MEDENİYETLER MİRASI DİYARBAKIR MİMARİSİ

Transkript

1 MEDENİYETLER MİRASI DİYARBAKIR MİMARİSİ Editör Yrd. Doç. Dr. İrfan YILDIZ Diyarbakır

2 DİYARBAKIR VALİLİĞİ KÜLTÜR VE SANAT YAYINLARI-3 MEDENİYETLER MİRASI DİYARBAKIR MİMARİSİ Editör Yrd. Doç. Dr. İrfan YILDIZ YAYIN KURULU Memduh TURA (Vali Yardımcısı) Prof. Dr. Metin SÖZEN (Sanat Tarihçi) Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM (Sanat Tarihçi) Prof. Dr. Orhan Cezmi TUNCER (Mimar) Prof. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇİOĞLU (Sanat Tarihçi) Doç. Dr. Ali BORAN (Sanat Tarihçi) Yrd. Doç. Dr. İrfan YILDIZ (Sanat Tarihçi) Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP (Sanat Tarihçi) Mustafa TEMEL (Türkçe Öğretmeni-Proje Uzmanı) ISBN: I. Baskı, 1000 Adet, Nisan, 2011-Diyarbakır İletişim Kitapta yer alan görsel materyallerin büyük bir kısmı yazarlar tarafından sağlanmıştır. Görsellere İrfan Yıldız ve Diyarbakır Valiliği fotoğraf arşivinde fotoğrafları bulunan Merthan Anık, Dilan Bozyel, Çetin Korkmaz katkıda bulunmuşlardır. Kitapta yer alan makalelerin her türlü bilimsel ve yasal sorumluluğu yazarlarına aittir. Tüm hakları saklıdır. Kaynak belirtilme koşulu ile yararlanılabilir. Bu eserin yayın hakkı editöre aittir. Yayıncının izni olmaksızın kısmen veya tamamen çoğaltılamaz. GRAFİK TASARIM - BASKI: A Grafik Diclekent Bulv. 83. Sk. Şeker Apt. Altı (Nil Koleji Arkası) Kayapınar/ DİYARBAKIR Tel : Fax:

3 İÇİNDEKİLER Ortaçağın Eğitim ve Bilim Merkezi Diyarbakır / Prof. Dr. Metin SÖZEN Diyarbakır Dört Köşe / Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM Diyarbakır ın Vakıf Mimari Eserleri ve Vakıfları Üzerine Bazı Notlar / Uzm. Ali KILCI Diyarbakır Kalesi / Doç. Dr. Ali BORAN Diyarbakır İç Kale Artuklu Sarayı Mimarlık ve Sanat Tarihi / Prof. Dr. Ara ALTUN-Dr. Ü. Melda ERMİŞ Osmanlı Döneminde Diyarbakır Hanları / Prof. Dr. Ayşıl TÜKEL YAVUZ Diyarbakır Ulu Camii ve Müştemilatı / Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Diyarbakır daki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Cami ve Mescitleri Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Uzm. Erkan KOÇ Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri / Doç. Dr. Ali BORAN - Uzm. Zekai ERDAL Diyarbakır Türbeleri / Yrd. Doç. Dr. İrfan YILDIZ Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Medreseleri / Dr. Nursel KARACA Diyarbakır Kiliseleri / Semra HILLEZ - Sonay ARSLANBOĞAN Geçmişin Günümüze Yansıyan Fiziksel İzleri: Geleneksel Diyarbakır Evleri Yrd. Doç. Dr. Neslihan DALKILIÇ Yrd. Doç. Dr. Ayhan BEKLEYEN Diyarbakır daki Köşk Yapıları / Uzm. Pınar ÇİFTÇİ Diyarbakır daki Kamu Yapıları / Dr. Özden GÖKHAN BAYDAŞ Diyarbakır daki Su Yapıları / Arş. Gör. Evindar YEŞİLBAŞ Diyarbakır Merkez deki Minareler / Yrd. Doç. Dr. Bülent Nuri KILAVUZ Diyarbakır Surlarında Kullanılan Motifler / Öğr. Gör. Mustafa DİĞLER Diyarbakır Yapılarında Üst Örtü / Prof. Dr. Orhan Cezmi TUNCER Diyarbakır daki İslam Dönemi Yapılarında Yazı / Yrd. Doç. Dr. Kemal ÖZKURT 3

