Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 42, Mart 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 42, Mart 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Arş. Gör. Sedef AYYILDIZ Bitlis Eren Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. ayyildizsedef@gmail.com HİTİT DÜNYASINDA FAL ANLAYIŞI İnsanın bilinmeyene karşı duyduğu merak, gizemli olana ilgisi, geleceği öğrenme merakı ve etrafında olup bitenlerin sebebini kavrama isteği falı doğurmuştur. Günümüz insanında olduğu gibi eski çağ insanı için de geleceği tahmin etme yöntemini ve araçlarını içeren fallar, insanların en çaresiz ve en sıkıntılı olduğu anlarda kendilerini rahatlatmak için başvurdukları bir yöntem olmuştur. Anadolu da büyük bir devlet kuran ve yüzlerce yıl bu coğrafyaya hâkim olan Hititlere ait olan çivi yazılı tabletlerden, onların da falları kullandığını öğreniyoruz. Ele geçen arşivler devlet arşivi olduğu için, bu metinlerde çoğunluğu krallığı ilgilendiren meseleler ele alınmıştır. Anadolu ve Mezopotamya daki fal ve kehanet anlayışı birbirinden farklılık göstermektedir. Mezopotamya da daha sistematik olan ve kurumsallaşmış bir fal anlayışı hâkimken, Anadolu da ise her durum için farklı bir yöntem uygulanmıştır. Hititler de falların Mezopotamya daki kadar geniş bir yayılım alanı göstermemiş olmasını, Hititlerin daha rasyonalist oldukları şeklinde de değerlendirmek mümkündür. Öz Anahtar kelimeler: Hitit, Fal, Kehanet, Anadolu

2 THE CONCEPT OF ORACLE IN HITTITE WORLD Abstract The curiosity of people related to unknown, the interest related to mysterious, people s will to hear from future and to understand what s going on around became the reasons of concept of oracle. Not only for modern individuals but also for the ancient people fortunetelling becomes a relieving method for the people who feel troubled and desperate. We learn from the cuneiform tablets of Hittites who established an important empire in Anatolia and ruled hundreds of years that; they also used the oracle concepts and techniques. Due to the fact that the unearthed documents belong to the state archives the contents of them are related to matters associated to the kingship. The oracle concept of Anatolia and Mesopotamia differs from each other. While in Mesopotamia a more systematic and institutionalized oracle concept was dominant, in Anatolia various procedures and methods practiced for every different occasion. Oracles spread through in a more expanded area in Mesopotamia rather than Hittites. It is also possible to evaluate this fact related to the rationalist perspective of Hittites. Keywords: Hittite, Oracle, Fortune-telling, Anatolia M.Ö. 2. Bin yılda, bin tanrılı halk olarak bilinen Hititler, Anadolu da büyük bir devlet kurmuşlar, çevre kültürleri etkilemişler ve onların kültürlerinden de etkilenmişlerdir. Hititlerin yaşamında din son derece etkin bir rol oynamıştır. Çoğunlukla dini konularda yapılan hatalar ve ihmaller nedeniyle tanrının lanetine ve gazabına uğrayacaklarına inanmışlardır. Bu olumsuzlukları kendilerinden uzaklaştırmak üzere büyüye başvurmuşlardır. Hititlerde büyü sadece gizli güçleri etkilemek için kullanılmamış aynı zamanda dini ilgilendiren doğaüstü güçlerle de mücadele etmek için kullanılmıştır. Büyülerin (beyaz büyü, kara büyü) uzman kişiler tarafından uygulandığı, insanlara yardım etmek veya zarar vermek amacıyla profesyonelce icra edildiği anlaşılmaktadır. Büyü ritüellerine bakıldığında bu ritüellerin daha çok bir olumsuzluğun giderilmesine yönelik olarak kullanıldığı görülmektedir 1. Ancak belirli bir olaya ya da olaylara nelerin sebebiyet verdiğini araştırmak için ise çeşitli fal teknikleri kullanmışlardır. Hititler başlarına gelen her türlü olumsuzluğun herhangi bir sebepten dolayı insanlara kızmış olan tanrılardan geldiğini düşünmüşlerdir. İçinde bulundukları kötü durumdan kurtulmak için çareler aramışlardır. Kızgın olan tanrıları yatıştırmak ve tanrıların öfkesinin nedenini öğrenmek için çeşitli yollara başvurmuşlardır. Bu yollardan biri kehanet (omen) ve bir diğeri ise fal (orakel)dır. Kehanetler (Omenler) hiçbir insan müdahalesi olmadan, tanrıların insanlara verdikleri işaretlerin yorumlanmasına dayanmaktadır. Fal ise insanların tanrılardan açıklamalarını istedikleri sorulara cevaplar alabilmek için bir takım yöntemler aracılığına başvurmak suretiylekullanılmıştır. İnsanlar, Güneş ve Ay tutulmalarını, kuşların uçuşunu, anormal doğumları, kurban hayvanlarının davranışlarını kehanetlerle yorumlamışlardır. Bu kehanetlerin doğru yorumlanması ile ilahi Büyü ile ilgili olarak bkz.; V. Haas, Magie und Zauberei, RlA 7, , s ; G. Frantz-Szabo, Hittite Witchcraft, Magic and Divination, Civilizations of the Ancient Near East III-IV, (CANE III-IV), Jack M. Sason Editor in Chief, NewYork, s ; E. Reyhan, Hitit Büyü Ritüellerinin Uygulama Şekilleri Üzerine Bir İnceleme Archivum Anatolicum 6/2, Ankara 2003, s

3 öfkenin sebeplerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Uygun telafi yöntemleri kullanılarak tanrılar teskin edilmeye çalışılmıştır. Ancak anlaşıldığı kadarıyla bir süre sonra bu kehanetler de yeterli olmamış ve Hititler kendileri ile ilgili bazı sorunlara cevap alabilmek ve var olan koşullarda ne yapılması gerektiğini araştırmak için herhangi bir konuda olacak ya da olmuş olayları bazı yöntemlerle sorgulamak için fala başvurmuşlardır 2. Hititler falı hayatlarının hemen her alanında uygulamışlardır. Planlanmış bir askeri sefere çıkıp çıkmamak, Hitit ordusunun izleyeceği yol, saldırıya geçeceği yer ve zaman, kralın savaşı kazanma olasılığı, ordunun kış karargâhlarının belirlenmesi, ayrıca kral ve kraliçenin kışı geçireceği şehir, kralın hastalığının sebebi, tahta geçiş sırasında oluşabilecek olumsuzlukların sorgulanması gibi konularda fala başvurulmuştur. Hititler siyasi hususlarda da fala danışmaktadırlar. Örneğin, II. Murşili ile Mira-Kuvalya kralı Kupanta-Kurunta (CTH 68) ve II. Muvatalli ile Wiluşa kralı Alakşandu (CTH 76) arasında imzalanan her iki antlaşma metninde de ortak nokta, antlaşma yapılan krallara verilen talimatlarda kuş falına başvurulmadan kralların derhal yardıma gelmeleri hususudur. Fal sorularına gelen cevaplar tanrılardan geldiği için önemli bağlayıcılıkları vardır. Bu noktada, hükümleri konusunda fal sonucunun herhangi bir bağlayıcılığının olmamasını sağlamak için kralın, fala bakılmadan yardımın ulaştırılmasını istemiş olması mümkündür. Geniş bir uygulama alanı olan Hitit falcılığının ilginç ve onu Mezopotamya da ki örneklerden ayıran kendine özgü yanı, geleceği önceden saptamak, geleceğe ilişkin kehanette bulunmaktan çok bir takım sorunlara yanıt alabilme amacına yönelik olmasıdır Yapılan kazılar sonucunda çok sayıda dini içerikli tabletin ele geçmesi, tanrılara karşı duyulan saygının ve korkunun neticesi olmalıdır. Hititler, tanrıları memnun etmek için onlara karşı görevlerini