Çað insanlarý tarafýndan iskan edildiðini kanýtlamýþtýr. Bu çað, Anadolu'da mimarlýk sanatýnýn baþlangýcý sayýlmaktadýr. Mimarlýk tarihi bu kadar eskilere dayanan Þanlýurfa, günümüzde de mimari eserlerinin zenginliði bakýmýndan Anadolu'nun önde gelen illeri arasýnda yer almakta ve bu özelliðinden dolayý "Müze Þehir" adýyla tanýnmaktadýr. Þanlýurfa, dinler tarihi ve inanç turizmi yönüyle de dünya kültüründe önemli bir yere sahiptir. Ýl merkezi yakýnýndaki Göbekli Tepe'de yapýlan arke olojik kazýlarda, ilkel dinlere ait olan ve günümüz den yýl öncesine tarihlenen dünyanýn en eski tapýnaklarý bulunmuþ ve Þanlýurfa'nýn inanan insanlarýn dünyadaki en eski merkezi olduðu anlaþýlmýþtýr. Bu yerleþim yerine çok çeþitli isimler verilmiþtir. Bunlar; Ur, Kalde Ur'u, Harran Ur'u, Orhei, Orhay, Vurhai, Edessa, Diyar Mudar, (Bölge ile beraber) Ruha, Reha ve Urfa dýr. Bilinen yazýlý tarihe göre Asur ve Babil krallýklarýný gören Urfa, Büyük Ýskender den sonra Hýristiyanlýðý ilk kabul eden Osroane (M.Ö. 132 M.S. 250), Bizans, Baðýmsýz Haçlý Kontluðu, Selçuklular, Selahaddin Eyyubi, Moðollar, Akkoyunlular, Safaviler... gibi birçok yönetimden sonra 1517 yýlýnda Osmanlýlar tarafýndan ele geçirilmiþtir. 1919'da Ýngiliz ve sonra Fransýz iþgaline karþý direniþlerindeki baþarýlar dolayýsýyla TC. kurulduktan sonra ismi Þanlýurfa olarak deðiþtirilmiþtir. Dinler açýsýndan Þanlýurfa: Ýlkel dinlerin dünyada bilinen en eski merkezi Þanlýurfa, çok tanrýlý (politeist) dinler ile tek tanrýlý (monoteist) dinlerin de önemli merkezlerinden biridir. Assur ve Babil dönemlerinde; Ay, güneþ ve gezegenlerin kutsal sayýldýðý politeist bir din olan Paganizm'in baþtanrýsý "Sin"in mabedi Harran'da bulunuyor ve Soðmatar bu dinin önemli bir merkezi þehri sayýlýyordu Neolitik Çað'ýn M.Ö evresine ait ikinci bir tapýnak yeri Tektek Daðlarý mevkiinde yeralan Karahantepe (Keçilitepe)'de keþfedilmiþ ve burada yapýlan yüzey araþtýrmasýnda topraða gömülü, ancak baþlarý görülebilen çok sayýda stel tespit edilmiþ, bunlardan birinin üzerinde Cinsiyet Tanrýsý'ný sembolize eden bir yýlan figürüne rastlanýlmýþtýr. Þanlýurfa bölgesinde yapýlan bir çok arkeolojik kazýda Kalkolitik Çað ve Eski Tunç Çaðý halklarýnýn tapýndýklarý þematik tanrý heykelciklerine (idol) rastlanmýþtýr. Bozova Ýlçesi'ne baðlý Titriþ Höyük nekropolünde ortaya çýkartýlan ve insan þeklinde tanrýlarý tasvir eden çok sayýda keman tipi idol Þanlýurfa ÞanlýUrfa 102

22 ÞANLIURFA - HARRAN Müzesi'nde sergilenmektedir. Tek tanrýlý dinler: Musevi, Hýristiyan ve Ýslam dinleri peygamberlerinin atasý olan Hz. Ýbrahim, Þanlýurfa'da doðmuþ, Nemrut ve Halkýnýn taptýðý putlarla mücadele ettiði için burada ateþe atýlmýþtýr. Lut Peygamber, amcasý Hz. Ýbrahim'in ateþe atýlmasýný görmüþ ve daha sonra Þanlýurfa'dan Sodom'a doðru yola çýkmýþtýr. Ýbrahim Peygamber'in torunu ve Ýsrailoðullarýnýn atasý Yakub Peygamber Harran'da evlenmiþ, Eyyub Peygamber Þanlýurfa'da hastalýk çekmiþ ve Þanlýurfa'da vefat etmiþtir. Hz. Peygamber O'nun yaþadýðý Eyyub Nebi Köyü'ne kadar gelmiþ, ancak kendisini göremeden orada vefat etmiþtir. Þuayb Peygamber, Harran'a 37 km. mesafedeki Þuayb Þehri'nde yaþamýþ, Musa Peygamber, Þuayb Þehri yakýnýndaki Soðmatar'da Þuayb Peygamberle buluþmuþtur. Ýsa Peygamber, Þanlýurfa'yý kutsadýðýna dair bir mektubunu ve yüzünü sildiði mendile çýkan mûcizevi portresini Urfa Kralý Abgar Ukkama'ya göndermiþ, Hýristiyanlýk devlet dini olarak dünyada ilk defa bu dönemde Þanlýurfa'da kabul görmüþtür. Bütün bu peygamberlerin Urfa ile ilgisinin bulunmasý nedeni ile Urfa'nýn bir adý da "Peygamberler Þehri"dir. M.S. 639 yýlýnda Müslümanlýðý da kabul eden Þanlýurfa'nýn dinler tarihi ve inanç turizmi yönünden Mekke ve Kudüs'ten sonra dünyanýn önemli inanç merkezlerinden biri olduðu anlaþýlmaktadýr. ÞANLIURFA ve Yöredeki Dini yapýlar: Hýristiyanlýðýn devlet dini olarak dünyada ilk kabul gördüðü yer olan Þanlýurfa'da dünyanýn en görkemli kiliseleri inþa edilmiþ, ancak bunlardan V. yüzyýla ait olanlarýn bir kýsmýnýn kalýntýlarý günümüze ulaþabilmiþtir. Deyr Yakub (Yakub Manastýrý) Halk arasýnda "Nemrud'un Tahtý" ya da "Cin Deðirmeni" olarak anýlmaktadýr. Tella (Viranþehir) Martyrionu M.S yüzyýllarda yapýldýðý tahmin edilmektedir. Aziz Petrus ve Aziz Paulus Kilisesi: VI. yüzyýla ait bir kilise kalýntýlarýnýn üzerine 1861 yýlýnda inþa edilmiþtir. Kilise, Hz. Ýsa'nýn iki havarisinin anýsýna inþa edildiðinden onlarýn ismini taþýr. Aziz Stefanos Kilisesi: Bu kilise, miladi 435 veya 436'da ölen Piskopos Rabbula tarafýndan eski bir Sinagog'dan dönüþtürülmüþtür. Kýrmýzý renkteki mermer sütunlarýnýn çokluðu nedeniyle "Kýzýl Kilise" olarak adlandýrýlan bu yapýnýn yerine Zengiler döneminde tarihlerinde bugünkü Ulu Cami inþa edilmiþ, kilisenin çan kulesi minare olarak deðerlendirilmiþtir. Rahibeler Kilisesi (Rahibeler Evi): Ellisekiz Meydaný, Þeyh Safvet Tekkesi'nin doðusundaki çýkmaz sokak içersinde yer alan bu kilise, plan itibariyle avlulu bir Urfa evini andýrýr yýlýnda Urfa'ya gelen Fransisken rahibeleri (gezici misyoner rahibeler) için hem ev, hem de kilise olarak inþa edilmiþtir. Çardak Manastýrý: V. yüzyýlda inzivaya çekilen keþiþler için yaptýrýldýðý tahmin edilmektedir. Manastýrýn çevresinde çok sayýda sarnýçlar bulunmakta, ayrýca çok sayýda kaya mezarý yer almaktadýr. Norhut Kilisesi: Halfeti Ýlçesi Norhut Köyü'ndeki bu kilise V. yüzyýl Bizans eseri olup, harap bir durumdadýr. Camiye Dönüþtürülen diðer Kiliseler Aziz Havariler Kilisesi Fýrfýrlý Camii'ne, Aziz George Kilisesi Circis Peygamber Camii'ne ve Büyük Kilise Selahaddin Eyyubi Camii'ne dönüþtürülmüþtür. EL-ENSAR CAMÝÝ VE TÜRBESÝ: Harran'ýn 20 km. kuzeyindedir. ÞanlýUrfa ÝMAM BAKIR CAMÝÝ VE TÜRBESÝ: Harran'ýn 3 km. kuzeydoðusundaki Ýmam Bakýr Köyü'nde, 12 Ýmam'dan beþincisi olan Ebu Cafer Ýmam Muhammed Bakýr'a atfedilen bir türbe ve yanýnda yine O'nun adýný taþýyan bir cami bulunmaktadýr. Þanlýurfa'nýn 44 km. güneydoðusunda bulunan ve her yýl binlerce yerli ve yabancý turist tarafýndan ziyaret edilen tarihi kent Harran, kendi adýyla anýlan ovanýn merkezinde eski Kargamýþ Antakya ticaret yolunun üzrinde kurulmuþtur. Tevrat'ta da "Haran" olarak geçen yerin burasý olduðu söylenir. Ýslam tarihçileri kentin kuruluþunu Nuh Peygamber'in torunlarýndan Kaynan'a veya Ýbrahim Peygamber'in kardeþi "Aran"a (Haran) baðlarlar. XIII. yüzyýl tarihçilerinden Ýbn-i Þeddat, Hz. Ýbrahim'in Filistine gitmeden önce bu þehirde oturduðunu, bu nedenle Harran'a Hz. Ýbrahim'in þehri de denildiðini, Harran'da Ýbrahim Peygamber'in evinin, adýný taþýyan bir mescidin, O'nun otururken yaslandýðý bir taþýn var olduðunu yazmaktadýr. 103

23 ÞANLIURFA - HARRAN Harran, Kuzey Mezopotamya'dan gelerek batý ve kuzeybatýya baðlanan önemli ticaret yollarýnýn kesiþtiði bir noktada bulunmaktadýr. Bu özelliðinden dolayý Harran, Anadolu ile sýký ticaret iliþkileri bulunan Assurlu tüccarlarýn önemli uðrak yerlerinden biri idi. Anadolu'dan Mezopotamya'ya, Mezopotamya'dan Anadolu'ya olan ticaret akýþýnýn binlerce yýl Harran üzerinden yapýlmýþ olmasý bu tarihi kentte zengin bir kültür bikiminin oluþmasýna neden olmuþtur. Harran; Ay, Güneþ ve gezegenlerin kutsal sayýldýðý eski Mezopotamya'daki Assur ve Babillerin politeist inancýna dayanan Paganistliðin (Putperestlik) önemli merkezlerinden olmasý yönüyle de ünlü idi. Bu nedenledir ki Harran'da Astronomi ilmi çok ilerlemiþtir. Dünyadaki üç büyük felsefe ekolünden birisi "Harran Ekolü"dür. Ýlkçaðdan beri varlýðý bilinen Harran Üniversitesi'nde dünyaca ünlü birçok bilgin yetiþmiþtir. Emevi hükümdarlarýndan II. Mervan 744 yýlýnda Harran'ý Emevi Devleti'nin baþkenti yapmýþtýr. Emevilerin Asya bölümü 750 yýlýnda Abbasilere yenilerek Harran'da sona ermiþtir. Abbasi hükümdarý Harun Reþit zamanýnda "Harran Üniversitesi" dünyada büyük bir ün kazanmýþtýr. Bugün Cüllab ve Deysan ýrmaklarý kurumuþ olduðundan Harran sudan ve yeþilden mahrum bir ovanýn ortasýnda 5000 yýllýk tarihi ile ayakta durmaktadýr. Tipik evleri, höyüðü, kalesi, þehir surlarý ve çeþitli mimari kalýntýlarý ile turistlerin büyük ilgisini çekmektedir. Atatürk Barajý ve Urfa Tünelleri vasýtasýyla Harran Ovasý'na akýtýlan Fýrat Nehri, Harran'ý tarihteki yeþil ve verimli günlerine tekrar kavuþturmuþtur. Harran'daki Mimari Eserler: I. Yazýlý kaynaklarda geçen mimari eserler çeþitli kaynaklardan anlaþýldýðýna göre, Hz. Ömer zamanýnda Ýyaz B. Ðanem tarafýndan 640 yýlýnda fethedilen Harran'da ilk islami eserler inþa edilmeye baþlanmýþtýr. Emevi baþkentliði yaptýðý dönemde ( II. Mervan zamaný) imar faaliyetleri hýzlanarak þehir mimari eserlerle donatýlmýþtýr. Mervan, Harran'a bir hükümdar sarayý yaptýrmýþ, Cami el-firdevs'i (Cennet Camii-Ulu Cami) yeniletmiþ ve su kanallarý açarak tarýmý geliþtirmiþtir. Ýmadeddin Zengi'nin 1127 tarihinde Harran'ý almasýndan sonra, Zengi'nin oðlu Nureddin Mahmûd ve Selahaddin Eyyûbi zamanlarýnda þehirde medrese, hastane, çarþý, hamam gibi çok sayýda mimari eserin inþa edilmiþtir. Evliya Çelebi, Harran a 1650 yýllarýnda giitiðinde, "Þehir harap, evler toprak olup kalesinde insanoðlu kalmamýþtýr. Ancak kargir camileri, han ve hamamlarý kalýp diðer harap evler içerisinde çöl araplarý kýþlamaktadýr" deðerlendirmesinde bulunmuþtur. II. Harran kazýlarýnda bulunan ve günümüzde ayakta olan mimari eserler: Parlak bir tarih ve ilim geçmiþine sahip olan Harran, tarih boyunca bir çok devletin hakimiyetine girdiðinden kültürlerin kaynaþtýðý bir kent olmuþ ve zengin mimari eserlerle donatýlmýþtýr. Ancak, hiçbir zaman Bizans ve Haçlý hakimiyetine girmeyen Harran'da bu devletlere ait eserler yer almamýþtýr. Kentin ortasýnda yer alan höyükte ve sur içersindeki harabelerde Sin Mabedi ve üniversite dahil en eski mimari eserlerin temel kalýntýlarý yer almaktadýr. Harran'ýn zengin mimarisinden sadece surlar, iç kale, Ulu Cami, Þeyh Hayat el-harranî türbe ve camii ile konik kubbeli evler günümüze kadar gelebilmiþtir. ÞanlýUrfa-Harran ÞanlýUrfa-Harran ÞanlýUrfa-Harran ÞanlýUrfa-Harran 104

