Plân ve Mekân Anlayýþý

Transkript

1

2 DEÐERLENDÝRME

3 Beypazarý nda, 15. yüzyýlýn baþýndan 20. yüzyýlýn baþlarýna kadar süren dönemde inþa edilmiþ mimari eserler içerisinde; camiler, türbeler ve çeþmeler önemli yer tutmaktadýr. Bunlarýn dýþýnda, kentin zaman içerisindeki geliþimine paralel olarak, hamamlar ve ticaret yapýlarý da kentteki yerlerini almýþlardýr. Ne yazýk ki, günümüze ulaþabilen bu eserlerin yaný sýra, bir çoðunun da yýkýlarak ortadan kalktýðý tespit edilmiþtir. Bugün mevcut olan yapýlarýn bir kýsmý ya orijinal özelliklerini kaybetmiþ, ya da ilaveler ve yapýlan bilinçsiz onarýmlar sonucunda tarihsel deðerleri zarara uðratýlmýþtýr. Beypazarý nýn, eski bir yerleþim bölgesi olmasýna karþýn, günümüze ulaþabilen en eski tarihli yapýnýn 15. yüzyýla ait olmasý düþündürücüdür. Bölgenin 13. yüzyýlda Türk hakimiyetine girdiði göz önünde bulundurulduðunda, erken tarihli yapýlarýnýn günümüze ulaþamadýðý anlaþýlmaktadýr. Plân ve Mekân Anlayýþý Cami ve Mescitler Tespitlerimiz sonucunda, 19. yüzyýlýn sonuna kadar Beypazarý nda 78 adet cami ve mecidin bulunduðu ortaya çýkmýþtýr. Bu camilerin büyük bir kýsmý 19. yüzyýla aittir. Bununla birlikte en erken tarihli caminin 17. yüzyýlýn ikinci yarýsýna ait olduðu belirlenmiþtir. Beypazarý nda, kataloðumuza dahil ettiðimiz onsekiz adet cami ve mescit bulunmaktadýr. Beypazarý cami ve mescitleri üst örtü tiplerine göre; ahþap tavanlý ve tek kubbeli olmak üzere iki ana grupta ele alýnabilir. Ahþap Tavanlý Cami ve Mescitler: Beypazarý nda, 19. yüzyýla ait kare veya dikdörtgen plânlý cami ve mescitler, doðrudan kâgir ya da hýmýþ yapýlý beden duvarlarýna istinad eden, içte düz ahþap tavan dýþta ise kýrma çatýyla örtülü yapýlardýr. Burada incelediðimiz; Alâeddin Camii, Derbendçik Camii ve Beytepe Sokaðý Mescidi nde üst örtüyü destekleyen ince ahþap direkler kullanýlmýþtýr (2., 9., 17.Þek.). Ankara da 14. yüzyýldan 20. yüzyýl baþlarýna kadar olan süreçte inþa edilmiþ cami ve mescitlerin arasýnda, düz ahþap tavanlarý doðrudan beden duvarlarýna istinad eden bir çok yapýyla karþýlaþmak mümkündür. Bunlar arasýnda yüzyýllar arasýna tarihlenen Kulderviþ Mescidi, Ahi Yakup Camii, Balaban Mescidi, Boyacý Ali Mescidi, Direkli Camii, Gecik Mescidi, Hacettepe Camii, Hacý Arap Camii, Hacý Doðan Camii, Hacý Seyid Mescidi, Hemhüm Camii; 15. yüzyýldan Abdülakdir Ýsfahani (Tabakhane) Mescidi; yüzyýllara ait Aðaç Ayak Camii, Celal Kaddani Mescidi, Çiçeklioðlu Camii, Eskicioðlu Camii, Hacý Bayram Camii (ilk yapýlýþ 15. yüzyýl), Hacý Ýlyas Camii, Hacý Musa Camii, Ýki Þerefeli (Resul Efendi) Camii, Ramazan Þemseddin (Kale Pazarý) Camii, Saraçlar Camii, Sarý Kadý Camii, Yeþil Ahi Camii, Zeynel Abidin Camii, Zincirli Camii ve 19. yüzyýl 20. yüzyýl baþlarýndan Hamidiye Camii, Koyun Pazarý Mescidi, Mehmet Çelebi Mescidi, Misafir Fakih Mescidi, Þükriye Camii, Tabakhane Camii, Taceddin Camii, Yenice Mahalle Camii günümüzde mevcut olan örnekler arasýnda sayýlabilir 353. Anadolu da bilinen bu tipteki cami ve mescitler içerisinde; Soma Hýzýr Bey Camii (1792), Yozgat da Cevahir Ali Efendi Camii (1788) ve Baþçavuþoðlu Camii (1801), Ýskilip de 19. yüzyýl sonu 20. yüzyýl baþlarýna tarihlenen Cuval Camii, Yukarý Taslý Camii, Meydan Camii, Hanönü Camii, Mutaflar Camii, Kadir Efendi Camii, Ekizoðlu Camii, Cafer Gazi Camii, Müftü Camii ve Arap Camii ile Niðde de Rahmaniye Camii (1747), Dört Ayak (Künkbaþý) Camii (1765), Kemâli Ümmi Mescidi (18. yüzyýlýn ikinci yarýsý) ve Fesleðen Camii (1823) zikredilebilir 354. Beypazarý ndaki ahþap tavanlý cami ve mescitlerin giriþleri, çoðunlukla kuzey duvarý ortasýnda açýlmýþtýr. Karcýkaya Camii, Baðözü Köyü Eski Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi ve Hoca Kiriþ (Abbas Zâde) Mescidi nin giriþleri, doðu veya batý duvarlarýnýn kuzey köþelerine yakýn tutulmuþtur. Akþemseddin Camii, Baloðlu Camii ve Ýmaret Camii gibi yenilenmiþ olan örneklerde, harimin kuzeyine yerleþtirilmiþ ilave bir bölüm mahiyetinde son cemaat yeri düzenlemesi bulunmaktadýr (1., 8., 10. Þek.). Ahþap tavanlý cami ve mescitlerin, genellikle kuzeybatý köþelerine yerleþtirilmiþ tek þerefeli minareleri vardýr. Baðözü Köyü ve Dudaþ Köyü eski camilerinde minareye dair herhangi bir ize rastlanýlmamýþtýr. Kent merkezinde, tarihi çarþýnýn içerisinde yer alan Ýncili Camii ve Yeni Camii, 242

4 alt katta dükkân ve üst katta harimden oluþan iki katlý düzenlemeleriyle, ahþap tavanlý cami ve mescitlerin içerisinde cami-dükkân iþlevli yapýlar olarak deðerlendirilebilirler. Tabakhane Camii, batýsýndaki bitiþik dükkân dizisi ile birlikte sonradan ticari dokuyla bütünleþtirilmiþ bir baþka çarþý içi camisidir (128. Res.). Bu camilerin sýkýþýk ticari dokuyla uyumlu, ancak düzgün bir plânlama göstermeyen son cemaat ve ön giriþ mahalleri bulunmaktadýr (11., Þek./73.,130.,145.Res.). Buna ilaveten, Yeni Camii nin sokaða cepheli batý duvarýnda hafif bir kýrým yapýlarak, yapýnýn hem sýkýþýk ticari dokuyla uyumu hem de arazinin en iyi þekilde kullanýmý saðlanmýþtýr ( Res.). Osmanlý mimarisinde camilere vakýf olarak ve çoðunlukla külliye programý dahilinde dükkânlar yapýldýðý bilinmektedir. Ancak harimin üst katta çözümlenerek, alt kata dükkânlarýn yerleþtirildiði örnekler azdýr. Beypazarý tarihi çarþýsý içerisinde rastlanýlan bu tipteki yapýlara benzer örnekler olarak; Niðde Bor Sokullu Mehmet Paþa Camii (16. yüzyýl), Ýzmir de Baþdurak (18. yüzyýl) ve Þadýrvanaltý (H.1230/M. 1815) camileri gösterilebilir. Bu örneklerde harim yine üst kata alýnmýþ, altta ise açýk-kapalý alanlar halinde dükkânlar tanzim edilmiþtir 355. Çarþý ve caminin bu þekilde birleþtirilerek yapýlmasýnýn nedeni, yapýnýn bulunduðu alanla yakýndan ilgilidir. Söz konusu alanýn sýkýþýk bir ticari bölge olmasý sebebiyle, bu þekilde bir uygulamaya gidilmiþtir. Tek Kubbeli Camiler: Beypazarý Kurþunlu Camii (1685), kare plânlý harimin üzerinde, köþelerden tromplarla geçilen yüksek bir sekizgen kasnak üzerine oturtulmuþ tek kubbeyle örtülüdür. Harimin kuzeyinde üç kubbeli bir revak halinde düzenlenmiþ son cemaat yeri ile klasik Osmanlý mimarisinin tipik bir taþra uygulamasýdýr. Tek þerefeli minare, son cemaat yerinin batýsýnda yükselir (14. Þek./103. Res.). Anadolu Türk Mimarisi nde, Selçuklu devrinde yapýmýna baþlanýlan tek kubbeli mescitler 356, daha sonra Beylikler 357 ve Osmanlý dönemlerinde de yaygýn bir þekilde devam ettirilmiþtir yüzyýlda Hassa Mimarbaþý Sinan ýn; Üsküdar Mihrimah, Þehzâde, Süleymaniye ve son olarak da Edirne Selimiye Camii ile ortaya koyduðu merkezi kubbe çeþitlemeleri 359 ile Osmanlý mimarisinin klasik üslubu belirlenmiþtir 360. Tek kubbeli camiler Beylikler devrinden Osmanlý mimarisinin son dönemlerine kadar inþa edilmiþtir. Bu tipteki camilere belli baþlý örnekler olarak; Mudurnu Yýldýrým Camii 361 (1382), Edirne Sitti Sultan Camii 362 (1484), Ýstanbul Firuz Aða Camii 363 (1491), Ankara Cenabi Ahmet Paþa Camii 364 (1565), Ahlat Ýskender Paþa Camii 365 (1568), Kayseri Kurþunlu Camii 366 (1585), Merzifon Kara Mustafa Paþa Camii 367 (1667) ve Safranbolu Ýzzet Mehmet Paþa Camii ni 368 (1796) verebiliriz. Türbeler Beypazarý nda inþa edilen en erken tarihli yapýlar olarak türbeler karþýmýza çýkmaktadýr. En erken tarihli türbenin 15. yüzyýla tarihlenmesine karþýlýk, daha eski tarihli türbeler de olmalýdýr. Ancak bunlar günümüze ulaþamamýþtýr. Türbeler genellikle kýrsal bölgelerde inþa edilmiþtir. Bu durum türbe-tekke iliþkisini akla getirmektedir. Nitekim Kuyumcuttekke Köyü Kara Davut Türbesi ni bu iliþki içerisinde deðerlendirmek mümkündür. Beypazarý nda günümüzde mevcut olan altý türbeden ikisi 15. yüzyýl, diðerleri ise daha yalýn ve basit mimari özellikler sergileyen ancak gövde ve örtü þemalarý bakýmýndan anýtsal mezar mimarisi kapsamýnda deðerlendirebileceðimiz 19. ve 20. yüzyýla ait türbelerdir. Beypazarý türbelerinin tamamý kübik gövdeli ve tek katlý olmakla birlikte, 15. yüzyýl ile 19. yüzyýl türbelerinin örtü sistemleri birbirlerinden ayrýlmaktadýr. 15. yüzyýla tarihlenen Boðazkesen ( Þek./211.Res.) ve Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbeleri (35.Þek./240.Res.) kübik gövde üzerinde sekizgen kasnak ve kubbe örtülü olup 369, geleneksel türbe mimarisinin izlerini taþýrlar. Bu türbelerde, erken Osmanlý mimarisinin bir özelliði olan yüksek kasnak sistemi görülür. Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin sekizgen kasnaðý, bir gövde þeklinde yüksek tutulmuþtur. Bu özelliði ile 14. yüzyýl türbelerini hatýrlatmaktadýr yüzyýl türbeleri ise, kübik gövde üzerinde içten kubbe, dýþtan kýrma çatý örtülü tasarýmlarýyla daha yalýn ve basit özellikler sergilerler. 20. yüzyýl baþlarýna ait Kozalan Köyü Kara Davut Türbesi, kare plânlý ve üzeri düz tavan örtülü bir son dönem yapýsýdýr. 243

5 Karaca Ahmet Türbesi (34.Þek./232., 238. Res.), Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi (39.Þek./252., 257.Res.) ve Yediler Türbesi (40. Þek./259., 264. Res.), kübik gövde üzerinde içten kubbe, dýþtan kýrma çatýyla örtülüdür. Kozalan Köyü Kara Davut Türbesi kare plânlý ve üzeri düz ahþap tavanla örtülü olup, dýþtan piramidal çatýyla kaplýdýr (38.Þek/249., 251.Res.). Ankara da; Azimi (18. yüzyýl), Zeynel Abidin (18. yüzyýl) ve Taceddin türbeleri (20. yüzyýl baþý) üzeri düz tavan örtülü türbelere örnek gösterilebilir 371. Mektep Beypazarý Taþ Mektep (20. yüzyýl baþý), cephe düzeni ve iç sofalý plân tipiyle geleneksel Türk evini yansýtmaktadýr (42. Þek./266. Res.). Taþ Mektep, 20. yüzyýl ortalarýna kadar mektep binasý olarak kullanýlmýþ, Beypazarý nda günümüze ulaþabilen en eski eðitim yapýsýdýr. Ancak bu haliyle orijinal bir mektep binasý deðildir. Arasta ve Han Beypazarý, doðudan batýya yönelen kervan yolunun üzerinde yer alýr. Bu konumundan dolayý kentin ticari aktivitesi yüzyýllar boyunca canlý kalmýþtýr. Bununla birlikte Beypazarý ndaki en erken tarihli ticaret yapýsý 17. yüzyýlýn ilk yarýsýna aittir. Daha erken tarihli ticaret yapýlarý ise günümüze ulaþamýþtýr. Bunun nedeni olarak Evliya Çelebi nin de belirttiði gibi, Beypazarý ndaki ilk hanlarýn çoðunlukla ahþaptan yapýlmasý ve kentin geçirdiði yangýnlar gösterilebilir. Selçuklu dönemine ait bir hanýn bulunmayýþýnýn nedeni ise kentin bir uç yerleþimi olmasýndan kaynaklanmaktadýr 372. Arasta: Beypazarý Hanlarönü Arastasý, tarihi ticari dokunun güneydoðu ucunda konumlandýrýlmýþ üstü açýk bir arastadýr. Hanlarönü Arastasý nýn üzeri açýk ters L plânlý sokaðýnda, tonoz örtülü toplam 14 dükkân bulunmaktadýr (43. Þek./ Res.). Tarihi ticari dokuyla bütünleþen arasta, 19. yüzyýl sonlarýndaki yangýnlardan sonra kagir olarak inþa edilmiþtir. Bu baðlamda deðerlendirildiðinde küçük bir taþra örneðini oluþturur. Hanlarönü Arastasý, ilk þekli itibarýyla geleneksel Türk çarþýlarýnýn özelliklerini taþýyordu 373. Çarþýdaki dükkânlar, hücreler halinde ve belirli bir plânlama olmaksýzýn, spontane olarak geliþmiþtir 374. Ancak bu kendiliðinden geliþimi yönlendiren ana unsur, diðer Türk kentlerindeki ticari dokuda olduðu gibi mülkiyet olgusu olmuþtur. Kanaatimizce Beypazarý Hanlarönü Arastasý, geçirdiði yangýn sonrasýnda eski mülkiyet ve sokak çizgisi de dikkate alýnarak, 19. yüzyýl sonlarýnda yenilenmiþtir. Han: Anadolu da yeni menziller, Sultan I. Ahmet ( ) zamanýnda bastýrýlan Celali ayaklanmalarýnýn ardýndan kurulmuþtur. Nasuh Paþa tarafýndan Ankara-Ýstanbul kervan yolu üzerinde yaptýrýlan Beypazarý, Nallýhan ve Kösebey hanlarý bu kapsamda deðerlendirilen menzil hanlarýdýr 375. Beypazarý Suluhan, tarihi ticari dokunun güneybatý köþesinde yer alan, þehir içi ve menzil haný fonksiyonlarýnýn birlikte plânlandýðý bir 17. yüzyýl yapýsýdýr 376. Suluhan, batýsýndaki enine dikdörtgen plânlý ve iki sýra beþik tonoz örtülü ahýr kýsmý ile bir menzil haný (kervansaray); kare plânlý avlusuna açýlan her iki kattaki odalarýyla da bir þehir içi haný olma özelliðine sahiptir (45b c,þek.). Revaklý avlunun etrafýnda sýralanan oda, dükkân ve servis mekânlarý ile avlunun batýsýndaki barýnak kýsmýndan meydana gelen yapý, plân þemasý bakýmýndan avlu ve kapalý kýsýmdan oluþan tipik bir 13. yüzyýl Selçuklu kervansarayýný hatýrlatmaktadýr 377 (44. Þek.). Beylikler döneminin sonlarýna doðru ve özellikle de Osmanlýlar zamanýnda, þehir içi hanlarýna daha fazla önem verilmiþtir. Þehirlerarasý yollarda ise mevcut Selçuklu kervansaraylarý bu ihtiyacý büyük ölçüde karþýlamýþtýr. Beylikler döneminde inþa edilen hanlar; avlusuz ve avlulu olmak üzere iki ana gruba ayrýlmaktadýr 378. Avlusuz hanlar genellikle menzil hanlarý iken, avlusu bulunanlar þehir içi hanlarýný oluþturmaktadýr. Avlusu bulunan ve iki katlý olarak inþa edilen Beylikler dönemi hanlarýndan, Bursa da Emir Haný (1340), Geyve Haný (15. yüzyýlýn ilk yarýsý), Ýpek Haný ( ), Tuz Haný ve Kastamonu da Ýsmail Bey Haný (1460) þehir içi ticaret amaçlý yapýlar olup, Beypazarý Suluhan plân þemasý bakýmýndan bu örneklerle benzerlik gösterir yüzyýlýn ilk çeyreðine ait Kuþadasý Öküz Mehmet Paþa Kervansarayý ve yüzyýlýn ikinci yarýsýndan Ýstanbul Büyük Valide Haný, Vezir Haný, 244

6 Merzifon da Taþ Han ve Safranbolu da Cinci Haný gibi örnekler; açýk ve kapalý mekânlarýyla Beypazarý Suluhan a benzeyen diðer Osmanlý dönemi þehir içi hanlarýdýr. Hamamlar Beypazarý nda tarihi kaynaklardan anlaþýldýðý kadarýyla üç hamam inþa edilmiþtir. Bu hamamlardan iki tanesi günümüzde mevcutken diðeri yýkýlmýþ ve yeri de tespit edilememiþtir. Günümüze ulaþabilen en eski tarihli hamam, 16. yüzyýlýn ilk yarýsýna ait Rüstem Paþa Hamamý dýr. Kentteki bir diðer hamam olan Paþa Hamamý ise 17. yüzyýl özelliklerini gösterir. Bu yapýlardan; Rüstem Paþa Hamamý çifte hamam, Paþa Hamamý ise tek hamam olarak inþa edilmiþtir ( Þek.). Beypazarý Rüstem Paþa Hamamý nda, erkekler kýsmý ile kadýnlar kýsmýnýn plânlarý birbirinden tamamen farklýdýr (50. Þek.). Bu durum, hamamýn iki bölümünün, birbirinden farklý tarihlerde inþa edilmiþ olmasýyla açýklanabilir. Genel yapým tekniði dikkate alýndýðýnda, batýdaki erkekler bölümünün daha önce inþa edildiði düþünülmektedir. Beypazarý ndaki her iki hamam da münferit plân þemalarý sergilemekle birlikte 380, S. Eyice tarafýndan, sýcaklýk ve halvet öðelerinin konumlarý esas alýnarak yapýlmýþ Türk hamamlarý tipolojisi 381 ne göre deðerlendirildiklerinde; Rüstempaþa Hamamý nýn erkekler kýsmý kare bir sýcaklýk etrafýnda sýralanan halvet hücreli tipe, kadýnlar kýsmý da soðukluk-sýcaklýk ve halvet eþ odalar halinde olan tipe benzemektedir (50. Þek.). Paþa Hamamý ise kare bir sýcaklýk etrafýnda sýralanan halvet hücreli tipe yakýn bir plân þemasý ortaya koymaktadýr (49. Þek.). Köprüler Beypazarý nda günümüze ulaþabilen tek kemer gözlü, iki köprü yer almaktadýr. Hacýlar Köprüsü nde (17. yüzyýl sonu) sivri kemer (51.Þek. / 346.Res.), Karcýkaya Köprüsü nde (19. yüzyýlýn ikinci yarýsý) ise teðet formlu kemer (52.Þek. / 348.Res.) kullanýlmýþtýr 382. Beypazarý Hacýlar Köprüsü, Ankara-Ýstanbul arasýndaki tarihi yol güzergahý üzerinde yer alan önemli bir geçiþ yapýsý olma özelliði gösterirken; Karcýkaya Köprüsü eski konut yerleþimi içerisinde ve daha çok yaya geçiþini saðlamaya yönelik inþa edilmiþ, küçük ölçekli bir köprüdür. Her iki köprünün de tabliyesi deðiþtirilerek, yenilenmiþtir. Bununla birlikte, Fügen Ýlter tarafýndan köprü yolunun nehir yataðýnýn derinliðine ve geniþliðine göre aldýðý dik veya düz formdan yola çýkýlarak yapýlmýþ Anadolu köprüleri tiplolojisinde 383, düz köprüler grubu içerisinde deðerlendirilebilirler. Çeþmeler Osmanlý kentinin fiziki yapýsýnda çeþmeler önemli bir yere sahiptir 384. Kentte hemen her mahallede en az bir çeþmenin bulunmasý gerekiyordu. Mahalle dokusunun oluþumunda ve geliþiminde çeþmeler belirleyici unsurlardan birisidir 385. Beypazarý nda günümüzde mevcut olan 20 adet sokak çeþmesi incelenmiþtir 386 ( Þek. / Res.). Bununla birlikte, kentte daha fazla sayýda çeþmenin olduðu bilinmektedir. Bunlarýn bir çoðu günümüze ulaþamamýþtýr. Birer hayýr eseri olarak inþa edilen bu çeþmeler, Beypazarý eski kent merkezinin hemen her sokaðýnda yer almaktaydý 387. Bu durum bize kentin düzenli bir su sitemine sahip olduðunu göstermektedir. Beypazarý sokak çeþmeleri tek, iki ve üç cepheli tasarýmlar sergilerler. Mevcut çeþmeler arasýnda; baðýmsýz, bir duvarýn yüzeyine ya da iki sokaðýn kesiþtiði köþeye yerleþtirilmiþ örnekler bulunmaktadýr. Beypazarý çeþmelerinin büyük bir bölümü hazneli olup, yalnýz dört çeþmede su haznesi bulunmamaktadýr. 19. yüzyýldan 20. yüzyýlýn baþlarýna kadar olan evrede inþa edilmiþ çeþmeler, yatay veya düþey dikdörtgen prizmatik kütleler ihtiva ederler. Çoðunlukla düz kenar ve saçak silmeleriyle kuþatýlan çeþme cepheleri, sâde görünümlü, düz-masif tasarýmlara sahiptir. Beypazarý çeþmeleri içerisinde, üç cepheli tek örnek olan Dað Salý Sokaðý Çeþmesi nin batý cephesinde sivri kemerli (59.Þek./364.Res.) ve Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi nde de biri yuvarlak ve diðeri teðet kemerden meydana gelen iki kemer gözlü cephe düzenlemesi görülmektedir (72.Þek./390. Res.). Malzeme ve Teknik Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda; taþ, mermer, tuðla, kiremit, kerpiç, alçý, harç, ahþap, 245

7 Beypazarý Çeþmeleri TEK CEPHELÝ ÇEÞMELER Adý Tarihi Haznesi Konumu Kütle Formu Acý Çeþme 1946 Var Köþe Yatay dikdörtgen prizmatik Arkbaþý Sokaðý Çeþmesi 19.yy. sonu Var Duvar Düþey dikdörtgen prizmatik Ayvaþýk Mahallesi Çeþmesi 20.yy. baþý Var Baðýmsýz Yatay dikdörtgen prizmatik Cevizlerkaþý Sokaðý (Çayýrlýlarýn) Çeþmesi 19.yy. 2.yarýsý Var Duvar Yatay dikdörtgen prizmatik Cumhuriyet Caddesi (Pazaraðzý) Çeþmesi 1896 Var Köþe Düþey dikdörtgen prizmatik Çýnar Sokaðý (Kabalýlarýn) Çeþmesi 19.yy. sonu Var Baðýmsýz Yatay dikdörtgen prizmatik Derbendçik Çeþmesi 19.yy.ortasý Var Baðýmsýz Yatay dikdörtgen prizmatik Dibekönü Sokaðý Çeþmesi 19.yy. 2.yarýsý Yok Köþe Yatay dikdörtgen prizmatik Efe Hoca Sokaðý Çeþmesi (Kevgirli Çeþme) 18.yy. sonu Yok Köþe Yatay dikdörtgen prizmatik Kalekapýsý Sokaðý Çeþmesi 1916 Var Köþe Yatay dikdörtgen prizmatik Kimya Çeþmesi 19.yy.ortasý Var Baðýmsýz Yatay dikdörtgen prizmatik Mescit Sokak (Hýdýrlýk) Çeþmesi 20.yy. 1.yarýsý Var Baðýmsýz Yatay dikdörtgen prizmatik Olukbaþý Sokaðý (Keleþlerin) Çeþmesi 19.yy. 2.yarýsý Yok Duvar Düþey dikdörtgen prizmatik Soðuk Çeþme 19.yy. sonu Var Baðýmsýz Yatay dikdörtgen prizmatik Yeni Birinci Sokak Çeþmesi 20.yy. 1.yarýsý Var Baðýmsýz Yatay dikdörtgen prizmatik Karaþar Beldesi Simitpýnarý Çeþmesi 1831 Yok Çamaþýrhane Yatay dikdörtgen prizmatik Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi 1828 Var Çamaþýrhane Yatay dikdörtgen prizmatik ÝKÝ CEPHELÝ ÇEÞMELER Hamidiye Çeþmesi 20.yy. 1.yarýsý Var Baðýmsýz Yatay dikdörtgen prizmatik Yenice Sokaðý Çeþmesi 19.yy. sonu Var Köþe Yatay dikdörtgen prizmatik ÜÇ CEPHELÝ ÇEÞME Dað Salý Sokaðý Çeþmesi 18.yy. Var Baðýmsýz Düþey dikdörtgen prizmatik 246