4 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi DİYARBAKIR DAKİ OSMANLI DÖNEMİ CAMİ VE MESCİDLERİ Doç. Dr. Ali Boran / Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Uzm. Zekai Erdal / Sanat Tarihçisi, Meteoroloji Bölge Müdürlüğü ÖZET Diyarbakır Şehri; Dicle Nehri nin batı ucunda, Karacadağ a kadar uzanan geniş Bazalt Yaylası nın üzerinde kurulmuştur. Dicle Vadisi nden 100 m yükseklikte ve arazinin doğal yapısı, şehrin dış kale surlarının şeklini sınırlamaktadır. Diyarbakır şehrinin tarihi Hurriler zamanında (M.Ö li yıllar) burada bir kale yapılması ile başlatılmaktadır. M.S. 349 da Roma İmparatorluğu döneminde şehrin etrafı surlarla çevrilmiş, yılları arasında da surun batıya doğru genişlemesiyle dış kale asıl halini almıştır. Hz. Ömer döneminde İyaz b. Ganem tarafından (639) İslam topraklarına katılmış, şehir merkezindeki kilisenin camiye çevrilmesi ile İslam şehri olma vasfını kazanmaya başlamıştır. Abbasiler ve Mervaniler zamanında da şehirde inşa faaliyetleri devam etmiştir. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşâh döneminde Ulu Cami (Cami-i Kebir) onarılarak bölgedeki cami mimarisine öncülük etmiştir. Daha sonra Nisanoğulları ( ), Artukoğulları ( ), Eyyubiler ( ), Anadolu Selçukluları ( ), Akkoyunlular ( ) ve 1515 tarihinden sonra da Osmanlı döneminde şehirde başta cami ve eğitim kurumları olmak üzere onlarca yapı inşa edilmiştir. Ulu Cami ile başlayan Diyarbakır daki cami mimarisi tarih boyunca en güzel örneklerini vererek günümüze kadar gelmiştir. Diyarbakır daki Akkoyunlu ve Osmanlı camileri eski gelenekleri kendi bünyesinde harmanlayarak yeni üsluplar, teknikler geliştirmişlerdir. Özellikle Osmanlı nın yöreyi fethetmesiyle birlikte Diyarbakır eyalet merkezi olmuş şehirde hızlı bir imar faaliyetleri artmıştır. Osmanlı mimarisinin en güzel örnekleri burada yer almakta ve Mimar Sinan ın da Diyarbakır da eserleri bulunmaktadır. Osmanlı Döneminde başta Diyarbakır valileri olmak üzere onlarca eser yapılmıştır. Bu eserlerin bir bölümünü oluşturan camilerden 21 i günümüze ulaşmıştır. Anahtar Kelimeler: Diyarbakır, cami, mescid, minare, harim, mihrap, kubbe MOSQUES AND SMALL MOSQUES DURING THE OTTOMAN PERIOD IN DIYARBAKIR ABSTRACT City of Diyarbakır, at the west end of the Tigris River, ranging from Karacadağ was founded on the basalt plateau. Its height is 100 m. from the Tigris Valley and the natural structure of the land, the city restricts the shape of the outer castle walls. The beginning of the history of Diyarbakır goes back to the constructing of fortress in this region by the Hurrians. During the Roman Empire, the city was surrounded by a wall A.D Westward expansion of the outer walls has become a principal shape between During Chaliph Umar s era Diyarbakır, participated in the Islamic lands by Iyaz b. Ghanam (639); the church converted into a mosque in the city center which started to gain the character of the Islamic city. Construction activities in the city have continued during the time of the Abbasids and Marwanids. Malik-Shah s era, Sultan of Great Seljuk, the Great Mosque was rebuilt which was pioneered mosque architecture in the region. Particularly in the city, including the building of mosques and educational institutions were built during the Nisanids ( ), Artuqids ( ), Ayyubids ( ), Anatolian Saljukides ( ) and Aqoyunlu ( ), after the date of 1515 Ottoman periods. Starting with the Great mosque, the most beautiful examples of mosque architecture has come up today throughout history in Diyarbakır. The Ottoman and Aqoyunlu mosques have developed blends old traditions of its own new styles and techniques in Diyarbakır. Especially with the Ottoman conquest of the region, Diyarbakır was the centre of the province and development activities has increased rapidly in the city. The most beautiful examples of Ottoman architecture and works of Mimar Sinan are located here. Especially the governors of Diyarbakir made many works during the governors of Diyarbakır at the Ottoman period. Some samples from this period, 21 mosques, still survive in Diyarbakır. Key Words: Diyarbakır, mosque, minaret, Prayer hall, altar, dome 257