24 ÞANLIURFA - HARRAN Harran Höyüðü: Þehrin ortasýnda yer alan 22 m. yüksekliðindeki höyük oldukça geniþ bir alana yayýlmýþtýr. M.Ö. III. binden M.S. XIII. yüzyýla kadar kesintisiz olarak iskan edilen Harran Höyüðü, içersinde çeþitli devirlere ait mimari kalýntýlarý ve bölgenin tarihini gün ýþýðýna çýkartacak belgeleri barýndýrmaktadýr. Sin Mabedi: Babil dönemine ait ünlü Sin Mabedi Harran'da inþa edildiði bilinen en eski anýtsal eserdir. M. Ö baþlarýna ait Kültepe ve Mari tabletlerinde Harran'daki Sin (Ay Tanrýsý) Mabedi'nde bir antlaþma imza edildiðine dair bilgiler bulunmaktadýr. ÞanlýUrfa-Harran Harran Üniversitesi: Ýlk Çað'dan beri varlýðý bilinen ve miladi tarihleri arasýnda (Ýslami dönem) bilim ve sanatta doruk noktaya ulaþan Harran Okulu'nun (Üniversite) Ýslam öncesi ve Ýslami dönemdeki yeri, bugünkü kalýntýlar arasýnda tespit edilememiþtir. Harran Þehir Surlarý: Elips þeklindeki Harran þehri, bazý kaynaklara göre 8, bazý kaynaklara göre 6 adet kapýsý, 187 adet burcu olan, kesme taþlardan inþa edilmiþ müstahkem bir sur ile çevrilmiþtir. Kapýlardan sadece Halep Kapýsý ayaktadýr. Harran Kalesi: Þehrin güney doðusunda yer alan Ýçkale, surlarýn o kesimdeki parçasýný oluþturmaktadýr. ÞanlýUrfa-Harran ÞanlýUrfa-Harran Harran Ulu Cami: Harran höyüðünün kuzey doðu eteðinde yer alan Ulu Cami, Anadolu'nun ilk anýtsal camii, ilk revaklý avlulu ve þadýrvanlý camii, en zengin taþ süslemeli camii olma gibi daha bir çok önemli özel liklere sahiptir. Çeþitli kaynaklarda «Cami el-firdevs (Cennet Camii)» veya "Cuma Camii" adlarýyla geçmektedir. Þeyh Yahya Hayat El-Harrani Türbesi ve Camii: Þeyh Yahya Hayat el-harrânî, XII. yüzyýlda Harran'da yaþamýþ ve 1185 tarihinde burada vefat etmiþ büyük bir Ýslam alimi ve mutasavvufudur. Hayat el- Harrani hazretleri ölümünden sonra da tasarrufu devam eden 4 büyük evliyadan biri olarak kabul edilmektedir. Þeyh Hayat'ýn türbesi ve bunun güneyine bitiþik olan camisi, Harran þehir surlarýnýn kuzey batý dýþarýsýndaki mezarlýk alanýndadýr. Türbe ve caminin günümüze kadar önemli deðiþiklikler geçirdiði duvar ve payelerdeki izlerden anlaþýlmaktadýr. Cami ve türbe yýllarýnda Vakýflar Genel Müdürlüðü'nce restore edilmiþtir. Harran'ýn Tarihi Mezarlýðý: Ancak, bu mezarlýk tamamen kaybolmuþ, sanat deðeri olan, süslemeli ve kitabeli þahideler toprak altýnda kalmýþtýr. ÞanlýUrfa-Harran Geleneksel Harran Evleri: Harran'ýn en çok ilgi çeken yaný, bindirme tekniðinde yapýlmýþ, külah biçimindeki konik kubbeli evleridir yýlýnda arkeolojik ve kentsel sit alaný olarak tescil edilen ve kubbe evleri korumaya alýnan Harran'da, ören yerinden malzeme toplanmasý, her çeþit inþaat yapýlmasý, kanal açýlmasý yasaklanmýþtýr. O tarihlerde 960 adet kubbe sayýlan Harran'da bu sayý dondurulmuþtur. Bölge iklimine uyumlu, yazýn serin, kýþýn sýcak olan kubbeli Harran evlerinde, tavuklarýn daha çok yumurtladýðý, at gibi bazý hayvanlarýn daha uysal olduðu, kuru soðanlarýn çabuk filizlendiði köylüler tarafýndan söylenmektedir. 105

25 DÝYARBAKIR KALESÝ ve SURLARI Sýra : 1402 Yeri : Diyarbakýr Niteliði : Kültürel Kriter : i, iii, v Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 37 54'52.73" E 40 13'34.41" Diyarbakýr surlarý, metre uzunluðu ile dünyadaki en uzun surlardandýr. Surlarýn yapým tarihi kesin bilinmemekle beraber M.Ö yýllarýnda þehrin hakimi Hurri ler tarafýndan yapýldýðý sanýlmaktadýr. Surlar üzerindeki kitabelerden buradan 12 ayrý medeniyet geçtiði anlaþýlmaktadýr. Kesin olarak bilinen en eski tarih M.S. 349 yýlýnda Bizans imparatoru 2. Konstantin surlarý geniþletmiþ ve onarmýþtýr. Bu bölgeye sýrayla Bizans, Abbasi, Mervan, Selçuklu, Artuklu, Ýnallý, Nisanlý, Eyyubi, Akkoyunlu ve Osmanlý hakim olmuþtur. Bu sürelerde her bir yönetim ekleme ve tamir yapmýþ ama o muhteþem ana karakterine dokunmamýþtýr. Bu devrelerden kalma burçlar üzerinde deðiþik dillerde yazýlmýþ kitabeler, güneþ, yýldýz, çift baþlý kartal, aslan, kaplan, boða, at ve akrep gibi kabartma motifler vardýr. Duvarlarýn yüksekliði metre ve kalýnlýðý 3-5 metredir. Kale siyah basalt taþýndan yapýlmýþtýr. Ortaçað askeri mimarisinin mükemmel bir örneðidir. Kalede dört ana kapý (Dað Kapý, Urfa Kapý, Mardin Kapý ve Yeni Kapý) ve yuvarlak, dörtgen, beþgen, altýgen þeklinde toplam 82 adet burç vardýr. Eskiden geceleri yani güneþ batýnca Diyarbakýr ýn dört kapýsý olan Dað Kapýsý (Harput Kapýsý), Urfa Kapýsý (Rum veya Halep Kapýsý), Mardin Kapýsý (Tell Kapýsý) ve Yeni Kapý (Satt veya Dicle Kapýsý) kapatýlýr ve güneþ doðana kadar açýlmazmýþ.. Kapý kapatýldýktan sonra gelenler sabaha kadar surlar dýþýnda beklermiþ. Dýþarýya da çýkmak mümkün deðilmiþ. Kuzeyde Dað Kapýsý; Dað Kapýsý nýn yanýndaki iki burç silindir þeklindedir. Þehrin kuzeyindedir. Üzerinde Latince yazýlmýþ Roma Ýmparatoru Valentininaus un, Grekçe yazýlmýþ Bizans Ýmparatoru II.Teodosius un kitabelerinin yaný sýra Abbasi ve Mervani dönemlerine ait yapýlan tamirlerle ilgili kitabeler de yer almaktadýr. Dað kapýsý iki katlýdýr. Alt katta Mervani döneminden kalma bir mescit vardýr. Diyarbakýr Kalesi ve Surlarý - Diyarbakýr 106

26 DÝYARBAKIR KALESÝ ve SURLARI Diyarbakýr Kalesi ve Surlarý - Diyarbakýr Güneyde Mardin Kapýsý; Surlarýn güneyindeki bu kapý Halife Murtezid Billah ýn Diyarbakýr ý ele geçirmesinden sonra burasýnýn asilerin barýnaðý olarak kullanýlmasýný önlemek amacý yýktýrýlmýþtýr. Ama üzerindeki kitabeden anladýðýmýza göre tarihlerinde Halife Muktedir Billah ve veziri Ali bin Muhammed in yardýmlarýyla onarýlmýþtýr. Onarým iþi Cerceralý Ýshak oðlu Yahya nýn idaresinde Cemil oðlu Diyarbakýrlý mühendis Ahmet tarafýndan yapýlmýþtýr. Doðuda Yeni Kapý; Surlarýn doðusundaki Yeni Kapý (Dicle Kapýsý) tarihlerinde Bizans döneminde yapýlmýþ, basýk kemerli tek giriþli bir kapýdýr. Batýda Urfa Kapýsý; Surlarýn batýsýnda bulunan Urfa Kapýsý (Rum Kapýsý) üç giriþli olup, V. yüzyýlda yapýldýðý tahmin edilmektedir.. Kapý üzerindeki bir kitabeden Artuklu döneminde Sultan Mehmet tarafýndan tamir edildiði anlaþýlmaktadýr. Bu kapý diðerlerinden büyük ve görkemli olduðu için Osmanlý döneminde Saltanat veya Hümayun Kapýsý olarak tanýnmýþtýr. Osmanlý padiþahlarý bu kapýdan sefere çýkar ve dönüþlerine kadar da kapýnýn taþla örüldüðü rivayet olunur. Diyarbakýr Kalesinin Burçlarý; Bu surlarýn kapýlarý kadar burçlarý da önemlidir. Burada toplam 82 burçtan en önemlilerine bir göz atalým: Diyarbakýr Kalesi ve Surlarý - Diyarbakýr Keçi Burcu; Mardin Kapýsý nýn doðusunda, yontulmuþ kaya kütlesinin üzerinde yer alýr. Surlarýn en eski ve en büyük burcudur. Yapým tarihi tam olarak bilinmemektedir yýlýnda Mervanoðlu tarafýndan onarýldýðýný belirten bir kitabe vardýr. On bir kemerlidir ve bir dönem mabed olarak kullanýldýðý düþünülmektedir. Evlibeden Burcu ile Yedi Kardeþ Burcu; Surlarýn güneyinde yer almaktadýr yýlýnda Artuklu hükümdarý Melik Salih adýna Mimar Caferoðlu Ýbrahim tarafýndan yapýlmýþtýr. Silindirik yapýsý, onu çevreleyen kitabesi, çift baþlý kartal, kanatlý aslan kabartmalarýyla oldukça görkemli olan Ulu Beden Burcu ile Yedi Kardeþ Burcu plan ve bezeme yönünden birbirine benzemektedirler. Nur Burcu; Yedi Kardeþ Burcu na bitiþik olan Nur Burcu Selçuklu döneminin en güzel eserlerinden biridir. Bu burç, 1268 yýlýnda Selçuklu Hükümdarý Melik Þah tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Duvarlarýnda kabartma halinde koþan at, aslan, geyik ve kadýn figürleri iþlenmiþtir. Ayrýca burada Ýslam ikonografisinde ender görülen çýplak kadýn kabartmasýnýn iþlenmiþ oluþu ilginçtir. Diyarbakýr Kalesi ve Surlarý - Diyarbakýr Diyarbakýr surlarý birçok kuþatmalarda, istilalarda tarih boyunca önemli rol oynamýþtýr lu yýllarda Diyarbakýr ýn hava alabilmesi için bu surlarýn yýkýlmasý yönünde bir görüþ ortaya atýlmýþ ve þehir valisi bu surlarý birkaç yerden yýkmaya çalýþmýþsa da 1932 yýlýnda buraya gelen Prof. Dr. Albert Gabriel ve þehir aydýnlarýnýn çabalarý sonucunda bu yýkým engellenmiþtir. Diyarbakýr Mervaniler döneminde büyük bir onarým faaliyetine sahne olmuþtur. Surlarýn pek çok yerinde de Mervanilerin kitabelerine rastlanmaktadýr. Büyük Selçuklular Dönemi nden günümüze gelebilen kitabeler daha çok Nur Burcu nda görülmektedir. Diyarbakýr Kalesi ve Surlarý - Diyarbakýr Artuklu kitabeleri daha çok Yedi Kardeþ, Evli Beden, Urfa Kapý ve Ýçkale de görülmektedir. Bu kitabelerin birinde de þöyle denilmektedir: Yapýlmasýný efendimiz, bilgin, adil ve mücahid kral, muzaffer ve güçlü insan, dinin ve dünyanýn yardýmcýsý, Ýslam ýn ve Müslümanlarýn sultaný Sultan Melik Salih emretmiþtir. Diyarbakýr surlarý Eyyübiler döneminde de büyük bir onarým görmüþtür. Bugün Hindibaba Kapýsý ile Dað Kapý arasýnda kalan burç ve bedenlerde Eyyübi lere ait kitabelere rastlanmaktadýr. 107

27 ÝSHAK PAÞA SARAYI Sýra : 1410 Yeri : Aðrý Niteliði : Kültürel Kriter : i, iii, iv Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 39 31'13.19" E 44 7'43.75" Doðu Bayazýt ýn 7 km. güneydoðusunda, Eski Beyazýt a ve ovaya hakim yüksek bir tepenin üzerine kurulmuþ, pek çok bölümleri olan komple bir saraydýr. Birinci Dünya savaþýna kadar Beyazýt Sancaðý bu saraydan yönetildi. Sarayýn yapýmý 1685 yýlýnda Çýldýr Atabeklerinden Çolak Abdi Paþa tarafýndan baþlatýlmýþ, ayný soydan gelen Küçük Ýshak Paþa zamanýnda 1784 te 99 yýlda tamamlanmýþtýr. Mimarý, Ahýskalý ustalardýr. Saray 115X50 m. boyutlarýnda, tesviye edilmiþ Karaburun tepesi üzerine inþa edilmiþtir. Terasý, iki avlu ile bu avlularý çevreleyen çeþitli yapý topluluðundan meydana gelmektedir. Doðu-Batý yönünde yaklaþýk m. karelik bir alan üzerine oturtulmuþtur. Bazý kýsýmlarý tek, bazý kýsýmlarý iki, bodrum dahil bazý kýsýmlarý üç katlý olarak yapýlmýþtýr. Bir saray için gerekli tüm bölümler (harem, harem odalarý, aþevi, hamam, toplantý salonlarý, eðlence yerleri, mahkeme salonu, cami, çeþitli hizmet odalarý, oturma odalarý, uþak ve seyis odalarý, muhafýz koðuþlarý, cezaevi, erzak depolarý, cephanelik, tavlalar, bodrum katlarýnda çeþitli hizmet odalarý vb.) vardýr. Her odada ocak, dolap yerleri vb. görülmektedir. Ýshak Paþa Sarayý - Aðrý Saray, tarih ve sanat tarihi yönünden essiz bir deðere sahiptir. Bu Bey kalesi, Avrupa daki þato tipi yapýlarýn ülkemizde rastlanmayan en iyi örneðidir. Sarayýn restore edilmeden önce cami dýþýndaki bölümlerin çoðu yýkýlmýþ, harap olmuþ, tavanlarý sökülmüþtür. Tek kubbeli camii, iki ayrý renk taþla örülmüþ m i n a r e s i y l e s a r a y a i l g i n ç b i r g ö r ü n ü m kazandýrmaktadýr. Caminin kýble duvarýnýn dýþýndaki türbe geometrik ve bitkisel motiflerle süslenmiþ olup, muhtemel Abdi Çolak Paþa ile Ýshak Paþa ve yakýnlarý için yapýlmýþtýr. Sarayda klasik Osmanlý mimarisinden farklý üslup ve bezeme þekilleri dikkati çeker. Türk saray geleneði ve mimarisinin ana prensiplerine uyulmuþtur. Taþ duvarlarýn içinde görülen boþluklar, sarayýn kalorifer tesisatýný andýran merkezi ýsýtma sistemiyle ýsýtýldýðýný göstermektedir. Yapýmý bir çok efsane ve hikayeye konu olan Ýshak Paþa Sarayý, Osmanlý döneminde Aðrý da yapýlan en büyük ve en önemli mimari eserdir. Bu yapýlar topluluðunda, Avrupa sanatýnýn Barok üslubunun etkileri de görülmekle birlikte, Osmanlý ve Selçuklu mimarisinin ana öðelerini taþýmaktadýr. Ýshak Paþa Sarayý - Aðrý 108