8 demir ve kurþun türündeki yapý malzemeleri kullanýlmýþtýr. Taþ Beypazarý yapýlarýnýn tamamýnda farklý tür ve tekniklerde taþ malzeme kullanýlmýþtýr. Bölgenin jeolojik yapýsýndan kaynaklanan alçýtaþý (beyaz sert jipsli karbonatlar), kalker ve granit (magma kökenli) cinsi taþ malzeme, yapýlarda kesme, incekaba yonu ve çoðunlukla da moloz türündedir 388. Anadolu Türk Mimarisi nde taþ malzemenin ayrý bir önemi ve yapý geleneðinde büyük bir ustalýkla birleþen yaygýn bir kullanýmý vardýr. Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnýn taþýyýcý ve destekleyici sistemlerinde, temel duvarlarýnda, geçiþ ve üst örtü elemanlarýnda, minare kaidelerinde, kapý-pencere söveleri ve mihrap gibi diðer mimari öðelerde taþ malzemeye yer verilmiþtir. Duvar örgülerinde, köþelerde genellikle ince ve kaba yonu, orta kýsýmlarda ise sýralý-sýrasýz moloz taþ kullanýlmýþtýr 389. Kesme taþ, Kurþunlu Camii ve Kara Davut Türbesi nde cephe kaplamasý (108., 241. Res.); Akþemseddin Camii, Ýncili Camii, Tabakhane Camii ve Yeni Camii gibi yapýlarda ise doðrudan örgü malzemesi olarak kullanýlmýþtýr (20., 73., 131., 144. Res.). Alâeddin Camii nin dýþ cephe duvarlarýnda (30.Res.) ve Derbendçik Camii nin minare kaidesinde (46. Res.) almaþýk örgü içerisinde kesme taþa yer verilmiþtir. Çeþme cepheleri düzgün kesme taþ örgülüdür. Kâgir yapýlarýn özellikle giriþ cepheleri 390, kapý-pencere söveleri, saçak silmeleri ve minare kaideleri kesme taþ iþçiliðindedir. Kubbe ve tonoz örtülerde taþ malzeme kullanýlmýþ olmakla birlikte, yüzeylerinin sývalý olmasýndan ötürü kullanýlan taþ malzemenin niteliði tam olarak tespit edilememiþtir. Ancak çeþmelerin su haznelerini örten beþik tonozlarda, yassý formlu moloz taþlarýn kullanýldýðý görülmektedir (357.Res.). Beypazarý mihraplarý içerisinde kesme taþ malzemeyle yapýlmýþ iki örnekten biri Alâeddin Camii mihrabý (40.Res.) ve diðeri Suluhan ýn mescit mihrabýdýr (314.Res.). Suluhan, Kalekapýsý Sokaðý Çeþmesi ve Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi ne ait kitabe panolarý mermer malzemedendir. Kurþunlu Camii ve Tabakhane Camii nin yapý kitabelerinde siyah (119., 137. Res.), Suluhan ýn, kitabe ve üzerindeki kýlýç kabartmalý panosunda ise gri mermer kullanýlmýþtýr (303. Res.). Diðer yapýlara ait kitabe panolarý beyaz mermerdendir. Boðazkesen Türbesi nin batý penceresine ait iç ve dýþ alt söve kuþaklarý (217., 224. Res.), Karaca Ahmet Türbesi nin giriþ cephesine yarý gömük vaziyette yerleþtirilmiþ sütun gövdesi (236. Res.) ve Dað Salý Sokaðý Çeþmesi nin güney cephesindeki su yalaðý (365. Res.) mermerden olup, devþirme antik malzemeden teþkil edilmiþtir 391. Ahþap Beypazarý nda taþtan sonra en çok kullanýlan yapý malzemesi ahþaptýr. Ýlçenin özellikle kuzey kesimlerini teþkil eden ormanlýk sahalar, ahþap malzemenin temini için önemli alanlardýr. Beypazarý nda, Kurþunlu Camii dýþýnda kalan cami ve mescitlerin tamamýnýn ve Kozalan Köyü Kara Davut Türbesi ile Taþ Mektebin üst örtü sistemleri ahþap malzemedendir. Mahfil strüktürlerinde, döþeme kaplamalarýnda, minberlerde, kapý ve pencere kanatlarýnda ahþap malzeme kullanýlmýþtýr. Taþ Mektep in zemin ve birinci kat duvarlarýnda ahþap, baðdadi tekniðinde kullanýlmýþtýr (271.Res.). Beypazarý ndaki kâgir veya kerpiç yapýlarda, yatay ve dikey yönlerden oluþabilecek deformasyonlarý önlemek amacýyla ahþap hatýl ve kuþak kullanýldýðý görülmektedir. Derbendçik Camii, Ýmaret Camii, Karcýkaya Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi, Hoca Kiriþ Mescidi, Kazgancý Mescidi, Baðözü Köyü Eski Camii, Dudaþ Köyü Eski Camii, Üreðil Köyü Camii, Boðazkesen Türbesi, Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi, Hanlarönü Arastasý gibi örneklerin sývasý dökülmüþ yüzeylerinde ahþap hatýl ve kuþaklar görülür. Ýncili Camii, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi ve Suluhan ýn katlar arasýndaki döþemeleri ahþap kiriþlemelidir (78., 166., 308. Res.). Mermer Beypazarý yapýlarýnda, bir taþ türü olan Tuðla mermer, yapý kitabeleri dýþýnda devþirme (þpolyen) Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda malzeme olarak kullanýlmýþtýr. tuðlaya, ikinci derecede bir yapý ve süsleme Ýncili Camii, Kurþunlu Camii, Tabakhane malzemesi olarak rastlanýlmaktadýr 392. Camii, Yeni Camii (abdest musluklarýna ait), 247

9 Osmanlý mimarisinde Bizans sanatýnýn etkisiyle görülmeye baþlanýlan almaþýk örgü ve bu teknik içerisinde taþ ve tuðlanýn birlikteliðinden meydan gelen hareketli cepheler dikkat çekmektedir 393. Beypazarý nda salt tuðla malzemeyle inþa edilmiþ bir yapý bulunmamakla birlikte üst örtü, minare ve almaþýk örgülü cephe duvarlarýnda tuðla kullanýldýðýný görmekteyiz. Boðazkesen Türbesi nin iç kýsmýnda, kubbeye geçiþteki tromplarda düþey istif, aralarda ve kubbede ise yatay istifli tuðla örgüler görülmektedir ( Res.). Tuðla örgüler beyaz kireç harçlý olup, derz kalýnlýklarý ortalama 0.01 m. dir. Suluhan ýn birinci kat odalarýný örten kubbe ve geçiþlerdeki pandantiflerde, yatay istifli ve yer yer bir tuðla kalýnlýðýnda derzlere sahip örgülerle karþýlaþýyoruz (310. Res.). Yapýnýn dikdörtgen pencereleri üzerindeki sivri kemerli alýnlýklar (306.Res.), Kuyumcutekke Köyü Karadavut Türbesi nin güney pencerelerindeki gibi tuðla malzemeden teþkil edilmiþtir (245. Res.). Suluhan ýn avluya bakan giriþ eyvanýnýn kemeri tuðla örgülü olup, eyvan ve çevresindeki taþ örgülerin arasýna birer adet düþey istifli tuðlanýn yerleþtirildiði göze çarpmaktadýr (304. Res.). Han odalarýnýn ocak ve baca örgülerinde yine tuðla kullanýlmýþtýr ( Res.). Yardýmcý malzeme niteliðinde tuðlaya, Hanlarönü Aratasý ndaki dükkânlarýn alýnlýk kemerlerinin iç dolgularýnda rastlýyoruz (279. Res.). Alâeddin Camii nin cephe duvarlarý ( Res.), Eski Derbendçik Camii nin minare kaidesi (46. Res.) ve Kuyumcutekke Köyü Karadavut Türbesi nin kubbe kasnaðý (242. Res.) almaþýk örgü içerisinde tuðla kullanýmýndan meydana gelen dekoratif örgülerle hareketlendirilmiþtir. Alâeddin Camii, Derbendçik Camii, Ýmaret Camii ve Uruþ Beldesi Camii minarelerinin gövdeleri tuðla örgülüdür (26., 44., 59., 188. Res.). Kerpiç Hýmýþ yapý geleneði içerisinde kullanýlan kerpiç malzeme, Beypazarý nda 19. yüzyýla ait birkaç yapýda karþýmýza çýkmaktadýr. Tuðla üretimine baþlanýlmasýyla kerpiç tamamen terk edilmemiþ, özellikle fýrýnlama iþlemlerinin uzun ve masraflý oluþu ve eski alýþkanlýklara baðlý kalýnmasý gibi nedenlerden ötürü kerpiç kullanýmýna devam edilmiþtir 394. Anadolu da, özellikle kýrsal kesimlerde yer alan birçok camii ve mescit kerpiçtir. Beypazarý nda Ýmaret Camii, Karcýkaya Camii ve Beytepe Sokaðý Mescidi nin beden duvarlarý kerpiç örgülü olup, belirli noktalarda ahþap hatýllarla desteklenmek suretiyle içten ve dýþtan sývanmýþlardýr (57., 97., 154. Res.). Hoca Kiriþ Mescidi nin batý cephesinde hýmýþ tekniðinde kerpiç malzeme kullanýlmýþtýr (173. Res.). Harç Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda sýva ve baðlayýcý malzeme niteliðinde harç kullanýlmýþtýr. Topraðýn yapý malzemesi olarak kullanýlmasý, kerpiçle beraber harcý da doðurmuþtur 395. Kullanýldýðý yapýya ve yüzeye göre farklýlýk gösteren harç, kireç ve toprak malzemenin su ve deðiþik boyuttaki agregalarla karýþtýrýlmasýndan meydana gelmektedir. Harcýn içinde taþ kýrýklarý, puzolan (doðal çimento), kiremit ve tuðla kýrýklarýnýn kullanýlmasýyla Horosan harcý da denilen ve hidrolik niteliði yüksek olan harç meydana gelmektedir 396. Beypazarý ndaki kâgir yapýlarýn tamamýnda, özellikle de kubbe ve tonoz örtülerde kireç harcý, yüksek su geçirimsizliði ve yalýtým özelliðinden dolayý kullanýlmýþtýr. Beypazarý yapýlarýnda orijinal harç kullanýmýný; Boðazkesen Türbesi (227.Res.), Suluhan (310. Res.), Kurþunlu Camii, Alâeddin Camii (30. Res.), Eski Derbendçik Camii (46. Res.) ve Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nde kýsmen görmek mümkündür (242. Res.). Ýmaret Camii, Karcýkaya Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi ve Taþ Mektep in hýmýþ ve baðdadi tekniðindeki duvar yüzeyleri kireç sývalýdýr (57., 94., 154., 266. Res.). Hamamlarýn su depolarý ile çeþme hazneleri Horosan sývalýdýr. Özellikle çeþme haznelerinde sarý renkte, oldukça sert ve sýký bir harç tabakasýna rastlanýlmýþtýr 397 (358., 366., 398. Res). Demir Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda demir kullanýmýnýn ayrý bir önemi vardýr. Kâgir yapýlarda kuþak, kenet, gergi ve sütun bileziði olarak kullanýlan demir malzeme ayrýca pencere parmaklýklarýnda, kapý ve pencerelerin menteþe ve kilit aksamlarýnda, hamam ve çeþmelerin su tesisatlarýnda kullanýlmýþtýr. 248

10 Beypazarý Kurþunlu Camii nde, son cemaat yerini teþkil eden sütunlarýn gövde ve baþlýk kýsýmlarýna geçirilmiþ saðlamlaþtýrýcý demir bilezikler ile sivri kemer açýklýklarý arasýnda kullanýlmýþ destekleyici gergi çubuklarý bulunmaktadýr (113. Res.). Beypazarý ndaki bir grup 19. yüzyýl yapýsýnda demir kuþaklama ve köþe kenetlerinin kullanýmý özellikle dikkat çekmektedir. Ýncili Camii ile Yeni Camii nin üst örtülerine yakýn bir seviyede, beden duvarlarý içerisinden geçirilmiþ demir çubuklar, köþelerden kenetlerle baðlanmak suretiyle yapýyý dört yönden kuþaklamaktadýr ( , 144.Res.). Yediler Türbesi nde bu kuþaklamanýn, kubbe eteðine yakýn bir kotta tutulmasý, kubbenin beden duvarlarý üzerindeki açýlýmýný karþýlamak amacýyla yapýldýðýný düþündürmektedir (261. Res.). 19. yüzyýl yapýlarýnda rastladýðýmýz bu uygulamanýn depreme karþý geliþtirilmiþ bir önlem olduðu söylenebilir 398. Ýncili Camii, Yeni Camii ve Hanlarönü Arastasý ndaki dükkân açýklýklarýnýn üzerinde yer alan yuvarak formlu tahfif kemerleri, I kestli demir kiriþlerin üzerinde kurulmuþlardýr (77., 145., 280.Res.). Arkbaþý Sokaðý ve Olukbaþý Sokaðý çeþmeleri ile Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi nin orijinal su yalaðýnda kullanýlan kesme taþ bloklar, üst kýsýmlarýndan birbirlerine U formlu demir kenetlerle baðlanmýþtýr (54., 67. Þek.). Kurþun Beypazarý yapýlarýnda kurþun, demir kenetlerin taþ yuvalarýna tespitinde ve levha olarak üst örtü kaplamasýnda kullanýlmýþtýr 399. Arkbaþý Sokaðý ve Olukbaþý Sokaðý çeþmeleri ile Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi nin su yalaklarýnda kullanýlan demir kenetler, taþ yuvalarý içerisine kurþun akýtýlmak suretiyle sabitlenmiþtir. Kurþun ayný zamanda, demir kenetlerin zaman içinde paslanýp, geniþleyerek taþý çatlatmasýný önlemektedir. Kurþunlu Camii nin üst örtüsü ile minare külahý kurþun levhalarla kaplýdýr (105.Res.). Akþemseddin Camii ve Alâeddin Camii minarelerinin külahlarýnda yine kurþun kaplama görülmektedir (22., 26. Res.). Kiremit Beypazarý ndaki kýrma çatýlý cami ve mescitlerde, örtü malzemesi olarak piþmiþ toprak kiremit kullanýlmýþtýr. Beylikler Devri mimarisinde kubbe, tonoz gibi eðrisel örtü elemanlarýnýn dahi kiremitle kaplandýðý, kurþun kullanýmýna ise sonradan geçilerek, Osmanlý mimarisinin karakteristik malzemesi haline getirildiði bilinmektedir 400. Beypazarý nda Ýncili Camii ve Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi nin orijinal alaturka kiremit kaplamalarý bugün büyük oranda izlenebilmektedir (70., 160. Res.). Ancak diðer yapýlarýn kýrma çatýlarý, onarýmlar esnasýnda oluklu çinko, saç levha veya daha ucuz olan Marsilya tipi kiremitle deðiþtirilmiþtir. Alçý Beypazarý yapýlarýnda alçý; kalýplama ve sýva tekniklerinde mihraplarda, sýva malzemesi olarak iç mekânlarda ve þebeke halinde üst pencerelerde kullanýlmýþtýr. Özellikle alçý mihraplar, Ankara bölgesi camilerinin genel karakteristiðidir 401. Boðazkesen Türbesi mihrabý, Beypazarý ndaki en erken tarihli alçý mihrap olup, burada hem sýva ve hem de kalýplama tekniðinde alçý malzeme kullanýlmýþtýr. 19. yüzyýl örneklerinden; Dernendçik Camii, Ýmaret Camii, Ýncili Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi, Cevizler Kaþý Sokaðý Mescidi, Hoca Kiriþ Mescidi, Baðözü Köyü Eski Camii, Uruþ Beldesi Camii, Üreðil Köyü Camii ve Karcýkaya Camii mihraplarý ile tamamen yenilenmiþ olmakla birlikte Kurþunlu Camii mihrabý alçýdan yapýlmýþtýr. Bu örnekler içerisinde; Ýmaret Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi ve Hoca Kiriþ Mescidi nin alçý mihraplarý, ayný ustanýn kalýbýndan çýkan bordürlerle kuþatýlmýþtýr. Her üç mihrabýn bordürlerinde sene 1304 / M.1887 tarihi geçer. (62., 159., 178. Res.). Mimari Elemanlar Taþýyýcý ve Destekleyiciler Duvarlar: Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda üst örtü yükü, doðrudan beden duvarlarýna istinad ettirilmiþtir. Sürekli taþýyýcý olan duvarlar, örtüden gelen yatay ve düþey kuvvetleri karþýlayarak, yükü temele iletirler 402. Kubbe, tonoz gibi eðrisel 249

11 örtü elemanlarýnýn eðik (yatay) yükleri ile içte düz ahþap tavan ve dýþta kýrma çatý þeklindeki düz örtülerin doðurduðu düþey yükler, duvarýn kalýnlýðýný belirler. Kapý-pencere açýklýlarýnýn duvar kütlesinde oluþturduðu boþluk ve zayýflamalar için kemer ve hatýllar kullanýlmýþtýr. Böylece mekân sýnýrlayýcý öðe olarak taþýyýcý duvar, taþýma koþullarý ile iç mekânýn aydýnlatýlmasý gerekliliðinin ortak etkileri altýnda biçimlenir 403. Beypazarý yapýlarýnda taþýyýcý duvarlarýn kalýnlýklarý 0.50 m. ile 1.80 m. arasýnda deðiþmektedir. Kurþunlu Camii, Boðazkesen Türbesi, Karaca Ahmet Türbesi, Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi, Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi, Yediler Türbesi, Hanlarönü Arastasý, Suluhan, Paþa Hamamý ve Rüstem Paþa Hamamý gibi kubbe veya tonoz örtülü yapýlardaki kâgir duvar kalýnlýklarýnýn 0.90 m. ve üzerinde tutulduðu görülmektedir 404. Beypazarý yapýlarýnda taþýyýcý duvarlarý desteklemek amacýyla payanda kullanýlmamýþ, strüktür duvarýn kalýnlýðýyla saðlanmýþtýr. Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin kübik gövdesini teþkil eden beden duvarlarý içerisinde, dört yönde sivri formlu aský kemerleri kullanýlmýþtýr ( Res.). Düz ahþap tavan ve kýrma çatýyla örtülü yapýlarýn kâgir veya kerpiç örgülü duvarlarý ortalama 0.90 m. dir. Karcýkaya Camii nde ve Taþ Mektep de, ahþap strüktürle desteklenen m. kalýnlýðýndaki hýmýþ duvarlar üst örtü yükünü taþýmada yeterli olmuþtur (13., 42.Þek. / 94., 266. Res.). Hazneli çeþmelerin tonoz örtülerini taþýyan duvarlar, 0.50 m. ile 0.90 m. arasýnda deðiþen kalýnlýklara sahiptir. Sürekli taþýyýcý olan beden duvarlarýnda, kapý ve pencere boþluklarýnýn üzerlerine gelen yük, kemer ve ahþap hatýllarla kenarlara aktarýlmýþtýr. Alt katýnda dükkân bulunan camilerden Ýncili Camii ve Yeni Camii de, dükkân açýklýklarýnýn üzerinde demir kiriþ sistemi kullanýlmýþtýr. Sütun ve Ayaklar: Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda, daha çok revak ve mahfillerde kullanýlan sütun ve ayaklarlar taþ veya ahþap malzemeden yapýlmýþtýr. Mimaride sütun tek parça, ayak ise ölçü bakýmýndan daha büyük ve duvar gibi örülerek meydana getirilen bir taþýyýcýdýr 405. Beypazarý Kurþunlu Camii nin son cemaat revaðýnda yer alan silindirik gövdeli kýsa sütunlar, yüksekçe bir duvar parçasý üzerine oturtulmuþtur (111. Res.). Sütunlarýn üzerinde baklava dilimli veya dört köþesi içbükey-dýþbükey hatlara sahip, kare tablalý baþlýklar yer alýr (113. Res.). Kurþunlu Camii nin mahfili ön tarafta, kaideden boyun kýsmýna doðru daralan sekizgen kesitli gövdelerinin üzerinde baklava dilimli baþlýklara sahip taþ sütunlara taþýtýlmýþtýr (124. Res.). Alâeddin Camii nde düz ahþap tavan, ortada kare kesitli iki ince ahþap direkle desteklenmiþtir (36.Res.). Benzer uygulama Derbendçik Camii nde de izlenmektedir (52. Res.). Ancak buradaki sütunlar yuvarlak kesitlidir. Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi nin harim döþemesi ise zemin katýn ortasýnda yer alan, yuvarlak kesitli iki ahþap direðe taþýtýlmýþtýr (166.Res.). Akþemseddin Camii, Alâeddin Camii, Baloðlu Camii, Ýncili Camii, Karcýkaya Camii, Tabakhane Camii, Yeni Camii ve Uruþ Beldesi Camii mahfilleri köþeleri pahlý kare kesitli ahþap direklerle desteklenmiþtir. Söz konusu ahþap direklerin üzerinde, barok tipi yassý baþlýklar görülmektedir. Suluhan ýn günümüze ulaþamayan avlu revaðý kâgir ayaklardan teþkil edilmiþti (290. Res.). Han ýn barýnak kýsmý, ortada bir sýra ayak dizisiyle desteklenen, kuzey-güney doðrultusunda iki sýra beþik tonozla örtülüydü (297. Res.). Kemerler: Beypazarý yapýlarýnda dekoratif ve strüktürel eleman olarak sivri, teðet ve yuvarlak formlu kemerler ile nadiren Bursa kemeri kullanýlmýþtýr. Beypazarý yapýlarýnýn kapý-pencere açýklýklarýnda, revaklarda ve tek gözlü köprülerde strüktürel amaçlý kemer kullanýmýyla karþýlaþýlmaktadýr. Bu kemerler genellikle kesme taþ örgülüdür. Erken tarihli yapýlardan Alâeddin ve Kurþunlu Camii nin üst pencerelerinde (28., 108.Res.), Boðazkesen Türbesi nin giriþ kapýsýnda (222. Res.) ve Suluhan ýn giriþ eyvanýnda (47a. Þek) iki merkezli sivri kemerler görülmektedir. Alâeddin Camii nin her üç giriþinde de, iç kýsýmda birbirinden farklý tipte, sýrt sýrta bitiþik kemerler göze çarpmaktadýr. Söz konusu kapý kemerleri, Bursa kemeri ile teðet veya sivri kemer birleþiminden oluþmaktadýr ( Res.). Erken tarihli yapýlarýn kapý açýklýklarýnda yuvarlak kemerler de kullanýlmýþtýr (114., 300.Res.). 19. yüzyýl yapýlarýnýn kapý ve pencere kemerleri yuvarlak formludur. Akþemseddin Camii, Baloðlu Camii, Ýncili Camii, Tabakhane Camii, Yeni Camii, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi, Uruþ 250