5 Diyarbakır Alipaşa Camii 258

6 259 Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi

7 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal GİRİŞ Dicle Nehri nin kenarında ve yolların kesişme noktasındaki Diyarbakır daki sanat ürünleri durağan olmayıp aldığı etkilerle sürekli büyüyen ve gelişen bir yapıya sahiptir. Diyarbakır daki farklı tarz ve zengin görünümlü yapıların varlığı bu gelişmenin bir sonucudur. Bu sebeple Diyarbakır, yöredeki diğer önemli merkezler olan Mardin, Hasankeyf ve Bitlis gibi sanat eserlerine kendi mührünü vurmuş nadir şehirlerdendir. Şehir yakınlarında imar faaliyetlerinde kullanılmak üzere bol miktarda işlenebilir taş malzemenin varlığı da gelişmenin ayrı bir katkısıdır. Şehirdeki yapılarda, Emevilerden itibaren yöreye hakim olmuş, Mervaniler, Nisanoğulları, Selçuklu, Artuklu, Eyyubiler, Akkoyunlu ve Osmanlı izleri açıkça görülmektedir. Osmanlı döneminde Diyarbakır eyalet merkezi olduğundan şehre büyük yatırımlar yapılmıştır. Bu yatırımların bir kısmını eğitim ve dini yapılar oluşturmaktadır. Osmanlı döneminde inşa edilen onlarca camilerden günümüze 21 i ulaşmıştır. Bu eserler Fatih Paşa Camisi, Sinoğlu Camisi, Hüsrev Paşa Camisi, Ulu Camisi Şafiler Kısmı, Ali Paşa Camisi, Kadı Mescidi, İskender Paşa Camisi, Behram Paşa Camisi, Melik Ahmet Paşa Camisi, Ragıbiye (Defterdar) Mescidi, Cağaloğlu Mescidi, Hacı Muştak Mescidi, Nasuh Paşa Camisi, Arap Şeyh Mescidi, Salos Mescidi, Hanzade Mescidi, Kozlu Camisi, Kavas-ı Sagir Mescidi, Hasırlı Mescidi, Kurt İsmail Paşa Camisi, Şeyh Muhammed Namazgâhıdır. Fatih Paşa ( Bıyıklı Mehmet Paşa, Kurşunlu) Camisi Şehrin kuzeydoğusunda, Fatih Paşa Mahallesi, İç Sokak ta bulunmaktadır. Yapının inşa kitabesi günümüze ulaşamamıştır. Ancak Osmanlı Devleti nin Diyarbakır ve çevresini fethiyle birlikte H. / tarihleri arasında Diyarbakır ın ilk Osmanlı Valisi Bıyıklı Mehmet Paşa 1 tarafından yaptırılmış olan ilk Osmanlı camisidir. Avlu dış kapı