yerine getirmeye çalışmışlardır. Bunun için tanrılara kurbanlar sunmuşlar, bayram törenleri düzenleyerek ve onlara adaklar vererek tanrıları hoş tutmaya gayret etmişlerdir. Tanrılarla doğrudan iletişim kurmak için dua ve rüyaları da kullanmışlardır. Tarihsel metinler ve ritüel metinlerde de rüyalara işaret edilmektedir. Dua metinlerinde tanrının niyetini öğrenmek için fallardan ve fal bakıcılarından söz edildiği görülmektedir. Hitit Prensi olan Kantuzili nin duası 4 Hitit dünyasında falcılığın önemini ortaya koyması açısından önemlidir. Ama (şimdi) tanrım 2 A. Dinçol, Hititler, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982, s. 89. Ayrıca fal için bkz.; B. Dinçol, Hititler de Fal ve Kehanet, Arkeoloji ve Sanat 4-5, 1979, s.6-10.; G. Frantz-Szabo, Hittite Witchcraft, Magic and Divination, Civilizations of the Ancient Near East III-IV, (CANE III-IV), Jack M. Sason Editor in Chief, NewYork, s ; A. Kammenhuber, Orakelpraxis, Träume und Vorzeichenschau bei den Hethitern, (TH 7), 1976, Heidelberg, s.7 vd.; A. Archi, Hethitische Mantik und ihre Beziehungen zur mesopotamischen Mantik, Mesopotamien und seine Nachbarn. Politische und kulterelle Wechselbeziehungen im Alten Vorderasien vom 4. bis 1. Jahrtausend v.chr. XXV. Rencontre Assyriologique internationale, Berlin 3. bis 7. Juli 1978, (CRRAI 25), H. J. Nissen J. Renger (ed.), (BBVO 1), Berlin, 1982, s.279 vd.; A. Archi, Die hethitischen Orakeltexte, Ägypten, Vorderasien, Turfan. Probleme der Edition und Bearbeitung altorientalischer Handschriften. Tagung in Berlin, Mai 1987, H. Klengel W. Sundermann (ed.), (SGKAO 23), Berlin, 1991, s.85 vd.; A. Ünal, Hititler Devrinde Anadolu Kitap 2, İstanbul:Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2003, s ; D. Schwemer, Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları. Alamet Yorumunun Türleri ve İşlevleri, Hititler ve Hitit İmparatorluğu, 1000 Tanrılı Halk. Die Hethiter und ihr Reich, das Volk der 1000 Götter, W. Jakob (ed.), Bonn, 2002, s ; R. H. Beal, Hittite Oracles, Magic and Divination in the Ancient World, Ciraolo L. Seidel J. (ed.), Leiden-Boston Köln, 2002, s ; Th. P. J. van den Hout, Omina (omens). B. Bei den Hethitern, RlA 10, a, s.88 vd.; Th. P. J. van den, Hout, Oralel (Oracle). B. Bei den Hethitern, RlA 10, b, s.118 vd.; V. Haas Hethitische Orakel, Vorzeichen und Abwehrstrategien, Berlin New York, 2008: s.1 vd. 3 A. Dinçol Hititler, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982: KUB XXX 11 öy R. Lebrun, Hymnes et prieres hittites, Homo Religious 4, Louvain-la-Neuve 1980, ; I. Sınger, Kantuzzili The Priest and The Birth of Hittite Personal Prayer P. Taracha (ed.) Silva Anatolica, Anatolian Studies Presented to Maciej Popko on the Occasion of His 65th Birthday, Warsaw, 2002, s ,

4 kalbinin derinliklerinden gelerek isteğini ve rızasını açsın. O bana hatamı (açıklama) lütfunda bulunsun ve ben de hatamı kabul edebileyim. Tanrım ya düşümde benimle konuşsun, tanrım bana isteğini açsın, (bana) (hata)mı tanıtsın da, ben de bileyim ya da falcı kadın benimle konuşsun, (ya da) kurban falcısı karaciğeri (okuyarak) bana seslensin! Metinde de görüldüğü üzere rüyalar tanrıların isteklerini açığa vurmak için kullanılan araçlar olarak görülmektedir. Hitit insanının hayatını önemli ölçüde olumsuz yönde etkileyen ve en çok korktuğu durumlardan birisi de nedenini bilmediği ve bu nedenle bir türlü baş edemediği felaket, hastalıktır. Hastalıklara sebep olduğu düşünülen en önemli neden tanrıların ihmal edilmesidir. Hitit metinlerinde geçen henkan-: veba, ölüm, salgın anlamlarını taşımaktadır. Hitit çivi yazılı belgelerden bu salgının I. Şuppiluliuma devrinde başladığı ve II. Murşili devrinde de etkisini şiddetle devam ettirdiği görülmektedir. II. Murşili'nin veba duaları (CTH 378) olarak bilinen metinlerden vebanın ortadan kaldırılabilmesi için hemen her yolun denendiği anlaşılmaktadır. Vebanın sebebi olarak ise, babası I. Şuppiluliuma'nın yaptığı haksızlıklara kızarak tanrıların, tüm ülkeye böyle büyük bir ceza verdiği ifade edilmektedir. Veba dualarında fal sorularının geçmişe yönelik olan sorunların tespit edilmesi için kullanıldığı görülmektedir. II. Murşili, ülkedeki veba salgının nedenini öğrenmek için fallara başvurmuş ve yine ayrıca kendi konuşma bozukluğunun nedenini fal yoluyla tespit etmeye çalışarak tedavi yollarını araştırmıştır. 1.Veba Duasında 5 (KUB XIV 14 + KUB XIX 1 ve KUB XIX 2) vebanın sebebinin tespiti ile ilgili olarak şöyle ifadeler geçmektedir: "Siz Tanrılar, bey[leri]m! Hatti ülkesinde veba (salgını) baş gösterdi. Ve Hatti ülkesi veba yüzünden zarar gördü. Ve çok acıya maruz kaldı. Bu yirmi yıldan fazla (oldu.) (Ve) [Hatti] ülkesi öldüğü için, bana Tuthalya nın oğlu genç Tuthalya meselesini hatırlattı. (bu yüzden) Tanrıya bir fal sorusu sordum.genç Tuthalya meselesi tanrı tarafından da saptandı.babam, Tuthalya'nın katli yüzünden [öldü]; [babamın tarafı]na geçmiş (olan) prensler, beyler, binbaşılar (ve) daha yüksek (rütbeli) subaylar (da),[bu] sebep (mesele) yüzünden öldüler. Hatti ülkesine de adı geçen bu mesele (sorun olarak) ulaştı. Ve Hatti ülkesi de [bu] mesele yüzünden ölmeye başladı ve Hatti ülkesi şimdiye kada[r çok acı çekti. Ve şimdi veba (salgını) daha da kötüleşti. Hatti ülkesi veba (salgını) yüzünden [çok] acıya maruz kaldı. ve (nüfusu) azaldı. Ama ben, Murşili, sizin h[izmetkarınız], [kalbimdeki heyecanı [yenemiyorum] vücudumda da korkuyu yenemiyorum. 370 Hastalıkla ilgili bir başka metinde kralın hastalığının sebebini araştırmak için fal sorularının sorulduğu görülmektedir. (KBo II 2 II) Arinna kentinin güneş tanrıçası, kralın hastalığı nedeniyle falda tespit edildiğinden, kral gider (ve) Arinna nın güneş tanrıçasına sığınır. Hastalıkla ilgili olarak fala başvurulan tanrılar vardır. Bunlar: Arinna nın Güneş Tanrıçası, Ankuwa nın Zawalli Tanrısı, Taht tanrısı, Ay tanrısı, Şamuha kenti Šaušgası gibi. Tapınak görevlileriyle ilgili olan bir talimatname metninden de Hitit dünyasında falın ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır 6. Bu metinde Tanrılarla ilgili olarak yapılan hizmetlerin aksatılmadan yerine getirilmesi aksi takdirde cezaların verildiği görülmektedir. Suçun tespiti için fal yoluna gidildiği anlaşılmaktadır. (KUB XIII 4 ay. IV 1-11) [Ayrıca bütün tanrıların çiftçileri olan sizler] Eğer herhangi bir [ ] olursa ya kurban ekmeğini [ ] ya da [ ] turfandaları siz çiftçiler tanrıların [ruhuna] sunarsınız. Onları tam zamanında derhal sununuz. Onları henüz (hiçbir) [insan] yemeden tanrıların ruhuna derhal ulaştırınız. Tanrılar onlara karşıdan 5 A. Götze, Die Pestgebete des Muršiliš, Kleinasiatische Forschungen 1/2, Weimar 1929, 164 vd.; Y. Arıkan, II. Murşili nin Veba Duaları, Ankara 1994, s A. Süel, Hitit Kaynaklarında Tapınak Görevlileri ile İlgili Bir Direktif Metni, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi, s. 77, Ankara 1985.