12 Beldesi Camii, Karaca Ahmet Türbesi ve Yediler Türbesi ile Taþ Mekteb in batý kapýsýnýn üzerinde yuvarlak kemer kullanýlmýþtýr. 19. yüzyýldan itibaren, yuvarlak formlu kemer örgülerine ait kilit taþlarýnýn dýþa taþýrýlarak, belirginleþtirildiði dikkati çekmektedir. Ýncili Camii, Tabakhane Camii, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi ve Yediler Türbesi ndeki kapý ve pencere kemerlerinin kilit taþlarý dýþa çýkýntýlýdýr (74., 131., 162., 261. Res.). Kurþunlu Camii nin üç açýklýklý son cemaat revaðý sivri kemerlidir (111. Res.). Tomplarda ve mahfilin kâgir strüktründe ise teðet kemerler kullanýlmýþtýr (124. Res.). Suluhan ýn avlusunu çevreleyen revak, arþiv fotoðraflarýndan anlaþýldýðý üzere, alt katta yuvarlak kemer dizisinden oluþmaktaydý (290. Res.). Tek gözlü köprülerden; Hacýlar Köprüsü nde sivri (346. Res.), Karcýkaya köprüsünde ise teðet formlu (348. Res.) kemer görülmektedir. Geçiþ Elemanlarý Beypazarý nda, kubbeyle örtülü yapýlardan; Kurþunlu Camii, Boðazkesen Türbesi, Karaca Ahmet Türbesi, Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi, Yediler Türbesi, Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi ve Suluhan ýn birinci kat odalarý ile Rüstem Paþa Hamamý ve Paþa Hamamý nda kubbeye geçiþlerde tromp, pandantif veya Türk üçgenleri kullanýlmýþtýr. Tromp: Beypazarý ndaki kubbeli yapýlarda en çok kullanýlan geçiþ öðesi trompdur. Beypazarý Kurþunlu Camii nde, teðet kemerli tromplarýn yardýmýyla, yarým küre formlu kubbenin üzerine oturtulduðu sekizgen, yüksek kasnak hazýrlanmýþtýr (105., 122.Res.). Boðazkesen Türbesi nde iç mekânda, sivri kemerli ve dekoratif tuðla örgülü tromplar görülür (226. Res.). Karaca Ahmet Türbesi nde sivri kemerli (238. Res.), Yediler Türbesi nde teðet kemerli (264. Res.) ve Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi nde de yuvarlak kemerli (257. Res.) tromplar, gövde seviyesine indirgenmiþ olup, iç mekânda derin niþler teþkil ederler. Pandantif: Beypazarý ndaki kubbeli yapýlarda görülen bir diðer geçiþ öðesi de pandantiftir. Beypazarý Kurþunlu Camii nin son cemaat revaðýnda, sivri kemerler ile kubbelerin arasýnda kalan köþe boþluklarý pandantiflerle kapatýlmýþtýr (111. Res.). Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin pandantifleri, küçük dikdörtgen prizmalarýn 10 sýra halinde bindirmeli olarak yükseltilmesinden meydana gelmektedir (246.Res.). Suluhan ýn birinici kat odalarýnýn üzerindeki kubbe geçiþlerinde, tuðla örgülü pandantifler kullanýlmýþtýr (309. Res.). Paþa Hamamý nýn sýcaklýðýný örten her üç kubbeye de köþelerden pandantiflerle geçilmiþtir (332. Res.). Türk Üçgeni: Beypazarý nda üçgen geçiþ öðesi, sadece Rüstem Paþa Hamamý nda karþýmýza çýkmaktadýr. Beypazarý Rüstem Paþa Hamamý nýn erkekler kýsmýnda, sýcaklýk ve halvet hücrelerini örten kubbelere geçiþ, tek sýra halindeki prizmatik üçgenlerle saðlanmýþtýr (343., 345. Res.). Örtü Sistemleri Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda; düz ahþap tavan, kubbe ve tonoz türü örtü sistemleri kullanýlmýþtýr. Düz Ahþap Tavan: Beypazarý cami ve mescitlerinin -Kurþunlu Camii dýþýnda- tamamýnda içte düz ahþap tavan, dýþta ise kýrma çatýdan oluþan örtü sistemi görülmektedir. Kozalan Köyü Kara Davut Türbesi, içte düz ahþap tavan ve dýþta piramidal çatýyla kaplý tek örnektir ( Res.). Ahþap tavanlar doðrudan beden duvarlarýna istinad ettirilmiþ, sadece Alâeddin ve Derbendçik camilerinde destekleyici ahþap direkler kullanýlmýþtýr (36., 52. Res.). Ahþap tavanla örtülü yapýlar, dýþtan beþik ya da farklý tiplerde kýrma çatýlarla kaplýdýr. Akþemseddin Camii, Alâeddin Camii, Ýncili Camii, Tabakhane Camii, Yeni Camii ve Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi nde üst örtü, profilli birer saçak silmesiyle beden duvarlarýna birleþir. Diðer örneklerde ise çatý merteklerinin beden duvarlarý üzerinden dýþarýya doðru çýkarýlmasýyla oluþan taþkýn saçaklar görülmektedir. Kubbe: Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda çoðunlukla yarým küre biçiminde kubbeler kullanýlmýþ, sadece Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nde sivri formlu kubbeye yer verilmiþtir (35.Þek / 242.Res.). Beypazarý yapýlarýnda, çaplarý 3.00 m. ile m. arasýnda deðiþen kubbeler kullanýlmýþtýr. Kurþunlu Camii nde harimi örten kubbenin çapý yaklaþýk m., son cemaat mahâllindekiler ise ortalama 4.50 m. dir (14.Þek./105.Res.). Boðazkesen Türbesi nin kubbe çapý yaklaþýk

13 m. (26. Þek.), Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin yaklaþýk 5.60 m. (35. Þek.), Karaca Ahmet Türbesi nin yaklaþýk 4.50 m. (34.Þek.), Yediler Türbesi nin 6.10 m. (40. Þek.), Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi nin yaklaþýk 6.00 m. (39. Þek.), Suluhan ýn birinci kat odalarýnda ortalama 3.00 m. (45c Þek. / 305.Res.), Rüstempaþa Hamamý erkekler kýsmý sýcaklýðýnýn merkezi mekânýnda yaklaþýk 4.40 m. (50. Þek.) ve halvetlerde 3.00 m., Paþa Hamamý nýn sýcaklýk kubbelerinin çapý ise ortalama 3.30 m.dir (49. Þek.). Kurþunlu Camii, Boðazkesen Türbesi ve Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin kubbeleri sekizgen kasnaklarýn üzerinde yükseltilmiþ ve kasnak cephelerinde kemerli pencereler açýlmýþtýr 406 (109., 212., 243. Res.). Diðer yapýlarýn kubbe örtüleri, doðrudan beden duvarlarýna istinâd ettirilmiþtir. Karaca Ahmet Türbesi, Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi ve Yediler Türbesi nin kubbeleri dýþtan kýrma çatýyla kaplýdýr (233., 252., 260. Res.). Boðazkesen Türbesi nin kubbeden sonra gelen piramidal külahý günümüze ulaþmamýþtýr (32. Þek.). Tonoz: Beypazarý Hanlarönü Arastasý nda, Suluhan ýn barýnak kýsmýnda ve çeþme haznelerinin üst örtülerinde beþik tonoz kullanýlmýþtýr. Hanlarönü Arastasý ndaki dükkânlarýn üzeri beþik tonoz örtülüdür (281. Res.). Arastanýn doðu kanadýnýn güney köþesinde yer alan orijinal dükkânda, üç yönlü bir beþik tonoz görülmektedir (43. Þek.). Dükkânlarýn tonoz örtüleri dýþtan sundurma çatýyla kaplýdýr (279. Res.) Suluhan ýn giriþ eyvanýný, hafif sivri tutulmuþ bir beþik tonoz örter 407 (284.Res.). Han ýn günümüzde sadece ayak kalýntýlarý izlenebilen barýnak kýsmý, kuzey-güney doðrultusunda iki sýra beþik tonozla örtülü idi (297. Res.). Beypazarý çeþmeleri içerisinde; Acý Çeþme, Arkabaþý Sokaðý Çeþmesi, Ayvaþýk Mahallesi Çeþmesi, Cevizlerkaþý Sokaðý Çeþmesi, Cumhuriyet Caddesi (Pazaraðzý) Çeþmesi, Çýnar Sokaðý Çeþmesi, Dað Salý Sokaðý Çeþmesi, Derbendçik Çeþmesi, Hamidiye Çeþmesi, Kalekapýsý Sokaðý Çeþmesi, Kimya Çeþmesi, Mescit Sokak (Hýdýrýlýk) Çeþmesi, Soðuk Çeþme, Yeni Birinci Sokak Çeþmesi ve Yenice Sokaðý Çeþmesi nin su hazneleri beþik tonozlarla kapatýlarak, dýþtan düz örtüye dönüþtürülmüþtür ( , 366. Res.). Yapý Elemanlarý Kapýlar Beypazarý yapýlarýnda giriþler, genellikle cephe yüzeyinde çýkýntý yapmayan, silme kuþaklarýyla çerçevelenmiþ dikdörtgen bir yüzeyin içerisinde düz lentolu veya basýk kemerli kapý açýklýklarýndan ibaret olup, önemli süsleme özellikleri göstermezler. Kurþunlu Camii nin basýk kemerli giriþ kapýsý (114. Res.), cephe yüzeyinde çýkma teþkil eden, dikdörtgen bir kütlenin içerisinde açýlmýþtýr. Suluhan ýn giriþ düzenlemesi ise eyvan türü taçkapýlarý hatýrlatmaktadýr (284., 286. Res.). Alâeddin Camii nin üç yöndeki giriþ kapýlarý (2. 7.Þek.) dýþýnda, Beypazarý yapýlarýnda genellikle çift kanatlý tek bir giriþ kapýsýyla yetinilmiþtir 408. Camii ve mescitlerin giriþ kapýlarý mihrap aksýnda veya yan cepheler üzerinde yer alabilmektedir. Alâeddin Camii nin üç yöndeki giriþ kapýlarý (4. 7. Þek.), Tabakhane Camii nin orijinal giriþ kapýsý (136. Res.), Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin batý cephesindeki kapatýlmýþ olan giriþi (244.Res./36. Þek.) ve Hanlarönü Arastasý nýn iki ucunda yer alan giriþleri 409 ( Res.), dikdörtgen çerçeve içerisine alýnmýþ, basýk kemerli kapý açýklýklarý þeklindedir. Kurþunlu Camii nin giriþi, kuzey cephe yüzeyinden 0.70 m. dýþa taþan dikdörtgen bir kütlenin içerisindeki sivri kemerli bir niþ ile bu niþin içerisinde açýlmýþ yuvarlak kemerli kapý açýklýðý ve iki yanýndaki mihrabiyelerle düzenlenmiþtir (114.Res.). Suluhan ýn doðu cephesi ortasýnda, yaklaþýk 4.50 m. öne taþan beþik tonoz örtülü bir eyvanýn içerisinde, yapýnýn yuvarlak kemerli giriþ kapýsý yer alýr (44., 47a.Þek.). Pencereler Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda, gerek cephe düzenini belirleyen, gerek iç mekânlarýn aydýnlatýlmasýný saðlayan farklý tip ve tasarým özelliklerine sahip pencereler açýlmýþtýr. Beypazarý yapýlarýnda genellikle plân ve malzemenin oluþturduðu yatay hatlar hakimdir. Bu yatay tesir, pencere sýralarýnýn düþey hatlarýyla dengelenmiþtir. Beypazarý yapýlarýnda dikdörtgen 252

14 ya da kemerli, tek sýra ya da altlý üstlü iki sýra halinde pencere düzenlemeleri görülmektedir 410. Akþemseddin Camii, Alâeddin Camii, Ýmaret Camii, Kurþunlu Camii ve Ýncili Camii nin kuzey cephesindeki pencereleri, Tabakhane Camii nin orijinal giriþ cephesindeki pencereleri ve Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi pencereleri iki sýralýdýr. Kazgancý Mescidi nin batý cephesinde ve Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin güney cephesinde yer alan dikdörtgen pencerelerin orta hizasýnda açýlmýþ birer adet kemerli üst pencere ile birlikte, üçgen bir düzenleme meydana getirilmiþtir (182., 245. Res.). Diðer yapýlarda ise tek sýra pencereler açýlmýþtýr. Ýncili Camii, Tabakhane Camii, Yeni Camii, Uruþ Beldesi Camii ve Yediler Türbesi nin tek sýra halindeki pencereleri yuvarlak kemerlidir. Kâgir yapýlardaki dikdörtgen pencereler, yekpare taþ sövelerle kuþatýldýklarý gibi, kenarlar taþ sýralarýndan da çýkartýlabilmektedir. Beypazarý yapýlarýnda, dikdörtgen pencerelerin üzerinde tahfif kemerli alýnlýklarýn yer aldýðý düzenlemelerle karþýlaþýlmaktadýr. Alâeddin Camii ve Kurþunlu Camii nin alt sýra pencereleri (28., 108.Res.) ile Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi ve Suluhan nýn yekpare taþ söveli dikdörtgen pencerelerinin (245., 305. Res.) üzerlerinde sivri kemerli alýnlýklar oluþturulmuþ ve alýnlýk kemerlerinin gözleri tuðla veya taþ örgülerle doldurulmuþtur. Alâeddin Camii nin almaþýk örgülü cephelerinde açýlmýþ alt sýra pencerelerine benzer örnekler; Ýstanbul Beþiktaþ Sinan Paþa Camii (1555) ve Ýstanbul Çuhacý ve Kaþýkçý Hanlarý (18. yüzyýl) gibi daha bir çok yapýda görülmektedir 411. Beypazarý Alâeddin Camii nin kuzey cephesinde, alt sýra pencerelerinin arasýna birer mihrabiyenin yerleþtirilmesiyle oluþturulan ikili gruplamalar dikkat çeker (7.Þek./ Res.). Akþemseddin Camii, Ýncili Camii, Tabakhane Camii, Yeni Camii ve sonradan kapatýlmýþ olmakla birlikte Alâeddin Camii nde, oval formda mihrap üstü pencereleri açýlmýþtýr (20., 80., 132., 147., 5. Þek.). Mihraplar Beypazarý ndaki camii, mescit, türbe ve han gibi yapýlarda yer alan toplam 13 adet orijinal mihraptan, sadece Alâeddin Camii mihrabý ile Suluhan ýn mescit mihrabý taþ malzemeden olup, geri kalan mihraplarýn tamamý alçý malzemeden yapýlmýþtýr. Beypazarý mihraplarýnýn boyutlarý 1.38 m. x 2.00 m. (Derbnedçik Camii Mihrabý) ile 1.89 m. x 4.50 m. (Alâeddin Camii Mihrabý) arasýnda deðiþmektedir. Mihrap kütleleri kýble duvarýnýn iç cephesinde fazla çýkýntý teþkil etmezken, Alâeddin Camii nin dýþ cephesinde dikdörtgen plânlý hafif bir çýkýntý (28. Res.) ile Karcýkaya Camii nde yarým daire plânlý bir çýkma yapmaktadýr (97. Res.). Alâeddin Camii nin taþ mihrabýnda, beþ kenarlý niþ 412 ve üzerinde altý sýra halinde mukarnaslý kavsara yer almaktadýr (40. Res.). Suluhan ýn küçük boyutlu, tek bir niþten ibaret olan mescid mihrabý yine beþ kenarlý olup, kavsarasý yarým kubbe þeklindedir (314. Res. / 46. Þek.). Beypazarý ndaki alçý mihraplar arasýnda en erken tarihli örnek, 15. yüzyýl sonu ile 16. yüzyýl baþlarýna tarihlendirilen Boðazkesen Türbesi mihrabýdýr 413. Boðazkesen Türbesi mihrabý mukarnaslý kavsarasý 414, tepe üstü konmuþ zar baþlýklý sütunçeleri 415 ve özellikle çift niþli 416 düzenlemesi ile dikkat çekmektedir (228.Res./ 33.Þek.). Taþ malzemeden, yarým daire plânlý olan ikinci niþin kavsarasý, istiridiye kabuðu þeklinde dilimlendirilmiþtir 417. Beypazarý ndaki diðer alçý mihaplar ise 19. yüzyýla tarihlenen camii ve mescitlere ait olup, kuruluþ bakýmýndan daha basit özellikler sergilerler. 19. yüzyýla ait alçý mihraplarýn niþleri yarým daire plânlý ve kavsaralarý çoðunlukla yarým kubbe þeklindedir 418. Kemerli bir alçý perdenin arkasýnda düz býrakýlmýþ kavsaralar da bulunmaktadýr. Ýncili Camii, Karcýkaya Camii, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi ve Hoca Kiriþ Mescidi mihraplarýnýn kavsaralarý önünde, sivri veya dilimli kemer þeklinde düz alçý perdeler yer almaktadýr (89., 100., 169., 178. Res.). Ýmaret Camii mihrabýnýn alçý perdesi ise ajurludur (68. Res.). Alçý süsleme; Ýncili Camii, Karcýkaya Camii, Uruþ Beldesi Camii ve Üreðil Köyü Camii mihraplarýnda görülmezken, Derbendçik Camii, Ýmaret Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi, Cevzilerkaþý Sokaðý Mescidi, Hoca Kiriþ Mescidi ve Baðözü Köyü Eski Camii mihraplarý kalýplama tekniðinde yapýlmýþ bitkisel, geometrik ve yazý kompozisyonlarýndan oluþan bordürlerle zenginleþtirilmiþtir. 253

15 Minberler Beypazarý cami ve mescitlerindeki mevcut minberlerin tamamý ahþap 419 malzemeden olup, 19. yüzyýl sonlarýna ait Ýncili Camii ve Hoca Kiriþ Mescidi minberleri dýþýndakiler yakýn tarihlerde yapýlmýþ, herhangi bir süsleme veya teknik hususiyetleri olmayan düz ahþap tablalý veya formika kaplý minberlerdir. Beypazarý ndaki mevcut ahþap minberler, Alâeddin Camii minberi (36.Res.) haricinde harimin batý duvarýna yaslandýrýlarak, doðuya bakan tek kanattan teþkil edilmiþtir. Böylece hem malzeme tasarrufu, hem de küçük ölçekli harimlerde mekân geniþliði saðlanmýþtýr. Ýncili Camii ve Hoca Kiriþ Mescidi minberlerinde çakma tekniðinde yapýlmýþ ahþap süslemeler dikkat çeker 420 (92., 176. Res.). Ýncili Camii minberinin yan kanadýnda bitkisel motifli ahþap parçalarýn, düz ahþap zemin üzerine çakýlmasýndan müteþekkil süsleme kompozisyonlarý görülmektedir (92. Res.). Minberin kaide, korkuluk ve kapý tâcýnda deðiþik süslemeli ahþap parçalara yer verilmiþtir. Hoca Kiriþ Mescidi minberinin yan kanadý ise çakma tekniðinde yapýlmýþ, basit geometrik süslemelidir (176.Res.). Mahfiller Beypazarý cami ve mescitlerinde çoðunlukla ahþap strüktürlü mahfiller (kadýnlar mahfili) kurulmuþtur. Alâeddin Camii hariminin orta kýsmýna yerleþtirilmiþ küçük bir ahþap sehpadan ibaret müezzin mahfilinin (32. Res.) dýþýnda, Beypazarý nda baþka bir müezzin mahfili uygulamasý mevcut deðildir. Mevcut mahfillerin onarýmlarda kýsmen veya tamamen yenilendikleri ve bazýlarýnýn yapýlan ilavelerle özgün þekillerini büyük ölçüde kaybettikleri görülmektedir. Beypazarý cami ve mescitlerinde, harimin kuzeyinde doðu-batý doðrultusunda uzanan mahfiller yer almaktadýr. Yalnýz Alâeddin Camii nin mahfili, harimi kuþatan U plânlýdýr (2. 3.Þek./39.Res.). Mahfil döþemeleri genellikle ahþap direklere taþýtýlmýþ, Kurþunlu Camii nin mahfili ise ön tarafta, kâgir olarak yapýlmýþ teðet kemer sýrasý üzerine oturtulmuþtur (124. Res.). Hoca Kiriþ Mescidi nde, ahþap bir dolap üzerinde tek saflýk kadýnlar mahfili oluþturulmuþ ve mahfil açýklýklarý çapraz çýtalý kafes iþleriyle kapatýlarak, mahremiyet saðlanmýþtýr (177. Res.). Kazgancý Mescidi nin kuzey beden duvarýnýn üst kýsmýnda, duvara gömme olarak yapýlmýþ yine tek saflýk bir kadýnlar mahfili varken, sonradan bu mahfil tamamen iptal edilmiþtir (180., 183. Res.). Mahfillere, harimin içerisine veya ön giriþ mekânýnýn bir köþesine yerleþtirilmiþ ahþap merdivenlerle çýkýlmaktadýr. Bazý camilerde dýþarýdan, kadýnlara mahsus olarak düzenlenmiþ, muhdes çýkýþ merdivenlerine rastlanýlmaktadýr. Akþemseddin Camii, Alâeddin Camii, Derbendçik Camii, Ýncili Camii ve Uruþ Beldesi Camii mahfillerinin orta kýsýmlarýnda yarým daire, dikdörtgen veya çokgen plânlý birer çýkmalarý vardýr (24., 39., 53., 88., 196. Res.). Minareler Beypazarý camilerinde taþ, tuðla ve ahþap malzemeden inþa edilmiþ genellikle kýsa gövdeli ve tek þerefeli minareler yer almaktadýr. Bunlara ilaveten, üzerine birkaç basamakla çýkýlan ve yalnýzca bir sekiden ibaret mescit minareleriyle de karþýlaþýyoruz. Beypazarý nýn birinci derecede deprem bölgesinde yer almasýndan dolayý, özellikle kâgir minareler çok kez hasar görmüþ ve günümüze ulaþana dek birçok onarým ve yenileme geçirmiþlerdir. Akþemseddin, Kurþunlu ve Üreðil Köyü camiilerinin taþ minareleri, kare kaide üzerinde çokgen gövdeli ve tek þerefelidir (21., 106., 201. Res.). Alâeddin, Derbendçik, Ýmaret ve Uruþ Beldesi camilerinin minareleri, taþ kaide üzerinde tuðladan silindirik gövdeli ve tek þerefelidir (26., 44., 59., 188. Res.). Ýmaret Camii ve Uruþ Beldesi Camii minarelerinde kaideyle birlikte pabuç kýsmýnda da taþ malzeme kullanýlmýþtýr. Baloðlu Camii, Ýncili Camii, Karcýkaya Camii, Tabakhane Camii ve Yeni Camii deki ahþap minareler, yapý bünyesine dahil edilerek, gövdeleri çatý seviyesinden yükseltilmiþtir (41., 72., 94., 129., 147. Res.). Yekpare bir aðaç direkten teþkil edilen minare çekirdekleri ise zemin seviyesinde bir taþ kaideye oturmaktadýr. Ahþap minareler silindirik kýsa bir gövde ve tek þerefeden oluþur. Yalnýz Tabakhane Camii nin ahþap minaresi iki þerefeli olup, her iki þerefesine de ayrý merdivenlerden çýkýlabilmektedir (129. Res.). 254

16 Hoca Kiriþ ve Kazgancý Mescitleri nde, üzerine birkaç basmakla çýkýlan, üstü açýk ezan okuma sekilerine yer verilmiþtir (174., 180. Res.). Taþ malzemeden yapýlmýþ bu minare sekilerinin Anadolu da benzer örnekleri mevcuttur 421. Süsleme Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarý içerisinde zengin bir süsleme programýnýn uygulandýðý herhangi bir örnek bulunmamaktadýr. Yapýlarda daha çok malzeme ve mimari elemanlarýn dekoratif kullanýmýndan oluþan süs öðeleri göze çarpar. Bu süs öðeleri taþ, tuðla, ahþap, alçý, kalem iþi ve nadiren de çini malzemeden teþkil edilmiþtir. Taþ Süsleme Beypazarý yapýlarýnda; silme, konsol, rozet, kartuþ, sütun baþlýðý, mihrabiye, mukarnas gibi taþ süsleme elemanlarýna yer verilmiþtir. Bazý çeþmelerin ayna taþý süsleme kompozisyonlarý özellikle dikkat çekmektedir. Ayrýca pandantif, üçgen gibi geçiþ öðeleri, kapý ve pencerelerin söve kuþaklarý ile alýnlýk kemerleri ve minare pabuçlarý, mimari eleman olma özelliklerinin yaný sýra, birer dekoratif öðe olarak da kullanýlmýþlardýr. Silmeler, S veya içbükey profilli biçimleriyle yapýlarýn saçaklarýnda ve özellikle de çeþme cephelerinde görülmektedir. Türk mimarisinde saçak hattý çok defa basit bir süslemeyle de olsa vurgulanmýþtýr 422. Beypazarý ndaki kâgir yapýlarýn cepheleri çoðunlukla profilasyonlu saçak silmeleriyle nihayetlendirilmiþ olup 423, özellikle çeþme cepheleri profilli saçak ve düz kenar silmeleriyle kuþatýlmýþtýr 424. Yeni Camii nin güney ve batý cephe saçaklarýnda, yaklaþýk 0.50 m. lik eþit aralýklarla tekrarlanan bir dizi profilasyonlu konsol izlenmektedir (144. Res.). Kurþunlu Camii 425, Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi 426 ve Suluhan da 427, oyma-kabartma tekniðinde, bitkisel veya geometrik motiflerden oluþan rozetler göze çarpmaktadýr 428 (112., 244., 295., 301., 322. Res.). Derbendçik Camii nin almaþýk örgülü minare kaidesinin en üstteki taþ sýrasýnda, iki ucunda birer palmet yapraðý bulunan, ince-uzun formlu yatay kartuþlardan meydana gelen süsleme kompozisyonu görülür (46. Res.). Çeþmelerde süslemeler, daha çok ayna taþlarýnda yer alýr 429. Süslemeler genellikle alçak oyma-kabartma tekniðinde yapýlmýþ, geometrik ve bitkisel motiflerden oluþmaktadýr 430 (371. Res.). Karaþar Beldesi Simit Pýnarý Çeþmesi nin ayna taþýnda, 19. yüzyýlýn genel bir özelliði olarak selvi motiflerine rastlanýlýr (388. Res.). Kitabe panolarýnda görülen, kývrým dallý süsleme bordürleri yine bir geç dönem özelliðidir ( Res.). Dýþa çýkýntýlý pencere ve kapý söveleriyle, Akþemseddin Camii, Ýncili Camii, Tabakhane Camii, Yeni Camii, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi ve Yediler Türbesi nin cephe görünümleri zenginleþtirilmiþtir. Kurþunlu Camii nde cephelerin monotonluðu, alt sýra pencerelerinin taþ örgülü alýnlýk kemerleriyle giderilmeye çalýþýlmýþtýr ( Res.). Akþemseddin Camii minaresinin pabuç kýsmý, soðanvari formludur (18. Res.). Kurþunlu Camii minaresinde ise, prizmatik üçgenlerden meydana gelen bir baþka dekoratif pabuç görülmektedir (106. Res.). Kurþunlu Camii nin son cemaat revaðýnýn iki ucunda ve mahfil döþemesinin kâgir taþýyýcýsýnda yer alan sütun baþlýklarý, baklava dilimi motifleriyle süslenmiþtir (113., 125.Res.). Son cemaat revaðýnýn ortadaki iki sütunu ise, köþeleri içbükey-dýþbükey profilli, kare tablalýdýr (113. Res.). Mermer Süsleme Beypazarý yapýlarýnda mermer süsleme, sadece kitabe panolarýnda ve Boðazkesen Türbesi nde kullanýlmýþ olan devþirme malzeme üzerinde görülmektedir. Ýncili Camii, Kurþunlu Camii, Tabakhane Camii, Yeni Camii ve Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi ne ait mermer kitabe panolarý hat örnekleriyle de kayda deðer güzelliktedir. Ýncili Camii kitabesinin en alt satýrýnda, bitkisel karakterli dolgu motifleri yer alýr (81. Res.). Boðazkesen Türbesi nin batý penceresindeki devþirme, beyaz mermer malzemeden alt söve taþýnda Lâtin haçý ve stilize bitkisel motifli kabartmalar mevcuttur (224. Res.). Tuðla Süsleme Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarýnda tuðla malzeme, almaþýk örgülü cephe duvarlarýnda, kapý-pencere alýnlýklarýnda, kubbe ve geçiþ elemanlarýnda ve minarelerin þerefe altý örgülerinde stüktürel özelliðinin yaný sýra, dekoratif amaçlý olarak da kullanýlmýþtýr. 255