28 MARDÝN Sýra : 1406 Yeri : Mardin Niteliði : Kültüre lkriter : ii, iii, iv Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 37 18'51.50" E 40 44' Fýrat ve Dicle nehirleri arasýnda Mezopotamya bölgesinde, tarih boyunca pek çok medeniyet yerleþmiþtir. Bir daðýn tepesinde kurulmuþ olan Mardin, Yukarý Mezopotamya'nýn en eski þehirlerinden biridir. M.Ö. 4500'den baþlayarak klasik anlamda yerleþim gören Mardin, Subari, Sümer, Akad, Babil, Mitaniler, Asur, Pers, Bizans, Araplar, Selçuklu, Artuklu, Osmanlý Dönemi'ne iliþkin bir çok yapýyý bünyesinde harmanlayabilmiþ önemli bir açýk hava müzesidir. Mardin'in ne zaman ve kimler tarafýndan kurulduðu kesin olarak bilinmiyorsa da, kuruluþu eski yakýn doðu tarihine göre Subariler zamanýna kadar dayanmaktadýr. Geleneksel Mardin Evleri: Mardin kenti, temel yapým malzemesi olarak kolay iþlenebilen sarý kalker taþýnýn kullanýldýðý, çeþitli motiflerle bezenmiþ geleneksel evleriyle de ünlüdür. Bölgedeki çok sayýda ocaktan çýkarýlan sarý kalker taþý, yapý üretimine egemen olmuþ; kapý, pencere, asma kat gibi zorunlu kullanýmlarýn dýþýnda ahþap iþçiliðine yer verilmemiþtir. Evleri, 4 m. yüksekliðe ulaþan duvarlarý çevirir ve sokaktan ayýrýr. Bu duvarlarla sert iklime karþý korunma saðlanýr. Yazlýk denilen iç avlu veya bahçede, eskiden ahýr olarak kullanýlan, günümüzde ise depo iþlevi gören mekânlar yer alýr. Eyvan, yazýn yaþamýn geçtiði bölümdür. Mimaride önemli bir yere sahip olan eyvan ve revak gibi yarý açýk kýsýmlar, özellikle batý güneþine karþý gölgede kalacak biçimde yapýlmýþtýr. Mardin evlerinin en önemli özelliði taþ iþçiliðidir. Kapý ve pencereleri, sütuncuklar, kemerler ve deðiþik motiflerle süslenmiþtir. Merkez yerleþim, 1979 yýlýnda kentsel SÝT ilan edilmiþtir. Mardin Mardin MARDÝN'ÝN KALELERÝ: Mardin vilayetindeki kaleler arasýnda Mardin Kalesi, Kýz Kalesi (Kalat'ül Mara-Lorna Jurek), Erdemeþt Kalesi, Arur Kalesi, Dara Kalesi (Daras Anastasiupolis), Rabbat Kalesi, Dermetinan Kalesi, Zarzavan Kalesi (Sammachisacane), Savur Kalesi, Aznavur Kalesi, Rahabdium Kalesi (Hafemtay), Merdis Kalesi (Marin), Haytam Kalesi (Turbdin-Dimitriyus) ve El Nýhman Kalesi sayýlabilir. Biz yalnýzca Mardin Kalesini anlatacaðýz. Mardin Kalesi: 10. yüzyýlda Hamdaniler tarafýndan inþa edilen kale içindeki yerleþim alaný 1 km. uzunluðunda, m. geniþliðindedir. Çeþitli zamanlarda Mardin'e uðrayan Mardin 109

29 MARDÝN gezginlerin verdikleri bilgilerden kalede çok sayýda yapý olduðu anlaþýlmaktadýr. Mardin'e hâkim bir manzaraya sahip kalenin bir baþka özelliði de, doðal kaya üzerine çok az eklentilerle müstahkem bir hale getirilmiþ olmasýdýr. Mardin'in Harabeleri; Nusaybin Gýrnavaz (Çaðlar Köyü) Harabeleri, Marin Harabeleri, Fýtvar Harabeleri, Akbað Harabeleri, Hofi ve Zaravan Harabeleri, Beþikkaya Harabeleri, Telbýsým Harabeleri, Ramanus Harabeleri, Kefernut Harabeleri bulunmaktadýr. Biz biraz Dara Harabelerinden söz edeceðiz. Mardin Mardin'in güneydoðusunda 30 km. uzaklýkta Oðuz Köyü'ndedir. Burasý Eski Mezopotamya Bölgesinin en ünlü kenti iken bugün küçük bir köy yerleþmesi haline gelmiþtir. Bu antik yerleþim yeri, Büyük Ýskender'le Dara'nýn savaþýna da sahne olmuþtur. Kent, Ýran Hükümdarý ünlü Darayuvaþi tarafýndan kurulmuþ, çeþitli dönemlerde Ýranlýlarla Romalýlar arasýnda el deðiþtirmiþtir. VII. yy. sonlarýna doðru Emeviler'in daha sonra Abbasiler'in XV. yy.'da Türkler'in eline geçmiþtir. Kalýntýlar arasýndaki büyük kesme taþlar ve bulunan sikkelere bakýlacak olursa Dara'nýn geçmiþte büyük ve görkemli yapýlara ve zengin hazinelere sahip olduðu söylenebilir. Mardin Mardin'in Çeþmeleri, Çarþýlarý, Hanlarý-Hamamlarý, Kaplýcalarý; Çeþmeler: Kasýmiye, Aynýlpetrek, Firdevs, Ayn Kapçak, Ayn Ýcrun, Ayn Melha, Fahriye, Sultan Ýsa, Cevheriye, Ayn Saray, Ravza, Ayn Yahut, Tumbaða, Ayn ýl Kambar, Ayn ýl Milliye, Ayn ýl Cavz, Aynýl Tokmak vardýr. Çarþýlar: Mardin'de, Sipahiler, Un, Ayakabýcýlar, Hasan Ayyar, Meþkin, Nalburiyeciler, Marangozlar, Kasaplar Çarþýsý vardýr. Hanlar: Kervansaray Sürur Haný, Kayseriye, Çeço Haný, Cumhuriyet Haný bulunmaktadýr. Hamamlar: Mardin Ýlinde Emir, Savurkapý Hamamý, Yýldýz Hamamý, Ulu Cami Hamamý, Meristen Hamamý, Sýtrazaviye Hamamý vardýr. Kaplýcalar: Dargeçit Ýlçesinde Germ-i Ab Kaplýcasý vardýr. Mardin Mardin'in Camileri, Medreseleri; Melikþah Ulu Camii, Abdullatif Camii (Latifiye-Merkez Ýkinci Cadde Cumhuriyet Çarþýsý), Zeynelabidin Camii 110

30 MARDÝN (Nusaybin Merkezinde), Kasýmiye Medresesi (Merkez), Zinciriye Medresesi (Merkez), Þehidiye Medresesi ve Camii (Merkez Þehidiye Mahallesindedir), bunlar arasýnda en önemlilerindendir. Mardin'in Türbe ve zaviyeleri; Mardin'de onarýlan Cihangirbey Zaviyesi, Sultan Musa Türbesi, Þeyh Lile Türbesi, Þeyh Salih Türbesi, Þeyh Hamit Türbesi, Musaip Türbesi vardýr. Mardin'in Kilise ve Manastýrlarý; Mor Yakup Manastýrý (Nusaybin), Mor Dýmet Manastýrý, Mort Þemune Kilisesi (Merkez), Mor Mihail Kilisesi (Merkez), Mor Petrus ve Pavlus Kilisesi (Merkez), Surp Kevork Kilisesi (Derik), Meryemana Protestan Kilisesi (Midyat), Kýrmýzý (Surp Kevork) Kilisesi (Merkez). Biz bu kitabýmýzda öneminden dolayý yalnýzca Deyrü'zzafaran Manastýrýný anlatacaðýz. Mardin Deyrü'zzafaran Manastýrý; Mardin ilinin 3 km. doðusunda bulunan Deyrulzafaran Manastýrý Yukarý Mezopotamya'ya bakan yamaçlarda yer almaktadýr. Manastýrýn güney kýsmý hariç diðer taraflarý daðlarla çevrilidir. Süryanilerin tarihi ve dini deðerleri arasýnda bugüne kadar ayakta kalabilmiþ müstesna bir abide olan manastýr 639 yýl boyunca Dünya Süryanilerinin Patriklik merkezliðini yapmýþtýr. Manastýrýn M.Ö.'ye ait kýsýmlarýnýn kuruluþ tarihi bilinmemekle beraber Mardin ilinin kuruluþuna kadar uzandýðý tahmin edilmektedir. Milattan öncesine ait yapý 19. yüzyýlda bulunmuþtur. Bu yapýda göze çarpan en önemli özellik tavan yapýsýdýr. Tavaný oluþturan taþlar 20x0.5 m. ebatlar 13 sýra halinde ve aralarýnda herhangi bir harç olmaksýzýn birbirine kenetlenmiþ halde duran geometrik yapýdadýr. Göze çarpan diðer bir özellik ise mabedin her iki tarafýnda kurban sunulan yeri olan kemerli kýsýmlarýn bulunmasýdýr. Mardin Tapýnak 52.5 m. dir. Manastýrýn milattan sonrasýna ait dönemlerde yapýlan eklentiler Hýristiyanlýk döneminin baþlamasýyla birlikte gerçekleþtirilmiþtir.( M.S. 493) Deyrulzafaran Manastýrý, geçmiþten günümüze kadar gelen ilgi çekici kiliseleri, kubbe ve sütunlarý, ahþap el iþlemeleri kapýlarýyla geçmiþin en güzel mimari örnekleriyle Süryanilerin dini ve tarihi deðerleri arasýnda dünya çapýnda eþsiz bir abide niteliðini bütün görkemliliðiyle muhafaza etmektedir. Mardin'in Maðaralarý: Mardin Gýzzelin (ÝplikDokuma), Þakolin ve Firiye Maðarasý, Midyat Linveyri Þifa, Kefilsannur, Þenköy Kefilmelep, Kefilmardin, Hapisnas, Týnat, Savur Kýllýt, Kýzýltepe Hanika ve Salah, Nusaybin Hessinmeryem ve Sercahan, Mazýdaðý Gümüþyuva ve Avrýhan, Derik Derinsu, Dýrkýp, Haramiye Maðaralarý vardýr. Mardin Mardin 111

31 AHLAT Sýra : 1401 Yeri : Bitlis Niteliði : Kültürel Kriter : i, iii Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 38 45'30.12" E 42 29'40.26" Bitlis Ýlimize baðlý olan Ahlat Ýlçesinde tarihi ve kültürel buluntular M.Ö yýllarýna kadar uzanmaktadýr. Ýlçe sýnýrlarý içinde bu güne kadar Paleolitik, Mezolitik ve Neolitik çaðlara ait bir kültürel kalýntýya rastlanmamýþtýr. Ahlat Yuvadamý mezarlýðýnda bulunan M.Ö ile M.Ö yýllarý arasýna ait çok renkli (Doðu Anadolu Bölgesine has ) çanak-çömlekler yöredeki en eski buluntulardýr. Ýlçenin en önemli tarihi deðerlerinden biri, Selçuklu ve Beylikler döneminde kullanýlmýþ olan Meydanlýk Mezarlýðýdýr. Yaklaþýk 200 dönümlük bir sahayý kaplamaktadýr. Mezarlýkta Þahideli-Þahidesiz-Sanduka Mezarlarýn dýþýnda Orta Asya Türk Mezar tiplerinden olan oda tarzý yeraltý Mezarlarý da görülür. Ýlk mezar taþlarý M.Ö ' e tarihlenmektedirler. Ýlçe sýnýrlarý içinde, Selçuklu ve Beylikler döneminden kalma 5 tarihi mezarlýk, Osmanlý döneminden kalma 1 tarihi mezarlýk ve Yuvadamý Köyünün kuzeyinde M.Ö ile M.Ö tarihleri arasýnda kullanýlmýþ, orta ve geç tunç çaðý ve erken demir çaðlarýna tarihlenen 4 ayrý mezarlýk bulunmaktadýr. Ýsmen belirtmek gerekirse Harabeþehir, Taht-ý Süleyman, Kýrklar, Kale, Merkez ve Meydanlýk Mezarlýklarýdýr. Bunlarýn dýþýnda Roma, Bizans, Selçuklu, Beylikler ve Osmanlý dönemlerine ait pek çok deðerli tarihi eser bulunmaktadýr. Bazýlarýný sayarsak, Roma dönemine ait bir kale, Osmanlý Ýmparatorluðu dönemine ait bir kale, 13. yy.'dan kalma 14 adet Kümbet, Akkoyunlular devrinden kalma bir köprü, Osmanlý dönemine ait 2 cami ve bir hamam, Beylikler dönemine ait 2 hamam en önemlilerindendir. Eski Ahlat Kalesinin ne zaman yapýldýðý bilinmemektedir. Urartular tarafýndan da kullanýldýðý tahmin edilmektedir. Roma döneminden Osmanlý Ýmparatorluðu döneminde 1552 yýlýna kadar kullanýlmýþtýr. Ýkikubbe Mahallesinin büyük bir bölümünü de içine alan surlara ait bazý kalýntýlar bugün bile görülebilmektedir. Kale, Türklerin Anadolu ya girmesi ile Anadolu gazalarýnda bir Türk hareket üssü haline gelmiþtir. Selçuklular döneminde tamir edilen kale, Ahlatþahlar döneminde yeniden yaptýrýlmýþtýr. ll. Sökmen in hanýmý ve Erzurum Saltuklu Sultaný Ýzzettin Saltuk un kýzý Þah Banu, 1164 senesinde Mühendis Karakuþ a kýrk burçlu müstahkem bir kale þeklinde yeniden Ahlat - Bitlis 112

32 AHLAT yaptýrmýþtýr. Ancak Harzem, Moðol ve Ýran saldýrýlarý sonucunda büyük ölçüde tahrip olmuþtur. Osmanlý Kalesi ise eski kalenin güneydoðusunda, Van Gölü sahilinde bulunmaktadýr. Dikdörtgen planlý kale içinde, Osmanlý dönemine ait iki cami ve bir de hamam bulunmaktadýr. Kale Yavuz Sultan Selim in 1514 Çaldýran Seferinden sonra inþa edilmiþ ve oðlu Kanuni Sultan Süleyman zamanýnda geniþletilerek kýþla ve gözetleme kuleleri ile güçlendirilmiþtir. Kale surlarý üzerindeki kitabede Yavuz Sultan Selim in diðer kitabelerinde de Kanuni Sultan Süleyman ýn ismi geçmektedir. Göl kýyýsýndaki kayýkhanede bulunan harp kayýklarý göl tarafýndan kalenin emniyetini saðlardý. Ýç kalede muhafýzlarýn yirmi dört saat nöbet tuttuðu bir köshane bulunmaktadýr ki, iki katlý bu yapý 1915 Rus iþgalinde eczane olarak kullanýlmýþtýr. Ýlçenin sahip olduðu eserler içinde Kümbetler de çok önemli bir yer tutmaktadýr. Kümbetler Orta Asya Türk mezar yapýsýnýn Ýslam etkisinde kalýnarak, yeraltý mezar odasý üzerine küçük bir mescit eklenmesi þeklinde biçimlenmiþlerdir. Bunlar Bey, ailesi ve üst kademe yöneticilere ait anýtsal mezarlardýr. Ahlat Müzesi; Urartu, Roma, Bizans, Selçuklu, Beylikler ve Osmanlý dönemine ait deðerli eþyalara ev sahipliði yapmaktadýr. Bunlar arasýnda Sikkeler, Urartu dönemine ait bronz saç tokalarý, elbise iðneleri, Urartu dönemi tören kemerleri, Roma-Bizans dönemi kolyeleri, parfüm kaplarý, 13. yy. Selçuklu dönemine ait üzerinde insan ve hayvan motifli süslemeler yer alan sýraltý (sgrafitto) ve lüster denilen özel tekniklerle yapýlmýþ sýrlý seramikler, sýrsýz kalýp tekniðinde yapýlmýþ kaplar, hayvan formunda kap tutamaklarý, eczacýlýkta kullanýlmýþ kaplar sayýlabilir. Ahlat - Bitlis Osmanlý Kalesi - Bitlis 113