5 bakmasınlar. Eğer onları geciktirirseniz o sizin için suç(tur). Sizin için fala bakacaklar. Beyleriniz tanrılar sizin hakkınızda ne takdir ederlerse size aynı şekilde hareket edecekler. Sizi (1) sığır ve de 10 koyun ile cezalandırırlar.(o zaman) tanrıların ruhunu teskin ederler. Falların yorumlanması Hititler için önemlidir; çünkü buradaki amaç, işaretleri kullanarak, tanrıların insanlarla iletişime geçmesini sağlayıp soru ve sorunlarına cevap alabilmektir. Fal sorularının büyük bir çoğunluğu o sırada mevcut olan bir problemi çözmek için kullanılmıştır. Dolayısıyla fal soruları doğruyu yanlıştan ayırmak gibi bir maksadı yoktur. Fal metinleri ile ilgili belgeler Boğazköy, Ortaköy, Maşat ve Kuşaklı da gibi merkezlerden ele geçmiştir. Ele geçirilen arşivler kraliyet arşivi olduğu için halkın falı ne derece kullandığı konusunda yeterli bilgiye sahip değiliz. Bu merkezlerde ele geçen mektuplarda falla ilgili konulara rastlanmaktadır. Boğazköy de bulunan kuş falları ile ilgili olan bir mektup (KBo 15.28) üç kuş gözcüsü tarafından kraliçeye gönderilmiştir. Yine bir başka mektupta (KUB XXXI 101) mektubu alan ve gönderen kişinin ismi kırıktır. Ancak kral tarafından gönderilmiş olabileceği düşünülen bu mektupta kral, kuş uçuşu gözlemlerini doğru biçimde yerine getirmedikleri için görevlileri azarlamaktadır. Ortaköy-Şapinuva da ele geçen mektuplarda kraliçeden büyük krala yazılmış olan mektuplar da bulunmaktadır. Kral yada kraliyet çifti siyasi, idari ve askeri konularda yapacaklarını öğrenmek için fal çeşitlerinden birine baş vurur. Mektuptan (Or.90/1775) bir bölüm: Efendim Güneşime söyle! Hizmetkarın kraliçe şöyle der: Efendim Güneşim in huzurunda her şey iyi olsun ve Efendim Güneşim i bin tanrı hayatta tutsun ve onlar ellerini etrafında iyice sarsınlar ve korusunlar. Güneşime yaşam, sağlık, sıhhat, uzun yıllar, kudret, kuvvet versinler. Benim yanımda da her şey iyidir. Güneşim e beyime bildirdim ve zithara şehrine hareket ettim. Sonra..ve beyler bana söylediler: [.] geceledim. Şimdi zithara şehri[. ] bu günde kuşları 2 defa gördüler. Yine Ortaköy-Şapinuva da ele geçen bir diğer mektupta, kraliçe, fal için gittiği bazı şehirlerden Büyük krala bilgi vermektedir Maşat ta ele geçen bir tablette, (HKM 47) Şarla-Kurunta tarafından krala gönderilmiştir. Metinde kralın yapacağı seferle ilgili kuş falı sonucunu beklediğinden bahsedilmektedir. Maşatta bulunan bir başka mektup ise Mariya ve Habiru isimli görevliler tarafından Hitit kralına Tapikka dan (HKM 48) gönderilen kuş gözlemi ile ilgilidir. Kuşaklı da ele geçen belediye başkanı ( LÚ HAZANNU) nın Saray Memurlarının başına (GAL DUMU MEŠ É.GAL) yazdığı mektupta (KuT 49), bir rahibenin oğlunun tedavisi ile ilişkili olarak yapılan bir fal gözleminden bahsedilmektedir. Diğer bir mektup ise (KuT 50) Hattuşili isimli bir saray memuru ile birlikte kuş gözlemini icra eden Halpa-ziti tarafından kaleme alınmıştır. Bu mektupta kraliyet ailesine mensup bir kız çocuğunun gördüğü kötü bir rüya ile ilgili kuş falı konu edilmiştir 8. Hititlerin kehanet anlayışında, arada sırada meydana gelen bazı doğa dışı olaylar, yalnızca tanrılar tarafından verilen işaretler olarak yorumlanmış ve sistematik bir hale gelmemişken Babillile- 7 A. Süel, Šapinuva nın Kraliçesi Taduhepa, A. Muhibbe Darga, Anadolu da Kadın On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe, Yayına Hazırlayan: Emine Çaykara, Yapı Kredi Yayınları, 1. Baskı: İstanbul, s. 140, G., Wilhelm, (1998), Zwei mittelhethitische Briefe aus dem Gebäude C in Kuşaklı, MDOG 130,

6 rin omen inancı, bir kere tespit edilen belirti ya da görüntüden sonra meydana gelen olayların, aynı belirtiler tekrar görüldüğünde aynı şekilde yineleneceği varsayımına dayanmaktadır. Yani kulağı eksik, kusurlu bir çocuk doğduğunda ülkenin başına bir felaket geleceği ve memleketin ıssız kalacağı şeklindeki bir kehanet, tek kulağı eksik her çocuğun doğuşunda yinelenecektir 9. Hititler gözlem sırasındaki dikkat çekici işaretlere astral olaylar (ay tutulması, güneş tutulması, gezegenlerin konumları) veya dünyevi işaretlere (arazide gözlemlenen şekiller, canlılarda karşılaşılan anormallikler)- dayanan bu tümdengelimli kehanet aktivitelerini fazla önemsememişler ve bu nedenle söz konusu işaretlerin yorumlanması konusunda kendilerine yol gösterecek bir teknik geliştirmemişlerdir. Teorik içerikli bu metinler Akad literatüründe son derece kapsamlı bir külliyatı temsil etmektedir. Hitit arşivlerinde bu türde açığa çıkarılmış çok az metin söz konusu olmasına karşın, mevcut örneklerin ya Akad dilinde kaleme alındıkları ya da Akad dilinden tercüme edildikleri tespit edilmiştir. Hititlerin anlayış ve düşünce yapısına uymadığı için bir kısmı uygulama alanına konulmayan, Boğazköy de bulunan Babil kökenli kehanetlerden (omenlerden), Hititlerce en fazla kullanılanı astrolojik omenlerdir. Bunlar ay, güneş ve yıldızların işaretleri, ay ve güneş tutulmaları, kuyruklu yıldızların işaretleri gibi türlerdir. Ay tutulması kehaneti (omeni) KBo VIII 47 9: 3 Ay, 14 Gün (ay tutulursa) kral ölür, oğlu babasının tahtına geçer 10. Ay ve güneş kehanetleri (omenleri) kötüye yorumlanan kehanet türleri olarak bilinmektedir. Hititlerde fal uygulamalarının dışında, tanrılar tarafından verilen işaretler Hititçe: šagai 11 -, Sumerce: GIŠKIM işaret, belirti, terimi ile ifade edilmektedir. Kummannili Rahip Papanikri ritüelinde doğum sırasında, doğum iskemlesinin kırılması, bir işaret olarak görülmüştür. Papanikri Ritüeli (KBo V I: Bo 2011) nde kadının dinsel açıdan