17 Alâeddin Camii nin almaþýk örgü tekniðindeki dýþ cephe duvarlarý, taþ ve tuðlanýn birlikte kullanýmýyla zengin bir görünüm kazanmýþtýr ( Res.). Derbendçik Camii nin minare kaidesi (46. Res.) ile Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin kasnak cepheleri almaþýk örgülerle zenginleþtirilmiþtir (242. Res.). Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin kasnak cephelerinde, tuðla yüzeylerde çizikleme tekniðiyle yapýlmýþ geçmeler, zencirek kuþaklarý ve dörtgenler gibi geometrik þekiller görülmektedir 431 ( Þek.). Alâeddin Camii, Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi ve Suluhan ýn kapý ve pencereleri, tuðla örgülü alýnlýklara sahiptir (27., 245., 306. Res.). Boðazkesen Türbesi ve Suluhan ýn birinci kat odalarýnda kubbe ve kubbeye geçiþ elemanlarýnda kullanýlan tuðla malzemenin, yatay ve düþey istiflenmesiyle iç mekânlara estetik bir görünüm kazandýrýlmýþtýr ( , Res.). Ýmaret Camii ve Uruþ Beldesi Camii nin silindirik gövdeli tuðla minarelerinin þerefe altlarýnda, düþey istifli tuðlalarýn diagonal yerleþtirilmesiyle, kirpi saçaðý andýran dekoratif örgüler ortaya çýkarýlmýþtýr (59., 188. Res.). Ahþap Süsleme Beypazarý yapýlarýnda ahþap süsleme; cami ve mescitlerin tavan kaplamalarýnda, mahfillerin sütun baþlýklarýnda, minber ve korkuluklarda görülmektedir. Ahþap tavan kaplamalarý düz veya geometrik çýtalý olup, içlerinde merkezi göbek kompozisyonuna sahip örnekler mevcuttur. Kurþunlu Camii nde mahfil döþemesinin altý orta kýsýmda, taklit kündekari tekniðinde 432 yapýlmýþ geometrik kompozisyonlu ahþap tavanla kaplýdýr (126. Res.). Alâeddin Camii, Ýmaret Camii ve Uruþ Beldesi Camii ahþap tavanlarýnýn geometrik kompozisyonlarý, merkezdeki bir göbeðin etrafýnda geliþmektedir (38., 63., 194. Res.). Çýta kompozisyonlarý eþkenar dörtgen, çokgen veya dikdörtgen þeklinde olup, tavan göbekleri þemse, içiçe çokgen çýtalý veya marul göbek þeklindedir 433. Ahþap tavan göbeklerinin boyama usulüyle renklendirilmiþ olmalarýna karþýn, zaman içerisinde yapýlan onarýmlarla, orijinallikleri kaybolmuþtur. Alâeddin Camii ahþap tavan göbeðinin orta çemberi, baský tekniðiyle yapýlmýþ, bir zincir þeklinde birbirlerine geçen altýn yaldýzlý þemselerle tezyin edilmiþtir (38. Res.). Ýmaret Camii nin onaltýgen çýtalý ahþap tavanýnýn, üçgen köþeliklerindeki süslemeler, geometrik ve bitkisel þekilli küçük ahþap parçacýklarýn düz zemin üzerine çakýlmasýyla elde edilmiþtir ( Res.). Beypazarý camilerinin mahfillerinde kullanýlan ahþap direklerin üzerinde, iki yaný içbükey ve dýþbükey kavisli barok baþlýklara rastlanýlmaktadýr. Akþemseddin Camii, Alâeddin Camii, Ýncili Camii, Tabakhane Camii ve Uruþ Beldesi Camii mahfillerindeki ahþap direklerin üzerinde barok baþlýklar görülmektedir (24., 39., 88., 141., 196. Res.). Ýncili Camii ve Hoca Kiriþ Mescidi minberlerinin çakma tekniðinde yapýlmýþ süslemeleri vardýr 434 (92., 176. Res.). Ýncili Camii minberinin yan kanat süslemesi; iki ucu rûmi yapraklý S formlu ahþap parçalarýn, oratada dilimli bir palmet motifi oluþturacak þekilde sýrt sýrta birleþtirilmesinden meydana gelmektedir (12.Þek./92.Res.). Minber kapýsýnýn üzerinde, ajur tekniðinde yapýlmýþ, istiridye kabuðu þeklinde dilimli bir taç yer almaktadýr (84.Res.). Hoca Kiriþ Mescidi minberi, içbükey-dýþbükey kavisli çýtalarýn ahþap zemin üzerine çakýlmasýndan oluþan, geometrik bir kompozisyon sergilemektedir (176.Res.). Ýncili Camii nin minber ve mahfil korkuluklarý geometrik, vaaz kürsüsünün korkuluðu ise, bitkisel motifli ahþap parçalardan meydana gelen ajur görünümlüdür (88., Res.). Uruþ Beldesi Camii mahfilinin çýkma kýsmýnda geometrik þekilli, yanlarda ise çapraz çýtalý korkuluklar kullanýlmýþtýr (196. Res.). Hoca Kiriþ Mescidi mahfilinin açýklýklarý, çapraz çýtalý kafes iþleriyle kapatýlmýþtýr (177. Res.). Alçý Süsleme Beypazarý cami, mescit ve türbelerindeki alçý mihraplarda kalýplama tekniðinde yapýlmýþ süslemeler görülür. Alçý süsleme, Osmanlý mimarisinde taþ iþçiliðinin yaný sýra, iç süslemede de yaygýn bir þekilde kullanýlmýþtýr 435. Ankara bölgesindeki geleneksel alçý miraplarda, kalýplama tekniðinde yapýlmýþ geometrik, bitkisel, yazý ve mukarnas süslemelerin deðiþik varyasyonlarý izlenmektedir 436. Beypazarý nda 16. yüzyýlýn baþlarýndan Boðazkesen Türbesi mihrabý ile 19. yüzyýldan Derbendçik Camii, Ýmaret Camii, Baðözü Köyü Eski Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi ve Hoca Kiriþ Mescidi mihraplarý 256

18 alçý kalýplama tekniðinde yapýlmýþ özgün süsleme kompozisyonlarýyla dikkat çekmektedir. Boðazkesen Türbesi mihrabýnýn kalýplama tekniðinde yapýlmýþ mukarnaslý kavsarasý ve içbükey profilli bordür kuþaðý bulunmaktadýr (33.Þek. / 228.Res.). Bordür kuþaðýnda, çok belirsiz olarak yer alan balýk figürlerinin ise sonradan kazýnmak suretiyle yapýldýklarý anlaþýlmaktadýr 437 (229.Res.). Zar baþlýklý köþe sütuncelerin de mihrabýn genel kompozisyonuna uygun olarak ince bir alçý perdahla sývandýðý görülmektedir. Beypazarý ndaki 19. yüzyýla ait alçý mihraplarda, daha çok bitkisel ve yazý süslemeli bordür kuþaklarý kullanýlmýþtýr. Geometrik motifli bordür þeritlerine, yalnýz Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi mihrabýnda yer verilmiþtir ( Res.). Burada, uç noktalarýndan birbirleriyle birleþik, stilize kandil motiflerinden meydana gelen ince bordür þeritleri görülmektedir (170. Res.). Dört þerit halinde baþlayan bordür kuþaðýnýn, ortadaki iki þeridi zeminden yaklaþýk 0.65 m. yükseldikten sonra, mihrap niþi etrafýnda altý kez tekrarlayan kelime-i tevhid ve sene 1293 þeklindeki yazý kuþaðýna çevrilmiþtir. Geometrik ve yazý kabartmalý bordür kuþaklarý, birbirlerinden kalýn çubuklarla ayrýlmýþtýr. Derbendçik Camii mihrabýnýn bitkisel kompozisyonlu bordür kuþaðýnda; hatai motiflerin arasýndan geçirilmiþ, rûmi yapraklý kývrým dallardan müteþekkil palmetler görülmektedir ( Res.). Baðözü Köyü Camii alçý mihrabýnýn bitkisel motifli bordür süslemeleri kireç tabakasý altýnda kaldýðýndan, motiflerin karakteri anlaþýlamamýþtýr. Ýncili Camii mihrabý, altýn suyuyla renklendirilmiþ yazý süslemeli bordür kuþaðýnýn haricinde sade görünümlüdür ( Res.). Ýmaret Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi ve Hoca Kiriþ Mesicidi mihraplarý, ayný tarihte (H.1304/M.1887) yapýlmýþ ve yine ayný kalýp iþçiliðine sahip bordür süslemeleriyle karþýmýza çýkarlar (20. Þek./ , 159., Res.). Her üç mihrapda da, zeminden dört þerit halinde baþlatýlan bitkisel bordürlerin ortadaki iki þeridi La ilahe illallah Muhammed en Resullullah, Vemâ halektun inse ve l cinne Ýllâ liyabudun þeklinde kelime-i tevhid ve Zariyat suresi 56. Ayet ile sene 1304 þeklinde tekrarlayan cel-i sülüs yazý kuþaðýna dönüþtürülmüþtür (69., 159., 178. Res.). Yazý kuþaðýnýn iki yanýndaki bitkisel süslemeli þeritler ise, bir dalga çizgisi üzerinde spiral kývrýmlar içerisine alýnmýþ lale motifleri ile bunlarýn arasýndaki birer stilize çiçekle devam ettirilmiþtir. Bitkisel þeritlerin içerisine belirli aralýklarla yerleþtirilmiþ, çarkýfelek motifleri göze çarpmaktadýr (20. Þek./179. Res.). Ýmaret Camii mihrabýnýn kavsara boþluðu önünde, ajur iþçiliðinde yapýlmýþ, rûmi süslemeli bir alçý perde vardýr (68. Res.). Ýncili Camii, Beytepe Sokaðý Mescidi, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi ve Hoca Kiriþ Mescidi mihraplarýnýn kavsara boþluklarý, dilimli kemer þeklinde yapýlmýþ, dekoratif alçý perdelerle kapatýlmýþtýr. Alaeddin Camii üst sýra pencereleri (32.Res.) ile Kurþunlu Camii ve Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin kasnak pencerelerinin (122., 248. Res.), onarýmlarda elden geçirilmiþ, alçý þebekeli renkli cam iþçilikleri bulunmaktadýr. Kalemiþi Süsleme Beypazarý yapýlarýnda kalemiþi süsleme; Ýncili Camii, Üreðil Köyü Camii ve Kabaca Köyü Kayguzu Abdal Türbesi nde görülmektedir. Kalemiþi süslemeler, alçý sýva üzerine yapýlmýþ hüsn-ü hat kompozisyonlarý baþta olmak üzere, çeþitli bitkisel ve geometrik motiflerden oluþmaktadýr. Ayrýca mihrap niþlerinde, kalemiþi tekniðinde resmedilmiþ perde motifleri yer almaktadýr de, Üreðil Köyü Camii nin hüsn-ü hat süslemlerini yapan Tâlat adýndaki usta, 1945 de Ýncili Camii nde çalýþmýþ ve her iki eserine de ketebe Talât gafurullah þeklinde, küçük birer usta kitabesi koymuþtur 439 (91., 208. Res.). Ýncili Camii nde, mihrabýn iki yanýnda birer pano içerisinde yer alan Zümmer Suresi 53. Ayet ile tavan eteðinde dolaþan Ayet el Kürsi kuþaðý, cel-i sülüs hatlýdýr (85., 89. Res.). Ayet el Kürsi kuþaðý, altta ve üstte bir sýra geometrik desenli su ile sýnýrlandýrýlmýþtýr (87. Res.). Üreðil Köyü Camii nde, orijinal kýsmýn tavan eteðindeki Ayet el Kürsi kuþaðý ile beden duvarlarýnda geçen Fetih ve Zümmer surelerinden ayetler ve ciharyâr-i güzin kompozisyonu celi sülüs hatla iþlenmiþtir (205. Res.). Ayrýca mahalli üslûpta yapýlmýþ bitkisel motiflere yer verilmiþtir (206. Res.). Harimin kuzeyindeki ilave kýsýmda, rik a yazýlý þiir ve sözler dikkat çeker ( Res.). Alçý mihrabýn kitabe panosunda, Bakara suresi 150. ayet ve çevresindeki bordürün üst kuþaðýnda besmele, alt kuþaðýnda da kelime-i tevhid celi sülüs hatla yazýlmýþtýr (210. Res.). Niþ içerisinde, 257

19 yine celi sülüs hatla yazýlmýþ Ali Ýmran suresi 19. ayet geçmektedir. Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi nin 1998 de tamamen yenilenmiþ olan kalemiþi süslemeleri, celi sülüs hatla iþlenmiþ hadis, dua ve ciharyâr-i güzin kompozisyonu ile kubbe eteðinde dolaþan bitkisel kuþaklardan oluþmaktadýr ( Res.). Ýncili Camii, Hoca Kiriþ Mesicidi ve Üreðil Köyü Camii nin mihrap niþlerinde perde motifleri göze çarpar (89., 178., 210. Res.). Ýmaret Camii mihrabýnýn perde motifi, onarýmlarda boyanarak kapatýlmýþ olup, üzerindeki bir sýra ok ucu motifi ise günümüzde halen mevcuttur ( Res.). Üreðil Köyü Camii mihrabýnda, püsküllü baðlarla iki yana toplanmýþ perde motifinin ortasýnda, kavsara boþluðundan sarkýtýlmýþ bir kandil motifi görülmektedir (210. Res.). Yapý Kitabeleri Beypazarý nda günümüze ulaþabilen Türk devri yapýlarýnýn bir çoðunun, inþa veya onarým kitabesi bulunmamaktadýr. Bazý kitabeler, yapý yýkýldýðý için veya yerinden düþtüðü için kaybolmuþtur 440. Bugün mevcut olan 11 yapý kitabesinden, beþinin inþa 441 ve üçünün onarým 442 kitabesi olduðu bilinmekle birlikte, diðer üç kitabe 443 okunamayacak derecede tahrip olmuþtur. Kitabeler, yapýlarýn ön cephelerine ve genellikle de giriþ kapýlarýnýn üzerine yerleþtirilmiþtir. Yalnýz Uruþ Beldesi Camii nde, minare kaidesine yerleþtirilmiþ bir kitabe mevcuttur. Çeþme kitabeleri, çeþme cephesinin orta kesminde yer almaktadýr. Kitabeler, mermer veya taþ malzeme üzerine alçak kabartma olarak hakkedilmiþlerdir. Sülüs 444 veya tâlik 445 hatla yazýlmýþ kitabelerden, yalnýz Ýncili Camii ve Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi nin kitabelerinde bitkisel süslemeye rastlanýr. Beypazarý ndaki yapý kitabelerinde, Arapça ve Farsça ibarelerin yoðun olarak kullanýldýðý Osmanlý Türkçesi hâkimdir. Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi kitabesi ise tamamen Arapça dýr ( Res.). Ýncili Camii, Kurþunlu Camii ve Yeni Camii nin (abdest musluklarýna ait) aruz vezninde, manzum olarak yazýlmýþ kitabeleri, edebi bakýmdan da deðer taþýmaktadýr (81., 119., 150. Res.). Kitabelerde, yapýyý inþa ettiren veya onarýmýný saðlayan kiþilerin ûnvan ve lâkaplarýna yer verilmiþtir 446. Ýncili Camii onarým kitabesinde Abbas Zâde El-hac Mehmed (81.Res.), Kurþunlu Camii nin inþa kitabesinde Receb Bey (119.Res.), Tabakhane Camii onarým kitabesinde Söylemez Zâde El-hac Hafýz Hüseyin (138.Res.), Yeni Camii nin abdest musluklarý üzerindeki kitabede Kayýþsýz Zâde Hacý Hasan Aða (150.Res.), Suluhan ýn onarým kitabesinde Kaymakam Mehmed Hurþid Bey (303.Res.) ve Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi nin inþa kitabesinde Hasan bin Ýbrahim (391.Res.) adlý hayýrsever kiþilerin ûnvan ve lâkaplarý geçmektedir. Ýncili Camii nin onarým kitabesinde ayrýca Sultan II. Abdülhamit için övgü dolu sözler sarf edilmiþtir. Kitabelerde tarih hicri sene olarak verilmiþtir. Sadece Cumhuriyet Caddesi Çeþmesi nin (Pazaraðzý Çeþmesi) küçük yazýtý (360.Res.) gün, ay ve sene þeklindeki inþa tarihinden ibarettir. Ýncili Camii kitabesinde, hem rakam hem de sayý ile tarih geçer (81.Res.). Suluhan ýn onarým kitabesinde, onarýmýn baþladýðý ve sona erdiði yýl birlikte verilmiþtir (303.Res.). Kurþunlu Camii ve Yeni Camii kitabelerinde, ayrýca ebced hesabýyla da tarih düþürülmüþtür (119., 150. Res.). 258

20 259 SONUÇ

21 Anadolu Selçuklularý zamanýnda bir uç kenti olan Beypazarý nýn asýl fiziki geliþimi Osmanlý döneminde hýz kazanmýþtýr. 16. yüzyýl itibarýyla Anadolu da önemli ve büyük bir taþra merkezi konumuna gelen Beypazarý nda, Türk-Ýslam kentinin ana unsurlarýnýn izlenebildiði zengin bir tarihi doku mevcuttur. Bu çalýþma kapsamýnda, Beypazarý kent merkezi ile merkeze baðlý belde ve köylerde yer alan; 18 adet cami ve mescit, altý türbe, bir mektep, bir arasta ve bir han ile iki hamam, iki köprü ve 20 çeþme incelenmiþ ve bu yapýlarýn mimari, malzemeteknik ve süsleme özellikleri belirlenmiþtir. Türk dönemine ait geçmiþi Selçuklulara kadar inen bölgede, en eski tarihli yapý 15. yüzyýldandýr. Bununla birlikte günümüze ulaþamamýþ daha erken tarihli yapýlar da olmalýdýr. Beypazarý nda günümüzde mevcut olan Türk devri yapýlarýnýn büyük bir kýsmý 19. yüzyýla aittir. Diðer yandan 15. yüzyýla tarihlenen iki türbe ile 17. yüzyýla ait bir han ve bir cami de bulunmaktadýr. Mevcut yapýlarýn bir kýsmý, yangýn ve deprem gibi doðal afetler sonrasýnda yeniden inþa edilmiþtir. Ayrýca günümüze ulaþamayan bir çok yapýnýn ismi ile bazýlarýnýn da kent içerisindeki konumlarý arþiv kaynaklarýndan tespit edilmiþtir. Bunlarýn arasýnda 60 adet cami ve mescit, yedi zaviye, 13 medrese ile bir kervansaray, bir depo, bir bedesten ve bir hamam yer almaktadýr. Beypazarý yapýlarý, mimari kuruluþlarý bakýmýndan Anadolu Türk mimarisinin ana karakterini taþýmakla birlikte, mahâlli özellikler de ortaya koyarlar. Bu yapýlar, malzeme-teknik ve süsleme özellikleri bakýmýndan mütevâzý tutulmuþ taþra eserlerdir. Kurþunlu Camii, Boðazkesen Türbesi, Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi, Suluhan, Paþa Hamamý, Rüstem Paþa Hamamý, Hacýlar Köprüsü ve Dað Salý Sokaðý Çeþmesi gibi erken tarihli yapýlarda daha geleneksel ve klasik bir anlayýþ izlenirken, 19. yüzyýla tarihlenen cami, türbe, arasta ve çeþmelerde özgün mimari uygulamalarla karþýlaþýlmaktadýr. Beypazarý ndaki cami ve mescitlerin çoðu ahþap tavanlýdýr. Tek kubbeli, klasik camilerin tek örneði Kurþunlu Camii dir. Tarihi ticaret merkezinin (çarþýnýn) içerisinde yer alan Ýncili Camii ve Yeni Camii, alt katta dükkân ve üst katta harimden meydana gelen iki katlý düzenlemeleriyle cami-dükkân iþlevli yapýlar olarak karþýmýza çýkarlar. Tabakhane Camii, batýsýndaki bitiþik dükkân dizisi ile birlikte ticari dokuyla sonradan bütünleþtirilen bir baþka çarþý içi camisidir. Beypazarý türbelerinin tamamý kübik gövdeli ve tek katlýdýr. 15. yüzyýla tarihlenen Boðazkesen ve Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbeleri, kübik gövde üzerinde sekizgen kasnak ve kubbe (veya külah) örtülü iken, 19. yüzyýl türbeleri kübik gövde üzerinde içten kubbe, dýþtan kýrma çatýyla örtülüdür. 20. yüzyýla ait Kozalan Köyü Kara Davut Türbesi ise kare plânlý ve üzeri düz tavan örtülü tek örnektir. Ankara-Ýstanbul kervan yolu güzergâhýnda yer alan Beypazarý, ticaret yapýlarý bakýmýndan zengindir. Kentte, özellikle 17. yüzyýldan itibaren baþ gösteren ticaret yapýlarý, Osmanlý ticaret yapýlarýnýn genel özelliklerini 260

22 taþýmaktadýr. Bununla birlikte günümüze hiçbir örneði gelememiþ, ancak seyahatnamelerde belirtilen ahþap strüktürlü ticaret yapýlarýnýn da olduðu anlaþýlmaktadýr. Beypazarý nýn jeopolitik konumuna baðlý olarak, günümüze bir arasta ile þehir içi ve menzil haný olma özelliðine sahip bir han ulaþabilmiþtir. Beypazarý, su mimarisi bakýmýndan da dikkat çekicidir. Yine en erken tarihli hamam yapýsý 16. yüzyýla ait olmakla birlikte, daha erken tarihli hamamlar da olmalýdýr. Ancak bunlar da týpký diðerleri gibi günümüze ulaþamamýþtýr. Beypazarý hamamlarý genel karakteristikleri bakýmýndan Türk hamam mimarisinin temel özelliklerini taþýmaktadýr. Ancak tipoloji bakýmýndan kesin bir deðerlendirme yapmak zordur. Beypazarý nda bulunan tek kemer gözlü iki köprü, Türk mimarisinin genel hatlarýna ve tipolojik özelliklerine sahiptir. Beypazarý özellikle çeþme mimarisi bakýmýndan zengindir. Çeþmeler genellikle tek, iki ve üç cepheli sokak çeþmeleri niteliðindedir. Türk kentinin fiziki özelliðine uygun olarak, çeþmelerin kent içerisindeki kuruluþlarýný Beypazarý nda da görüyoruz. Beypazarý ndaki sokak çeþmeleri, halkýn günlük su ihtiyacýný karþýlamanýn yanýnda, çamaþýr ve temizlik için de kullanýlmýþlardýr. Bu çeþmeler, eski mahallerde birer kavþak noktasý teþkil eden ve baþlarýnda sokak sakinlerini buluþturan çok yönlü sosyal yapýlardýr. Beypazarý yapýlarýnýn büyük bir kýsmý kâgir olarak inþa edilmiþtir. Kesme taþ, belirli yapýlarýn dýþýnda pek görülmez. Mermer malzemeye ise kitabe panolarý ve devþirme parçalarýn haricinde hiç yer verilmemiþtir. Tuðla, daha çok üst örtü ve minarelerde kullanýlmýþtýr. Batý Anadolu ve özellikle de Bursa yapýlarýnda yaygýn olarak kullanýlan almaþýk örgü tekniðinin güzel bir uygulamasýyla, Alâeddin Camii nin dýþ cephe duvarlarýnda karþýlaþýlmaktadýr. Kerpiç malzeme Ýmaret Camii, Karcýkaya Camii ve Beytepe Sokaðý Mescidi nde görülmektedir. Yapýlarýn daha çok tavan kaplamalarýnda ve mahfil strüktürlerinde kullanýlan ahþap malzeme, duvar örgülerinde hatýl vazifesiyle de kullanýlmýþtýr. Baðlayýcý ve sýva malzemesi olarak kireç harcý kullanýlmýþ ve çeþmelerin su hazneleri Horosan harcýyla sývanmýþtýr. Kentin deprem bölgesinde bulunmasý sebebiyle, bazý yapýlarýn mukavemetlerini arttýrmak için demir kuþaklama ve köþe kenetlerinin kullanýlmasý özellikle dikkat çekmektedir. Ankara ve çevresinde görülen alçý mihrap geleneði, Beypazarý cami, mescit ve türbelerinde de sürdürülmüþtür. Beypazarý nda zengin bir süsleme programýnýn uygulandýðý herhangi bir yapý bulunmamaktadýr. Yapýlarda daha çok malzeme ve mimari elemanlarýn dekoratif kullanýmýndan meydana gelen süs öðeleri yer alýr. Sonuç olarak Beypazarý ndaki Türk devri yapýlarý; kentin tarihi kimliðini belgeleyen ve sosyoekonomik yapýsýyla baðdaþan Osmanlý taþra üslubunda inþa edilmiþ eserlerdir. Bu çalýþma neticesinde, Beypazarý tarihi kent dokusunun ve anýtsal yapýlarýnýn, özellikle 19. yüzyýl Osmanlý kent mimarisi bakýmýndan önemli bir kültürel miras olduðu anlaþýlmaktadýr. 261