33 SÜMELA MANASTIRI Sýra : 1397 Yeri : Trabzon Niteliði : Kültürel Kriter : i, iii Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 40 44'42.63" E 39 37'19.89" Trabzon'un Maçka Ýlçesinin Altýndere Köyü sýnýrlarý içinde, buradan ayrýlmak istemiþ, bir gün melekler tarafýndan gökte Altýndere vadisine hakim Karadað'ýn eteklerinde sarp bir uçurularak Trabzon daðlarýndaki bu kovuða getirilip bir taþýn kayalýk üzerine kurulmuþ olan Sümela Manastýrý, halk üzerine býrakýlmýþtýr. Tam bu sýralarda Atina'dan Trabzon'a gelen arasýnda Meryem Ana adý ile anýlýr. Vadiden yaklaþýk 300 Barnabas ve Sophronios adlarýnda iki keþiþ de bu ücra daðýn ýssýz metre yükseklikte bulunan yapý, bu konumuyla manastýrlarýn yamacýnda bu resmi bulmuþlar ve burada Anakaya Kilisesini inþa þehir dýþýnda, ormanlarda, maðara ve su kenarlarýnda ettirmiþlerdir. 6. yüzyýlda imparator Justinianus'un manastýrýn kurulma geleneðini sürdürmüþtür. onarýlarak geniþletilmesini istemesi üzerine generallerinden Meryem Ana adýna kurulan manastýrýn Sümela adýný siyah Belisarios tarafýndan tamir edildiði de söylenmektedir. Yine baþka anlamýna gelen melas sözcüðünden aldýðý söylenmektedir. bir efsaneye göre, büyük bir kasýrga sýrasýnda Meryem'in yardýmý Bu ismin manastýrýn kurulduðu koyu renkli Karadaðlar'dan ile canýný kurtaran III. Alesios burasýný yeni bir tesis halinde inþa geldiði düþünülmekte ise de, Sümela kelimesi buradaki ettirmiþ, zengin vakýflar baðýþlamýþ bir Khrysobullos yeni bir ferman Meryem tasvirinin siyah rengine baðlanabilmektedir. Ünlü ile de bu vakýflarýný saðlam esaslara baðlamýþtýr. tarihçi J. P. Fallmerayer'in de ( ) buraya geldiðinde Manastýrýn 1650'ye kadar dýþ kapýsý üzerinde görülebilen 1360 dikkatini çektiði gibi renginin koyu, hata teþhis edilemeyecek tarihli, beþ mýsralýk bir manzum kitabede III.Alesios, bu tesisin derecede siyah oluþu bu adýn esasýnýn teþkil etmiþ olmasý kurucusu (ktetor), Doðu ve Batý (Iberia)'nýn hakimi imparator mümkündür. Gürcü resim sanatýnda, XII.yüzyýlda sanat olarak gösterilmiþti. Alesios 1361 yýlýndaki bir güneþ tutulmasýný aleminde siyah Madonna ismi altýnda tanýnan bir takým burada karþýlamýþtýr. Bu prensin sikkelerinde güneþ resmi bu Meryem ikonlarýnýn yapýldýðý ve yayýldýðý bilinir. olayla ilgili kabul edilmektedir tarihli vakfiyesi ile de Buranýn baþlýca gelir kaynaðý olan bir Meryem Ana resminin manastýrýn bütün idari þartlarýný, arazisini, gelirlerini düzene eksikliðine ve mucizeler yarattýðýna halký inandýrmak böylece koyduktan baþka, Trabzon'a gelecek bir tehlikeyi, bir Türk akýnýný onun deðerini büyütmek için uydurulduðu kolayca sezilen önlemek üzere, buradaki keþiþlerin daima uyanýk bulunmalarýný da rivayete göre, bu resim, Ýsa'nýn havarilerinden Lukas bildirir. tarafýndan yapýlmýþ. Lukas'ýn terekesinden Atina'ya geçmiþ Sümela Manastýrý'nýn kuruluþu bilimsel verilere göre 13. yüzyýla fakat Theodosius devrinde, 4. yüzyýlda resim kendiliðinden kadar inmektedir. Kýsacasý Trabzon Sümela Manastýrý, Trabzon Sümela Manastýrý - Trabzon 114

34 SÜMELA MANASTIRI Kommenoslar olarak bilinen ve 1204 tarihinde Trabzon'da kurulan Kommenos Prensliði'nden III. Alexios ( ) zamanýnda manastýrýn önemi artmýþ ve fermanlarla gelir saðlanmýþtýr. Doðu Karadeniz kýyýlarýnýn Türk egemenliðine girmesini takiben Osmanlý Padiþahlarýndan Yavuz Sultan Selim ( ) manastýra iki þamdan hediye ettiði, ayrýca Trabzon fatihi II.Mehmet'in de manastýrýn haklarýný tanýdýðý ve birçok manastýrda olduðu gibi Sümela nýn da haklarýnýn fermanlarla korunduðu bilinmektedir. Manastýrla ilgili Sultan II.Bayazýt, I.Selim, II.Selim, III.Murat, Ýbrahim, IV.Mehmet, II.Süleyman, Mustafa ve III.Ahmet tarafýndan fermanlar da çýkarýldýðý bilinmektedir.sumela Manastýrý'nýn 18. yüzyýlda birçok bölümü yenilenmiþ, bazý duvarlar fresklerle süslenmiþtir. 19.yüzyýlda büyük binalarýn ilave edilmesiyle manastýr muhteþem bir görünüm kazanmýþ, en zengin ve parlak dönemini yaþamýþtýr. Bu dönemde son þeklini alan manastýr pek çok yabancý seyyahýn ziyaret ettiði, yazýlarýna konu edilen bir yer haline gelmiþtir. Bu yazarlar arasýnda, Ghikas (1755), Stephan (1764), Hysilantes (1775), G.Palgrave ( ) sayýlabilirler. Trabzon'un yýllarý arasýndaki Rus iþgali sýrasýnda manastýra el konulmuþ, 1923'den sonra tamamiyle boþaltýlmýþtýr. Sümela Manastýrý'nýn baþlýca bölümleri; Ana kaya kilisesi, birkaç þapel, mutfak, öðrenci odalarý, misafirhane, kütüphane ile kutsal ayazmadýr. Bu yapýlar topluluðu oldukça geniþ bir alan üzerine inþa edilmiþtir. Manastýrýn giriþinde su getirdiði anlaþýlan büyük su kemeri yamaca yaslanmýþ durumdadýr. Çok gözlü olan bu kemerin büyük bölümü restore edilmiþtir. Dar uzun bir merdivenle manastýrýn ana giriþine ulaþýlmaktadýr. Giriþ kapýsýnýn yanýnda muhafýz odalarý bulunmakta, buradan bir merdivenle iç avluya inilmektedir. Solda, manastýrýn esasýný teþkil eden ve kilise haline getirilen maðaranýn önünde çeþitli manastýr binalarý bulunmaktadýr. Sað tarafta kütüphane yer almaktadýr. Manastýrýn kütüphanesinde evvelce kataloðu yapýlan ve çoðunluðu yüzyýllara ait çeþitli el yazmalarýndan 66 tanesi Ankara Müzesi'nde, içinde minyatürler olan ve Bizans eseri 1000 tanesi Ýstanbul'da Ayasofya Müzesi'ndedir. Ayrýca 150 kadar da taþ baský kitap vardýr. Sultan Selim'in hediye ettiði þamdanlar 1877'de çalýnmýþtýr. Manastýra ait baþka bir Meryem ikonasý da Oxford'da özel bir koleksiyondadýr tarihli iþlemeli gümüþ madalyon ile 1438 tarihli iþlemeli bir örtü de Atina'daki Benaki Müzesi'ndedir. Yine saðda yamacýn ön yüzünü kaplayan büyük balkonlu bölüm keþiþ odalarý ve misafir odalarý olarak kullanýlmýþtýr ve 1860 yýlýna tarihlenmektedir. Avlunun etrafýndaki binalarda odalardaki dolaplarý, hücreleri, ocaklarý ile Türk sanatýnýn etkileri de görülmektedir. Manastýrýn ana ünitesini meydana getiren kaya kilisesinin ve ona bitiþik þapelin iç ve dýþ duvarlarý fresklerle donatýlmýþtýr. Kaya kilisesinin içinde avluya bakan duvarda III. Alexios dönemine ait fresklerin varlýðý tespit edilmiþtir. Þapeldeki freskler ise 18. yüzyýlýn baþlarýna tarihlenmektedir ve üç ayrý devirde yapýlan üç tabaka görülmektedir. En alt tabakanýn freskleri daha üstün niteliktedir. Her tabakada konularýn da deðiþtiði dikkati çekmektedir. Buradaki fresklerin yýllarýnda yapýldýklarýný bildiren yazýlar tespit olunmuþtur. Halbuki maðara kilisenin içinde avluya komþu duvarda III.Alexios devrine ait freskler de tespit edilmiþtir. Bugün bu portrelerden hiçbir iz kalmamýþtýr. Dýþarýda kaya sathýna iþlenmiþ ve bugün yalnýz üst þeritleri kalabilmiþ olan büyük bir mahþer sahnesinin dökülen sývalarýnýn altýndan baþka sahnelerin gün ýþýðýna çýktýðý görülmektedir. Üzerinde bir ejder ile süvari iki aziz (Georgios ve Demetrios) tasvir edilmiþ bulunan küçük bir þapelin duvarýnda tabakanýn altýnda üç tabaka daha resim bulunduðu tespit edilmiþtir. Nitekim bir yerde en alt tabakada imparator kýyafetinde diademli bir figürün üstünde diademli baþka bir figür bunun üstünde de metamorphosis, yani itabor adýnda Ýsa'nýn görünüþünün deðiþmesi (suretinin deðiþmesi) sahnesi iþlenmiþ bulunmaktadýr. Bu durum karþýsýnda Sümela Manastýrý'nýn eski ve o nispette de deðerli duvar resimleri, sývalarýn tamamen dökülmediði yerlerde alt tabakalarda da mevcuttur. Kutsal suyu toplayan þadýrvan da sivri kemerleriyle Türk Mimarisi karakterindedir. Sümela'nýn yüz metre kadar kuzeyinde yine dað yamacýna oyulmuþ eriþilmez durumda ve içinde freskleri olan þapeller bulunmaktadýr. Sümela Manastýrý'nda 1998'den beri Kültür ve Turizm Bakanlýðý'nca yürütülen bir proje dahilinde zarar gören duvarlar temizlenip restore edilerek koruma altýna alýnmýþtýr. Manastýrýn ana bölümü üst çatýyla kaplanmýþ olup, Ana Kaya Kilisesindeki freskler temizlenerek saðlamlaþtýrýlmýþtýr. Ve sonuç olarak ziyaretçilerin Sümela Manastýrý'na daha rahat ve güvenli bir þekilde ulaþabilmeleri için patika yol doðal yapý bozulmadan geniþletilerek yeniden düzenlenmiþtir. Sümela Manastýrý - Trabzon Sümela Manastýrý - Trabzon 115

35 ALAHAN MANASTIRI Sýra : 1398 Yeri : Ýçel Niteliði : Kültürel Kriter : i, iii, iv Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 36 47'17.53" E 33 20'52.92" Alahan Manastýrý, Mersin Mut Ýlçesinin 20 km. kuzeyinde, Karaman dan Mut a inen karayolunun güneyinde, çam aðaçlarý ile kaplý daðlarýn güney yamacýndadýr. Bazý kaynaklarda ismi Alacahan Manastýrý olarak geçmektedir. Alahan Manastýrý nýn yapýmý ile ilgili olarak, manastýrdaki sütun baþlýklarýnýn M.S. VI. yüzyýla ait olduklarý sanýlmaktadýr. Bunlara dayanýlarak manastýrýn yýllarý arasýnda yapýlmýþ olduðu tahmin edilmektedir.manastýr güneyindeki ovadan merdivenli bir yol ile baðlantýlýdýr. Manastýra giriþte keþiþ hücreleri ve bir þapel, ardýndan bazilika, bir dehliz, vaftizhane, kayalara oyulmuþ mezar hücreleri ve doðuda kubbeli kilise bulunmaktadýr.bunlardan keþiþ hücreleri ile þapel kayalara oyularak meydana getirilmiþtir. Buradaki doðal bir maðara iþlenmiþ ve þapelin apsisini meydana getirmiþtir. Büyük olasýlýkla da bu doðal maðara ile yapý topluluðu baþlamýþ ve burasý inziva merkezi olarak düþünülmüþtür. Günümüze çok harap bir þekilde gelen üst örtüsü konusunda kesin bir yargýya varýlamamaktadýr. Apsisi Anadolu daki diðer kiliselerde olduðu gibi iç merkezli bir daire þeklinde olup, ortasýnda bir paye ile ayrýlmýþ ikiz pencere bulunmaktadýr. Bazilikanýn üç nefinin korint baþlýklý iki sütun dizisi ile ayrýldýðý görülmektedir. Batýdaki sütunlardan her dizide üçer tane olduðu ortaya çýkmýþtýr. Ancak daha geç devirde ana nefin üzerine küçük bir kilise yapýlmýþ ve böylece sütun dizisinin devamý anlaþýlamamýþtýr. Günümüze gelebilen kalýntýlardan zemininin mozaik döþeli olduðu anlaþýlmaktadýr. Kilisenin yan dikmelerinin iç yüzeylerine birer baþmelek kabartmasý yerleþtirilmiþtir. Bunlarýn Cebrail ile Mikail olduðu sanýlmaktadýr. Ayný kapý lentosunun alt yüzeyinde ise dört Ýncil yazarýnýn sembolleri bulunmaktadýr. Ýlk kilisenin doðusunda geniþ bir avluya yer verilmiþtir. Kuzeyinde ise kayalara oyulmuþ mekânlar, doðusunda da revaklý bir dehliz bulunmaktadýr. Uzunluðu 115 m. olan bu dehlizin zemini çeþitli seviyelerdedir. M. Gough un iddiasýna göre bu dehliz hiçbir zaman tamamlanmamýþtýr. Dehlizin ortalarýna doðru sütunlar arasýna birkaç büyük taþtan iþlenmiþ bir aedicula yerleþtirilmiþtir. Ortadaki niþin iki yanýndaki ayaklar üzerine kavisli bir Suriye alýnlýðý yerleþtirilmiþtir. Bu alýnlýðýn ortasýna da istiridye kabuðu þeklinde küçük, yarým bir kubbecik oturtulmuþtur. Bu dehlizin günümüze gelen kalýntýlarýndan anlaþýldýðýna göre; kemer taþlarý kabartmalarla süslüdür. Ovadan gelen merdivenli yol da bu revaklý dehlize ulaþmaktadýr. M.Gough un burada yapmýþ olduðu kazýlarda dehlizin sonunda Alahan Manastýrý - Ýçel 116