kirlilik içinde olduğu ve bu nedenle tanrılara kuş kurban edilerek temizlenmeye çalışıldığı anlatılmaktadır. Hititçe: papratar- sözcüğü dinsel olarak kirliliği ifade eder. Metinde de görüldüğü gibi bir kadının sağlıklı bir şekilde doğum yapabilmesi için tanrı veya tanrıçalara karşı görevlerini eksiksiz olarak yerine getirmesi gerekir. Bu konunun tespiti için fal yoluyla tanrılara sorular sorulur ve eğer bu soruların cevabı olumsuz olursa durumu düzeltmek için tanrılara kurbanlar sunulur. KBo V I öy. I (CTH 476) 12 "Kumanni ülkesinden Hattili rahip (din adamı) Papanikri şunları söyler: Doğum sandalyesinde bir kadın bulunduğu sırada doğum yapılacak yerin (doğum sandalyesinin) küveti zedelendiğinde veya bacağı kırıldığında ve kadın henüz doğurmamışsa, bu kadın o yerin içinde öylece kalır, yeniden bir tahta sandalye kurulur. Bu kadın şimdi artık (dini açıdan) temiz değildir. Hattili rahip doğum sandalyesini ve içinde bulunan alet-edevatı yükseğe kaldırır. O, bunları kapıya (şehrin dış kapısı) doğru taşırken, kapının önünde tanrı Alitapara'ya, yakarak bir kuş kurban eder. Ve (sonra) o; doğum sandalyesini ve aletleri şinapşi'ye getirir (taşır), o bunları (kadının) yakınında (başka) bir yere koyar, sonra kadın orada doğum yapar ve Hattili rahip, kadına şunları söyler: Tapınaktaki bozukluğun sebebini fal yolu ile öğren! Bu kadın fal sorularına başvurur ve eğer herhangi bir tanrıyı kızdırdıysa, ona sıvı kurban eder. Sonra rahip, doğum sandalyesinin 2 küvetini yapar ve onlar için muhafaza olarak 2 tane küvet ve 4 bacak daha yapar B. Dinçol, Hititler de Fal ve Kehanet, Arkeoloji ve Sanat : s.8. ; A. Dinçol, Anadolu Uygarlıkları, 1982, s B. Dinçol, Hititler de Fal ve Kehanet, Arkeoloji ve Sanat 4-5, 1979, 8.; A. Archi, Die hethitischen Orakeltexte Berlin 1991, s J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s F. Sommer- H. Ehelolf, Das hethitische Ritual de Papanikri von Komana (KBo V I ) Leipzig 1924.

7 Hititlere göre daha sistematik olan Hurriler aracılığıyla Babil den Hititlere geçen hatalı doğumlarla ilgili kehanetlerden (omenlerden) bir örnek (KUB VIII ): [anormal bir doğumda] sağ kulak mevcut olmadığı zaman; kralın ülkesini düşman [alacak].anormal bir doğumda sol kulak [mevcut] olmadığı zaman; kral düşmanın ülkesini fethedecek. Kötü bir doğum sonucunda ku[lak]lar boyunda bulu[nursa] adamın evi mahvolacak. Fal metinlerinde kullanılan kısaltmalar, ideogramlar, Hurrice ifadeler ve kullanılan teknik terimlerin anlamının bilinmemesi gibi nedenler fal uygulamaları sırasında gerçekleşen olayların tam olarak anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Hititçe fal metinleri Hititoloji nin ilk yıllarında içerik ve filolojik açıdan yorumlanmasında karşılaşılan zorluklar dolayısıyla pek fazla önemsenmemiş ve ilgi çekmemiştir. F. Sommer in bu metin türüyle ilgili ilk fikirleri o dönem için bu metin türüne olan bakış açısını göstermesi açısından dikkat çekicidir: Hitit yazınının biz insanoğluna böylesine yabancı olduğu bu metin türünde karşılaştığımız güçlükler şimdilik oldukça fazladır ve her ihtimal düşünülerek, mevcut bilgi eksiklikleri yüzünden itidalli bir biçimde tasdik ve teyit edilmesi gereken anlaşılmayan birçok bölüm yorumlanmadan olduğu gibi bırakılmıştır. Ritüel ve özel fal türlerine ilişkin teknik terimler nadir olarak doğru biçimde yorumlanabilmiştir. Fal neticesinin kavram yazı (İdeogram) ile ifade edildiği metin yerleri bu durumda çoğunlukla anlaşılması en güç bölümler olarak karşımıza çıkar. Metnin bu özel dilden bağımsız veya en azından nispeten bağımsız olduğu kısımları ise araştırmacı çoğunlukla sıkışık-özlü stili dolayısıyla olduğu gibi bırakmıştır. 14 Hititler, Et Falı (KUŠ/SU), Kuş falı (MUŠEN), Talih Falı (KIN), Hurri Kuş Falı (MUŠEN HURRI), Yılan Falı (MUŠ) nı kullanmışlardır. KIN FALI (Talih Falı) Kuş falıyla birlikte en yaygın olarak kullanılan fal türüdür. Anadolu kökenli olduğu anlaşılan bu falın nasıl uygulandığına dair bilgilerimiz kısıtlıdır. KIN Sumerogramı Hititçe aniiat 15 -, aniur- 16 ifadesine karşılık gelen iş, amel, eser manasına gelmektedir. MUNUS ŠU.GI yaşlı kadın olarak tanımlanan uzmanlar tarafından gerçekleştirilmektedir. KIN falı; sorgulama, talep edilen cevap, uygulama ve amaçlanan sonuç olmak üzere birkaç bölümden oluşmaktadır. Talep edilen cevap olumlu olsun veya olumsuz olsun şeklinde belirtilmektedir. Fal işlemi ile ilgili raporu kapsayan bir başka bölümden sonra son olarak olumlu veya olumsuz olduğuna dair fal sonucunu içeren bir bölüm gelmektedir. Falın gerçekleştiği alan iki bölüme ayrılmış bir çeşit oyun tahtasını andırmaktadır. Söz konusu bölümlerden biri soruları soran kimse, yani kral için rezerve edilirken diğer kısmın karşı taraf için tayin edildiği anlaşılmaktadır. İşaretlerin fal tahtası üzerinde belirli bir şablona uygun olarak yerleştirildiği düşünülmektedir. Fal işlemi her biri farklı kavramları temsil eden bu işaretlerin yorumlanmasına dayanmaktadır. KIN Fallarında bir grup işaret söz konusudur: ilk sırada Gökyüzünün Güneş Tanrısı, Taht Tanrıçası ve Kader Tanrıçaları na ait tanrı sembolleri kullanılmaktadır. Ön kısım, uzun yaşam vb. pozitif sembolleri; hastalık, kötülük, yaramazlık, düşman K.,Riemschneider, Babylonische Geburtsomina in hethitischer Übersetzung, StBoT 9, Wiesbaden, 1970, ; G., Şahinbaş-Erginöz, Hititlerde Anatomi ve Tıp, İstanbul, F., Sommer, Die Ahhiyawa Urkunden, München, 1932: s J., Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s J., Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.22.