23 NOTLAR Giriþ 1 Tarih, sanat tarihi ve mimarlýk tarihi ile ilgili genel kaynaklar için bk. metin sonundaki Kaynakça bölümü. 2 Hüdavendigâr Livasýna ait yayýnlanan, BOA daki 23, 44, 111, 113, 453 ve 1050 numaralý defterlerin ve TK.KKA daki 67-68, 75, 80, 570, 580 ve 585 numaralý defterlerin eski numaralarý, durumlarý, sayfa - varak sayýlarý, çeþitleri ve hicri tarihleri için bk. Doðan, A., Tapu Kadastro Kuyud-ý Kadim Arþivi Mufassal, Ýcmal, Evkaf ve Derdest Defterlerinin Toplu Kataloðu, (AÜDTCF, Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Ankara, 1993, s ; BOA, 166 Numaralý Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937 / 1530) Hüdavendigar, Biga, Karesi, Saruhân, Aydýn, Menteþe, Teke ve Alâiye Livâlarý, <Dizin ve Týpkýbasým>, Ankara, 1995, s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., Hüdavendigâr Livasý Tahrir Defterleri I, Ankara, 1988, s BOA, 438 Numaralý Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937 / 1530) I Kütahya, Kara-hisâr-i Sâhib, Sultan-önü, Hamid ve Ankara Livâlarý, <Dizin ve Týpkýbasým>, Ankara, 1993, s. 363, 367, Yörük, M., Ýbnülemin Tasnifinde Geçen Vakýf Adlarý ( ), Ankara, 1995 (BOA, Katalog Numarasý: 1025); BOA, Cevdet Evkaf Tasnifi, ( ), C: I-IV 6 VGM Arþivi, 585 No lu defterin 42. sayfa, 45. sýrasýnda kayýtlý Ýstanbul da Nasuh Paþa Vakfý na ait 25 Muharrem 1022 tarihli vakfiye; VGM Arþivi, 635 No lu defterin 137. sayfa, 13. sýrasýnda kayýtlý Vezir-i a zam Rüsten Paþa Ýbni Abdurrahman Vakfý na ait Evail-i Recep 967 tarihli vakfiye 7 VGM Arþivi, 222, No lu Vakýf Þahsiyet Defterleri (VGM Arþivi, Ankara Fihristi 2318) 8 Ongan, Beypazarý na ait 2 numaralý Hukuk Ýlâmâtýnýn kaydýna mahsus defterin baþ sayfasýndaki Adliye Müfettiþi Þükrü tarafýndan kendi eliyle yazýlmýþ resmi vesikayý aynen vermiþtir. (Ongan, H., Ankara nýn 1 Numaralý Þer iye Sicili, Ankara, 1958, s. VIII) 9 Ersoy, O., Þer iye Sicillerinin Toplu Kataloðuna Doðru, AÜDTCF Dergisi, C: XXI, Sayý: 3-4, Ankara, 1963, s Aksulu, I., The Preservation And Rehabilitation Plan Of Beypazarý, Beytepe District (ODTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1982, s. VII, 6; Ongan, H., Ankara nýn 1 Numaralý Þer iye Sicili, s. 8, 78, 100; Ongan, H., Ankara nýn 2 Numaralý Þer iye Sicili, Ankara, 1974, s. 1, 16, 56, 71, 99, 102, 134, 136; Ergenç, Ö., XVI. Yüzyýlda Ankara ve Konya, Ankara, 1995, s. 27, 62, 73, 207; Özdemir, R., XIX. Yüzyýlýn Ýlk Yarýsýnda Ankara, Ankara, 1998, s. 137, 141; Çadýrcý, M., Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri nin Sosyal ve Ekonomik Yapýsý, Ankara, 1997, s. 31, 233, 286, Ankara Vilayeti Salnâmesi (H. 1300), Ankara, 1882, s ; Ankara Vilayeti Salnâmesi (H.1309), Ankara, 1891, s ; Ankara Vilayeti Salnâmesi (H. 1311), Ankara, 1893, s ; Ankara Vilayeti Salnâmesi (H. 1318), Ankara, 1900, s ; Ankara Vilayeti Salnâmesi (H. 1320), Ankara, 1902, s ; Emiroðlu, K., vd., Ankara Vilayeti Salnâme-i Resmisi 1325 (1907), Ankara, 1995, s Salnâme-i Mâarif-i Ûmûmi -I- (H. 1316), Ýstanbul, 1898, s yüzyýl arasýnda Beypazarý na uðrayan seyyahlar, ziyaret tarihleri ve seyahatnameleri: Polonyalý Simeon, (1618 veya 1619), Polonyalý Simeon un Seyahatnamesi , (Çeviren: Hrant D. Andreasyan), Ýstanbul, 1964, s. 163; Evliya Çelebi B. Derviþ Mehmed Zýllî, (1648), Evliya Çelebi Seyahatnamesi - Topkapý Sarayý Baðdat 304 Yazmasýnýn Transkripsiyonu Dizini, 2. Kitap, (Hazýrlayanlar: Z. Kurþun S.A. Kahraman Y. Daðlý), Ýstanbul, 1999, s ; Pitton de Tournefort, (1701), Relation D un Voyage Du Levant, Paris, 1714, s ; Paul Lucas, (1705), Voyage Du Sieur Paul Lucas, C: I, Paris, 1712, s ; Charles Texier, (1834), Asie Mineure Description Geographique, Historique et Archeologiuque, Paris, 1863, s ; William J. Hamilton, (1835), Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, Vol: 1, London, 1842, s. 433; J.E. Dauzats, (1855), 1855 de Anadolu nun Bir Köþesi, (Çeviren: R.E. Koçu), Ýstanbul, 1940, s.17-19; Georges Perrot, (1864), Souvenirs D un Voyage Asie Mineure, Paris, 1864, s. 270, ; Georges Perrot Edmond Guillaume, Exploration Archeologique De La Galatie Et De La Bithynie, Paris, 1872, s ; Frederýck Burnaby, (1876), Küçük Asya Seyahatnamesi, (Çeviren: M. Gaspýralý), 262

24 Ýstanbul, 1998, s. 55; Vital Cuinet, (1890), La Turquie D Asie, C: I, Paris, 1892, s ; Seyyah Kandemir, (1931), Türkiye Seyahatnamesi I Ankara Vilayeti, Ankara, 1932, s ; Julie Boehrýnger, (1960), Anadolu nun Kervansaray Yollarýnda, (Çeviren: M. Özgü), Ingelheim, (tarihsiz), 10. Res. 14 Þener, Y., Beypazarý Tarihte ve Bugün, Ankara, 1997, s Anonim, Beypazarý, Türk Ansiklopedisi, C: VI, Ankara, 1953, s ; Anonim, Beypazarý, Meydan Larousse, C: 2, Ýstanbul, 1973, s. 344; Anonim, Beypazarý, Yeni Türk Ansiklopedisi, C: 1, Ýstanbul, 1985, s. 375; Anonim, Beypazarý, Ana Britannica, C: 4, Ýstanbul, 1986, s. 101; Buluç, S., Ankara, Eczacýbaþý Sanat Ansiklopedisi, C: 1, Ýstanbul, 1997, s Þemseddin Sâmi, Kâmus Al-a lam, C: 2, Ýstanbul, 1316 (1899), s Erken, S., Türkiye Vakýf Abideleri ve Eski Eserler, C: I, Ankara, 1972, s ; Tuðlacý, P., Osmanlý Þehirleri, Ýstanbul, 1985, s. 52; Beypazarý Kaymakamlýðý, Beypazarý, 1994, s ; Kara, A. Tan, G., Beypazarý, Atlas, Sayý: 39, Ýstanbul, 1996, s ; Bayram, S.- Mert, Y.L., Cumhuriyetin 75. Yýlýnda Vakýf Eserleri Ankara, Ankara, 1998, s Ayverdi, E.H., Osmanlý Mimarisinin Ýlk Devri ( ), Ýstanbul, 1966, s. 201; Osmanlý Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri ( ), C: II, Ýstanbul, 1972, s. 255, 274, 295; Osmanlý Mimarisinde Fâtih Devri ( ), C: III, Ýstanbul, 1973, s Özgüç, T., Beypazarý Çevresinden Getirilen Testi ve Damga Mühür, Belleten, C: IX, Sayý: 34, Ankara, 1945, s ; Kansu, Þ.A., Ankara Civarýnda Paleolitik Yeni Buluntular, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1952, s. 382; Tezcan, B., Nallýhan - Beypazarý Çevresinden Getirilen Kaplar Hakkýnda, Belleten, C: XX, Sayý: 79, Ankara, 1956, s , 3 Levha; Brown, P., Beypazarý Tahirler Köyündeki Kiliseler Üzerine Alan Çalýþmasý, XV. Araþtýrma Sonuçlarý Toplantýsý I, (26-30 Mayýs 1997), Ankara, 1998, s ; Vardar, L.E.- Vardar, N.A., Galatia Bölgesi Kaleleri / Yerleþmeleri Yüzey Araþtýrmasý: Ankara Ýli 1996, XV. Araþtýrma Sonuçlarý Toplantýsý I, (26-30 Mayýs 1997), Ankara, 1998, s Tanyu, H., Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara, 1967; Tuncer, O.C., Restore Edilmesi Gereken Bir Eser Beypazarý Tekke Köyü Kara Davut Türbesi, Milli Kültür, C: I, Sayý: 7, Ankara, 1977, s ; Karaduman, H., Ankara Çevresinde Yapýlan Tetkik Gezilerinde Tespit Edilen Dört Türk Yapýsý, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1987 Yýllýðý, Ankara, 1988, s ; Tuncer, O.C., Anadolu Kümbetleri -2- Beylikler ve Osmanlý Dönemi, Ankara, 1991, s , 39-42; Göktaþ, A., Ývaz Dede Halveti Tekkesi, Beypazarý Kültür - Sanat - Edebiyat ve Folklor Dergisi, Sayý: 1, Ankara, 1995, s ; Eskici, B., Ankara Mihrablarý, Ankara, 2001, s ; Kuru, A.Ç., Beypazarý Boðazkesen Kümbeti ve Mihrabýndaki Balýk Figürü Hakkýnda, Prof. Dr. Haluk Karamaðaralý Armaðaný, Ankara, 2002, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliðler, Mayýs 1999, Ýstanbul, 2000, s Aksulu, I., agt., ayný müellifin Beypazarý evleri hakkýnda makaleleri de bulunmaktadýr; Aksulu, I., Beypazarý Evleri, Ýlgi, Sayý: 41, Ýstanbul, 1985, s ; Beypazarý nýn Ahþap Evleri, Ahþap Kültürü - Anadolu nun Ahþap Evleri, Ankara, 2001, s ; Beypazarý evleri hakkýnda ayrýca bk. Özmen, A., Geleneksel Beypazarý Konutlarýnda Baþ Odanýn Günümüz Ýhtiyaçlarýný Karþýlayacak Düzende Donatýlmasý (GÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1987; Bayýndýr, M.A., Ankara, Beypazarý Evleri (SÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Konya, Akþit, L., Beypazarý Türk Dönemi Dini Mimarisi (AÜDTCF, Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Ankara, 1990; Güngörmez, A., Beypazarý Sulu Han (AÜDTCF, Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Ankara, Söz konusu sempozyum bildirileri; Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi öðretim üyelerinden Sayýn Prof. Dr. Örcün Barýþta, Prof. Dr. Hakký Acun ve Prof. Dr. Halit Çal ýn tavsiyeleri üzerine, Beypazarý nýn 15. Belediye Baþkaný Sayýn Ýbrahim Demir den rica edilmiþ ve kendisi de bizi kýrmayarak elinde varolan bildiri metinlerini incelememize izin vermiþtir. 25 Yinanç, R., 16. Yüzyýl Sonlarýnda Beypazarý Mahalleri, Köyleri ve Nüfuslarý ; Özkul, N., Yazýlý Kaynaklarda Beypazarý ; Çetin, H., Beypazarý Boðazkesen Kümbeti ; Çerkez, M., Beypazarý Çeþmeleri ; Günel, G., Sanat Tarihçisi Gözüyle Beypazarý Evlerine Bir Bakýþ, I. Beypazarý Kültür ve Sanat Sempozyumu, Mayýs 1998 (Yayýnlanmamýþ Sempozyum Bildirileri) 26 VGM Abide ve Yapý Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý Arþivi, / 1-14 No lu tescil dosyalarý 27 Karcýkaya ve Eski Derbendçik Mahallesi Camileri ile birlikte köy camilerinin tamamýnýn; Kozalan Köyü (Kara Davud) Türbesinin; Karcýkaya Köprüsünün; Ayvaþýk Mahallesi, Cumhuriyet Caddesi, Cevzilerkaþý Sokaðý ve Çýnar Sokaðý Çeþmeleri haricindeki 16 çeþmenin tescil kaydý bulunmamaktadýr. 263

25 Beypazarý nýn Coðrafi Durumu ve Kentin Tarihi Geliþimi 28 Anonim, Ankara 1973 Ýl Yýllýðý, Ankara, 1973, s Anonim, Beypazarý, Ana Britannica, C: 4, Ýstanbul, 1986, s. 101; Beypazarý Kaymakamlýðý, age., s KAF: Kabaca doðu batý yönünde en az 240 milyon yýldan beri hareketli bir kýrýk sistemdir. (Güvenç, T., Kýrýk Topraðýn Öyküsü, Atlas, Sayý: 39, Ýstanbul, 1996, s Beypazarý Havzasýnýn oluþumunu gösteren illüstrasyon ve Beypazarý yöresinin üç boyutlu uydu görüntüsü için bk. Güvenç, T., agm., s Beypazarý Kaymakamlýðý, age., 1994, s Þener, Y., age., s Þener, Y., age., s Özgüç, T., agm., s ; Kansu, Þ.A., agm., s. 382; Tezcan, B., agm., s Söz konusu buluntular için bk. Özgüç. T., agm., s. 291, Lev.: LVII 37 Macqueen, J.G., Geography and History in Western Asia Minor in The Second Millennium B.C., Anatolian Studies, Vol. XVIII, London, 1968, s. 177; Del Monte, G.F. Tischler, J., Die Orts und Gewässernamen der Hethitische Texte, Wiesbaden, 1978, s. 188; ayrýca bk. Macqueen, J.G., Hititler ve Hitit Çaðýnda Anadolu, (Çeviri: E. Davutoðlu), Ankara, 2001, s AKTVKK, gün, 6040 sayýlý karar eki 39 Erzen, A., Ýlkçaðda Ankara, Ankara, 1946, s Erzen, A., age., s. 33 de Harita II 41 Hiorokles 6. yüzyýlda yaþamýþ, Synekdemos adlý Roma Ýmparatorluðu nun eyalet ve kentlerini gösteren indeksi hazýrlayan yazardýr. 42 Ruge, W., Lagania, Paulys Realencylopädie Der Classischen Altertumswissenschaft, Band: XII, 1, Stuttgart, 1928, s Vardar, L.E.-Vardar, N.A., agm., s Ramsay, W.M., Anadolu nun Tarihi Coðrafyasý, Ýstanbul, 1960, s. 264, 266; Sevin, V., Anadolu nun Tarihi Coðrafyasý I, Ankara, 2001, s Ramsay, W.M., age., s arasýndaki harita 46 Ruge, W., agm., s. 454; Ramsay, W.M., age., s Ramsay, age., s AKTVKK, gün 6040 sayýlý karar eki; Beypazarý çevresinde, Adaören köyünün kuzeydoðusundaki nekropol alaný ile Kuyucak köyü yakýnlarýnda, Uyku Daðý yamaçlarýnda bulunan örenyeri ve nekropol alaný, Geç Roma - Erken Bizans dönemine ait belirlenebilmiþ diðer kalýntýlarýdýr. (AKTVKK, gün, 5166 ve gün, 4475 sayýlý karar ekleri) 49 Her iki kilise hakkýnda ayrýca bk. Bown, P., agm., s Turan, O., Selçuklular Zamanýnda Türkiye, Ýstanbul, 1993, s Ankara nýn kesin olarak 1127 de Daniþmendli hakimiyetine girdiði bilinmektedir. Bk. Sevim, A., Anadolu nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara, 1993, s. 139; Akdað, Danimendoðullarý müstakil bir hükümet iken, Beypazarý ve Sivrihisar ýn hep Konya Sultanlýðý na (Selçuklulara) ait bir parça olduðuna deðinmektedir. (Akdað, M., Türkiye nin Ýktisadi ve Ýçtimai Tarihi, C: 1, Ýstanbul, 1995, s. 236) 52 Ayrýntýlý bilgi için bk. Ýbn Bibi, El Evamirü l Ala iye Fi l Umuri l Ala iye (Selçuk Name) I, (Hazýrlayan: M. Öztürk), Ankara, Darkot, Alâeddin Keykubat döneminde Ankara nýn bir hudut þehri olmadýðýný ve Kýzýlbey in vali bulunduðu sýrada, Engürü suyu (Ankara çayý) üzerinde þehri batýya baðlayan Akköprü nün (1222) inþa edildiðini belirtmektedir. (Darkot, B., Ankara, ÝA, C: 1, Ýstanbul, 1940, s. 442); Öney, Bu dönemi Ankara nýn sükun devri olarak adlandýrýr. (Öney, G., Ankara da Türk Devri Yapýlarý, Ankara, 1971, s. 13) 54 Anadolu da bir çok cami, saray ve kale, gerek yabancý müellifler tarafýndan, gerek halk arasýnda Sultan I. Alâeddin Keykubad ýn eseri olarak gösterilmektedir. Bu konu hakkýnda bk. Turan, O., age., s Þener, Y., age., s Akçura, Ankara nýn ilk defa Türklerin eline geçtiði sanýlan 1073 yýlýndan, Osmanlýlar tarafýndan Anadolu nun politik birliðinin kurulmasýna kadar geçen karýþýk devrelerde þehrin, Türk Beylikleri ile Bizans arasýnda el deðiþtirdiðine iþaret etmektedir. (Akçura, T., Ankara (Türkiye Cumhuriyeti nin Baþkenti Hakkýnda Monografik Bir Araþtýrma), Ankara, 1971, s. 16) 57 Yakup bin Aliþir in 13. yüzyýl sonu ile 14. yüzyýl baþlarýnda Ankara ve havalisinde Selçuklu emirliði görevini üstlendiðini, 699 H. (1299 M.) tarihli Ankara da Kýzýlbey Camii minberine koydurmuþ olduðu kitabe kanýtlamaktadýr. (Varlýk, M.Ç., Germiyanoðullarý Tarihi ( ), Ankara, 1974, s ); Bu kitabe ilk defa Halil Edhem Bey tarafýndan 1911 de neþredilmiþtir. (Edhem, H., Âl-i Germiyani Kitabeleri, TOEM, II, Ýstanbul, 1326 (1911), s. 113) 264

26 58 Uzunçarþýlý, Ý.H., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1988, s Evliya Çelebi, age., 2. Kitap, s Varlýk, Evliya Çelebi nin Dinar Hezar (veya Hezar Dinar) diye bahsettiði vezirin Ýmâdüddin Hezar Dinari adýndaki Selçuklu uç beyi olduðunu belirtmektedir (Varlýk, M.Ç., age., s. 45, 55. dipnot) 61 Þener, Y., age., s. 13; Beypazarý Kaymakamlýðý ve Belediyesi tarafýndan bastýrýlan tüm tanýtým kitapçýklarý ve broþürlerinin tarihçe bölümleri bu söylenceyi içermektedir. 62 Evliya Çelebi, age., 2. Kitap, s Bk. Barkan, Ö.L Meriçli, E., age., s. 600, 5. dipnot 64 Darkot, B., agm., s Osman Bey ve Orhan Bey in yaklaþýk 1360 lardaki fetihleri için Bk. Pýtcher, D.E., Osmanlý Ýmparatorluðu nun Tarihsel Coðrafyasý, (Çeviren: B. Týrnakçý), Ýstanbul, 1999, Harita: 8 66 Kaplanoðlu, R., Osmanlý Devleti nin Kuruluþu, Ýstanbul, 2000, s. 20, 59 da dipnot: Uzunçarþýlý, Ý.H., Osmanlý Tarihi, C: I, Ankara, 1982, s Uzunçarþýlý, Ý.H., Osmanlý Tarihi, C: I, s. 352; Pitcher, D.E., age., s. 99, Harita: Uzunçarþýlý, Ý.H., Anadolu Beylikleri..., s Uzunçarþýlý, Ý.H., Osmanlý Tarihi, C: II, Ankara, 1983, s. 98; Yücel, Y., Sevim, A., Türkiye Tarihi 2, Ankara, 1990, s Yücel, Y., Sevim, A., age., s. 178; Bu konuda ayrýca bk. Ayverdi, E.H., Fatih Devri..., s Kent merkezinin doðal olarak en önemli camilerden birini, çoðunlukla da en eskisini içermesi þaþýrtýcý sayýlmaz; bir kente Ýslam yerleþmesi baþladýðýnda en önemli caminin önce merkezde yapýlmasý genel eðilim olmalýydý (Tanyeli, U., Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapýnýn Evrim Süreci ( yy), (Doktora Tezi), Ýstanbul, 1987, s. 15) 73 Akdað, M., age., III. Harita 74 Ayrýntýlý bilgi için bk. Barkan, Ö.L.-Meriçli, E., age., s Yinanç, R., agm., s Ergenç, Ö., age., s Polonyalý Simeon, age., s Evliya Çelebi, age., 2. Kitap, s Faroqhi, 17. yüzyýlda Beypazarý nýn, özellikle Evliya Çelebi nin kentte hiçbir han veya kapalý çarþýdan söz etmemesinden yola çýkarak, gerilediðinden ve ticaretin artýk açýkta yapýldýðýndan bahsetmektedir. Ancak kentin en büyük ticaret yapýsý olan Suluhan, Nasuh Paþa tarafýndan 17. yüzyýl baþlarýnda inþa ettirilmiþtir. (Faroqhi, S., Osmanlý da Kentler ve Kentliler, Ýstanbul, 2000, s ) 80 Tournefort, P.de, age., s Lucas, P., age., s Texier, C., age., s Texier, C., age., s Hamilton, W.J., age., s Dauzats, J.E., age., s Dauzats, J.E., age., s Perrot, G., age., s Perrot, G.- Guýllaume, E., age., s Perrot, bu dar boðazda, havasýz ve dayanýlamayacak bir sýcaklýkla karþýlaþtýklarýný ve ilginç olarak; bölgenin deðiþik noktalarýnda bulunan derin çukurlarda muhafaza edildiklerinden yazýn kör sýcaðýna bile dayanan doðal buzluklar sayesine kendilerine her gün kar saðlandýðýný söylemektedir. (Perrot, G., age., s ) 90 Perrot, G.- Guýllaume, E., age., s Perrot, G., age., s Bunaby, F., age., s Cuýnet, V., age., s Cuýnet, V., age., s Ersoy, B., Ýzmir Hanlarý, Ankara, 1991, s Aktüre, S., 19. Yüzyýl Sonunda Anadolu Kenti Mekânsal Yapý Çözümlemesi, Ankara, 1987, s. 55; Ýnalcýk, H., The Middle East And The Balkans Under The Ottoman Empire Essays on Economy and Society, Bloomington, 1987, s Akçura, T., age., s Ebniye Nizamnamesi: Osmanlý Devleti nde imar ve inþa iþlerini belirli kurallara baðlamak amacýyla 1848 de çýkarýlan ilk tüzüktür. 19. yüzyýla deðin bu iþler Hassa Mimarlarý Ocaðý eliyle denetlenir, gerektikçe ferman çýkartýlarak konuya iliþkin yeni kurallar getirilirdi. Bk. Alsaç, O., Þehircilik Bakýmýndan Ýmârla Ýlgili Mevzuatýmýz, Ýstanbul, Aksulu, I., agt., s yangýný hakkýnda bk. Ongan, H., Ankara nýn 1..., s. VIII 101 Þener ayrýca, 8 Mart 1916 da, Rusya nýn silahlarýný býrakarak harpten çekilmesi ve Erzurum ile iþgal altýnda bulunan yerlerin geri verileceði haberi üzerine çarþýda büyük þenliklerin yapýldýðýný ve daha sonra evlere daðýlan halkýn uykuya yattýðý sýrada meydana gelen Baþçeþme (Rüstem Paþa Mahallesi) yangýnýnda 148 ev, 265