üzerinde bir inşa kitabesinin olduğu söylense de 1819 yılında bu kapının yıkılmasıyla birlikte kitabe de kaybolmuştur. Bani Bıyıklı Mehmet Paşa 928 H. / 1521 M. yılında vefat etmesi üzerine caminin doğusundaki hazireye gömülmüştür. Şafiler kısmı ise XVI. yy ikinci yarına aittir. Caminin Kubad Hamamı, İçkale yakınlarındaki Saray Hamamı, dükkânları, Cemal Hanı, Atik Han ile mahzen ve bahçe gibi akarları bulunmaktadır. Fatih Paşa Cami Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1960, , ve 2008 yıllarında onarılmıştır ( A. Gabriel, 1940,199; Göyünç, 1969, s.64; M. Sözen 1970, s.65; amlf., 1975, s.67; İlhan, 1981, s ; O. C. Tuncer, 1996, s.107; Yılmazçelik, 2000, s.240; Baş, 2006, s ; Aslanapa, 1996, s ). Cami merkezi plan şemasına sahip olması açısından önemli bir yapıdır. Harimin kuzeyinde yedi kubbeli son cemaat yeri bulunmaktadır. Harimin her iki yanında ve son cemaat yerinin hemen arkasında kare planlı tromp geçişli kubbeli birer mekân bulunmaktadır. Caminin kuzeybatısında yapıya bitişik bir türbe yer almaktadır. Kuzeydoğusunda da yapıya bağımsız olarak düzenlenen Özdemiroğlu Osman Paşa Türbesi ne yer verilmiştir. Kuzeydoğudaki Şafiîler bölümü, camiyi çevreleyen bugünkü avlu duvarının dışında kalmıştır. Enlemesine dörtgen planlı yapı sade bir görüntüye sahiptir (Çizim: 1-2; Foto: ). Çizim: 1- Fatih Paşa (Bıyıklı Mehmet Paşa-Kurşunlu) Camisi Vaziyet Planı (N. Karaca dan) Caminin kuzeyinde yedi kubbeli son cemaat yeri bulunmaktadır. Girişinin yer aldığı orta bölümün kubbe içi üçgen şeklinde alanlar oluşturacak biçimde kaburgalandırılmıştır. Sekiz sütun üzerine oturan sivri kemerlerle dışa açılan revakın 1. Bıyıklı Mehmet Paşa; Yazuz Sultan Selim in mutemedi olup Sultan ın tahta çıkışıyla Trabzon Beylerbeyi oldu. 937 H. / 1517 M. yılında Doğu Anadolu Bölgesi fethedilince Diyarbakır valisi oldu. Sonrasında da vezirlik makamına yükseldi. 928 H. /1522 yılında vefat etti Bkz: Mehmed Süreyya, 1996, IV, s