8 saldırısı, tanrının öfkesi gibi ifadeler negatif sembolleri temsil etmektedir. Tanrılar olarak tanımlanan işaret grubunun ise tarafsız olduğu anlaşılmaktadır 17. MUNUS ŠU.GI (Yaşlı Kadın/Bilge Kadın) çeşitli simgesel nesnelerin arasındaki ilişkileri yorumlamaktadır. Bu faldaki simgesel nesnelerin en az bir kısmı hareketlidir. Yaşlı kadının bu nesneleri nasıl harekete geçirdiğini ve bu simgesel nesnelerin neye benzedikleri bilinmemektedir. Bu nesnelerin zaman zaman yöneltilen sorunun içeriklerine göre adlandırıldıkları görülmektedir ve genellikle her fal için sürekli hazır bulundurulan simgeler mevcuttur 18. Sonucun kesinliğinden emin olabilmek için falın birkaç kez tekrarlanabildiği görülmektedir. Bu zaman dilimi ikinci gün üçüncü gün şeklinde belirtilmektedir. KIN Falı uygulandıktan sonra sonucun teyit edilebilmesi için kuş falı veya bağırsak falı ile yapılan bir kombinasyona başvurulduğu da görülmektedir. Falların sağlaması yapılırken iki, üç ve hatta dört farklı tekniğe başvurulduğu tespit edilmiştir. KIN falı örneği (KUB XXII 25): Ey tanrı KIN falı aynı şekilde olumlu olsun. Topluluk doğruluğu ve dinçliği aldı. Ve onu krala verdi. 2. Gün tanrıça Hannahanna uyandı ve tanrı Zababa yı iyi (bir şekilde) aldı ve Hatti halkına verdi. 3. Gün tanrılar uyandılar. Savaşı ve yolu alırlar. Sonradan taht olumlu KUŠ/SU 19 (Et Falı) Et falı LÚ HAL, LÚ AZU tarafından tarafından uygulanmaktadır. Kurbanlık bir koyunun iç organlarına özellikle karaciğerine bakılarak yürütülen bu fal türü karaciğer üzerindeki her türlü kıvrım, şişlik, leke ve renk bozukluklarının yorumuna dayanmaktadır. M.Ö. 3. Binyıldan itibaren Babil de, kurbanlık koyunun iç organlarındaki olağan dışı olaylar gözlemlenmiş ve bu uygulama sırasında karaciğerin yanı sıra akciğerin, yüreğin, kalın bağırsakların, göğüs kemiğinin ve omurganın durumu otopsi yoluyla incelenmiştir. Genelde onbir kısmın yada organın durum ve biçimleri gözlemlenmiş; aralarında safra kesesinin de bulunduğu bu organlara karaciğerin bölümleri gözüyle bakılmıştır. Karaciğer kurtçuklarının açtıkları delikler de ek özellikler olarak fal açısından önem taşımıştır. Soru genelde Güneş Tanrısı Şamaş a ve Hava Tanrısı Adad a yöneltilirdi. Bu tanrıların Babil inancında, kehanet tanrıları olarak geleceği iç organlara işlediğine inanırlardı 20. Kralın ölümünün sorgulanması, düşmanlar, ordu, bir sefer sırasında ordunun davranışı ile ilgili konular ele alınmıştır. Babil de olduğu şekliyle iç organları ve özellikle karaciğer bakıcılığı omenleri, Hititlerde yerleşmemiş, Hititler hayvan iç organları ve karaciğer bakıcılığı omenlerinden KUŠ/SU et fallarını geliştirmişlerdir. Bu fal türünde genel anlamda, organlarda gözlenen belirtilere göre, kendi sordukları sorulara olumlu ya da olumsuz yanıtlar almak şeklinde uygulanmıştır. Babil ciğer bakıcılığı omenlerini kullanan Hurriler Akad terminolojisi yerine çoğunlukla Hurrice terimleri kullanmışlardır. Hititlerin kendilerine özgü olan KUŠ (et) fallarında da Hurrice terimler ve özel A., Dinçol, Hititler, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982, s ; B., Dinçol, Hititler de Fal ve Kehanet, Arkeoloji ve Sanat 4-5, 1979, s A. Archi, Il sistema KIN Della divinazione ittita, Oriens Antiques 13, Rom 1974, ; D. Schwemer, Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları, 1000 tanrılı Halk Hititler, 2002, s M. Schoul, Die Terminologie des hethitischen SU-Orakels, AoF 21, 1994, s ; Teil II, AoF 21, s W. G. Lambert, Questions Addressed to the Babylonian Oracle. The Tamitu Textes: Jean Georges Heinz (Derl.), Oracles et propheties dans l antiquite, Paris 1997, s.85-98; Ivan Starr, Queries to the Sungod. Divination and Poitics in Sargonid Assyria, Helsinki 1990.(State Archives of Assyria 4) ; Daniel Schwemer, Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları, 1000 tanrılı Halk Hititler, 2002, s.453.

9 likle bu terimlerin ilk heceleri şeklinde kısaltılan tabirler kullanılmıştır. Bunu yanı sıra az sayıda Akadca ve Sumerce teknik terimler de yer verilmiştir 21. Karaciğerin belli bir bölümüne Babilliler šulmu yani sağlık adını vermişlerdir. Hititçe metinlerde bu bölüm için Hititçe sözcük kullanılmış, diğer yandan Hurrice sağlık/esenlik/yaşam anlamına gelen keldi sözcüğünün kullanıldığı da görülmektedir. Babilce ve Hurrice olan kehanet metinleri Hititçeye çevrilmiştir 22. Et fallarıyla ilgili terminoloji de Hurri dilinden alınmış sözcükler kullanılmıştır ve bu durum Hurrilerin Anadolu da oldukça değer gören ve en az yerel KIN Falları kadar başvurulan söz konusu bu falların aktarılmasında ne derece etkili olduklarını açıkça ortaya koymaktadır. Et falı örneği:(kub XXII 70) Kral Arušna kenti tanrısına gidecek (ve) bu günlerde (ondan) af dileyecektir. (Ama daha) önce aletleri dışarı çıkaracaklardır. Ey tanrı, bunu uygun buluyorsan, et işaretleri olumlu olsun. ni; o solda ayrıl(mış)tır. ši; silah solda ezilmiştir. šuti, solda 12 bağırsak kıvrımı-olumlu šašt Falı (Yatak Falı, Koyun Falı) Yatak falı (hit. šašt-) bu fal türü ile oldukça nadir olarak karşılaşılmaktadır. yatak falı çerçevesinde et falı için kesilecek olan bir koyunun davranışları belirli bir yer ve zamanda gözlemlenerek kayıt altına alınırdı. Falı icra eden kişi koyunun olumlu veya olumsuz olduğunu sorgulardı. Et falı gibi bu falın da LÚ HAL, LÚ AZU tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu fal türü ile ilgili bilgiler oldukça kısıtlıdır. Genellikle šašt(a)- falları KIN falları ya da Hurri-Kuş falları gibi diğer kehanet teknikleri ile birlikte uygulanırdı. Bu metinlerin kamzuriti ve pakmariti kelimelerinden dolayi Hurrice olduğu düşünülmektedir 23. Bu fal türünde ele geçen metinlerin sayısı Et, KIN ve Kuş fallarına nazaran çok daha azdır. Yatak falı ile ilgili metin (KUB XVIII 11): Falcı tarafından (sorulan) soru öncekiyle aynıdır. İlk koyun olumlu ve ikincisi (koyun) olumsuz olsun. İlk koyun ilk ağıldadır ve ilk yatak sol taraftadır. (Koyun) arkada sağ taraftakine itilir. kamzuruti ve pakkuriti de hiçbir şey yapmadı. (Bunu bir et falı takip eder.) İlk et: nipašuri, šintahi ve tanani. Sağdaki gürz. Göğüs teki yol arkasına yukarıdan bakar; on bağırsak kıvrımı olumlu. İkinci koyun ilk ağıldadır. İlk yatak sol taraftadır. (Koyun) arkada sağ taraftakine getirilir; kamzuriti de dilini sağ tarafa çıkarır ve onu ısırır. Fakat sonradan onu geri çekmez. (Bunu et falı izler) İkinci et: Bir temni-olumsuz. MUŠEN Falı 24 (Kuş Falı) Bu fal türü LÚ MUŠEN.DÙ veya LÚ IGI.MUŠEN tarafından icra edilmektedir. Kuş fallarının Anadolu menşeli olduğunu söylemek mümkündür. Metinlerden kuşların uçuşları, konmaları, kalkışları ve kuşlara dair hemen her hareketin izlenerek kayıt altına alındığı anlaşılmaktadır. Kuşun ilk kez nerede görüldüğü kaydedilmiştir. Kuşun gözlem alanı içindeki uçuşu gelmek (uwa-) fiili ile ifade edilirken, kuşun gözlem sahasının dışına çıktığı durumlarda ise gitmek (pai-) fiili kullanılmıştır. Kuşların hareketleri izlenirken bir akarsudan ve yoldan bahsedildiği görülmektedir. Kuş falları, fal bakıcısının isminin sonuçta verildiği tek fal türüdür B. Dinçol, Hititler de Fal ve Kehanet, 1979, s. 8, D. Schwemer, Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları, 1000 tanrılı Halk Hititler, 2002, s S., De Martino, Hittite Oracles on the Behavior of the Sacrificial Ram at the Time of Its Slaughter, Investigationes Anatolicae Gedenkschrift für Erich Neu, Klinger J. Rieken E. Rüster Ch. (ed.), StBoT 52, Wiesbaden, 2010, s Kuş falları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. A. Archi, L ornitomanzia Ittita, SMEA XVI, 1975,