27 iki cami ve bir tekkenin yandýðýný belirtmektedir. (Þener, Y., age., s. 38) 102 Baykara, T., Anadolu nun Tarihi Coðrafyasýna Giriþ I Anadolu nun Ýdari Taksimatý, Ankara, 1998, s. 244; Özdemir, Ankara þer iye sicillerine dayanarak, 1785 de Ankara sancaðýnýn idari taksimatý içerisinde Beypazarý kazasýný da göstermektedir. (Özdemir, R., age., s ) 103 Ankara nýn 19. yüzyýl sonlarýndaki vaziyeti hakkýnda bk. Eyice, S., Ankara nýn Eski Bir Resmi, TTK Atatürk Konferanslarý IV 1970, Ankara, 1971, s Ankara (H. 1300), s. 178; H (M. 1907) tarihli Ankara Vilayeti Salnâmesinde, Beypazarý kazasýnýn genelinde bulunan dini ve sosyal yapýlarýn dökümü ise þöyledir; bir depo-yý hümayun ve bir askeri koðuþ ve bir cephanelik ve bir hükümet konaðý ve bir belediye dairesi ve bir rüþdi ve bir ibtidâi ve bir inâs rüþdi ve 45 sýbyan mektebi ve 83 cami ve mecid ve sekiz medrese ve 10 han, 2 hamam, 450 dükkân, 10 fýrýn, 30 maðaza, 67 çeþme, 17 köprü, 45 su deðirmeni (Emiroðlu, K., vd., age., s. 112) 105 Necmeddin Kübra Türbesi, Türkmenistan ýn eski yerleþim merkezlerinden Ürgenç te bulunmaktadýr. Bk. Cezar, M., Anadolu Öncesi Türklerde Þehir ve Mimarlýk, Ýstanbul, 1977, s ; 1145 yýlýnda dünyaya gelen ve Kübravi Tarikatý nýn kurucusu olan Necmeddin Kübra, Ürgenc in iþgalinde (1221) Moðollar tarafýndan þehit edilmiþtir. (Berthels, E., Necm-ed-din Kübra, ÝA, C:9, Ýstanbul, 1988, s ) Beypazarý nýn Baðözü Köyü nde yer alan Necmeddin Kübra ziyaretgâhý ile arþiv kaynaklarýnda adý geçen Zaviyesi, Kübravi Tarikatý nýn Anadolu da, Beypazarý nda bir kolu olduðunu göstermektedir. (BOA, Cev. Evk., Sýra No: 17383; Barkan, Ö.L.-Meriçli, E., age., s. 686) Beypazarý nda günümüze ulaþmayan sekiz adet zaviye daha tespit edilmiþtir. Anadolu da, hem kýrsal alandaki, hem de kentlerdeki Türkleþme ve yerleþme eylemlerinde kolonizatör derviþlerin ve zaviyelerin önemli rol oynadýðý ve bir çok köyün çekirdeðini teþkil ettiði bilinmektedir.bu konu hakkýnda bk. Barkan, Ö.L., Osmanlý Ýmparatorluðunda Bir Ýskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakýflar ve Temlikler, I. Ýstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Deviþleri ve Zaviyeler, VD, Sayý: II, Ankara, 1942, s ; Kuban, D., Anadolu Türk Þehri Tarihi Geliþmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazý Geliþmeler, VD, Sayý: VII, Ýstanbul, 1968, s ; Tanyeli, U., age., s Ankara (H. 1300), s ; Ankara (H. 1320), s ; Ankara (1325), s. 147 (Emiroðlu, K., vd., age., s. 115) 107 Mâarif (H. 1316), s Aksulu, I., agt., s Þener, Y., age., s Aksulu, I., agt., s Tanzimattan sonra kurulan rüþdiyeler ve posta örgütü için bk. Çadýrcý, M., age., s. 233, 286, Emiroðlu, K., vd., age., s Galanti, A., Ankara Tarihi, Ýstanbul, 1950, s Seyyah Kandemir, age., s Sehhah Kandemir, age., s Boehrýnger, J., age., 10. Res. 117 Aksulu, I., agt., s Aksulu, I., agt., s ; Beypazarý nýn Ahþap Evleri, s Bk. Cerasi, M.M., Osmanlý Kenti (Osmanlý Ýmparatorluðu nda 18. ve 19. Yüzyýllarda Kent Uygarlýðý ve Mimarisi), (Çeviren: A. Ataöv), Ýstanbul, 1999, s Katalog 120 Ýstanbul un mânevi fâtihi kabul edilen ve Fâtih Sultan Mehmed in hocasý olan, mutasavvýf, âlim talip ve þair Akþemseddin hakkýnda bk. Köprülü, O.F. Uzun, M., Akþemseddin, TDV ÝA, C: 2, Ýstanbul, 1989, s Erken, S.,, Türkiye Vakýf Abideleri..., s Þener, Y., age., s VGM Arþivi, /1 No lu tescil dosyasý 124 Erken, S., Türkiye Vakýf Abideleri..., s Erken, S., Türkiye Vakýf Abideleri..., s Þener, H. 1300/1882 yýlýndaki yangýndan sonra kitabe panosunun kaybolduðundan bahseder. (Þener, Y., age., s. 29) 127 Öney, G., age., s Konya Sahip Ata Camii hakkýnda bk. Karamaðralý, H., Sahip Ata Camii Restitüsyonu Hakkýnda Bir Deneme, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, Sayý: 3, Ankara, 1982, s VGM Arþivi / 2 No lu tescil dosyasýnda yer alan onarým fiþi 130 Cami imamý tarafýndan bize bir kopyasý verilen, camii hakkýnda Beypazarý müftüsü Mustafa Çýnar ýn hazýrladýðý, tarihli rapor. 131 AKTVKK, (1.0) / 43 No lu envanter fiþi 132 Þener, bu mevkiiyi Derbendçik Köyü olarak adlandýrmakta ve kasabanýn ilk önce burada kurulduðunu, daha sonra mahalline sýðmayarak Ýnözü 266

28 vadisine ve etrafýna yayýldýðýný düþünmektedir. (Þener, Y., age., s. 14) 133 Þener, Y., age., s. 31; Ýç ve dýþ imaretteki bu medreseler hakkýnda bk. Mâarif (H. 1316), s Caminin tescil dosyasýnda yer alan 1980 yýlýndaki dýþ görünümüne ait fotoðraflarda; kuzey cephe önünde üstü açýk bir sekinin var olduðu görülmektedir. Arazinin batýya doðru olan hafif eðiminden dolayý, buraya yine batý kenarýnda yer alan dokuz basamaklý bir merdivenle çýkýþ saðlanmýþtýr. Bu bölüm daha sonra kapalý bir ön giriþ mekânýna dönüþtürülmüþtür (VGM, / 5 No lu tescil dosyasý) 135 Bakara suresi 150. Ayet, anlamý: namazda yüzünü mescid-i haram tarafýna çevir. 136 Kelime-i tevhid, Zariyat suresi 56. Ayet 137 AKTVKK, (1.0) / 50 No lu enanter fiþi 138 VGM Arþivi, /5 No lu tescil dosyasý 139 Demir kapýlarý kilitli olan söz konusu bodrum kat mekânlarýna girmemiz mümkün olmamýþtýr. Bu mekânlarýn tabutluk ve depo fonksiyonlu birimler olduðunu düþünüyoruz. 140 Kuþevlerinin tanýmý ve sýnýflamasý için bk. Barýþta, Ö., Kuþ Evleri, Ankara, 2000, s Tuðlacý, P., age., s. 52; Þener, Y., age., s VGM Arþivi, 585 No lu defterin 42. sayfa, 45. sýrasýnda kayýtlý Nasuh Paþa Vakfý na ait 25 Muharrem 1022 tarihli vakfiye 143 BIË ÁÎUAi (Râ cim-u bâ) 144 VGM Arþivi, /3 No lu tescil dosyasý 145 AKTVKK, (1.0) / 49 No lu envanter fiþi 146 VGM Arþivi, /3 No lu tescil dosyasý, tarihli rapor 147 Dört satýrlýk kitabe metninin ilk üç satýrý Tabakhane Camii imamý sayýn Ahmet Kavas tarafýndan okunmuþtur. Ancak bugün dördüncü satýrýn üzerini kapatan süpürgelik tahtasý son satýrýn görülebilmesine engel olmaktadýr. Dördüncü satýr, AKTVKK Arþivi nde yer alan (1.0) / 48 No lu tescil fiþi ekine ait belge fotoðraf üzerinden, Zekeriya Þimþir tarafýndan tamamlanmýþtýr 148 Þener, ayný zâtýn Demirciler Çarþýsý nda yýkýlan taþ camii ile ovalara giden baðlarýn içinde bir de köprü yaptýrdýðýný belirtir. (Þener, Y., age., s. 30) 149 Yapýyý 2000 Mart ayýnda incelediðimizde, sokak kapýsýnda ahþap bezemeli tablalarý olan kapý kanatlarý vardý. Fakat son incelememizde kapý kanatlarýnýn daha öncekine benzer görünümlü kapý kanatlarý ile deðiþtirildiðini, eskilerinin ise ön giriþ mahallinin üzerindeki asma kata koyulduklarýný gördük. 150 Kitabedeki tarih ibaresi çok silik olmasýna karþýn ebced hesabý 1295 tarihini doðrulmaktadýr. 151 Þener, Y., age., s. 31; AKTVKK, (1.0) / 47 No lu envanter fiþi 152 Tarihi yapýnýn mülkiyeti Osman Doðan Topbaþý adlý þahsa aittir. 153 Bk. AKTVKK nun tarihinde hazýrladýðý / 63 No lu envanter fiþi 154 Söz konusu çýkýþýn fonksiyonu hakkýnda bilgi sahibi deðiliz. 155 Zemin kat mekânýn tamamen eþya ile dolu olmasý sebebiyle içeriye girmek mümkün olmamýþtýr. 156 Mescidin 50 m. kadar batýsýnda, No: 17 de yer alan tarihi konak Beypazarý nýn köklü sülalelerinden olan ve Ýncili Camii nin onarým kitabesinde de adýna rastladýðýmýz Abbas Zâde lere aittir. Abbas Zâde mescidinin de bu sülale tarafýndan inþa ettirilmiþ olmasý muhtemeldir. 157 Mahallenin yaþlý sakinlerinden alýnan bilgiye göre bu bölüm, daha önce kadýnlar mahfili olarak kullanýlýyormuþ. 158 Cephe yüzeyinde, sýva içerisine gömülü halde, bir musluða ait olduðu anlaþýlan su çýkýþ deliði görülmektedir 159 Þener, Y., age., s Baðözü köyünde Necmeddin Kübra olarak bilinen bir ziyaretgâh bulunmaktadýr (4. Res.). Ayrýca Baðözü Köyü nde Necmeddin Þeyh Zaviyesi olarak geçen fakat günümüze ulaþamayan bir zaviyenin yer aldýðýný 16. yüzyýla ait tahrir defterlerinden öðrenmekteyiz bk. Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Köyün en yaþlý kiþisi olan Hayri Tosun Dede, - 90 civarý- caminin kendi doðumundan önce yapýldýðýný söylemektedir tarihinde Hayri Tosun Dede ile yapýlan mülakattan. 162 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Yapýyý incelediðimiz tarihinde, köy ahalisi kendi kendilerine aldýklarý karar doðrultusunda tarihi camiyi yýkýyorlardý. Bunun sebebini sorduðumuzda, eski caminin bayram namazlarý için küçük geldiði ve eski yapýnýn devamlý olarak onarým gerektirdiði cevabýný aldýk. Buna ilaveten komþu köylerde yeni inþa edilmiþ camilerin kendi camilerinden daha büyük ve güzel olduklarýný söylüyorlardý. 164 Diðer mezarýn ise 1474 sýralarýnda hastalanarak Beypazarý nda öldüðü söylenen Karaman valisi Þehzâde Mustafa ya ait olduðunu rivayet edilmektedir (Þener, Y., age., s. 19; Yücel, Y. Sevim, A., age., 75, 176). Ancak bilindiði üzere Þehzâde Mustafa ve Cem Sultan ýn 267

29 Türbesi Bursa da yer almaktadýr. Bk. Ayverdi, E.H., Fatih Devri..., s Boðazkesen Türbesi mihrabý hakkýnda ayrýntýlý bilgi için bk. Eskici, B., age., s Bu bakiye hakkýnda iki ayrý düþünce akla gelmektedir. Birincisi; bu bölüm, geç tarihlerde inþa edilmiþ ve güneydoðu köþedeki pahlý yüzey vasýtasýyla türbeye bitiþtirilmiþ bir abdestahane olabilir. Ýkincisi; yapý, çok dik bir yamaçta konumlandýrýlmýþtýr ve türbe giriþine ulaþmada en elveriþli yön güney yamacýdýr. Güney cephedeki sýva kalýntýlarý, pahlý alanýn tepe noktasý hizasýnda iki pano halinde devam etmektedir. Bu da, bir geçiþ mekânýnýn varlýðýný düþündürmektedir. Fakat elimizde bu varsayýmlarý doðrulayabilecek kesin deliller mevcut deðildir. 167 Boðazkesen Türbesi mihrabýndaki balýk figürü hakkýnda bk. Kuru, A.Ç., agm., s Karaduman, çift niþli alçý miharabýn Selçuklu dönemi mihraplarýyla benzerliðinden yola çýkarak türbenin inþasý için 13. yüzyýlý teklif etmiþtir. (Karaduman, H., agm., s. 135); Tuncer, mihraptaki malakari mukarnas birimlerinin daha Osmanlý olduðunu belirterek, Beypazarý nda böyle özenli bir türbenin inþasý için uygun siyasal ve ekonomik iklimin diðer yapýlar gibi Osmanlý döneminde varolabileceðini savunur ve türbeyi 1500 lere tarihlendirir. (Tuncer, O.C., age., s ); Eskici, alçý mihrap için yine 13. yüzyýlý uygun görmüþtür. (Eskici, B., age., s. 17) 169 Tuncer, O., age., s Bu gruptaki türbeler hakkýnda bk. Arýk, M.O., Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri, Anadolu (Anatolia), Sayý: XI, (1967), Ankara, 1969, s Arýk., M.O., agm., s Bk. Önkal, H., Osmanlý Hanedan Türbeleri, Ankara, 1992, s Tuncer, O.C., agm., s. 40, 2. Res. 174 Tuncer, O.C., age., s Türbenin daha ayrýntýlý ölçüleri için bk. Tuncer, O.C., age., s Orijinal giriþ kapýsýnýn, köylüler tarafýndan, mezara baþ kýsmýndan girilmez hurafesine dayanýlarak kapatýldýðý kanaatindeyiz. 177 Tuncer, O.C., age., s Bugün bu yazýnýn üzerine yeþil boya ile KARADAVUT TA yazýlmýþtýr. 179 Türbenin adak yeri olma özelliði hakkýnda bk. Tanyu, H., age., s Tanyu, H., age., s Tuncer, O.C., age., s Tuncer, O.C., agm., s. 40; age, s Tanyu, H., age., s Doðu duvarýndaki yazý kuþaðýnýn sol alt köþesine eski yazý ile sene 1998 yazýlmýþtýr. 185 Tuncer, O.C., age., s Anonim, Türkçe Sözlük, (Türk Dil Kurumu Yayýnlarý), Ankara, 1983, s Bayramoðlu, F.-Azamat, N., Bayramiyye, TDV ÝA, C: 5, Ýstanbul, 1992, s Ýlçe merkezinin kuzeyinde yer alan Karaþar Beldesi ve çevresinde Bektaþi yerleþimleri yoðunluk kazanmýþtýr. 189 Tuncer, O.C., age., s Bilgi Türbenin bakýmýyla ilgilenen ve yakýndaki bir bað evinde oturan Yusuf Bayrakçý yla, tarihinde yapýlan mülakattan alýnmýþtýr. 191 AKTVKK, (1.0) / 39 Nol lu envanter fiþi 192 Daha çok Kuyumcu Tekke Köyü nden çýkarýlan ve ak toprak denilen bir agrega ile kireç karýþýmýndan meydana gelen sýva harcýdýr. 193 Aksulu, I., Beypazarý nýn Ahþap Evleri, s AKTVKK, (1.0) / 39 nol lu envanter fiþi 195 AKTVKK, (1.0) / 39 nol lu envanter fiþi, tarihli fotoðraf 196 Ýnceleme yaptýðýmýz tarihte restorasyon çalýþmalarý devam ediyordu. 197 Yapýnýn tanýmlanmasýnda yararlanýlan en önemli kaynak, A.T. Yavuz un, Mayýs 1999 tarihlerinde düzenlenen III. Eyüp Sultan Sempozyumunda, Suluhan ýn mimarisini tanýmlamaya yönelik verdiði tebliðdir. (Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s ) 198 VGM Arþivi, 585 No lu defterin 42. sayfa, 45. sýrasýnda kayýtlý Nasuh Paþa Vakfý na ait 25 Muharrem 1022 tarihli vakfiye 199 Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz A.T., Beypazarý Suluhan, s ; Ancak Kültür Bakanlýðý tarafýndan yaptýrýlan restitüsyon projelerinde kuzeydoðu köþedeki odalarýn avluyla iliþkisi tamamen kesilmiþ ve her iki kat arasýnda, köþeye bir merdiven kovasý yerleþtirilmiþtir. 202 Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s

30 207 Bu kýsým hakkýnda daha ayrýntýlý bilgi için bk. Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Res. 208 Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s. 79 da Prof.Dr. Mikail Bayram, hasr kelimesinin çok silik olmasýna karþýn hasr-ý himmetiyle tamlamasýnýn anlamca uygun olabileceðini belirtmiþtir. 213 VGM Arþivi, 585 No lu defterin 42. sayfa, 45. sýrasýnda kayýtlý Nasuh Paþa Vakfý na ait vakfiye 214 Evliya Çelebi, age., s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s tarihli Ankara Salnâmesinde hanýn yýkýk olduðu belirtilmiþtir. (Emiroðlu, K., vd., age., s.111) 221 Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Demirciler sokaðý esnafý, kuzey cephedeki çatlaklarýn tarihleri arasýnda meydana gelen son depremlerde gitgide artarak derinleþtiklerini söylediler. 224 Diðer menziller, Kösebey Haný ve Nallýhan dýr. (Evliya Çelebi, age., 2, Kitap, s ) 225 Bilindiði gibi tek hamamlar, ya haftanýn deðiþen günlerinde ya da günün belli saatlerinde sadece erkelere veya kadýnlara tahsis edilmiþtir. (Önge, Y., Anadolu da XII. XIII. Yüzyýl Türk Hamamlarý, Ankara, 1995, s. 11) 226 Eyice, S., Ýznik te Büyük Hamam ve Osmanlý Devri Hamamlarý Hakkýnda Bir Deneme, Tarih Dergisi, C: XI, Sayý: 15, Ýstanbul, 1960, s Bu tipte, basit bir sýcaklýk mekânýna bir, iki veya üç kenarý boyunca sýralanan halvet hücreleri açýlmaktadýr. (Eyice, S., Ýznik te Büyük Hamam..., s ) 228 Bu çeþit aydýnlatma hakkýnda Bk. Önge, Y., age., s Belediye mülkiyetindeki yapýyý ilk tespit ettiðimiz, Ocak 2000 tarihinde hamam olarak kullanýlmaktaydý. Ancak 6 Nisan 2001 tarihinde yaptýðýmýz incelemede yapý kullaným dýþý býrakýlmýþtý. 230 Þener in Rüstem Paþa Hamamý adý altýnda bahsettiði hamam, halk arasýnda Beyoðlu Hamamý olarak bilinmektedir. Müellif, Belediye veya Paþa Hamamý olarak adlandýrýlan diðer yapýyý Rüstem Paþa Hamamý olarak tanýtarak yanlýþ bilgi vermiþtir. (Þener, Y., age., s ) 231 bzk. Eyice, Ýznik te Büyük Hamam..., s. 106; Önge, Y., age., s Eyice, S., Ýznik te Büyük Hamam..., s Kadýnlar kýsmý bugün, soyunma mahalli üzerine inþa edilmiþ konut tarafýndan depo olarak kullanýlmaktadýr. Hamamýn sahibi, kadýnlar kýsmýnýn hurda eþyayla dolu olduðunu ve içeriye girmenin mümkün olmadýðýný belirtti. Biz de, bu kýsmýn plan þemasýný üst örtüsünden ve mal sahibinin betimlemeleri ile VGM. Arþivi ndeki tescil fiþinde geçen bilgiler ýþýðýnda plana iþlemeye çalýþtýk. (VGM Arþivi, / 6 No lu tescil dosyasý) 234 Bu tipte bütün kýsýmlar hemen ayný büyüklükte kubbeli odalar halinde olup, bunlarýn hepsi birbirleri ile irtibat halindedir. Âbidevi hamamlar arasýnda yer almasýna imkan yok gibi gözüken bu hamamlarýn en basit þekli olarak umumi tiploji içinde göz önünde bulundurulmasý yerinde olur. (Eyice, S., Ýznik te Büyük Hamam..., s.114 den) 235 Halk hamamlarýnda, kadýnlar kýsmýnýn cümle kapýlarý mahremiyet düþüncesiyle genellikle tâli bir yola açýlmaktadýr (Önge, Y., age., s. 12) 236 VGM Arþivi, / 6 No lu tescil dosyasý 237 VGM Arþivi, / 6 no lu tescil dosyasý 238 VGM Arþivi, / 6 no lu tescil dosyasý 239 VGM Arþivi, 635 No lu defterin 137. sayfa, 13. sýrasýnda kayýtlý Vezir-i A zam Rüstem Paþa Ýbni Abdurrahman Vakfý na ait Evail-i Recep 967 tarihli vakfiye 240 AKTVKK, (1.3) / 52 No lu envanter fiþi 241 Anonim, Rüstem Paþa, Ana Britannica, C: 18, Ýstanbul, 1999, s Þener, Y., age., s AKTVKK, (1.0) / 55 No lu envanter fiþi 244 Mundarcý deresinin ýslahý daha sonra Dr. Ýsmet Bilgiç in belediye baþkanlýðý döneminde ( ) de devam ettirilmiþ ve dere, Alaâddin Camii dolaylarýnda baþlayýp tüm çarþý boyunca uzanan bir kanalýn içerisine alýnarak, üzeri kapatýlmýþtýr 245 Çayýrlýoðlu sülalesi Beypazarý nýn bilinen köklü sülalerinden birisi olup Beypazarý nýn günümüze ulaþamayan ancak arþiv fotoðraflarýnda izlenebilen en büyük konaðý yine bu sülaleye aittir. 246 Þener, Y., age., s Þener, Y., age., s

31 248 Çeþmeyi incelediðimiz 08 Mart 2001 tarihinde, batý yüzünü görebilmek için No:8 deki ev sakinlerinden izin alarak arka bahçeye girebildik. Ancak çeþmenin, yaklaþýk sivri kemerinin üzengi hattý hizasýna kadar olan alt kýsmý, su yalaðý üzerine inþa edilmiþ yaklaþýk 0.80 m. yüksekliðindeki bir set duvarý ile bunun üzerine yerleþtirilmiþ tahtalarla kapatýlmýþtý. Yine ev sakinlerinin izni doðrultusunda söz konusu tahtalar kaldýrýlýp, altýndaki moloz temizlenerek ayna taþý ortaya çýkarýlmýþtýr. 249 Konutun çeþme üzerine oturtulmuþ cephe yüzeyi, kuzey köþeye doðru daralan eðri bir zemin kat duvarýnýn üzerinde, birinci kat seviyesinde bir gönye çýkma yapmaktadýr. 250 Evin taþlýðý içerisinde, çeþmeye ait herhangi bir bakiye bulunmamasýna karþýn, çeþme cephesinin sol üst köþesinde bir adet taþkan deliði dikkat çeker. 251 Beypazarý Belediyesi, Korunmasý Gerekli Kültür ve Tabiat Varlýklarýnýn Envanter Listesi, Envanter No: Ayna taþý bezemesinin belirleyici öðesi olan dilimlendirilmiþ sivri tepelikli kemere, 18. yüzyýlda, barok ve rokoko ayrýntýlarýyla zengin Ýstanbul un ünlü meydan çeþmelerinden; Valide Saliha Sultan Çeþme ve Sebili ile Bereketzade, Kabataþ Hekimoðlu Ali Paþa, Tophane I. Mahmud Han Çeþmelerinin ayna taþlarýnda karþýlaþýyoruz. bk. Barýþta, H.Ö., Ýstanbul Çeþmeleri Azapkapý Saliha Sultan Çeþmesi, Ankara, 1995, s. 38 de 18., 20. Res., s. 70 de , Res.; Pilehvarian, N.K., vd., Osmanlý Baþkenti Ýstanbul da Çeþmeler, Ýstanbul, 2000, s Hamidiye olarak da bilinen bu mevkii, II. Abdülhamit tarafýndan, Beypazarý na gelen muhacirler için iskana açtýrýlmýþtýr. 254 Çeþmeyi incelediðimiz tarihinde, yandaki konut sakinleri çeþmenin kuzey cephesinin önüne kýþlýk yakacaklarýný yerleþtirmekteydiler. Kendilerini rahatsýz etmemek için bu malzemeleri geri kaldýrmalarýný istemedik. 255 Bugünkü haliyle su haznesinin var olup olmadýðý tespit edilememektedir. 256 VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 172. Sýrasýnda, Beypazarý Derbendçik Köprüsü Vakfý na ait yeni þahsiyet kaydý. 257 Barkan, Ö.L.-Meriçli, E., age., s Yörük, M., age. (BOA, Katalog Numarasý: 1025) 259 BOA, Cev. Evk., C: I-IV 260 VGM Arþivi, 222, No lu Vakýf Þahsiyet Defterleri (VGM. Arþivi, Ankara Fihristi 2318) 261 Mâarif (H. 1316), s Ayverdi, E.H., Osmanlý Mimarisinin Ýlk Devri..., s. 201; Çelebi ve II. Murad..., s. 274, 508; Faroqhi, S., age., s Vakýf þahsiyet defterlerinde adý geçip özel ad ihtiva etmeyen ve günümüzde tamamen yenilenmiþ olan köy camileri için bk. Ek - Beypazarý Vakýflarý Fihristi 264 VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 265 VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 129. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 266 VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý, (Eski þahsiyet kaydý: Siyah Salis Muhasebe 523) 267 VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, 615. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý. 268 BOA, Cev. Evk., Sýra No: VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 127. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý. 270 BOA, Cev. Evk., Sýra No: BOA, Cev. Evk., Sýra No: 27506; VGM Arþivi, 226 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sani Salis Asker 134) 272 BOA, Cev. Evk., Sýra No: 28878, 30981; VGM Arþivi, 224 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Siyah Rabi Muhasebe 1147) 273 VGM Arþivi, 226 No lu Esas Defteri nin, 561. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sadis Asker 617) 274 VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Siyah Salis Muhasebe 614) 275 VGM, age., s. 484; Ancak Kurþunlu Camii nin kendi adýyla geçen, ayrý bir vakýf kaydý bulunmaktadýr. (VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 118. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý.) 276 VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 133. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 277 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 142. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý. 279 VGM Arþivi, 224 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 280 VGM Arþivi, 226 No lu Esas Defteri nin, 800. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sadis Asker 655) 281 BOA, Cev. Evk., Sýra No:

32 282 Kurtuluþ Mahallesi, 208. ada, birinci parselde bulunan Tatlý Çeþme Camii kakkýnda AKTVKK nýn, tarih ve 1852 No lu kararýnda onarýlarak kullanýlmasý uygun görülmüþ ancak tarih ve 6177 No lu kararýnda ise yeniden inþa edilmek üzere yýkýmý istemi uygun bulunmuþtur. 283 BOA, Cev. Evk., Sýra No: VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý, (Eski þahsiyet kaydý: Hamis Asker 382) 285 VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 671. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sadis Asker 1081) 286 VGM Arþivi, 224 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sarý Evvel Asker 21) 287 VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, 964. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sadis Asker 1088) 288 BOA, Cev. Evk., Sýra No: 27202; VGM Arþivi, 226 No lu Esas Defteri nin, 369. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý, (Eski þahsiyet kaydý: Siyah Muhasabe 177) 289 VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Hamis Asker 617) 290 VGM Arþivi, 226 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Hamis Asker 310) 291 VGM Arþivi, 224 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sadis Asker 656) 292 VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, 702. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Müceddeden Evvel Anadolu 1079) 293 BOA, Cev. Evk., Sýra No: 5237; VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Rabi Evvel Asker: 341) 294 VGM Arþivi, 226 No lu Esas Defteri nin, 465. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sadis Asker 1068) 295 BOA, Cev. Evk., Sýra No: 20772; VGM Arþivi, 224 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Hamis 293) 296 VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, 392. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Siyah Salis Muhasebe 604) 297 VGM Arþivi, 226 No lu Esas Defteri nin, Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý (Eski þahsiyet kaydý: Sarý Sani Asker 40) 298 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 144. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 302 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 160. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 304 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s BOA, Cev. Evk., Sýra No: 19480; VGM Arþivi, 227 No lu Esas Defteri nin, 880. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 307 Barkan ve Meriçli tarafýndan der-hýzýrlýk olarak neþredilen yer bugünkü Hýdýrlýk dýr. Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 111. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 310 VGM Arþivi, 227 No lu Esas Defteri nin, 876. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý, (Eski þahsiyet kaydý: Sabi Asker 935) 311 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s. 688; VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 113. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 313 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 131. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 318 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s BOA, Cev. Evk., Sýra No: VGM Arþivi, 226 No lu Esas Defteri nin, 844. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý, (Eski þahsiyet kaydý: Sadis Asker 408) 322 Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s. 600, 709; VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 140. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 325 VGM Arþivi, 228 No lu Esas Defteri nin, 145. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý 326 Cevdet Tasnifinde Ahi Ören olarak geçmektedir. (BOA, Cev. Evk., Sýra No: 25882, 33221) Bilindiði gibi evren ve ören kelimelerinin eski harflerle yazýmý ayný 271

33 olup okunuþu deðiþebilmektedir (ÆiËA). Bu konuda ayrýca bk. Köprülü, F., Türk Edebiyatýnda Ýlk Mutasavvýflar, Ankara, 1984, s. 214 de dipnot: BOA, Cev. Evk., Sýra No: 95694; Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Tanyu, H., age., s. 103; Göktaþ, A., agm., s BOA, Cev. Evk., Sýra No: Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s BOA, Cev. Evk., Sýra No: 2614, 22368, 26680; Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s BOA, Cev. Evk., Sýra No: 17383; Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s Ayrýca bk Dipnot 335 Ayverdi, E.H., Osmanlý Mimarisinin Ýlk Devri..., s Mâarif (H. 1316), s Mâarif (H.1316), s Mâarif (H.1316), s Mâarif (H.1316), s VGM Arþivi, 224 No lu Esas Defteri nin, 215. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý, (Eski þahsiyet kaydý: Sarý Sani Muhasebe 563) 341 Mâarif (H.1316), s Mâarif (H.1316), s Yörük, M., age., Kayýt No: Mâarif (H.1316), s Yörük, M., age., Kayýt No: VGM Arþivi, 225 No lu Esas Defteri nin, 374. Sýrasýndaki yeni þahsiyet kaydý, (Eski þahsiyet kaydý: Sadis Asker 690) 347 Mâarif (H.1316), s Mâarif (H.1316), s Barkan, Ö.L. Meriçli, E., age., s AKTVKK, (1.3) / 70 No lu envanter fiþi 351 Faroqhi, S., age., s Ayverdi, E.H., Çelebi ve II. Murad..., s. 274, 508 Deðerlendirme 353 Anakara daki ahþap cami ve mescitler için bk. Öney, G., age. 354 Bu yapýlar için bk. Arýk, R., Batýlýlaþma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu da Üç Ahþap Cami, Ankara, 1973; Ýlter, F., Bir Anadolu Kenti Ýskilip, Ankara, 1992, Çal, H., Niðde Þehrindeki Ahþap Tavanlý Camiler ve Mecitler, Ankara, 2000; Özkarcý, M., Niðde de Türk Mimarisi, Ankara, Özdeþ, G., Türk Çarþýlarý, Ankara, 1998, s Bk. Katoðlu, M., 13. Yüzyýl Konyasýnda Bir Camii Grubunun Plan Tipi ve Son Cemaat Yeri, Türk Etnografya Dergisi, Ankara, 1967, s ; Dilâver, S., Anadolu daki Tek Kubbeli Selçuklu Mescitleri nin Mimarlýk Tarihi Yönünden Önemi, ÝÜ Sanat Tarihi Yýllýðý IV ( ), Ýstanbul, 1971, s , Aslanapa, O., Anadolu Selçuklu Sanatý, I. Uluslararasý Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, C: I, Konya, 2001, s Kýzýltan, A., Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, Ýstanbul, 1958, s Kuran, A., Ýlk Devir Osmanlý Mimarisinde Cami, Ankara, 1964, Kuban, D., Sinan ýn Sanatý Selimiye, Ýstanbul, 1997, s Bu konuda bk. Kuran, A., Mimar Sinan, Ýstanbul, 1986, s Ayverdi, E.H., Mudurnu da Yýldýrým Bayezid Manzumesi ve Taþ Vakfiyesi, VD, Sayý: 5 (1962), s. 80; VGM, age., C: II, s Ayverdi, E.H., Fatih Devri..., s. 218; Bayrakal, S., Edirne deki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001, s Öz, T., Ýstanbul Camileri, I. II. Cilt, Ankara, 1997, s Öney, G., age., s Koepf, H., Osmanlý Kubbeli Camileri Üzerine Tipolojik Bir Deneme, Yapý, Sayý: 58, Aralýk 1984/6, s Koepf, H., agm., s Goodwin, G., A History Of Ottoman Architecture, London, 1971, s Aslanapa, O., Osmanlý Devri Mimarisi, Ýstanbul, 1986, s Her iki yapýnýn da orijinal üst örtülerinin çift cidarlý ve kubbelerinin dýþtan piramidal birer külahla kaplý olduðu teklif edilmiþtir. (Tuncer, O.C., age., s. 36, 40) Kanaatimizce, yalnýz Boðazkesen Türbesi nde kubbeden sonra gelen piramidal bir külah vardý. 370 Önkal, H., Anadolu Selçuklu Türbeleri..., s Öney, G., age., s Tanyeli, U., age., s Cezar, M., Tipik Yapýlariyle Osmanlý Þehirciliðinde Çarþý ve Klasik Dönem Ýmar Sistemi, 272

34 Ýstanbul, 1985, s. 181; Özdeþ, G., age., s. 7, Kuban, D., Ýstanbul Yazýlarý, Ýstanbul, 1998, s Aktüre, S., age., s ; Tanyeli, U., age., s , Sözen, M., vd., Türk Mimarisinin Geliþimi ve Mimar Sinan, Ýstanbul, 1975, s Cantay, Osmanlý devri kervansaraylarý için önerdiði tipolojide Beypazarý Suluhan ý, bir avlu etrafýnda iki katlý yalnýz kervansaray fonksiyonuna sahip olanlar grubuna dahil etmiþtir. (Cantay, G., Türkiye de Osmanlý Devri Kervansaray Yapýlarýnýn Tipolojisi, IX. Türk Tarih Kongresi, C: III, Ankara, 1989, s. 1386) Ancak yapýlan son kazý çalýþmalarý, rölöve planlarý ve vakfiyede geçen tanýmýyla Suluhan bir menzil ve þehir içi haný idi. Bk. Yavuz, A.T., Beypazarý Suluhan, s Erdmann, K., Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhundert, Teil I, Berlin, 1961, s , Teil II, III, Berlin, 1976, s. 29, Bk. Baþ, A., Beylikler Dönemi Hanlarý, (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi), Konya, 1989, s Baþ, A., agt., s. 36 da Beylikler Dönemi Hanlarýnýn Plan Þemalarý, 2 a-b 380 Bk. Aru, K.A., Türk Hamamlarý Etüdü, Ýstanbul, 1949, s Eyice, S., Ýznik de Büyük Hamam..., s Karcýkaya Köprüsü nün teðet formlu kemerine benzer bir baþka örnek, Ýran da Sasani devrine ait Dizful Köprüsü kemerlerinde karþýmýza çýkmaktadýr. Bk. Çulpan, C., Türk Taþ Köprüleri, Ankara, 1975, Levha VII 383 Ýlter, F., Osmanlýlara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ankara, 1978, s Ödekan, A., Kentiçi Çeþme Tasarýmýnda Tipolojik Çözümleme, Semavi Eyice ye Armaðan Ýstanbul Yazýlarý, Ýstanbul, 1992, s , Önge, Y., Türk Mimarisi nde Selçuklu ve Osmanlý Dönemlerinde Su Yapýlarý, Ankara, 1997, s Cerasi, M.M., age., s Mevcut sokak çeþmelerinin yanýnda, Abbaszade Konaðý nýn avlusunda yer alan çeþme kent merkezinde dikkat çeken bir konak çeþmesidir. 387 Umumi Çeþmeler Mahalle Çeþmeleri hakkýnda bk. Aytöre, A., Türklerde Su Mimarisi, Milletlerarasý Birinci Türk Sanatlarý Kongresi, Ankara, 1962, s Beypazarý ve çevresinde taþ ocaklarýnýn yoðunlaþtýðý belirli bir bölge ile karþýlaþýlmamaktadýr. Ancak günümüzde olduðu gibi dere yataklarýnýn (Kirmir çayý gibi) taþ ocaðý olarak kullanýldýðý düþünülmektedir. Kýrbaþý civarýnda da zengin granit yataklarý yer almaktadýr. 389 Derbendçik Camii, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi, Kazgancý Mescidi, Baðözü Köyü Eski Camii, Dudaþ Köyü Eski Camii, Üreðil Köyü Camii, Boðazkesen Türbesi, Karaca Ahmet Türbesi, Kabaca Köyü Kaygusuz Abdal Türbesi ve Yediler Türbesi nin cephe duvarlarý, Karcýkaya Camii nin zemin platformunu teþkil eden duvarlar ile Taþ Mektebin zemin kat duvarlarý, Suluhan ýn avlu ve dýþ cephe duvarlarý, Paþa Hamamý ile Rüstem Paþa Hamamý nýn dýþ cepheleri, Hacýlar ve Karcýkaya Köprülerinin ayak duvarlarý, köþlerde ince veya kaba yonu taþ orta kýsýmlarda ise tamamen moloz taþ örgülüdür. 390 Tabakhane Camii, Hanlarönü Arastasý ve Suluhan ýn giriþ cephelerinde kesme taþ malzeme kullanýlmýþtýr. 391 Türk mimarisinde devþirme malzeme kullanýmý hakkýnda bk. Öney, G., Anadolu Selçuklu Mimarisinde Antik Devri Malzemesi, Anadolu (Anatolia), Sayý: XII, 1968, Ankara, 1970, s Bu konuda bk. Bakýrer, Ö., Anadolu Selçuklularýnda Tuðla Ýþçiliði, Malazgirt Armaðaný, Ankara, 1972, s. 187; Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuðla Kullanýmý, C: I, Ankara, 1981, s Baþgelen, N., Çaðlar Boyunca Anadolu da Duvar, Ýstanbul, 1993, s. 72 de Ýznik de Nilüfer Hatun Ýmareti (14. yüzyýl.) ve Bursa da Þehzade Ahmet Türbesi nin (1429) almaþýk örgülü cephe duvarlarýna ait resimler, s Bakýrer, Ö., Selçuklu Öncesi..., s Harç malzemenin mimarlýk tarihindeki geliþimi hakkýnda bk. Kuban, D., Mimarlýk Kavramlarý, Ýstanbul, 1998, s Tunçoku, S., Anadolu Selçuklu Dönemi Konya Yapýlarýnda Harç Özellikleri, I. Uluslararasý Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, C: II, Konya, 2001, s Cevizlerkaþý Sokaðý (Çayýrlýlarýn) Çeþmesi ile Dað Salý Sokaðý Çeþmesi nin su haznelerinde sarý renkteki söz konusu sýva tabakasýný görmek mümkündür. 398 Yavuz, A.T., Geleneksel Kârgir Yapýlarda Depreme Karþý Geliþtirilen Önlemler, TAÇ Vakfý nýn 25 Yýlý Aný Kitabý, Ýstanbul, 2001, s Cezar, M., Türk Mimarisinde Kubbe, Türkiyemiz, Sayý: 27, Ýstanbul, Þubat 1979, s Cezar, M., agm., s Eskici, B., age., s Kuban, D., Mimarlýk Kavramlarý, s Kuban, D., Mimarlýk Kavramlarý, s

35 404 Yaklaþýk m. çapýndaki kubbesiyle Beypazarý ndaki en büyük kubbe olma özelliðine sahip Kurþunlu Camii nde bu kalýnlýk kuzey ve güney duvarlarýnda 1.80 m. ye ulaþmaktadýr. 405 Kuban, D., Mimarlýk Kavramlarý, s Türk mimarisinde kubbe kasnaðý hakkýnda bk. Cezar, M., agm., s Avluya açýlan barýnak eyvaný ve beþik tonozu tamamen yok olmuþtur. 408 Akþemseddin Camii, Baloðlu Camii, Yeni Camii, Uruþ Beldesi Camii ve Üreðil Köyü Camii nde görülen mahfil bölümüne dýþarýdan giriþin saðlandýðý kapýlar sonradan açýlmýþ olup daha çok kadýnlara mahsustur. 409 Hanlarönü Arastasý nýn giriþ kapýlarý, Edirne Arastasý nýn batý giriþiyle ve özellikle de orta kapýsýyla benzeþir. Bk. Özdeþ, G., age., s. 66, Türk mimarisinde iki sýra pencereli duvar cephesi ilk defa Selçuk da Ýsa Bey Camii nde görülür. Yapýnýn iki kat pencereli yüksek cephesi özellikle dikkat çekmektedir. (Uluengin, N.Y., Osmanlý Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açýklýklarýnýn Geliþimi, Ýstanbul, 1998, s. 23) 411 Örnekler için bk. Uluengin, N.Y., age., s Beþ kenarlý niþ Anadolu mihraplarýnda en çok gölen niþ planýdýr. Bk. Bakýrer, Ö., Onüç ve Ondördüncü Yüzyýllarda Anadolu Mihraplarý, Ankara, 1976, s. 77; Özkarcý, M., age., s Boðazkesen Türbesi mihrabýnýn tarihlendirilmesi hakkýnda katalog bölümüne bk. 414 Anadolu Türk sanatýnda mukarnaslý kavsara, mihrap ve taçkapý tasarýmlarýnda hemen her dönemde görülmektedir. (Bakýrer, Ö., Anadolu Mihrablarý, s. 64) 415 Zar tipi baþlýk, Anadolu da özellikle Selçuklu ve Beylikler dönemi mihrap sütuncelerinde, malzeme ayrýmý olmaksýzýn yaygýn olarak kullanýlan baþlýk tipidir. 12. yüzyýl sonlarýndan Ankara Alâeddin Camii nin bahçesindeki mihrap, 13. yüzyýldan Kýzýlören Haný Mescidi, Bünyan Ulu Camii, Konya Sahip Ata Camii, Beyþehir Eþrefoðlu Camii, 14. yüzyýldan Yollarbaþý Ulu Camii ve Karaman Çelebi Mescidi mihraplarý ile Osmanlý dönemine ait 15. yüzyýldan Kütahya Aslan Bey Camii mihrabý sütuncelerinde zar tipi baþlýklar kullanýlmýþtýr. (Bu örenkler için bk. Bakýrer, Ö. Anadolu Mihrablarý, Eskici, B., age., s. 12, Ayverdi, E.H., Çelebi ve II. Sultan Murad..., s. 516, Resim: 897) 416 Ýslam sanatýnda en erken tarihli çift niþli mihrap, Samarra Cevsak ül Hakâni Sarayý nda ( ) görülür. (Creswell, K.A.C., Early Muslim Architecture, C: II, Oxford, 1932, Þekil: 191), Anadolu da çoðunluðu 13. yüzyýl içinde yapýlmýþ çift niþli mihraplarýn menþei olarak Irak ve Ýran gösterilmekle birlikte Anadolu da farklý özelikler sergiledikleri belirtilmektedir. Konya Hacý Ferruh (Taþ) Mescidi (1215), Niðde Alâeddin Camii (1223), Aksaray Sultan Haný (1229), Tuzhisar Sultan Haný ( ), Develi Sivasi Hatun Camii ( ), Edirne Eski Camii ( ) ve Afyon Mýsri Camii nde (1477) taþ malzemeden yapýlmýþ çift niþli mihrap düzenlemeleriyle karþýlaþýlmaktadýr. (Bakýrer, Ö., Anadolu Mihrablarý, s. 78 ve ayrýca bk. Özkarcý, M., age., s ) 417 Ýstiridye kabuðu formlu dilimli kavsara hakkýnda bk. Eskici, B., age., s Yarým daire planlý niþ, yarým kubbe kavsara ile birlikte daha çok Günyedoðu Anadolu bölgesinde ve özellikle yüzyýl mihraplarýnda görülmektedir. Divriði Kale Camii, Diyarbakýr Mesudiye Medresesi, Çemiþgezek Yelmaniye Camii, Kýzýlören Han Mescidi taþ mihraplarý yarým daire planlý niþe sahip az sayýdaki örneklerdendir. Bu konuda bk. Bakýrer, Ö., Anadolu Mihrablarý, s. 74; Ankara da 14. yüzyýl sonlarýndan Ahi Tura Mescidi ve 15 yüzyýldan Karacabey Ýmareti alçý mihraplarý dýþýnda yarým daire planlý niþ hiç kullanýlmamýþtýr. (Eskici, B., age., s. 246, 254) 419 Ahþap minberlerin en güzel örnekleri Anadolu Selçuklu ve Beylikler Devrine ait olmakla birlikte Osmanlý döneminde yapýlmýþ ahþap minberler de bulunmaktadýr. Ahþap minberler hakkýnda bk. Oral, M.Z., Anadolu da Sanat Deðeri Olan Ahþap Minberler, VD, Sayý: 5, Ankara, 1962, s ; Karamaðralý, H., Çorum Ulu Camii ndeki Minber, Sanat Tarihi Yýllýðý I, Ýstanbul, 1965, s ; Aslanapa, O., Osmanlý Devri Mimarisi, s. 95, 147; Bayat, A.H., Birgi Ulu Camii Minberi, VD, Sayý:22, Ankara, 1991, s Minber ve mihraplarda çakma tekniðinde yapýlmýþ süslemeler özellikle Konya çevresinden, Sarayönü camilerinde karþýmýza çýkmaktadýr. Bk. Duran, R., Konya Sarayönü nde Üç Ahþap Camii, VD, Sayý: 20, Ankara, 1988, s Menteþe Beyliði camilerinde merdiven þekilli minarelere rastlanýlmaktadýr. Bk. Duran, R., Menteþe Beyliði Mimarisi, (DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi), Ýzmir, 1995, s Demiriz, Y., Osmanlý Mimarisi nde Süsleme I Erken Devir ( ), Ýstanbul, 1979, s Akþemseddin Camii, Alâeddin Camii, Ýncili Camii, Kurþunlu Camii, Tabakhane Camii, Cevizlerkaþý Sokaðý Mescidi ile Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi ve Yediler Türbesi nin gövdeleri üzerinde profilli saçak silmeleri dolaþmaktadýr. Yine Akþemseddin, Alâeddin, Ýmaret ve Kurþunlu camilerinin minare kaidelerinden düz profilli birer silme kuþaðý geçmektedir. 274

36 424 Bu çeþmeler arasýnda Arkbaþý Sokaðý Çeþmesi, Ayvaþýk Mahallesi Çeþmesi, Cumhuriyet Caddesi (Pazaraðzý) Çeþmesi, Çýnar Sokaðý (Kabalýlarýn) Çeþmesi, Dibekönü Sokaðý Çeþmesi, Efe Hoca Sokaðý (Kevgirli) Çeþmesi, Olukbaþý Sokaðý Çeþmesi ve Yenice Sokaðý Çeþmesi nin profilli saçak ve düz kenar silmeleri vardýr. 425 Kurþunlu Camii nin kasnak pencereleri ile son cemaat revaðý kemerlerine ait kilit taþlarýnda bitkisel kabartmalý rozetler ile süslemesiz býrakýlmýþ düz rozetler yer almaktadýr. Camii giriþ kapýsýnýn doðu kenarýnda yer alan mihrabiyede de bitkisel ve süslemesi bulunmayan düz rozetler görülmektedir. 426 Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi nin sonradan kapatýlmýþ olan orijinal giriþ kapýsýna ait kemer kilit taþýnda ve üstündeki taç motifinin iki yanýnda birer adet bitkisel rozet, alçak oyma kabartma tekniðinde iþlenmiþtir. 427 Suluhan nýn kuzey cephesinin doðu üst köþesinde yer alan alçak oyma kabartma tekniðindeki rozet, merkezdeki bitkisel motifin etrafýnda içiçe konsantrik dairelerden meydana gelmektedir. Hanýn giriþ kapýsý kemerinin kilit taþýnda, merkezde on kollu yýldýz ile bu yýldýzý daireye tamamlayan beþgenlerden müteþekkil bir baþka rozet yer almaktadýr. Bu rozetin üzerinde üç dilimli bir palmet motifinden ibaret tepelik vardýr. Suluhan da bugün yerini tespit edemediðimiz ancak arþiv fotoðraflarýnda rastladýðýmýz küçük bir rozette ise merkezde çarkýfelek motifi ile etrafýnda altý kollu yýldýz motifleri görülmektedir. 428 Rozet motifleri hakkýnda bk. Ögel, S., Anadolu Selçuklularý nýn Taþ Tezyinatý, Ankara, 1966, s Köþeleri içbükey veya dýþbükey kavisli dikdörtgen þeklinde ve yüzeyleri hafif çökertilmiþ ayna taþlarý çoðunluktadýr. Arkbaþý Sokaðý Çeþmesi, Cumhuriyet Caddesi Çeþmesi, Hamidiye Çeþmesi ve Kimya Çeþmesi nin ayna taþlarý ile Dað Salý Sakaðý Çeþmesi nin kuzey cephesine ait ayna taþý, köþeleri kavsili dikdörtgen þeklinde olup yüzeyleri hafif çökertilmiþtir. 430 Ayrýca bk dipnot 431 Geçme ve zencirek örnekleri için bk. Demiriz, Y., Ýslam Sanatýnda Geometrik Süsleme, Ýstanbul, 2000, s Kündekâri tekniði hakkýnda bk. Öney, G., Anadolu da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahþap Teknikleri, Sanat Tarihi Yýllýðý, III, Ýstanbul, 1970, s Ahþap tavan göbekleri; Alâeddin Camii nde þemse, Ýmaret Camii nde aþaðýya bombeli çokgen çýtalý, Tabakhane Camii ve Yeni Camii de marul göbek biçimli, Uruþ Beldesi Camii nde ise merkezde bir yýldýz ve bunun kollarýna tutturulmuþ ay yýldýzlardan meydana gelmektedir. 434 Bk Dipnot 435 Alçý ve stuko süsleme hakkýnda bk. Demiriz, Y., Osmanlý Mimarisi nde Süsleme, s Ankara mihraplarýnýn alçý süslemleri hakkýnda bk. Eskici, B., age., s Bk. Kuru, A.Ç., agm., s Türk süsleme sanatlarýnda perde motifleri, 18. yüzyýl sonu ile 19. yüzyýl baþlarýnda görülmeye baþlanýr. Bk. Arýk, R., Batýlýlaþma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatý, Ankara, 1988, s. 30, s da Resim Usta kitabeleri; Ýncili Camii nde mihrabýn batýsýndaki panonun ince bordür kuþaðý üzerinde, Üreðil Köyü Camii nde ise Ayet el Kürsi kuþaðýnýn sonunda yer almaktadýr. 440 Kuyumcutekke Köyü Kara Davut Türbesi ve Hanlarönü Arastasý nýn giriþ kapýlarý üzerinde kitabe yuvalarý yer almasýna karþýn yazý panolarý yoktur. Suluhan ýn inþa kitabesinin yerinde yapýnýn son onarýmýný belgeleyen kitabe yer almakta, inþa kitabesi hakkýnda ise herhangi bir bilgiye rastlanýlmamaktadýr. 441 Kurþunlu Camii, Yeni Camii (abdest musluklarýnýn), Cumhuriyet Caddesi Çeþmesi, Karaþar Beldesi Simitpýnarý Çeþmesi ve Söðütçük Çeþmesi ne ait inþa kitabeleridir. 442 Ýncili Camii, Tabakhane Camii ve Suluhan a ait onarým kitabeleridir. 443 Uruþ Beldesi Camii nin minare kaidesinde yer alan kitabe kalýn cephe boyasýnýn altýnda çok belirsizdir. Kalekapýsý Sokaðý Çeþmesi ve Kimya Çeþmesi nin kitabeleri ise doða tahribatýndan dolayý okunamayacak hale gelmiþtir. 444 Kurþunlu Camii, Tabakhane Camii ve Karaþar Beldesi Söðütçük Çeþmesi kitabeleri sülüs hatla yazýlmýþtýr. 445 Ýncli Camii ve Yeni Camii (abdest musluklarýna ait) kitabeleri tâlik hatlýdýr. 446 Anadolu Selçuklu devrinden itibaren yapý kitabelerinde, yapýnýn inþasýnda rol sahibi kiþilerin elkab ve ünvanlarýna yer verildiði bilinmektedir. Bk. Duran, R., Selçuklu Devri Konya Yapý Kitâbeleri (Ýnþa ve Ta mir), Ankara, 2001, s