36 ALAHAN MANASTIRI vaftizhane meydana çýkarýlmýþtýr. Vaftizhaneye tepedeki kayalardan gelen suyollarý ve sunak masasýnýn izleri de görülmektedir. Ayrýca apsisinin iç duvarlarýnda da fresk kalýntýlarý vardýr. Vaftizhanenin doðusunda sol taraftaki kayalara oyulmuþ sýra halinde hücreler vardýr. Bunlardan bir tanesinin içerisinde manastýrýn tarihlendirilmesinde rol oynayan kitabeli bir lahit bulunmaktadýr. Yapý topluluðunun en önemli bölümü olan kubbeli kilise doðu yönündedir. Görkemli giriþ cephesi günümüze çok iyi korunmuþ olarak gelebilmiþtir. Son derece düzgün kesme taþlardan iþlenmiþ olan bu giriþin hemen hemen her tarafýnda zengin kabartma bezemeler bulunmaktadýr. Alahan Manastýrý - Ýçel Kilisenin batýsýnda bir avlu olup, bu avluyu güneyden boydan boya kesen dehliz kilisenin narteks kýsmýna bitiþiktir. Kilisenin bugünkü batý cephesinin önünde de ahþap çatýlý bir narteks olduðu günümüze gelebilen konsollarýn izlerinden anlaþýlmaktadýr. Narteksin kuzey yönüne kayalara oyulmak suretiyle dikdörtgen bir mezar odasý yapýlmýþtýr. Narteksten üç kapý ile içerisine girilen kilise bazilika planýndadýr. Ancak, üst yapýsýnýn bazilika mimarisinden farklý olduðu da dikkati çekmektedir. Kilisenin kuzey duvarý doðrudan doðruya doðal kayanýn düzeltilmesi ile elde edilmiþtir. Asýl cephe güney yönündedir. Alahan Kilisesi nin en önemli ve dikkat çekici yönü büyük nefin ortasýnda paye ve sütunlarla takviye edilmiþ dört kemerin taþýdýðý kule gibi yükselen bölümdür. Son derece muntazam kesme taþlardan yapýlmýþ ve dikdörtgen e yakýn bu kulenin duvarlarýnda her cephede birer tane olmak üzere yuvarlak kemerli birer pencere açýlmýþtýr. Kilisenin taþ bezemesi son derece zengindir. Alahan Manastýrý - Ýçel Bezemenin esasýný Ýlkçað sanatýnýn motifleri oluþturmaktadýr. Özellikle büyük kapýnýn sövelerinde boncuk, yaprak ve palmet dizileri burada kullanýlmýþtýr. Bunlarýn hepsi antik sanattan gelme motiflerdir. Sütun baþlýklarý korint üslubunda olmalarýna raðmen çoðunlukla kompozit baþlýklara dönüþmüþtür. Çoðunda da kartal kabartmalarý bulunmaktadýr. Ayrýca burada kayalara oyulmuþ hücreler ve su kaynaðý bulunmaktadýr. Alahan Manastýrý - Ýçel Alahan Manastýrý - Ýçel 117

37 St. NICHOLAS KÝLÝSESÝ Sýra : 1399 Yeri : Antalya Niteliði : Kültürel Kriter : iii, iv Öneri Tarihi: 25/02/2000 N 36 15'32.40" E 29 59'7.04" Bugünkü Demre Ýlçe merkezinde ve civarýnda yer alan Myra Antik Kenti, özellikle Likya dönemi kaya mezarlarý, Roma dönemi tiyatrosu ve Bizans dönemi Aziz Nicholas Kilisesi ile ünlüdür. Kaya mezarlarý, Likya yazýlý kitabeleri ve sikkeler, Myra'nýn en azýndan M.S. 5. yy.'dan itibaren varlýðýný sürdürdüðünü gösterirler. Strabon'un verdiði bilgiye göre Likya Birliði nin altý büyük kentinden biri olan Myra, Likçe yazýtlarda Myrý adýyla anýlýr. Ý.S. 2. yy. Myra'nýn büyük bir geliþmeye sahne olduðu dönemdir. Likya Birliði nin metropolisi olan þehirde, Likyalý zengin kiþilerin yardýmlarý ile birçok yapý inþa edilmiþ ve onarýlmýþtýr. Bizans döneminde ise Myra, dini yönden olduðu kadar idari yönden de önde gelen þehirlerden biri olup günümüze dek ününü Aziz Nicholas'ýn Ý.S. 4. yy.'da þehrin piskoposu olmasýna ve ölümünden sonra aziz mertebesine ulaþýp adýna kilise yapýlmasýna borçludur. Myra, 7. yy.'dan itibaren gerek deprem, su baskýný ve Myros çayýnýn getirdiði alüvyonlar, gerekse Arap akýnlarý sebebiyle önemini yitirip 12. yy.'da köy hüviyetine dönüþmüþtür. Günümüz kalýntýlarýný, akropolün güney eteðinde yer alan tiyatro ile her iki yanýnda yer alan kaya mezarlarý oluþturur. Yapýlan araþtýrmalara göre bugün oldukça saðlam durumda olan Roma dönemi surlarýnýn dýþýnda Helenistik hatta M.S. 5. yy.'a tarihlenen sur kalýntýlarýna akropol tepesi ve çevresinde rastlamak mümkündür. Akropolün güney eteðinde yer alan tiyatro, gerek oturma sýralarý gerekse sahne binasý ile iyi korunmuþ bir Roma dönemi tiyatrosunun özelliklerini yansýtýr. Sahne binasý ikinci katýn yarýsýna kadar ayaktadýr ve seyircilere bakan yüzü bir mimari fasad oluþturacak þekilde sütun ve niþlerle süslenmiþtir. Tiyatronun hemen iki yanýnda, kabartmalý veya düz kaya mezarlarý yer alýr. Likyalýlar ýn ahþap ev mimarisinin kaya mezarlarýna en iyi uyarlanmýþ örnekleri olan Myra mezarlarýndan, içinde ölüyü ve yakýnlarýný betimleyen kabartmalý mezar, en ilginç örneklerden biridir. Ayrýca yine kabartmalý veya kitabeli bir çok kaya mezarý, kayalýðýn güneye bakan yüzünde üst üste veya yan yana sýralanmaktadýr. Tiyatro yakýnýndaki þehir merkezine giderken yolun solundaki hamam kalýntýlarý ise Roma dönemi tuðla mimarisinin erken ve ilginç örneklerini oluþtururlar. Þehrin su ihtiyacý, Demre Deresi nin aktýðý vadi kenarýndaki kaya yüzüne açýlmýþ kanallarla karþýlanmaktaydý. Þüphesiz þehrin ilginç anýtsal kalýntý temelleri 5. yy.'da yapýlmýþ þekliyle günümüze ulaþmýþ olan Noel Baba Kilisesi olarak da anýlan Aziz Nicholas Kilisesi'dir. Kazý ve onarým çalýþmalarý Hacettepe Üniversitesi'nce yürütülen kilisenin yer yer iyi korunmuþ mimari, duvar resmi ve mozaikli mekânlarý her yýlýn 5 Aralýk günü birçok ülke temsilcisinin katýldýðý Noel Baba Festivali ne ev sahipliði yapmaktadýr. St. Nicholas Kilisesi - Antalya 118

38 St. NICHOLAS KÝLÝSESÝ St. Nicholas Kilisesi - Antalya St. Nicholas Kilisesi - Antalya Bizans imparatoru Konstantions (Ý.S ) zamanýnda Myra Piskoposu Patara'lý Aziz Nikolaos'un yaþadýðý ve görev yaptýðý yer olan Myra kilisesi, eskiden Hýristiyan alemindeki hacýlarýn bu gün ise turistlerin ilgi odaðýdýr. Gerçekleþtirdiði mucizelerle daha kendi zamanýnda ünlenen Nikolaos daha sonra çocuklarýn, denizcilerin, haksýz yere hapsedilenlerin ve tacirlerin azizi haline gelmiþti. Günümüzde ise özellikle çocuklara hediyeler veren Santa Klaus olarak bilinir. Nikolaos'un yaþamýna iliþkin anlatýlan bir anekdota göre, Myra'nýn seçkin vatandaþlarýndan birinin iflas ederek 3 kýzýnýn çeyizini dahi yapamayacak duruma düþtüðünü öðrenince bir gece bu kiþinin evine gizlice 3 kese altýn býrakmýþ ve böylelikle kýzlarýn uygun bir evlilik yapmasýný saðlamýþtýr. Aziz Nikolaos'a dair anlatýlan bu ve buna benzer hikayeler yüzünden onun özellikle noel zamaný, çocuklara hediyeler getirdiðine ve böylelikle onlarý sevindirdiðine inanýr olmuþtur. Bununla birlikte Nikolaos'un ölüleri diriltme, nehir sularýný ikiye yarma, deniz kazasýna uðrayan denizcileri ve yolcularý kurtarma ve imparatorlarýn rüyalarýna girerek yanlýþ yere hapsedilenleri tekrar özgürlüklerine kavuþturma gibi olaðanüstü güçlerini anlatan birçok öykü bulunmaktadýr. Ý.S. 4. yüzyýlýn 2. yarýsýnda Aziz Nikolaos öldüðünde görev yaptýðý kiliseye gömüldü bu yüzden Myra kilisesi yüzyýllar boyunca aziz'in hem mezarý olarak kabul ve saygý gördü hem de onun adý ile anýldý. Ý.S yüzyýlda bazilika formunda inþa edilen Myra kilisesi zaman içinde birçok deðiþikliklere uðratýldý. Ý.S. 808 ve 1034 yýllarýnda Araplar tarafýndan tahrip edilen kilise Ý.S yýlýnda Bizans imparatoru IX. Konstantinos Monomakhos (Ý.S ) tarafýndan onarýldý 19. yüzyýlda çatýsý çöken kilisenin Rus ve Fransýz sermayesi ile tekrar restore edilmesi Projesi ise Rus ve Osmanlý yetkilileri arasýnda çýkan anlaþmazlýk yüzünden yarým kaldý Aziz Nikolaos Kilisesi'nin günümüzdeki durumu 1962 yýlýndan itibaren Türkiye Anýtlar ve Müzeler genel Müdürlüðü'nün de katkýlarýyla Antalya Müzesi, Ankara ve Hacettepe üniversitelerinin yaptýðý restorasyon ve temizleme çalýþmalarýnýn bir ürünüdür. Demre'deki Aziz Nikolaos Kilisesi'nin güneyinde bulunan mezar mekâný duvar resimlerinin koruma ve onarým çalýþmalarý 2001 yýlýnda baþlamýþ olup, 2004 yýlýnda tamamlanmýþtýr. Çalýþmalar sýrasýnda mekânýn kuzey duvarýndaki mezar niþlerinde yer alan beþ bayram sahnesi ile birlikte, duvarlardaki niþlerin kemer yüzeylerinde bulunan Aziz Nikolaos'un yaþamýný içeren siklustan onbeþ sahne ile tüm ve büst þeklinde tasvir edilmiþ aziz, piskopos, martir, keþiþ olmak üzere kýrkbeþ figür restore edilmiþtir. Ayrýca koruma ve onarým çalýþmalarý sonucu bazý yeni bitkisel ve geometrik bezemeler de ortaya çýkmýþtýr. Restorasyon sonrasý, kuzey duvardaki mezar niþlerinde yer alan apokrif (halk için yazýlmýþ inciller ve bunlardan alýnmýþ dini mevzular üzerine yapýlmýþ resimler) kaynaklý Koimesis, Anastasis ile Ýncil kaynaklý Ýsa'nýn doðumu ve Çarmýhta Ýsa sahnelerinin ikonografik özellikleri belirginleþmiþtir. Mekanýn kuzey ve güney duvarlarýndaki mezar niþlerinin kemer yüzeylerinde ve batý duvarýnýn kuzey üst bölümünde kilisenin patron azizi Aziz Nikolaos'a ait onbeþ sahne vardýr. Yapýlan koruma ve onarým çalýþmalarý sonucunda sahnelerin ikonografik ve üslup özelliklerinin belirginleþtiði izlenmiþtir. Deniz Mucizesi (I), Deniz Mucizesi (II), Üç Komutan hapiste, Aziz Nikolaos'un Ýmparator Konstantin'e rüyasýnda gözükmesi, Aziz Nikolaos'un Vali Ablabius'a rüyasýnda gözükmesi, Üç Komutan Ýmparator Konstantin önünde, Üç komutanýn Aziz Nikolaos'a teþekkürü, Aziz Nikolaos'un Basileos'u Araplardan kurtarmasý, Basileos'un babasýnýn Aziz Nikolaos'a teþekkürü, Aziz Nikolaos'un Demetrios'u boðulmaktan kurtarýþý, Aziz Nikolaos'un çocuðu olmayan bir aileye yardýmý (I-II), Aziz Nikolaos'un büyülü bir kiþiyi iyileþtirmesi, Üç Bekâr Kýzýn hikayesi (?) ve bir sahne fragmaný olmak üzere onbeþ sahne restore edilmiþtir. Mezar mekânýnda restore edilen toplam kýrkbeþ figürden yirmidördü yayýnlanmamýþ olup, yeni bulunmuþtur. 119