10 Kuş falı örneği ( KUB XVIII 5): Kavak üzerinde olan alliya ayrıldı ve işaret(?) geldi: o nehrin arkasında, arkadan yukarı (geldi). Güzel (bir uçuştan) geldi ve nehrin ötesine geldi. Sonra öte taraftan TAR-uan gitti. MUŠEN HURRI Falı (Hurri Kuşu Falı) İsminde kuş geçmesine rağmen burada kuş fallarından farklı bir uygulama söz konusudur. Bu fal türü kuş fallarını icra eden uzmanlar tarafından değil LÚ HAL, LÚ AZU tarafından yürütülürdü. MUŠEN HURRI ile ilgili metinler incelendiğinde HURRI-kuşlarının uçuş rotalarına ilişkin herhangi bir betimlemeye yer verilmemiş olduğu görülmektedir. Falların konu edildiği metinlerde sadece sonucun olumlu veya olumsuz olduğu belirtilmiştir. HURRI-kuşunun, soruları olumlu veya olumsuz şeklinde cevaplaması talep edilmiştir. Fal etkinliğinin, bağırsak falındaki aynı görevli tarafından icra edilmiş olması HURRI-kuşu nun bağırsaklarının bir koyunun bağırsaklarıyla benzer şekilde incelenmiş olabileceğini düşündürmektedir. Ancak koyunun bağırsakları üzerinde yapılan fal gözlemlerinde ayrıntılı betimlemelere yer verilmesi söz konusu iken, HURRI-kuş fallarında nadir olarak bu tür bilgilerin verilmiş olduğu görülmektedir. (KUB XXII 70 ay ) Zarniya-ziti nin, aletleri koruyucu tanrının kaya tapınağına taşımış olduğuna gelince: [Ey tanrı, eğer (bunun için)] Zarniya-ziti nin kefaretini hiçbir şekilde istemedinse, HURRI kuşu olumlu olsun-olumsuz. Ey tanrı, Zarniya-ziti nin kefaretini istemiş olduğuna gelince: Ey tanrı, kurbanla birlikte her[hangi] bir şey [istiyor] musun? (Eğer öyleyse), HURRI kuşu olumsuz olsun - olumsuz. Ey tanrı, eğer kefareti adı geçen kurbanla birlikte istiyorsan, söylendiği gibi, HURRI kuşu olumlu olsun - [olumlu]. Ey tanrı, altınla birlikte (başka) bir şey (de) istedin mi? (Eğer öyleyse), HURRI kuşu olumsuz olsun olumsuz. Ey tanrı, eğer kefareti adı geçen kurban ve altınla birlikte istedinse, söylendiği gibi, HURRI kuşu olumlu olsun olumlu. Kurban olarak 2 koyun saptandı. Ve altınla birlikte 2 şekel (ağırlığında) yıldız biçiminde bir alet sa[ptandı]. 376 MUŠ (Yılan Falı) MUŠ (Yılan Falı) falına ilişkin çok az vesika ele geçmiştir. MUNUS ŠU.GI tarafından yapılan bir fal uygulamasıdır. Bu fal türünde su içindeki yılanların hareketleri gözlemlenmiştir. Falın uygulandığı alan bölümlere ayrılır ve her bir bölüme somut ve soyut bazı isimler verilir. Yılanın bu bölümler arasındaki hareketinden yorumlar çıkarılır. Olumlu (SIG 5) veya olumsuz (NU.SIG 5) bir cevabın talep edildiği bir sorunun ardından havuzun içine koyulan bir su yılanına sembolik bir isim verilerek fal etkinliğine giriş yapıldığı anlaşılmaktadır. Havuzdaki noktalar çeşitli yapı, yer, ve kavramları sembolize eder. Dini yerler, (tapınak, tapınak bayramları, tapınak ve evin ocağı), somut kavramlar (ev, kral sarayı, büyük kapı, hapishane,), soyut kavramlar (yıl, uzun yıllar, hayat, gelecek günler, ölüm tehlikesi, günah, hastalık, isyan, kargaşalık), olarak sınıflandırmak mümkündür 25. Zaman zaman yılanın havuzun etrafında yüzdüğü, bazı metinlerde balık yakaladığı ve hatta balığı nerede yediğinin not düşülmüş olması dikkat çekicidir. Bir metinde [.] onun boynunu ısırdı 26 şeklinde bir ifade geçmektedir. Yılan falı sorusu (IBoT I 33 ay ): Bu kötü işaretler, niçin ortaya çıktı? Hatti ülkesi yok olacak mı? (Şayet öyleyse), bu olumsuz olsun. Biz Hatti ülkesinin başının Yılanını Tanrıların Festivaline çağırdık. O kalktı. O havuzun içinde döndü ve aynısı.iki(nci aşamada): O Kapının önünden geri geldi ve 25 E. Laroche, Lecanomancie Hittite RA 52/3, 1958, s ; B. Dinçol, Hititler de Fal ve Kehanet, 1979, s.10.; D., Lefevre-Novaro, A., Mouton, Aux origines de l ichthyomancie en Anatolie ancienne. Sources textuelles et données archéologiques, Anatolica 34, 2008, s KUB XLIX 1 IV 24

11 o tepede [durdu.] Aynısı Saray da (oldu). Üç(üncü aşamada): O Kapının önünden geri geldi ve o kalktı. O havuzda döndü ve aynısı Uzun Ömür de (gerçekleşti). Bu falları uygulayan uzman kişiler vardır ve bunların pek çoğu Babil kökenlidir ve terminolojiyle birlikte bu meslek isimleri de Hititçeye girmiştir. Bu falları uygulayanlar, LÚ HAL kahin,, LÚ AZU doktor, ciğer falcısı, LÚ MUŠEN.DÙ, LÚ IGI.MUŠEN kuş yakalayıcısı, kuş falcısı, MUNUS ŠU.GI yaşlı kadın, falcı, talih falcısı, yılan falcısı, büyücü, görevlilerdi. Bunlar farklı fal türlerinde görev almışlardır. Bu uzmanlar, ritüellerde de görev almışlardır. LÚ HAL ve LÚ AZU hayvan iç organ bakıcılığında LÚ MUŠEN.DÙ, LÚ IGI.MUŠEN kuş bakıcılığında MUNUS ŠU.GI MUŠ (yılan) ve KIN (talih) fallarını uygulamışlardır 27. Fal metinlerini içeren tabletlerin çoğunluğu, fal işleminin icrası sırasında yazıldığından okunması güç belgelerdir. Falların kendilerine özgü teknik terimleri ve çoğu zaman kısaltılmış bazı deyimlerin kullanılmış olması, metinlerin okuma ve anlama zorluğunu artırmaktadır. Bu metinler incelendiğinde, falların uygulamasının genellikle aynı olduğu ortaya çıkmaktadır. Önce fala konu olan soru sorulmakta, sonra da ne tür fal yapılıyorsa, onun uygulamasına geçilmekte ve saptanan olumlu ve olumsuz sonuç kaydedilmektedir. Eğer falın sonucu istenilen biçimde değilse diğer sorularla fala devam edilmektedir. Ancak bazı hallerde de bir fal türünde elde edilen yanıt diğer fal türleriyle kontrol edilmekte ve böylelikle fal sonucunun mümkün olduğu kadar doğru olarak tespit edilmesi için, çaba gösterildiği anlaşılmaktadır 28. Fal metinlerinde kullanılan bazı terimler: Fal metinlerini tam olarak anlayabilmek için bu metinlerde geçen terimlerin tam olarak incelenerek anlaşılması oldukça önemlidir. Akadca (g)iškimmum, ittu(m) ve biru(m) sözcükleri kehanet ve alamet sözcüklerine karşılık gelmektedir. GISKIM alamet sözcüğü Sumerce den geliştirilmiş bir formdur ve Hititçe metinlerde de (G)ISKIM Sumerogramı (Akadcalaştırılmış formda IŠ-GIM) şeklinde kullanılmıştır. Hititçede ise bu ifade šagai- olarak bütün fal ve kehanet türleri, mevcut bağırsak ve kuş falları ile rüya yorumlarını içeren metinlerde karşımıza çıkmaktadır. šagai- anlam bakımından bir nitelik i ifade etmek için kullanılmaktadır. örneğin; ciğer gözleminde, ciğer veya sembol bir şahsın özelliği olarak işaret manasına da gelmektedir. šak(k)- 29 bilmek, öğrenmek, bilgi edinmek ifadesi- idum, edum bilmek, öğrenmek ifadesinden geliştirilmiş bir form olan Akadca ittum gibi verbal bir isme dayanan bir sözcük formudur. Bu verbal sözcüğün türevleri olan šakiia- ve šakiiahh- sözcükleri ise sırasıyla açığa çıkarmak, ifşa etmek ve kehanette bulunmak (ayrıca metinlerde GIŠKIM-ahh- şeklinde de görülmektedir.) manasına gelmektedir. išiiatar bildiri, kehanet ve išiiahhuuar kehanette bulunma, sözcükleri išiyahh bildirmek filinden türetilmiş formlardır. İterativ formda kullanılan išiiahhišk- ise araştırmak manasına gelmektedir A. Kammenhuber, Orakelpraxis Traume und Vorzeichenschau bei den Hethitern, (TH7), Heidelberg, 1976, ;Theo van den Hout, Oralel (Oracle). B.. Bei den Hethitern RlA 10, , s A., Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, 1982: s J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.87.