37 KAYNAKÇA Arþiv Belgeleri ve Salnâmeler BARKAN,Ö.L.- MERÝÇLÝ,E., Hüdavendigâr Livasý Tahrir Defterleri I, Ankara, 1988 BOA, 438 Numaralý Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530) I Kütahya, Kara-hisâr-i Sâhib, Sultan-önü, Hamid ve Ankara Livâlarý, <Dizin ve Týpkýbasým>, Ankara, Numaralý Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530) Hüdavendigar, Biga, Karesi, Saruhân, Aydýn, Menteþe, Teke ve Alâiye Livâlarý, <Dizin ve Týpkýbasým>, Ankara, 1995 Ýbnülemin Evkâf Tasnifi: 792, 2038, 2273, 2754, 2755, 3003 Cevdet Evkâf Tasnifi: 2112, 2614, 2720, 4213, 4295, 5237, 7515, 8552, 13444, 17383, 17510, 19480, 20772, 21636, 21774, 22368, 23051, 95694, 25882, 26286, 26680, 27202, 27506, 28878, 29749, 30981, 31022, VGM Arþivi, 635 No lu defterin 137. sayfa, 13. sýrasýnda kayýtlý Vezir-i a zam Rüsten Paþa Ýbni Abdurrahman Vakfý na ait Evail-i Recep 967 tarihli vakfiye 585 No lu defterin 42. sayfa, 45. sýrasýnda kayýtlý Ýstanbul da Nasuh Paþa Vakfý na ait 25 Muharrem 1022 tarihli vakfiye 222, No lu Vakýf Þahsiyet Defterleri Ankara Vilayeti Salnâmesi (H. 1300), Ankara, 1882 Ankara Vilayeti Salnâmesi (H.1309), Ankara, 1891 Ankara Vilayeti Salnâmesi (H. 1311), Ankara, 1893 Ankara Vilayeti Salnâmesi (H. 1318), Ankara, 1900 Ankara Vilayeti Salnâmesi (H. 1320), Ankara, 1902 EMÝROÐLU, K., vd., Ankara Vilayeti Salnâme-i Resmisi 1325 (1907), Ankara, 1995 Salnâme-i Mâarif-i Ûmûmi -I- (H. 1316), Ýstanbul, 1898 Genel Yayýnlar AKÇURA, T., Ankara, (Türkiye Cumhuriyeti nin Baþkenti Hakkýnda Monografik Bir Araþtýrma), Ankara, 1971 AKDAÐ, M., Türkiye nin Ýktisadi ve Ýçtimai Tarihi 1 ( ), Ýstanbul, 1995 Türkiye nin Ýktisadi ve Ýçtimai Tarihi 2 ( ), Ýstanbul, 1995 AKER, P.G., AKSULU, I., Beypazarý: Ankara nýn Çukurovasý, Ankara Magazýne, Sayý:11, Eylül 2002 / 8, s The Preservation And Rehabilitation Plan of Beypazarý, Beytepe District, (ODTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi), Ankara,

38 Beypazarý Evleri, Ýlgi, Sayý: 41, Ýstanbul, 1985, s Beypazarý nýn Ahþap Evleri, Ahþap Kültürü Anadolu nun Ahþap Evleri, Ankara, 2001, s AKÞÝT, L., AKTÜRE, S., Beypazarý Türk Dönemi Dini Mimarisi, (AÜDTCF, Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Ankara, Yüzyýl Sonunda Anadolu Kenti Mekânsal Yapý Çözümlemesi, Ankara, 1987 ALSAÇ, O., Þehircilik Bakýmýndan Ýmârla Ýlgili Mevzuatýmýz, Ýstanbul, 1958 ANONÝM, Ankara 1973 Ýl Yýllýðý, Ankara, 1973 Beypazarý, Türk Ansiklopedisi, C: VI, Ankara, 1953, s Beypazarý, Meydan Larousse, C: 2, Ýstanbul, 1973, s. 344 Beypazarý, Yeni Türk Ansiklopedisi, C: 1, Ýstanbul, 1985, s.375 Beypazarý, Ana Britannica, C: 4, Ýstanbul, 1986, s. 101 Türkçe Sözlük, (Türk Dil Kurumu Yayýnlarý), Ankara, 1983 Rüstem Paþa, Ana Britannica, C:18, Ýstanbul,1999, s. 556 ARIK, M.O., ARIK, R., Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri, Anadolu (Anatolia), Sayý: XI, (1967), Ankara, 1969, s Batýlýlaþma Dönemi Türk Mimarisi Örnekleri nden Anadolu da Üç Ahþap Camii, Ankara, 1973 Batýlýlaþma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatý, Ankara, 1988 ARU, K.A., Türk Hamamlarý Etüdü, Ýstanbul, 1949 ASLANAPA, O., Osmanlý Devri Mimarisi, Ýstanbul, 1986 Anadolu Selçuklu Sanatý, I. Uluslar Arasý Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, C: I, Konya, 2001, s AYTÖRE, A., Türklerde Su Mimarisi, Milletlerarasý Birinci Türk Sanatlarý Kongresi, Ankara, 1962, s AYVERDÝ, E.H., Mudurnu da Yýldýrým Bayezid Manzumesi ve Taþ Vakfiyesi, VD, Sayý: 5 (1962), s Ýstanbul Mi mari Çaðýnýn Menþe i Osmanlý Mimarisinin Ýlk Devri ( ), I, Ýstanbul, 1966 Osmanlý Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri ( ), II, Ýstanbul, 1972 Osmanlý Mimarisinde Fâtih Devri ( ), III, Ýstanbul, 1973 BAKIRER, Ö., Selçuklu Öncesi ve Selçuku Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuðla Kullanýmý, C: I, Ankara, 1981 Anadolu Selçuklularýnda Tuðla Ýþçiliði, Malazgirt Armaðaný, Ankara, 1972, s Onüç ve Ondördüncü Yüzyýllarda Anadolu Mihraplarý, Ankara,

39 BARIÞTA, H.Ö., Ýstanbul Çeþmeleri Azapkapý Saliha Sultan Çeþmesi, Ankara, 1995 Türk El Sanatlarý, Ankara, 1998 Kuþ Evleri, Ankara, 2000 BARKAN, Ö.L., Osmanlý Ýmparatorluðunda Bir Ýskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakýflar ve Temlikler, I. Ýstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Derviþleri ve Zaviyeler, VD, Sayý: II, Ankara, 1942, s BAÞ, A., Beylikler Dönemi Hanlarý, (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi), Konya, 1989 BAÞGELEN, N., Çaðlar Boyunca Anadolu da Duvar, Ýstanbul, 1993 BAYAT, A.H., BAYINDIR, M.A., BAYKARA, T., Birgi Ulu Camii Minberi, VD, Sayý:22, Ankara, 1991, s Ankara, Beypazarý Evleri, (SÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Konya, 1992 Anadolu nun Tarihi Coðrafyasýna Giriþ I Anadolu nun Ýdari Taksimatý, Ankara, 1998 BAYRAKAL, S., Edirne deki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001 BAYRAM, S.-MERT,Y.L., Cumhuriyetin 75. Yýlýnda Vakýf Eserleri Ankara, Ankara, 1998 BAYRAMOÐLU, F.- AZAMAT, N., Bayramiyye, TDV ÝA, C: 5, Ýstanbul, 1992, s BERTHELS, E., Necm-ed-din Kübra, ÝA, C:9, Ýstanbul, 1988, s BEY. BEL, Korunmasý Gerekli Kültür ve Tabiat Varlýklarýnýn Envanter Listesi BEYPAZARI KAYMAKAMLIÐI, Beypazarý, 1994 BOEHRINGER, J., BROWN, P., Anadolu nun Kervansaray Yollarýnda, (Çeviren: M. Özgü), Ingelheim, (tarihsiz) Beypazarý Tahirler Köyündeki Kiliseler Üzerine Alan Çalýþmasý, XV. Araþtýrma Sonuçlarý Toplantýsý I, (26-30 Mayýs 1997), Ankara, 1998, s BULUÇ, S., Ankara, Eczacýbaþý Sanat Ansiklopedisi, C: 1, Ýstanbul, 1997, s. 106 BURNABY, F., Küçük Asya Seyahatnamesi, (Çeviren: M. Gaspýralý), Ýstanbul, 1998 CANTAY, G., Türkiye de Osmanlý Devri Kervansaray Yapýlarýnýn Tipolojisi, IX. Türk Tarih Kongresi, C: III, Ankara, 1989, s CERASI, M.M., Osmanlý Kenti (Osmanlý Ýmparatorluðu nda 18. ve 19. Yüzyýllarda Kent Uygarlýðý ve Mimarisi), (Çeviren: A. Ataöv), Ýstanbul,

40 CEZAR, M., Anadolu Öncesi Türklerde Þehir ve Mimarlýk, Ýstanbul, 1977 Türk Mimarisinde Kubbe, Türkiyemiz, Sayý: 27, Ýstanbul, Þubat 1979, s Tipik Yapýlariyle Osmanlý Þehirciliðinde Çarþý ve Klasik Dönem Ýmar Sistemi, Ýstanbul, 1985 CRESWELL, K.A.C., Early Muslim Architecture, C: II, Oxford, 1932 CUINET, V., La Turquie D Asie, C: I, Paris, 1892 ÇADIRCI, M., Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri nin Sosyal ve Ekonomik Yapýsý, Ankara, 1997 ÇAL, H., Niðde Þehrindeki Ahþap Tavanlý Camiler ve Mecitler, Ankara, 2000 ÇERKEZ, M., ÇETÝN, H., Beypazarý Çeþmeleri, 1. Beypazarý Kültür ve Sanat Sempozyumu, Mayýs 1998, (Yayýnlanmamýþ Sempozyum Bildirileri) Beypazarý Boðazkesen Kümbeti, 1. Beypazarý Kültür ve Sanat Sempozyumu, Mayýs 1998, (Yayýnlanmamýþ Sempozyum Bildirileri) ÇULPAN, C., Türk Taþ Köprüleri, Ankara, 1975 DARKOT, B., Ankara, ÝA, C: 1, Ýstanbul, 1940, s DAUZATS, J.E., 1855 de Anadolu nun Bir Köþesi, (Çeviren: R.E. Koçu), Ýstanbul, 1940 DEL MONTE, G.F. TISCHLER, J., DEMÝRÝZ, Y., Die Orts und Gewsäsernamen der Hethitische Texte, Wiesbaden, 1978 Osmanlý Mimarisi nde Süsleme I Erken Devir ( ), Ýstanbul, 1979 Ýslam Sanatýnda Geometrik Süsleme, Ýstanbul, 2000 DILÂVER, S., Anadolu daki Tek Kubbeli Selçuklu Mescitleri nin Mimarlýk Tarihi Yönünden Önemi, ÝÜ Sanat Tarihi Yýllýðý IV ( ), Ýstanbul, 1971, s DOÐAN, A., Tapu Kadastro Kuyud-ý Kadim Arþivi Mufassal, Ýcmal, Evkaf ve Derdest Defterlerinin Toplu Kataloðu, (AÜDTCF, Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Ankara, 1993 DURAN, R., Konya Sarayönü nde Üç Ahþap Camii, VD, Sayý: 20, Ankara, 1988, s Menteþe Beyliði Mimarisi, (DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi), Ýzmir, 1995 Selçuklu Devri Konya Yapý Kitâbeleri (Ýnþa ve Ta mir), Ankara, 2001 EDHEM, H., Âl-i Germiyani Kitabeleri, TOEM, II, Ýstanbul, 1326 (1911), s

41 ERDMANN, K., Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhundert, Teil I, Berlin, 1961, Teil II, III, Berlin, 1976 ERGENÇ, Ö., XVI. Yüzyýlda Ankara ve Konya, Ankara, 1995 ERKEN, S., Türkiye Vakýf Abideleri ve Eski Eserler, C: I, Ankara, 1972 ERSOY, B., Ýzmir Hanlarý, Ankara, 1991 ERSOY, O., Þer iye Sicillerinin Toplu Kataloðuna Doðru, AÜDTCF Dergisi, C: XXI, Sayý: 3 4, Ankara, 1963, s ERZEN, A., Ýlkçaðda Ankara, Ankara, 1946 ESKÝCÝ, B., Ankara Mihrablarý, Ankara, 2001 EVLÝYA ÇELEBÝ B. DERVÝÞ MEHMED ZÝLLÎ, EYÝCE, S., Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapý Sarayý Baðdat 304 Yazmasýnýn Transkripsiyonu Dizni, 2. Kitap, (Hazýrlayanlar: Z. Kuþun S.A. Kahraman Y. Daðlý), Ýstanbul, 1999 Ýznik te Büyük Hamam ve Osmanlý Devri Hamamlarý Hakkýnda Bir Deneme, Tarih Dergisi, C: XI, Sayý: 15, Ýstanbul, 1960, s Ankara nýn Eski Bir Resmi, TTK Atatürk Konferanslarý IV 1970, Ankara, 1971, s FAROQHI, S., Osmanlý da Kentler ve Kentliler, (Çeviri: N. Kalaycýoðlu), Ýstanbul, 2000 GALANTÝ, A., Ankara Tarihi, Ýstanbul, 1950 GOODWIN, G., A History of Ottoman Architecture, London, 1971 GÖKTAÞ, A., GÜNEL, G., GÜNGÖRMEZ, A., HAMILTON, W.J., Ývaz Dede Halveti Tekkesi, Beypazarý Kültür - Sanat Edebiyat ve Folklor Dergisi, Sayý: 1, Ankara, 1995, s Sanat Tarihçisi Gözüyle Beypazarý Evlerine Bir Bakýþ, 1.Beypazarý Kültür ve Sanat Sempozyumu, Mayýs 1998, (Yayýnlanmamýþ Sempozyum Bildirileri) Beypazarý Sulu Han (Nasuh Paþa Haný), (AÜDTCF, Yayýnlanmamýþ Lisans Tezi), Ankara, 2000 Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, Volume I, London, 1842 ÝBN BÝBÝ, El Evamirü l Ala iye Fi l Umuri l Ala iye (Selçuk Name) I, (Hazýrlayan : M. Öztürk), Ankara, 1996 ÝLTER, F., Osmanlýlara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ankara, 1978 Bir Anadolu Kenti Ýskilip, Ankara, 1992 ÝNALCIK, H., The Middle East And The Balkans Under The Ottoman Empire Essays on Economy and Society, Bloomington,

42 KANSU, Þ.A., Ankara Civarýnda Paleolitik Yeni Buluntular, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1952, s. 382 KAPLANOÐLU, R., Osmanlý Devleti nin Kuruluþu, Ýstanbul, 2000 KARA, A.-TAN, G., Beypazarý, Atlas, Sayý: 39, Ýstanbul, 1996, s KARADUMAN, H., Ankara Çevresinde Yapýlan Tetkik Gezilerinde Tespit Edilen Dört Türk Yapýsý, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1987 Yýllýðý, Ankara, 1988, s KARAMAÐRALI, H., Çorum Ulu Camii ndeki Minber, Sanat Tarihi Yýllýðý I, Ýstanbul, 1965, s Sahip Ata Camii Restitüsyonu Hakkýnda Bir Deneme, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, Sayý: 3, Ankara, 1982, s KATOÐLU, M., 13. Yüzyýl Konyasýnda Bir Camii Grubunun Plân Tipi ve Son Cemaat Yeri, Türk Etnografya Dergisi, Ankara, 1967, s KIZILTAN, A., Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, Ýstanbul, 1958 KOEPF, H., Osmanlý Kubbeli Camileri Üzerine Tipolojik Bir Deneme, Yapý, Sayý: 58, Aralýk 1984/6, s KOYUNOÐLU, S., Bir Kültür Cümbüþü Beypazarý, Skylife, Sayý: 1, (Ocak), Ýstanbul, 2002, s KÖPRÜLÜ, F., Türk Edebiyatýnda Ýlk Mutasavvýflar, Ankara, 1984 KÖPRÜLÜ, O.F.- UZUN, M., Akþemseddin, TDV ÝA, C: 2, Ýstanbul, 1989, s KUBAN, D., Anadolu Türk Þehri Tarihi Geliþmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazý Geliþmeler, VD, Sayý: VII, Ýstanbul, 1968, s Sinan ýn Sanatý ve Selimiye, Ýstanbul, 1997 Mimarlýk Kavramlarý, Ýstanbul, 1998 Ýstanbul Yazýlarý, Ýstanbul, 1998 KURAN, A., Ýlk Devir Osmanlý Mimarisinde Cami, Ankara, 1964 Mimar Sinan, Ýstanbul, 1986 KURU, A.Ç., Beypazarý Boðazkesen Kümbeti ve Mihrabýndaki Balýk Figürü Hakkýnda, Prof. Dr. Haluk Karamaðaralý Armaðaný, Ankara, 2002, s LUCAS, P., Voyage Du Sýeur Paul Lucas, C: I, Paris, 1712 MACQUEEN, J.G., Geography and History in Western Asia Minor in The Second Millennium B.C., Anatolian Studies, Vol. XVIII, London, 1968, s Hititler ve Hitit Çaðýnda Anadolu, (Çeviri: E. Davutoðlu), Ankara,

43 ONGAN, H., Ankara nýn 1 Numaralý Þer iye Sicili, Ankara, 1958 Ankara nýn 2 Numaralý Þer iye Sicili, Ankara, 1974 ORAL, M.Z., Anadolu da Sanat Deðeri Olan Ahþap Minberler, VD, Sayý: 5, Ankara, 1962, s ÖDEKAN, A., Kent Ýçi Çeþme Tasarýmýnda Tipolojik Çözümleme, Semavi Eyice ye Armaðan, Ýstanbul Yazýlarý, Ýstanbul, 1992, s ÖGEL, S., Anadolu Selçuklularý nýn Taþ Tezyinatý, Ankara, 1966 ÖNEY, G., Anadolu da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahþap Teknikleri, Sanat Tarihi Yýllýðý, III, Ýstanbul, 1970, s Anadolu Selçuklu Mimarisinde Antik Devri Malzemesi, Anadolu (Anatolia), Sayý: XII, 1968, Ankara, 1970, s Ankara da Türk Devri Yapýlarý, Ankara, 1971 ÖNGE, Y., Anadolu da XII. XIII. Yüzyýl Türk Hamamlarý, Ankara, 1995 Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlý Dönemlerinde Su Yapýlarý, Ankara, 1997 ÖNKAL, H., Osmanlý Hanedan Türbeleri, Ankara, 1992 Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996 ÖZ, T., Ýstanbul Camileri, I. II. Cilt, Ankara, 1997 ÖZDEMÝR, R., XIX. Yüzyýlýn Ýlk Yarýsýnda Ankara, Ankara, 1998 ÖZDEÞ, G., Türk Çarþýlarý, Ankara, 1998 ÖZGÜÇ, T., Beypazarý Çevresinden Getirilen Testi ve Damga Mühür, Belleten, C: IX, Sayý: 34, Ankara, 1945, s ÖZKARCI, M., Niðde de Türk Mimarisi, Ankara, 2001 ÖZKUL, N., ÖZMEN, A., PERROT, G GUILLAUME, E., Yazýlý Kaynaklarda Beypazarý, 1. Beypazarý Kültür ve Sanat Sempozyumu, Mayýs 1998, (Yayýnlanmamýþ Sempozyum Bildirileri) Geleneksel Beypazarý Konutlarýnda Baþ Odanýn Günümüz Ýhtiyaçlarýný Karþýlayacak Düzende Donatýlmasý, (GÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1987 Exploration Archeologique De La Galatie Et De La Bithynie, Paris, 1872 PERROT, G., Souvenirs D un Voyage Asie Mineure, Paris, 1864 PITCHER, D.E., Osmanlý Ýmparatorluðu nun Tarihsel Coðrafyasý, (Çeviren: B. Týrnakçý), Ýstanbul,

44 PÝLEHVARÝAN, N.K., vd., Osmanlý Baþkenti Ýstanbul da Çeþmeler, Ýstanbul, 2000 POLONYALI SIMEON, Polonyalý Simeon un Seyahatnamesi , (Çeviren: H. Andreasyan), Ýstanbul, 1964 RAMSAY, W.M., Anadolu nun Tarihi Coðrafyasý, Ýstanbul, 1960 RUGE,W., Lagania, Paulys Realencylopädie Der Classischen Altertumwissenchaft, Band: XII, 1, Stuttgart, 1928, s. 454 SEVÝM, A., Anadolu nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara, 1993 SEVÝN, V., Anadolu nun Tarihi Coðrafyasý I, Ankara, 2001 SEYYAH KANDEMÝR, Türkiye Seyahatnamesi I Ankara Vilayeti, Ankara, 1932 SÖZEN, M., VD., Türk Mimarisinin Geliþimi ve Mimar Sinan, Ýstanbul, 1975 ÞEMSEDDÝN SÂMÝ, Kâmus Al-a lam, C: 2, Ýstanbul, 1316 (1899) ÞENER, Y., Beypazarý Tarihte ve Bugün, Ankara, 1997 TANYELÝ, U., Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapýnýn Evrim Süreci ( yy), (Doktora Tezi), Ýstanbul, 1987 TANYU, H., Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara, 1967 TEXIER, C., TEZCAN, B., Asie Mineure Description Geographique, Historique et Archeologiuque, Paris, 1863 Nallýhan Beypazarý Çevresinden Getirilen Kaplar Hakkýnda, Belleten, C: XX, Sayý: 79, Ankara, 1956, s , 3 Levha TOURNEFORT, P., Relation D un Voyage Du Levant, Paris, 1714 TUÐLACI, P., Osmanlý Þehirleri, Ýstanbul, 1985 TUNCER, O.C., Restore Edilmesi Gereken Bir Eser Beypazarý Tekke Köyü Kara Davut Türbesi, Milli Kültür, C: I, Sayý: 7, Ankara, 1977, s Anadolu Kümbetleri -2- Beylikler ve Osmanlý Dönemi, Ankara, 1991 TURAN, O., Selçuklular Zamanýnda Türkiye, Ýstanbul, 1993 ULUENGÝN, N.Y., Osmanlý Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açýklýklarýnýn Geliþimi, Ýstanbul, 1998 UZUNÇARÞILI, Ý.H., Osmanlý Tarihi, C: I, Ankara, 1982 Osmanlý Tarihi, C: II, Ankara, 1983 Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara,

45 VARDAR, L.E.-VARDAR, N.A., Galatia Bölgesi Kaleleri / Yerleþmeleri Yüzey Araþtýrmasý: Ankara Ýli 1996, XV. Araþtýrma Sonuçlarý Toplantýsý I, (26-30 Mayýs 1997), Ankara, 1998, s VARLIK, M.Ç., Germiyan-oðullarý Tarihi ( ), Ankara, 1974 YAVUZ, A.T., Beypazarý Suluhan, III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliðler, Mayýs 1999, Ýstanbul, 2000, s Geleneksel Kârgir Yapýlarda Depreme Karþý Geliþtirilen Önlemler, TAÇ Vakfý nýn 25 Yýlý Aný Kitabý, Ýstanbul, 2001, s YÝNANÇ, R., 16. Yüzyýl Sonlarýnda Beypazarý Mahalleleri, Köyleri ve Nüfuslarý, 1. Beypazarý Kültür ve Sanat Sempozyumu, Mayýs 1998, (Yayýnlanmamýþ Sempozyum Bildirileri) YÖRÜK, M., Ýbnülemin Tasnifinde Geçen Vakýf Adlarý ( ), Ankara, 1995 YÜCEL, Y.- SEVÝM, A., Türkiye Tarihi 2, Ankara,

46 EKLER 05 BEYPAZARI Köy tüzel kiþiliði devam etmekte olup, Nüfus bulunmamaktadýr (B) Belediyeli 5. Harita: BEYPAZARI ÝLÇE HARÝTASI (Ankara Köy Hizmetleri Ýl Müdürlüðü Köy Yollarý Haritasýndan iþlenerek) BELDE VE KÖYDEKÝ YAPILAR 1 - URUÞ BELDESÝ CAMÝÝ 6 - KOZALAN KÖYÜ KARA DAVUT TÜRBESÝ 2 - BAÐÖZÜ KÖYÜ ESKÝ CAMÝÝ 7 - KABACA KÖYÜ KAYGUSUZ ABDAL TÜRBESÝ 3 - DUDAÞ KÖYÜ ESKÝ 8 - KARAÞAR BELDESÝ SÝMÝTPINARI ÇEÞMESÝ 4 - ÜREÐÝL KÖYÜ CAMÝÝ 9 - KARAÞAR BELDESÝ SÖÐÜTÇÜK ÇEÞMESÝ 5 - KUYUMÇUTEKKE KÖYÜ KARA DAVUT TÜRBESÝ 285

47 BEYPAZARI KENT PLANI 286

48 BEYPAZARI NDAKÝ TÜRK DEVRÝ YAPILARI 6. Harita (Bey.Bel. Envanter Haritasından İşlenerek) T.B. /

49 288 KORUNMASI GEREKLÝ KÜLTÜR VARLIKLARININ ADA-PARSEL VE ENVANTER HARÝTASI

50 Harita (Bey. Bel den)