39 St. PAUL KÝLÝSESÝ ve ÇEVRESÝ Sýra : 1409 Yeri : Ýçel Niteliði : Kültürel Kriter : ii, iii, iv Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 36 55'9.06" E 34 53'36.33" ESKÝ CAMÝ- ST. PAUL KÝLÝSESÝ: Çarþýbaþýndaki Kilisenin 1102 yýlýnda St. Paul Katedrali olarak yapýldýðý söylenmektedir. Roma sitilinde kalýn ve yüksek duvarlarý, iç kýsmý geniþ, dýþa bakan tarafý dar, derin pencereleri ve kalýn sütunlarý ile dikkat çekicidir yýlýnda Ramazanoðlu Ahmet Bey tarafýndan onarýlarak camiye çevrilmiþtir. Bazý kaynaklarda Ortaçaðýn baþlarýna ait bir Ayasofya Kilisesinden söz edilir ve Papa'nýn elçisi 6 Ocak 1198'de burada, l. Leon'u Ermeni Kralý olarak tanýdýðý ve taç giydirmiþ olduðu anlatýlýr. Kilisenin bahçesine batý yönde bulunan ve cephesi oldukça süslü bir kapýdan girilir.yapý bu 2 bahçe içerisinde yaklaþýk 460 m 'lik bir alaný kapsamaktadýr. Kesme taþlarla inþa edilen yapýnýn dýþ uzun cephelerinde kör kemerler bulunmaktadýr. Batýdaki ana kapýdan girilen salonun geniþliði m., uzunluðu m.dir. Kuzey ve güney duvarlarda da yine yarým sütunlar bulunmaktadýr. Aslýnda bu sütunlar gri renkli granit olup,antik çað yapýlarýna ait olmalarý muhtemeldir. Orta salonun geniþliði m. olup,üzeri tonozludur.tavanýn merkezine rastlayan bölümde,ortada Hz. Ýsa olmak üzere doðuda Yohannes ve Mattaios,batýda Marcos ve Lucas'ýn freskleri bulunmaktadýr. Yapýnýn kuzeybatý köþesinde ise bir çan kulesi yer almaktadýr. AZÝZ PAULUS Hýristiyanlýk dininde Ýsa'nýn 12 havarisinden biridir. Yahudi kökenli bir aileden gelen Paulus ya da Yahudi adý olan Saul M.S. 3 yýlýnda Tarsus'da doðmuþtur. Baba mesleði olan çadýr bezi dokumacýlýðý yapmýþtýr. 13 yaþýna doðru hahamlýkla ilgili öðrenim görmesi için Kudüs'e gönderildi. Doðduðu kent olan Tarsus'a döndüðünde çifte vatandaþlýk hakkýný elde etti yani hem Tarsus hem de Roma vatandaþý oldu. M.S.34'e doðru yeniden Kudüs'e gitti. Hýristiyanlýk dinini yaymaya ve öðrenim görmeye devam etti. Bu arada Antakya'da Hýristiyanlýk öncülerinden Barnabas ile Hýristiyanlýk konusunda çalýþmalar yapan Saul, adýný Roma adý olan Paulus ile deðiþtirdi. M.S.36 yýlýnda hiç ummadýðý bir anda Ýsa ile karþýlaþtý. Bu karþýlaþma sonrasýnda Ýsa'nýn yolunda ilerleyeceðini açýkladý. Hýristiyan inancýnýn temel öðelerini öðrendi. Tarsus'a döndüðünde Hýristiyanlýk çalýþmalarýna devam etti. Ve bir Hýristiyan topluluðu kurdu. 43 yýlýnda Barnabas'la yeniden karþýlaþan Paulus Hýristiyanlýða inananlarý ziyaret için tekrar Kudüs'e gitti. Barnabas ile ayrýlan Paulus ikinci dinsel görevine Silas ve Timetheos adlý din adamlarý ile devam etti. Suriye, Kilikya, Anadolu, Efes, Kayseri, Filibe, Selanik, Pire'ye gitti. Bazý söylentilere göre M.S.62 yýlýnda serbest býrakýldýðý, bazý söylentilere göre ise de M.S. 66'da idam edildiði söylenmektedir. ST. PAUL KUYUSU: Tarsus Ýlçe Merkezinde, Kýzýlmurat Mahallesinde Cumhuriyet Alanýnýn yaklaþýk 300 m kadar kuzeyinde, eski Tarsus evlerinin yoðun olduðu bölgede, öteden beri St.Paul'un evinin yeri olarak kabul edilen bir avluda bulunan kuyu, St.Paulus Kuyusu olarak bilinir. Bu evin bahçesinde yakýn zamana kadar yapýlan küçük bir kazý çalýþmasýnda bazý duvarlar ortaya çýkarýlmýþtýr. St.Paulus'un Hýristiyanlýk için önemine baðlý olarak, bu kalýntýlarýn ve kuyunun çok eskiden beri kutsal sayýlmasý, kentte yakýn zamana kadar yaþayan Hýristiyan cemaatinin inancýnýn izleri olarak yorumlanmaktadýr. Halen çevre düzenlemesi ve çevre istimlakleri yapýlmýþ olan kuyunun çapý 1.15 m dir. Aðýz taþýnýn silindir biçiminde olmasýna karþýn, asýl kuyu gövdesi kare biçimindedir ve dörtgen kesme taþlarla yapýlmýþtýr. Derinliði 38 m olan kuyunun suyu yaz- kýþ hiç eksilmez. Kudüs'e hacý olmak için yöreden geçen Hýristiyanlarca kutsal sayýlan bu kuyu suyundan içilir. Bunun yaný sýra yapýlan kazý çalýþmalarýnda St.Paulus'un doðduðu ev olarak tahmin edilen evin taþ duvarlarý St.Paul Kuyusu'nun hemen yanýnda gün ýþýðýna çýkarýlmýþtýr. St. Paul Kilisesi - Mersin St. Paul Kuyusu - Mersin 120

40 KEKOVA Sýra : 1411 Yeri : Antalya Niteliði : Doðal / Kültürel Kriter : i, iii (Doðal); ii, iii (Kültürel) Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 36 11'7.48" E 29 52'59.98" Kekova 2009 senesi itibariyle Türkiye'nin UNESCO Dünya Mirasý listesine Karma yani hem doðal ve hem de kültürel miras olarak sokmak istediði tek yerdir. Kekova Antalya'nýn Kaþ ilçesi yakýnlarýnda Üçaðýz (Teimiussa) ve Kale (Simena) köylerinin karþýsýnda uzanan 7.4 km. uzunluk ve yaklaþýk 500 m. geniþliðinde ince uzun bir adadýr. Kekova bölgesi büyüleyici adalarý, koylarý ve þehirleri kapsamaktadýr. Bu körfezdeki þehrin bir yarýsý tektonik bir hareketlilik sonunda sulara gömülmüþtür. Þu anda hem karada ve hem de körfezin sularýnýn derinliðinde antik þehir gözlenebilir. Bu özelliði ile dünyanýn en ilginç antik kentlerinden biridir. En yüksek tepesi 188 m. karþýsýndaki anakara ile arasýndaki kanal görünümündeki denizin derinliði ise 105 m. dir. Kekova adý son yýllardaki güncelliðinden dolayý turizm ve korumacýlýk alanlarýnda da sýkça kullanýlýr olmuþ, Çayaðzý'ndan (Andriake) yapýlan tekne turlarý "Kekova Turu" olarak anýlmaya baþlamýþ, daha da önemlisi ada ve çevresindeki arkeolojik doðal koruma alanlarý "Kekova Sit Alaný" olarak adlandýrýlmýþtýr. Tarihte bu bölgede Teimiussa, Simena gibi Likya yerleþim merkezleri kurulmuþtur. Ada, hiçbir zaman karþýsýndaki iki küçük liman gibi kent özellikleri taþýmamýþ, daha çok iki kenti perde gibi Akdeniz'e karþý koruyup denizcilerin sýðýnak, gemi inþa ve onarým üssü olarak kullanýlmýþtýr. Bu çevrede bugün "Batýk Kent" olarak adlandýrýlan adanýn kuzeybatý kýyýlarýndaki kalýntýlar en az M.S. 5. yy.'dan beri ticari ve askeri üs olarak kullanýlmýþ olan Kekova'nýn en renkli köþesidir. Tersane koyu ise hem yüzülebilecek tek yer hem de Bizans dönemine ait bazilika apsisi ile arkeolojik kalýntýlarýn en yoðun olduðu alandýr. Yakýnýndaki batýk kent olarak anýlan köþede genellikle ana karaya oyulmuþ yerleþim kalýntýlarý ve su içindeki temeller yer alýrlar ki orijinal durumlarýný canlandýrmak için taþýn yanýnda ahþap mimarinin de yoðun olarak kullanýldýðýný unutmamak gerekir. Sadece bu köþedeki yapýlarýn batmýþ olmasý büyük bir ihtimalle deprem sonrasý adanýn bu köþesinden ana karaya doðru yatmasýyla açýklanabilir. Kekova ayni zamanda doðal miras olma özelliðine de sahiptir. Denizdeki Uçan Balýklar yalnýzca bu bölgede gözlenebilir. Ondüla þeklindeki sahili, önemli jeolojik formasyonu, hidrobiyolojik özellikleri ve muhteþem manzaralarý ile Kekova gerçekten bir doðal mirastýr. Kekova - Antalya Kekova - Antalya 121

41 TERMASSOS Sýra : 1412 Yeri : Antalya Niteliði : Doðal / Kültürel Kriter : ii, iii, iv (Doðal); ii, iii, v (Kültürel) Öneri Tarihi : 25/02/2000 N 36 58'56.69" E 30 27'53.56" Orman içinde korunan ören yerlerinin en çarpýcýlarýndan biri olup ayný adý taþýyan milli parkýn içinde yer alýr. Termessos, Türkiye nin en iyi korunmuþ antik þehirlerindendir. Denizden ortalama metre yükseklikte, Güllük Daðý nýn tepesinde doðal bir platform üzerine kurulmuþtur. Bir çok vahþi bitkinin arasýnda saklanmýþ ve sýk çam ormanlarýyla sýnýrlanmýþtýr. Termessos un, huzur veren ve el deðmemiþ görünümüyle diðer antik þehirlerden daha farklý ve etkileyici bir havasý vardýr. Termessos taki çift s, þehrin Anadolu insanlarý tarafýndan kurulduðuna dair dilbilimsel bir kanýt saðlar. Strabo ya göre, Pisidia halký olan Termessos sakinleri kendilerini Slymi olarak çaðýrýrlardý. Yaþadýklarý daða da verilen bu isim, sonraki yýllarda Zeus la özdeþleþtirilen ve burada da Zeus Solymes kültünün yükselmesine sebep olan Anadolu tanrýlarýndan Solymes den gelmektedir. Tarih sahnesinde bu þehirle ilk karþýlaþmamýz meþhur Büyük Ýskender kuþatmasýyla baðlantýlýdýr. Frigya ya geçmek isteyen Ýskender'in daha alçak ve kolay geçitler varken neden o kadar sarp olan Yenice geçidini týrmanmayý seçtiði hala tartýþma konusudur. Ýskender, Termessoslularýn kapattýðý geçidi geçmek için oldukça çaba ve zaman harcamýþtýr ve bu sinirle geri dönerek Termessos u kuþatmýþtýr baþarýlý olamayýnca kuzeye doðru yürümüþ ve öfkesini Sagalassos dan çýkarmýþtýr. Þehrin kalýntýlarý, Antalya-Korkuteli yolu üzerindeki Yenicekahve yakýnýnda bulunan Hellenistik devir suru ile baþlar ve Güllük Daðý nýn zirvesine kadar devam eder. Otoparktan sonra þehre týrmanan patika takip edildiðinde, sað yanda Ýmparator Hadrian devrinde yapýlmýþ Ýyon düzenindeki tapýnaðýn basamak ve anýtsal giriþine rastlanýr, aþaðý þehir surlarý ve su kayaðýnýn bulunduðu alanda güneye doðru týrmanmaya devam edilirse, solda yer yer birinci katý ayakta kalmýþ Gymnasium'a ulaþýlýr. Birçok oda ve salondan oluþan yapýnýn güneybatýsýnda arkalarýnda dükkânlar bulunan sütunlu cadde yer alýr ve hemen yakýnýnda kanalizasyon þebekesinin mükemmeliðini gösteren kanallar hâlâ görülebilir. Termessos halkýnýn katkýlarýyla M.Ö. ikinci yüzyýlda yapýlan Kral Caddesi, yükselen þehrin duvarlarýnýn yanýndan geçer ve düz bir yol þeklinde þehrin merkezine kadar uzanýr. Þehir kapýsýnýn doðusundaki duvarlarda zarlarla kehanet içeren oldukça enteresan yazýtlar vardýr. Roma Ýmparatorluðu tarihi boyunca bu tür büyüler, sihirler ve batýl inançlar yaygýndý. Düzlüðe çýkýldýðýnda, orman gözetleme noktasýna giden patikanýn solunda þehrin birçok resmi yapýsýnýn bulunduðu alana ulaþýlmýþ olur. Düzlükteki ilk kalýntý agoraya aittir. Agoranýn hemen doðusunda seyirci kapasiteli tiyatro vardýr. Termassos - Antalya 122

42 TERMASSOS Pamphylia ovasýnýn üzerinde manzaraya hakim olan tiyatro hiç þüphesiz Termessos ovasýnýn en göz alýcý yapýsýdýr. Termessos ta deðiþik büyüklüklerde ve çeþitlerde altý tapýnak vardýr. Bunlardan dört tanesi odeonun yanýnda kutsal olduðu tahmin edilen alanda bulunmuþtur. Bu geniþ merkezi alanda bulunan tüm resmi ve kült yapýlar arasýnda, en ilginçlerinden biri tipik Roma dönemi evi formundadýr. Altý metre yüksekliðe ulaþan Batý duvarýnda bulunan dor düzenindeki kapý aralýðýnýn üzerinde bir yazýtta evin sahibinden, þehrin kurucusu olarak övgüyle söz edilir. Batýsýndaki portiko veya stoa, II. Attalos zamanýnda (M.S ) inþa edilmiþ olup dor düzenindedir. Agoranýn doðusunda, yamaca yaslanmýþ olan ve Antalya Körfezi'ni görebilen konumdaki tiyatro yer alýr. Hellenistik devirde yapýlmýþ olup Roma devrinde onarýlýp sahne binasý eklenmiþtir. Tiyatronun yaklaþýk 100 m. güneybatýsýnda çatý yüksekliðine kadar ayakta duran meclis binasý bulunmaktadýr. Agoranýn doðusundaki düzlükte ise birbirine geçiþli 5 adet sarnýç, derinlik ve geniþlik açýsýndan benzersizdir. Þehrin güneybatýsýnda, "Kurucunun Evi" olarak isimlendirilen Roma tipinde fevkalade güzel bir villanýn kalýntýlarý yer almaktadýr. Cephe duvarý dor düzeninde olan ve 6 m. yüksekliðe eriþen yapý, kapýsýnýn sol tarafýndaki kitabeden dolayý 'Kurucunun Evi" adýný almýþtýr. Termessos çok sayýda tapýnaða ve çok geniþ mezarlýk alanlarýna sahiptir. Mezarlarýnýn çeþitliliði ve bezemeleri oldukça zengindir. Bunlardan Büyük Ýskender döneminin önemli komutanlarýndan Alketas'ýn mezarý (M.S. 319) ve diðerleri, þehir tarihine ýþýk tutmalarý açýsýndan da önemlidirler. Termassos - Antalya Termassos - Antalya Termassos - Antalya 123

43 AFRODISIAS Sýra : 5406 Yeri : Aydýn Niteliði : Kültürel Kriter : ii, iv Öneri Tarihi : 06/02/2009 N 37 42'32.82" E 28 43'21.66" Afrodisias, Tanrýça Afrodit'e adanmýþ birçok Eskiçað kentinin ortak adýdýr. Afrodisias (ya da Aphrodisias) adlý kentlerin en ünlüsü, Güneybatý Anadolu'da, eski Karia bölgesinde, günümüzdeki Aydýn Ýline baðlý Karacasu Ýlçesinin merkez bucaðýna baðlý Geyre Köyünün yerindeydi. M.S. V. yy.'da kurulan kent, Roma Ýmparatorluðu döneminde geliþmiþ, M.S. I. yy. ile Ý.S. V. yy. arasýnda, önemli bir sanat ve heykelcilik merkezi haline gelmiþ, Afrodit tapýnaðýyla ve Afrodit adýna yapýlan törenlerle ün salmýþtýr. Afrodisias kenti, deprem kuþaðýndaki konumu nedeniyle, tarihi boyunca pek çok depremden þiddetle etkilenmiþtir. Özellikle 4. yy. ve 7. yy.'da burada büyük depremler olduðu bilinmektedir. 4. yy. depremleri Afrodias'ýn bulunduðu mevkide su yataklarýný da deðiþtirmiþ, kentin su baskýnlarý sorununu çözümleme amaçlý ve aciliyet içinde tahliye sistemi yapýlmýþtýr. 7. yy'daki depremden sonra Afrodisias bir daha hiçbir zaman tam olarak kendine gelememiþ ve bakýmsýz kalmýþtýr. Zamanla kalýntýlar kýsmen Geyre Köyü alaný ile örtülmüþtür. Bizans Ýmparatorluðu döneminde bölge (antik çað Karya 'sýna nazaran daha iç bölgede yer almasýna raðmen) Karya olarak anýlmaya baþlamýþtýr. Selçuklularýn bölgede egemenlik kurmasý ile yöre Geyre olarak isimlendirilmiþtir. Afrodisias - Aydýn Hipodrom - Aydýn 124