12 handai- 31 fiili düzenlemek, ayarlamak anlamına gelmektedir ve medyopassiv formda kullanılmıştır ve çoğunlukla Sumerce SIxSA formu ile birlikte geçer ve fal sayesinde tespit edildi manasına gelmektedir. Fal sorgulamasına karşılık gelen Hititçe wekuwar sözcüğü ise wek- 32 rica etmek, talep etmek, fal sayesinde karara bağlamak kökünden türetilmiş bir formdur. Hititçe metinlerde yine IR, IR TUM logogramı da benzer bir anlamda kullanılmıştır 33. Fal ile ilgili olarak kullanılmış olan bir başka terim ise ariia 34 - fal sayesinde karara bağlamak fiil kökünden türetilmiş ariiašeššar sözcüğüdür. Söz konusu bu fiili Latince orare, oraculum sözcükleri ile ilişkilendirmek mümkündür. Hititçe zila- terimi fal bulgularını tanımlamak için kullanılan bir sözcüktür. zilaš NU.ŠE Fal bulgusu (işareti) olumsuzdur. urki 35 - sözcüğü ise fal bulgusu olarak yorumlanmaktadır. KIN fallarında sembollerin hareketleri, karaciğer gözlemlerinde ise parazit delikleri fal bulgusu olarak kabul edilmiştir. SONUÇ İnsanoğlu fala, başına gelebilecek olayları önceden öğrenmek, gelecek hakkında bir takım bilgiler elde etmek maksadıyla başvurmuştur. Tanrılara belirli sorular sormak suretiyle gerçekleştirilen, olmuş ya da olacak olayları bazı yöntemlerle sorgulamak, fal (orakel) olarak tanımlanmış ve suni olarak meydana getirilmişlerdir ancak kuyruklu yıldız, güneş tutulması, deprem veya çocuk düşükleri gibi sıra dışı doğa olayları en başından beri kehanet (omen) olarak adlandırılan tanrısal işaretler olarak yorumlanmıştır. 378 Tarihi belgelerde, bir sefere çıkmadan önce fala bakıldığı kayıtlıdır yine dua metinlerinde de tanrının niyetini öğrenmek için fallardan ve fal bakıcılarından söz edilmektedir. Mektuplarda fal bakılacak şehirlerin isimlerinin listesi verilerek rotalar çizildiği görülmektedir. Fallar ritüellerin de bir parçası olmuştur. Dolayısıyla fal soruşturmaları, tanrının öfkesinin bir yansıması olarak ya adakların ihmal edilmesi gibi geçmişteki bir olayı açığa çıkarmak için kullanılmış kralın kışı geçireceği yerin tespiti gibi gelecek bir olayda tanrının niyetini öğrenmek amacıyla kullanılmıştır. Hitit çivi yazılı metinler ilk olarak ele alındığı tarihlerde fal metinlerine gereken önem gösterilmemiştir. Çünkü fal metinlerinin gerek okunmasındaki güçlükler ve gerekse kullanılan kısaltmalar diğer yandan fal uygulamalarının nasıl yapıldığı hakkındaki belirsizlikler bunlara neden olmuştur. Fakat fal metinleri, yıllık metinleri, kralların kaleme aldıkları özür ve dua içerikli metinler de, görülmeyen özellikte yansız metinlerdir. Fal, Hititlerin din ve devlet yaşamında son derece geniş yer tutan bir uygulamadır; fal sonucunda elde edilen cevaplar politik gelişmeler-askeri girişimler gibi- kültsel törenlerin uygun bir şekilde yerine getirilip getirilmediği noktasında izlenecek yol ile ilişkili bir karar alınmasına da yardımcı olurdu. Kraliyet çiftinin siyasi, idari ve askeri konularda yapacaklarını öğrenmek için fala başvurduğu görülmektedir. Şapinuva da ele geçen kraliçeden büyük krala gönderilen bu mektuplardan birinde kraliçenin fal uygulamaları yapılacak olan alanları tespit etmek için ön 31 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s V. Haas, Hethitische Orakel, Vorzeichen und Abwehrstrategien, 2008: s J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.29, J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, 1952, s.235.

13 hazırlık yaptığından bahsedilmektedir. IV. Tuthaliya nın askeri fermanı olarak bilinen bir metinde, ordunun terhisi hususunda karar verilirken yine fala başvurulduğu görülmektedir. Bunun dışında kraliyet ailesine mensup kimselerin kişisel sorunlarıyla ilgili, hastalık, kötü rüya, entrika ve lanetleme vb. konularda da düzenlenmiş olan fal uygulamaları vardır. Elimize ulaşan belgelerde fal sorularının kral, kral ailesine mensup kimseler veya yüksek dereceli memurlar ile ilgili olsa da bu fal sorgulamalarını, sadece Hitit devletinin yönetici tabakası ile sınırlandırmamak gerekmektedir. Fal uygulamalarına, bakıldığında fala çoğu kez, Tanrının öfkesine neden olabilecek günahların yani tanrısal öfkenin nedenlerini tespit etmek maksadıyla başvurulduğu görülmektedir. Fal ile ilgili metinlerde, kullanılan terminoji incelendiğinde Hititlerin fal ve kehanet ile ilgili uygulamalarda Mezopotamya kültürünün ne denli etkisi altında kaldıkları görülmektedir. Hititler, Babil kültüründen etkilenmişlerdir ancak söz konusu bu etki fal ve kehanet ile ilgili metinlerde görüldüğü kadarıyla direkt olarak almamışlar ve kendi kültürlerine uyarlayarak kullanmışlardır. Fal metinlerinden anlaşıldığı üzere sıradan halkın fal uygulamalarını ne derece kullandığına dair net bir bilgiye sahip değiliz. Fal metinlerinde çoğunlukla askeri rotalar ve devleti ilgilendiren meseleler ile ilgili konular ele alınmış olsa da, kraliyet ailesine mensup kimselerin tahttan indirilmesi ile ilişkili gelişmeler ve saray görevlilerini ilgilendiren konularda yer almaktadır. Aile mensuplarının ölümünden sonra onlara hediye sunarak ruhlarının yatıştırılmaya çalışıldığını ancak fal metinlerinden öğrenebilmekteyiz. Bu vesikalar yardımıyla geçmişte yapılmış olan haksızlıklar ortaya çıkarılmakta ve bunların kral tarafından öğrenilmesi de sağlanmaktaydı. Fal metinlerinde karşılaşılan diğer bir konu ise ritüel kirlilik nedeniyle ortaya çıkan sorunlarla ilişkilidir. Bu metinlerde söz konusu döneme ait resmi dökümanlara yansımamış, hakkında çok az bilgi sahibi olduğumuz politik mücadeleler ile ilişkili bir takım ipuçlarını bulmakta mümkündür. 379 KAYNAKLAR Alp, S., (1991), Hethitische Briefe aus Maşat-Höyük, Ankara Alp, S., (1991), Hethitische Keischrifttafeln aus Maşat-Höyük, Ankara Alparslan, M., (2006), II. Murşili ve Dönemi, İstanbul. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Archi, A., (1975), L ornitomanzia Ittita, SMEA XVI, s Archi, A., (1974), Il sistema KIN della divinazione ittita, Oriens Antiquus 13, s Archi, A., (1982), Hethitische Mantik und ihre Beziehungen zur mesopotamischen Mantik, Mesopotamien und seine Nachbarn. Politische und kulterelle Wechselbeziehungen im Alten Vorderasien vom 4. bis 1. Jahrtausend v.chr. XXV. Rencontre Assyriologique internationale, Berlin 3. bis 7. Juli 1978, (CRRAI 25), Nissen H. J. Renger J. (ed.), (BBVO 1), Berlin, s Archi, A., (1991) Die hethitischen Orakeltexte, Ägypten, Vorderasien, Turfan. Probleme der Edition und Bearbeitung altorientalischer Handschriften. Tagung in Berlin, Mai 1987, Klengel H. Sundermann W. (ed.), (SGKAO 23), Berlin, s Dok- Arıkan, Y., (1994), II. Murşili nin Veba Duaları (CTH 378), Ankara. (Yayımlanmamış tora Tezi)

14 Cirao- Beal, R. H., (2002) Hittite Oracles, Magic and Divination in the Ancient World, lo L. Seidel J. (ed.), Leiden-Boston Köln, s Beckman, G., (1983), Hittite Birth Rituals, (StBoT 29), Wiesbaden. Beckman, G., (2002), Hittite Oracles, Magic and Divination, s Boissier, A., (1935), Mantique Babylonienne et Mantique Hittite, Paris. Cohen, Y., (2007), Akkadian Omens from Hattuša and Emar: The šumma immeru and šumma ālu Omens, ZA 97, s Darga, M. (2013), Anadolu da Kadın, On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe, Yapı Yayınları, 1. Baskı, Yayına Hazırlayan: Emine Çaykara, İstanbul. De Martino, S., (1992), Die mantischen Texte, (ChS 1/7), Roma. Time Klin- De Martino, S., (2010), Hittite Oracles on the Behavior of the Sacrificial Ram at the of Its Slaughter, Investigationes Anatolicae Gedenkschrift für Erich Neu, ger J. Rieken E. Rüster Ch. (ed.), (StBoT 52), Wiesbaden, s Kredi Dinçol, A., (1982), Hititler, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 1. Cilt, İstanbul, s Dinçol, B., (1979), Hititler de Fal ve Kehanet, Arkeoloji ve Sanat 4-5, s Frantz-Szabo, G., (1995), Hittite Witchcraft, Magic and Divination, Civilizations of the Ancient Near East III-IV, (CANE III-IV). Jack M. Sason Editor in Chief, NewYork, Deu- Friedrich, J., (1952), Hethitisches Wörterbuch, Kurzgefasste kritische Sammlung der tungen hethitischer Wörter, Heidelberg. Friedrich, J., (1957, 1961, 1966), Hethitisches Wörterbuch, Erganzungsheft 1,2,3., Heidelberg. Göetze, A., (1929), Die Pestgebete des Muršiliš, Kleinasiatische Forschungen 1/2, Weimar. Göetze, A., (1933), Die Annalen des Muršiliš (MVAeG 38). Göetze, A., (1957), Kleinasien, Munich. (Con- Güterbock, H. G., (1956), The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son, Mursili II tinued), JCS 10/3, s Haas, V., ( ), Magie und Zauberei, RlA 7, s Haas, V., ( ), Ritual. B. Bei den Hethitern, RlA 11, s Haas, V.,, (2008), Hethitische Orakel, Vorzeichen und Abwehrstrategien, Berlin-New Haas, V.; Wegner, I, (1988), Die Rituale der Beschwörerinnen SAL ŠU.GI, Teil I: DieTexte, (ChS I/5), Roma. York. Hoffner, H. A., (1993), Akkadian šumma immeru Texts and Their Hurro- Hittite Counterparts, The Tablet and the Scroll. Near Eastern Studies in Honor of William W. Hallo, Cohen M. E. Snell D. C. Weisberg D. B. (ed.), Bethesda, s Hout, Th. P. J. van den, ( a ), Omina (omens). B. Bei den Hethitern, RlA 10, s

15 Hout, Th. P. J. van den, ( b), Oralel (Oracle). B. Bei den Hethitern, RlA 10, s Imparati, F., (1985), Auguri e scribi nella società ittita, Fs Bresciani, s Kammenhuber, A., Orakelpraxis, Träume und Vorzeichenschau bei den Hethitern, (TH 7), 1976, Heidelberg. Kimball, S.E., (2000), Hittite ariya-: Consult an Oracle?, Gs Carter, s Kimball, S.E., (2000), Hittite ariya-: Consult an Oracle?, 196 ASOR Meeting Abstracts, s Klinger, J., (1998), Zur Historizität einiger hethitischer Omina, AoF 25, s Košak S.; Müller, G. G. W., ( ), hethiter.net/: Catalog. Lambert, W. G., (1997), Questions Addressed to the Babylonian Oracle. The Tamitu Textes: Jean Georges Heinz (Derl.), Oracles et propheties dans l antiquite, Paris, s Laroche, E., (1971), Catalogue des Textes Hittites, Paris. Laroche, E., (1952), Elements d haruspicine Hittite RHA 54, s Laroche, E., (1958), Lecanomancie Hittite RA 52/3, s Laroche, E., (1970), Sur le vocabularie de l haruspicine Hittite RA 64/2, s Par- Laroche, E., (1971), Catalogue des textes Hittites. Études et Commentaires. is:klincksieck Lebrun, R., (1980), Hymnes et prieres hittites, Homo Religious 4, Louvain-la-Neuve. Lefevre-Novaro, D., Mouton, A., (2008), Aux origines de l ichthyomancie en Anatolie ancienne. Sources textuelles et données archéologiques, Anatolica 34, s Hoffner, H. A., (1993), Akkadian šumma immeru Texts and Their Hurro-Hittite Counterparts, Fs. Hallo, Reyhan, E., (2003), Hitit Büyü Ritüellerinin Uygulama Şekilleri Üzerine Bir İnceleme Archivum Anatolicum 6/2, Ankara, s Riemschneider, K., (1970), Babylonische Geburtsomina in hethitischer Übersetzung, 9, Wiesbaden. StBoT Salvini, M.; Wegner, I., (1986), Die hethitisch-hurritischen Rituale des AZU-Priesters, Teil 1, Die Texte, (ChS I/2), Roma. Schoul, M., (1994), Der Terminologie des hethitischen Textex KBo XVI 97 unter vergleichender Berücksichtigung akkadischer Orakeltexte und Lebermodelle I, AoF 21, s Schoul, M., (1994), Die Terminologie des hethitischen SU-Orakels. Eine Untersuchung auf der Grundlage des mittelhethitischen Textes KBo XVI 97 unter vergleichender Berücksichtigung akkadischer Orakeltexte und Lebermodelle II, AoF 21, s