44 AFRODISIAS Afrodisias - Aydýn Afrodit tapýnaðýnýn yapýmýna M.Ö. I. yüzyýlýn sonlarýnda baþlanmýþtýr. Yapýnýn masraflarý agora ve tiyatroyu da yaptýran ve þehrin önemli kiþileri arasýnda yer alan Zoilos adlý kiþi tarafýndan karþýlanmýþtýr. M.S. II. yüzyýlda tapýnaðýn çevresindeki alan doðuda iki katlý sütunlu bir cephe ile kuzey, güney ve batýda ise sütunlu bir bölümle çevrilmiþtir. Tapýnak M.S. 500 yýlýnda kiliseye çevrilmiþ ve bu yeni kullaným ile beraber çok geniþ bir mimari yenileme programýna baþlanmýþtýr. Tapýnaðýn doðu ve batý uçlarýndaki sütunlar yerlerinden alýnarak kuzey ve güneydeki sütun sýralarýna eklenmiþ iç kýsýmdaki yapý taþlarý da yapýyý dört yandan çevreleyen yeni duvarlarýn yapýmýnda kullanýlmýþtýr. Bu yolla yapý tapýnaktan daha büyük bazilika planlý bir kilise haline dönüþtürülmüþtür. Yapýnýn kilise olarak kullanýmý XII. yüzyýlýn sonlarýnda bölgenin Selçuklu kontrolüne geçiþine kadar sürmüþtür. Afrodisias kamusal binalarýn en büyüklerinden biri olan büyük hamam M.S. II. yüzyýlda yapýlmýþ ve Roma Ýmparatoru Hadrian a adanmýþtýr. Hamam Roma mimarisine uygun olarak her biri farklý iþlevleri olan birbirine paralel tonozlu odalardan oluþmuþtur. Büyük kalker bloklardan oluþmuþ önemli bir kýsmý ayakta olan duvarlarýn üzeri mermer plakalarla kaplýydý. Yýkýlan tonozlarýn molozlardan oluþan harçla yapýldýklarý ve iç kýsýmlarýn sýva ile kaplandýðý anlaþýlmaktadýr. Binanýn önünde etrafý sütunlarla çevirili bir ön avlu kuzeyinde ise ince bir iþçilikle yapýlmýþ bir çeþme yer almaktadýr. Günlük hayatta önemli bir yeri olan hamam zengin bir heykeltýraþlýk ürünleri ile süslenmiþti. Çeþmenin içinde ve etrafýnda mitolojik sahneleri içeren heykeller ön avluda mimari öðeler üzerinde iþlenmiþ kabartmalar ve sütunlu kýsýmlarda portre heykeller yer almaktaydý. Afrodisias stadyumu 270 metre uzunluðu kiþiyi alabilecek otuz sýralýk oturma bölümü ile dünyanýn en iyi korunmuþ antik stadyumu olmasýnýn yaný sýra en büyüklerinden de biridir. Yapý M.S. I. yüzyýlda koþu, uzun atlama, disk ve cirit atma, güreþ gibi geleneksel Yunan spor yarýþmalarý için kullanýlmýþtýr. M.S. 400 lerden itibaren yapýnýn doðu tarafý içinde roma usulü kan dökülen vahþi sporlarýn yapýldýðý bir arenaya dönüþtürülmüþtür. Stadyumun oturma sýralarýndaki üzeri yazýtlardan dericiler ve kuyumcular için ayrýlan alanlar olduðu gibi yerli halkýnýn oturduðu özel yerlerin dýþýnda diðer çevre þehirlerden gelen insanlar için de stadyumda belli yerler ayrýldýðý bilinmektedir. Aphrodisias'ta ilk kazýlar yýllarýnda yapýlmýþtýr. Halen sürmekte olan Afrodisias kazýlarýnýn baþlangýcý 1961 yýlýndan vefatýna kadar tüm kariyerini buraya adayan Kenan Erim 'e dayanmaktadýr. Afrodisias - Aydýn Afrodisias - Aydýn 125

45 SAGALASSOS Sýra : 5409 Yeri : Burdur Niteliði : Kültürel Kriter : ii, iii Öneri Tarihi : 06/02/2009 N 37 40'34.15" E 30 31'9.60" Sagalassos adý tarihte ilk defa Büyük Ýskender in M.Ö. 334 de burayý iþgali ile görülür. Ýskender den sonra bölgenin egemenliði Suriyeli Selevkidlere geçmiþ, M.Ö.189 da Bergamalý Attalid lerin himayesi altýna girmiþtir. Attalid ler döneminde þu anda tamamýyla yýkýk durumda bulunan Bouleterion (Þehir meclis binasý) inþa edilmiþtir. M.Ö. 39. yýlýnda Sagalassos'un Galadya Kralý Amyntas'ýn yönetimine geçtiði bilinmektedir. Amyntas'ýn M.Ö. 25 yýlýnda ölümünden sonra Galad bölgesi kurulmuþ ve Sagalassos Roma egemenliði altýna girmiþtir. Roma yönetimi ile birlikte Sagalassos ekonomik açýdan çok geliþmiþtir. M.Ö. 1. yy. sonunda güney Anadolu tanrýsý olan Kakasbos'a ait dorik bir tapýnak inþa edilmiþtir. Bu tapýnaðýn kuzeydoðu tarafýnda yaklaþýk ayný zamanda inþa edilmiþ büyük bir anýt bulunmuþtur. Bu anýtýn üç tarafýnýn dans eden kýzlar kabartmalý bir friz tarafýndan süslendiði, bulunan friz bloklarýndan anlaþýlmýþtýr. Anýtýn yazýtý bulunamamýþ olmasýna raðmen ele geçirilen bir mermer heykelin Büyük Ýskender'e ait olduðu tahmin edilmektedir. Aþaðý agoranýn batýsýnda Ýyonik Peridteros planlý, Apollo Klarios Tapýnaðý yine erken imparatorluk döneminde inþa edilmiþtir. Ayný zamanda yapýlmýþ olan, aþaðý agoradan ana caddeye inen 30 basamaklý bir merdivenli giriþ kapýsý kazýlarda gün ýþýðýna çýkarýlmýþtýr. Sagalassos, kuþkusuz en büyük canlýlýðýný M.S. 2. yy.'da kazanmýþtýr. M.S yýllarý arasýnda Sagalassos'un en önemli ailelerinden Neonlar tarafýndan bir kütüphane binasý yapýlmýþtýr. Yine þehrin en hakim yerinde Sagalassos'un önemli yapýsý, Ýmparator Hadrianus tapýnaðý, inþaatý baþlamýþ olup, ölümü sebebiyle tamamlanamamýþ olduðundan, imparator Antonius Pius'a ithaf edildiði yazýtlardan öðrenilmiþtir. Þehrin batý tarafýnda Dionysos'a ithafen bir tapýnak ve aþaðý Agoranýn kuzeyinde de iki katlý bir çeþme inþa edilmiþtir. M.S yýllarý arasýnda yukarý agoranýn kuzey tarafýndaki çarþý binasýnýn güney cephesi, 28 metre uzunluðunda tek katlý bir çeþme ile süslenmiþtir. Aþaðý Agoranýn doðusunda M.S. 2. yüzyýlda büyük bir hamam binasý inþa edilmiþtir. Bu hamamdan sonra, en iyi korunmuþ olan yapý, tiyatrodur. M.S yýllarý arasýnda 1574 m. yüksekliðe yerleþtirilmiþ olan tiyatronun sahne binasý seyircilere manzara saðlamak açýsýndan tek katlýdýr. Bütün podyum ve niþlerin heykellerle süslendiði, burada bulunan heykellerden anlaþýlmýþtýr. Sagalassos ta diðer önemli yapýlar Apollo Klarios Tapýnaðý, Dor Tapýnaðý, aþaðý ve yukarý Agora, Antoninus Pius Tapýnaðý, Tiyatro, Hamamlar, Odeon, Kütüphane, Heroon, Makellon, çeþmeler ve su kanallarýdýr. Roma Ýmparatorluk döneminde Pisidya bölgesinin en önemli þehri kuþkusuz Sagalassos tur, Aðlasun Ýlçesinin 7 km. kuzeyindedir. Sagalassos doðu batý yönünde 2,5 km. kuzey, güney yönünde 1,5 km lik bir alaný kaplar. Sagalassos'ta seramik yapýmý çok ileridir. Bunun için gerekli toprak hemen güneyinde bulunan verimli ovalardan biri olan Çanaklý ovasýndan saðlanmýþtýr. M.Ö. 1. yy. dan - M.S. 6.yy. a kadar olan zaman içinde bu seramik yapýmýnýn Sagalassos ekonomisinde önemli bir yeri olduðu yapýlan kazý çalýþmalarýndan anlaþýlmýþtýr. Sagalassos - Burdur 126

46 ÇATALHÖYÜK Sýra : 5410 Yeri : Konya Niteliði : Kültürel Kriter : ii, iii, iv Öneri Tarihi : 06/02/2009 N 37 40'6.12" E 32 49'35.11" Bugüne kadar Yakýndoðu ve Anadolu da bulunmuþ en eski ve en büyük neolitik þehirlerden biri olan Çatalhöyük'te bulunan sanat eserleri insanlarýn þehirde yaþamaya baþladýðý ilk zamanlardaki yaþamýna ýþýk tutmaktadýr. Konya ovasýnda denizden Çatalhöyük'te 1000 metre yükseklikte iki adet höyük vardýr. Doðu ve Batý Çatalhöyük. Doðu höyük büyüktür ve uzaktan görülebilir. 21 m. Yüksekliðindeki bu höyükte M.Ö tarihlerine betimlenen Neolitik devir bulgularý ortaya çýkarýlmýþtýr. Doðu 2 höyüðü 450m X 275 m. ( yaklaþýk m ) bir alaný kapsar. 6 metre yükseklikteki Batý höyüðünde ise yine M.Ö senelerine ait Kalkolitik devir buluntularýnýn yaný sýra Bizans mezarlarýna da rastlanmýþtýr. Çatalhöyük ün tarihi e yaklaþýk 9000 yýl öncesine kadar gidiyor. Duvar resimlerinden bu bölgede Neolitik çað boyunca aralýksýz 800 yýl süren bir yerleþimin var olduðu tahmin ediliyor. Çatalhöyük'ün uluslararasý ünü, yüksek bir yeteneðin ürünü olan bu sanat eserleri ve karmaþýk mimari yapýsýndan kaynaklanýr. Uzak bölgelerde ticaret yapýlmasý, erken metal iþçiliði ve hayvancýlýðýn da burada yapýlmýþ olmasý bu ünü pekiþtirmektedir. Hayvan avcýlýðýndan yerleþik düzene geçiþin bulgularý, 18 katmanda deðiþik devirlere ait yaþamýn tespiti Çatalhöyük ü uluslararasý öneme kavuþturmuþtur. Akdeniz le Karadeniz ve Mezopotamya ile Ege arasýndaki önemli bir geçiþ noktasý olduðu anlaþýlan bu bölge, tarihin bilinen en eski kentsel yerleþimlerinden biridir larda baþlayan ilk arkeolojik çalýþmalarýn ardýndan Çatalhöyük, yaklaþýk 30 yýllýk bir aradan sonra 1993 yýlýndan itibaren çok farklý teknikler kullanýlarak, uluslararasý bir ekip tarafýndan tekrar kazýlmaktadýr. Yerli ve yabancý çeþitli üniversitelerden gelen 70 dolayýndaki akademisyen ve öðrenci tarafýndan 11 yýldýr sürdürülen kazý çalýþmalarý M.Ö yýlýna ait olan bölge haricinde M.Ö. 5 binli yýllara ait olduðu sanýlan ve Batý Çatalhöyük olarak adlandýrýlan bir baþka yerleþimi de ortaya çýkardý. Ýlk yerleþmelerden birisi olmasý nedeniyle, insanlýk tarihi açýsýndan büyük önem taþýyan Çatalhöyük te gün ýþýðýna çýkarýlanlar bununla sýnýrlý deðil. Yýllar süren kazýlar sonunda insanlýðýn ilk barýnma biçimleri, ev mimarisi ve toplumsal ritüellerine dair bir hazine çýkýyor ortaya adeta. Çatalhöyük kazýlarý 1960'larda baþlamýþ olmasýna raðmen 30 senelik bir aradan sonra yepyeni tekniklerle uluslararasý bir ekip tarafýndan 1993'te yeniden baþlayan kazýlar çok önemli bulgularý gün ýþýðýna çýkartmýþtýr. Yakýndoðunun bulunan ilk tarým yerleþim yeridir. Anadolu ve Yakýn Dogunun en eski ve en büyük yerleþim yeridir. Ýnsanlýðýn bu 9000 yýl içinde gözlenmesi saðlanmýþtýr. Yani burada bulunan duvar resimleri, ölü gömme ritüelleri, ev yapýmýnda kullanýlan malzemeler ve ev planlarý, geliþmiþ bir sanat kültürü M.Ö yýllarýnda sona eren Çatalhöyüðün, etkilerinin Akdenizde, Avrupada ve Ortadoðuda bugün bile devam ettiði gözlenmektedir. Çatýlarý ortak sýrt sýrta vermiþ 2 oda, mutfak ve kilerden oluþan evler burada bulunmuþtur. Ana Tanrýça kültürünün o devirlerde baþladýðýný, 5-15 cm boyunda þiþman ve bazen doðum yapar vaziyette tasvir edilen küçük heykelciklerden anlamaktayýz. Bu hali ile Çatalhöyük bize bugün kaybolmuþ bir medeniyetin izlerini göstermektedir. Neolitik devir kalýntýlarý birinci dereceden, Helenistik ve Bizans kalýntýlarý 3. dereceden sit alaný olmasýný saðlamýþtýr. Çatalhöyük - Konya 127

47 LÝKYA ÞEHÝRLERÝ Sýra : 5408 Yeri : Antalya-Muðla Niteliði : Kültürel Kriter : iii, iv Öneri Tarihi : 06/02/2009 Tarihi çok eskilere giden Likya medeniyeti ile ilgili yazýlý Mýsýr ve Hitit kaynaklarýnda «Luka» veya «Lukka» isimli halklardan M.Ö. 2 binde söz edilmektedir. Hitit Kralý Suppliluliuma M.Ö. 14. yüzyýlda kendisinin «Likya Devleti»ni fethettiðini söylemekte ve ayrýca Kadeþ Antlaþmasýnda bu bölge insanlarý için, «denizci Lukka halký» denmektedir. Likya Birliðinin kuruluþu Büyük Ýskender'in ölümünden sonra gerçekleþiyor. Generallerinden Ptolemy bu bölgeyi alýyor ancak hakimiyetini kuramýyor. Bu noktada Likya Birliði kuruluyor. M.Ö.2.yy.'da Suriye hakimiyetine geçen bölgeyi Romalýlar bir savaþ neticesinde ele geçiriyor. Kýsa bir süre sonra Likya ya özgürlük tanýnýyor. Bu dönemde Likya Birliðinin en önemli þehirlerinden Xanthos a 2 kez zor kullanýlarak baský rejimi uygulama giriþimlerinde bulunuluyor. Ancak (Likya) Federasyon kuvvetleri iki durumda da çaðrýldýðýnda müdahale ederek birliði koruyor. M.Ö. 1.yy.'da ise Romalýlarýn iç çekiþmelerinin yarattýðý kargaþa ortamýndan etkileniyorlar. Xanthos halký, Pers istilalarýnda olduðu gibi, bu dönemde de toplu intihar yolu ile kendilerini yakýyor. Roma, Likya Birliðini yeniden ayaða kaldýrmak için, bu felaketten arda kalanlara, destek veriyor, ancak Likya esas itibariyle M.S. 2. ve 3. yüzyýlarda yaþadýðý büyük depremlerin ardýndan bir daha kendisini toparlayamýyor. M.S. 8. yy.'da Arap akýnlarý ve bu süreye kadar da korsan saldýrýlarý sebebi ile terk edilen bölge, 13.yy.'da Türk Beylikleri ile yeniden yerleþime açýlýyor. Likya Birliði Yönetimi olarak bilinen ve günümüzdeki domokratik sistemlere ilham kaynaðý olan ilk demokratik federasyondur. Sistemde büyüklüklerine göre 23 þehir 1, 2 veya 3 oy hakkýna sahip olurlardý. Baþkent Patara, Xanthos, Pinara, Olympos, Myra, Tlos ve daha sonra Phaselis 3 oy hakkýna sahipti. Bölgede devam eden kazýlarda Andriake, Sura, Kyaenai, Limyra, Theimmusa, Simena, Istlada, Trebende ve Aperlae gibi þehirlerden önemli tarihi eserler çýkartýlmýþtýr. Likya Yolu Tabelasý Likya Yolu Haritasý 128

48 LÝKYA ÞEHÝRLERÝ Patara, Muðla Patara þehir adýnýn Ý.Ö. 13. yy. a ait Hitit metinlerinde geçmesi; X a n t h o s ' u n y a n ý n d a L i k y a bölgesindeki en eski þehirlerinden biri olduðunu gösterir. N 36 15'37.07" E 29 18'51.45" Bölgenin en büyük ve en iþlek limaný olarak önemini hiçbir devirde yitirmeyen Patara'nýn yazýt ve sikkelerde Likya dilindeki adý Pttara olarak geçer. Helenistik ve daha sonraki dönemlerde Patara, Arap kaynaklarýnda ise Batara olarak anýlýr. Patara - Muðla Tanrý Apollon'un kýþlýk kehanet merkezi Likya Birliði'nin üç oy hakkýna sahip þehirlerinden biri, Bizans döneminde ise Aziz Nicholas'ýn doðum yeri olarak ün yapmýþ kenti, kutsal topraklara giden hacýlar bir uðrak limaný olarak kullanmýþlardýr. Yaþamýný 16. yy.'da Osmanlý Sultaný II. Beyazýt'a kadar sürdüren Patara bu önemini hiç þüphesiz Akdeniz ticaret yollarýnýn üzerinde korumalý bir limana sahip olmasýna borçludur. Genel olarak antik liman çevresinde odaklaþan kent merkezi, zamanla körfez ile doðudaki liman arasýnda kalan teraslara yayýlmýþtýr. Þehrin önemini yitirip terk edilmeye baþlanmasý, limanýn kum ve çamurla dolmasýyla ve 7. yy.'dan itibaren güney kýyýlarýna yapýlan Arap akýnlarýna karþý kentin yukarýlara kaymýþ olmasýyla açýklanabilir. Patara'nýn genel görünümü diðer Likya kentlerinin özelliklerini göstermez. Her ne kadar erken dönemlere ait kalýntýlar varsa da yapýlar ve kent planý zamanla çok deðiþmiþtir. Bugün ayakta kalan yapýlarýn çoðu Roma-Bizans ve hatta Ortaçað'a aittir. Pinara, Muðla Patara - Muðla Patara Antik Kenti, arkeolojik ve tarihsel deðerlerinin yanýnda Akdeniz kaplumbaðalarý Caretta-Caretta'larýn milyonlarca yýldýr yumurtalarýný býrakýp yavruladýklarý ender sahillerden biri olmasý ile de ayrý bir doðasal öneme sahiptir. Kentin Likya dilinde adý, yuvarlakça a n l a m ý n a g e l e n P i n a l e sözcüðünden kaynaklanmaktadýr. Yapýlan yüzeysel araþtýrmalar, Pinara'nýn Xanthoslular tarafýndan kurulduðunu ve üç oy hakkýna sahip altý kentten biri olduðunu gösterir. N 36 29'20.42" E 29 15'27.98" Kentin akropolüne, güney tarafýndan kayaya oyulmuþ merdivenli patikadan çýkmak gerekir. Surla çevrili olan kýsýmda surlar ve Bizans çaðý eserleri görülür. Pinara'nýn resmi ve özel yapýlarýnýn da birçoðu burada toplanmýþtýr. Dik bir kayalýk yamacýnda yer alan yüzlerce kaya mezarý ve güney akropolünde tiyatro, odeon, tapýnak ve hamam kalýntýlarý ilgi çeker. Tiyatro ÝS 2.yy.'a ait olup 27 oturma basamaðýndan oluþmaktadýr. Pinara - Muðla 129

49 LÝKYA ÞEHÝRLERÝ Tlos - Muðla Tlos Olympos - Antalya Tlos - Muðla N36 33'8.50" Likya dilinde adý Tlava olan kentin tarihi hakkýnda bilgiler sikke ve yazýtlardan elde edilebilmiþtir. Benndorf, Tlos'ta bulunan bir mezardaki kabartmanýn Ý.Ö. 5. yy.'a ait olduðunu ileri sürer. Ý.Ö. 4. yy.'da basýlan sikkelerde kentin adý Likya dilinde yer alýr. E29 25'20.20" Bizans devrinde de adýndan sýk sýk bahsedilen Tlos'un akropolündeki kalede, 19. yy.'da Ali Aða isimli bir derebeyi hüküm sürmüþtür. Akropolün doðu tarafýnda Likya dönemine ait bir sur, Likya dilinde yazýtlý mezarlar, Roma devri surlarý, stadyum, hamam, büyük bir Bizans kilisesi ve agora kalýntýlarý ilk dikkati çeken eserlerdir. Oturma kademeleri oldukça saðlam, süslü sahne binasý ise harap olan tiyatrodan baþka, Likya yazýtlý Izraza anýtý ile Roma çaðýndan kalan ve eski yüksekliðini koruyan bir kule Tlos antik kentinin ilginç eserleri arasýnda sayýlabilir. Olympos, Antalya Antalya'nýn güney sahillerinde Phaselis'den sonra ikinci önemli liman kenti Olympos'tur. N36 23'45.60" E30 28'24.44" Þehir adýný, 16 km. kuzeyindeki Toroslar'ýn batý uzantýlarýndan biri olan 2375 m. yüksekliðe sahip daðdan alýr. Tarihçiler, þehrin baþ tanrýçasýnýn savaþýn ve bilgeliðinin tanrýçasý Athena olduðunu yazarlar. Henüz yeri bulunmamýþ Athena Tapýnaðý ve diðer önemli yapýlarýn, bugün ormanla kaplý akropol tepesinde yer aldýklarý düþünülmektedir Her ne kadar birlik üyesi olarak Likya Birlik Meclisi'nde üç oyla temsil edilmiþse de günümüze dek Likya Uygarlýðý'na ait herhangi bir ize rastlanmamýþtýr. Erken Hristiyanlýk döneminde önemini koruyan þehrin Piskoposu Methodius, adýndan en çok bahsedilen kiþidir. Olympos 4. yy.'dan itibaren yeniden korsan hücumlarýna uðramýþsa da 5. yy.'da Efes ve Ýstanbul k o n s ü l l e r i n e k a t ý l d ý ð ý y a z ý l ý k a y ý t l a r d a n anlaþýlmaktadýr. Geç Hristiyanlýk döneminde önemini yitirmeye baþlayan Olympos 11. ve 12. yy.'larda Venedikli ve Cenevizli tüccarlarýn ticari merkezi olmuþ ancak bu aktivite 15. yy.'daki Osmanlý deniz üstünlüðüyle son bulmuþtur. Olympos'un günümüze kadar inmiþ kalýntýlarý genellikle doðudan batýya doðru hýzla denize akan bir ýrmaðýn aðzýnda ve her iki yakasýnda yer alýr. Antik dönemde kenti ikiye bölen nehir yataðý bir kanal içine alýnarak her iki yakasý da iskele olarak kullanýlmýþ ve köprü ile birbirine baðlanmýþtýr. Bugün köprünün bir ayaðý yerinde durmaktadýr. Irmaðýn güney kýyýsýndaki Roma devrinde onarýlan küçük tiyatro oldukça harap olup giriþi dýþýnda iyi korunmuþ durumdadýr. Þehrin görülebilir diðer önemli yapýsý ise ýrmak aðzýnýn 150. m.'sinde yer alan Tapýnak Kapýsý'dýr. Ýon düzeninde küçük bir tapýnaða ait olduðu mimari parçalardan, Roma Ýmparatoru Markus Aurellius (Ý.S. 161) adýna yapýldýðý da kapý önündeki heykel kaidesinden anlaþýlmaktadýr. Olympos'un birkaç kilometre güneybatýsýndaki Çakaltepe olarak anýlan yükseltinin güney yamacýndan devamlý olarak alev çýkar. Özellikle geceleri çok etkileyici olan bu doða olayý metan gazýnýn asýrlardýr ayný noktadan yeryüzüne ulaþmasýndan meydana gelir. Burasý Likya'da yaþadýðýna ve soluðundan ateþ püskürdüðüne inanýlan Chimaira canavarý ile özdeþleþmiþ ve bu sayede Bellerophontes efsanesine ev sahipliði yapmýþtýr. 130

50 PERGE Sýra : 5411 Yeri : Antalya Niteliði : Kültürel Kriter : ii Öneri Tarihi : 06/02/2009 N 36 57'35.78" E 30 51'10.80" Perge, Aksu bucaðý sýnýrlarý içinde yer alýr ve Antalya dan 17 km. uzaklýktadýr. Anadolu'nun en düzenli Roma dönemi þehirlerindendir. Perge denizden 12 kilometre içerde olmasýna raðmen, Kestros sayesinde bir kýyý þehri gibi denizin avantajlarýndan yararlanabiliyordu. Üstelik, içerde olmasýndan dolayý denizden gelen korsan saldýrýlarýndan da korunmuþ oluyordu. Ýstanbul Üniversitesi'nce 1947 yýlýndan beri yürütülen kazýlar sonucu þehir merkezinin önemli anýtsal yapýlarý gün ýþýðýna çýkarýlmýþ ele geçen heykel buluntularý sayesinde Antalya Müzesi dünyanýn en zengin Roma heykel müzelerinden birisi olmuþtur. Perge, þehir planýnýnda biri kuzey-güney, diðeri doðu-batý doðrultusunda iki ana cadde vardýr. Kuzey-güney caddesinin ortasýndaki su kanalý sýcak yaz günlerinde serinleme ve temizlik için antik þehircilik açýsýndan bulunmuþ bir çözümdür. Ayný caddede dört adet mermer sütunun kabartmalarý çok deðerlidir. Kazýlar sonunda bulunan bugünkü yerleþimde ilk kalýntý, anýtsal tiyatro binasýdýr. Tiyatro binasý yaklaþýk kiþi kapasitesindedir ve sahne binasýnýn zengin mermer dekorasyonu ile ünlüdür. Yapýya ait M.S. 2. yy.'ýn ortalarýnda olduðu hesaplanan mimari bloklar karþýsýnda açýk hava müzesi görünümündeki alandaki heykel buluntularý ise Antalya Müzesi'ndeki "Perge Tiyatrosu Salonu nda sergilenmektedir. Gerek mimari, gerekse heykel buluntularýnýn mükemmelliði, Perge'nin heykeltraþlýk konusunda kendine özgü çizgilere sahip bir ekol kent olduðunu vurgular. Tiyatronun kuzeyinde Anadolu'nun en iyi korunagelmiþ Roma stadyumlarýndan biri yer alýr. Diðer Roma dönemi yapýlarý ise; ortasýnda yuvarlak bir tapýnaðýn yer aldýðý dikdörtgen planlý alýþveriþ merkezi, agora, deðiþik planlý mekânlarýyla þehrin diðer sosyal merkezi hamam ile anýtsal çeþmelerdir. Þehrin baþ tanrýçasý olan Artemis adýna inþa edilen tapýnak hâlâ bulunamamýþtýr. Ýmparatorluk döneminin baþlangýcýndan itibaren, Perge de çeþitli projeler hayata geçirilmiþ ve M.S. ikinci ve üçüncü yüzyýllarda þehir yalnýzca Pamphylia nýn deðil, bütün Anadolu nun en güzel þehirlerinden biri haline gelmiþtir. M.S. 4. yüzyýlýn ilk yarýsýnda, Büyük Konstantin ( ) krallýðý sýrasýnda, Hýristiyanlýðýn Roma Ýmparatorluðu nun resmi dini olmasýyla birlikte, Perge, Hýristiyanlýðýn önemli merkezlerinden biri olmuþtur. Þehir beþinci ve altýncý yüzyýllarda da bir Hýristiyanlýk merkezi olmayý sürdürmüþtür. Bulunan kalýntýlar arasýnda yer yer görülebilen kilise ve bazilikalar bu dönemde inþa edilmiþlerdir. Ayrýca kutsal kitap Ýncil'de, Aziz Pavlus'un Aksu Nehri'ni kullanarak Perge'ye ulaþtýðýnýn yazýlý olmasý, nehrin ve Perge'nin Hristiyanlýðýn kutsal nehir ve kentlerinden biri sayýlmasýný saðlamýþtýr Perge yedinci yüzyýlýn ortalarýnda baþ gösteren Arap akýnlarýndan sonra önemini ve gücünü kaybetmiþ, halkýn bir çoðu Antalya ya göç etmiþtir. Þehir, MS. 7. yy'dan sonra depremler ve savaþlar nedeniyle tarih sahnesinden çekilmek zorunda kalmýþtýr. Sanatçýlar tarafýndan mermer bir kente dönüþtürülen Perge, modern þehir planlamacýlarýný kýskandýracak kusursuz þehir planýyla gerçekten muhteþemdir. Þehrin görkemini tam olarak anlayabilek için Antalya Müzesi ni ziyaret ederek Perge den çýkarýlýp burada sergilenen yüzlerce heykelin görülmesi gerekir. Ünlü fizikçi Asklepiades, felsefeci Varus ve matematikçi Apollonios Perge de yaþayan bilim adamlarýndandýr. Perge - Antalya Perge - Antalya Perge - Antalya 131