8 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Çizim: 2- Fatih Paşa (Bıyıklı Mehmet Paşa-Kurşunlu) Camisi Planı (Arben N. Arapi den) Foto: 1- Fatih Paşa Camisi Kuzey Cephe Foto: 2- Fatih Paşa Camisi Güney Cephe kemerleri ve kemer aralıkları ise iki renkli taş (siyah beyaz) işçiliği ile hareketli bir görüntüye sahiptir. Kemerler dıştan oluk silmeyle kuşatılarak vurgulanmıştır. Cephe, en üstten ise üç sıra mukarnas dizisiyle son bulmaktadır. Kemer aralarında ve cephenin köşelerinde damla biçiminde ve yuvarlak birer madalyon görülmektedir (Foto:3 5). Cepheden dışa taşıntılı taç kapının iki yanında sırayla birer mihrabiye, ikişer pencere ve en dışta birer kapı vardır. Taç kapı sivri kemerli bir niş içine alınmış olup basık kemerli bir açıklığa sahiptir. Sivri kemer, silindirik gövdeli ve bitkisel bezemeli bir başlığa sahip sütunçelere oturmaktadır. Taç kapının yan yüzeylerine birer niş açılmıştır. Yarım daire planlı nişler üstte üç dilimli kemerli olup beyaz renkli sekiz sıra mukarnas kavsaralıdır. Taç kapının her iki yanında yarım daire planlı, yuvarlak kemerli mihrabiyeler görülmektedir. Nişlerin içerisinde iki renkli taş düzenleme yer almaktadır (Foto: 4). Son cemaat yerinin doğu ve batı ucunda yan mekânlara geçişi sağlayan birer kapı yer almaktadır. Her iki kapı da aynı düzenlemeye sahiptir. Oluk ve kaval silmelerle üç yönden kuşatılan kapının basık kemerli açıklığı bulunmaktadır. Kapı açıklığının üstünde yine silmelerden yapılmış iki yanda üç dilim şeklinde içi boş birer kartuş yerleştirilmiştir. Caminin kuzeybatı köşesinde yer alan minare kare kaideli silindirik gövdeli ve tek şerefelidir. Minarenin kuzey cephesinde sivri kemerli bir niş içine açılan kapı açıklığı basık kemerlidir Kaidenin köşeleri içbükey ve dışbükey profilli olup pahlı bir görünüm kazanmıştır. Sekizgen düz bir silmeden 261

9 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Foto: 3- Fatih Paşa Camisi Son Cemaat Yeri sonra tamamen beyaz renkli pabuçluk ve minare gövdesine ulaşılmaktadır. Pabuç çokgen planlı olup iki sıra prizmatik üçgen ile silindirik gövdeye geçilmektedir (Çizim: 3-4-5). Şerefe, altı sıra mukarnaslıdır. Korkulukları taş şebekeli olup altı kollu yıldızlardan gelişen bir kompozisyona sahiptir. Sade silindirik petek pramidal bir külahla örtülmüştür. Foto: 4- Fatih Paşa Camisi Son Cemaat Yerindeki Pencere Son cemaat yerinin tam ortasındaki basık kemerli kapı açıklığından iç mekâna girilmektedir. Ortada dört kare payenin taşıdığı kubbe, dört yönde yarım kubbelerle genişletilmiştir. Köşelerdeki mekânlar küçük birer kubbe ile örtülmüştür. Yarım kubbeler ile köşe kubbeler tromp geçişlidir. Duvarları genelde sade olan yapının, en hareketli kısmını kıble duvarı ortasındaki mihrap ve minber oluşturmaktadır. Kıble duvarında, mihrabın her iki yanında iki katlı pencere düzenlemesi görülmektedir. Doğu ve batı duvarlarında ortadaki üç katlı diğeri iki Çizim: 3- Fatih Paşa Camisi Minare Kaidesinin Kuzeyindeki Pano (B. N. Kılavuz dan) Çizim: 4- Fatih Paşa Camisi Minare Kaidesinin Batısındaki Pano (B. N. Kılavuz dan) Çizim: 5- Fatih Paşa Camisi Minare Kaidesinin Güneyindeki Pano (B.N. Kılavuz dan) 262

10 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Foto: 7- Fatih Paşa Camisi Harimin Güneyden Görünüşü Foto: 5- Fatih Paşa Camisi Son Cemaat Yerindeki Süsleme katlı alttakiler düz lentolu basık kemer alınlıklı, üsttekiler sivri kemerli en üstteki ise basık kemerli pencereler görülmektedir (Foto:6-7). Harimin, kuzeyinde, doğu ve batı köşelerinde basık kemerli kapı açıklığıyla kare mekânlara geçilmektedir. Bu mekânlara son cemaat yerindeki kapılardan da girilmektedir. Bu mekânlar tromp geçişli kubbeyle örtülüdür. Bu kare mekânların yan duvarlarında düz lentolu birer pencere yer almaktadır. Güneydoğudaki mekânın kuzey duvarında iki adet niş vardır. Foto: 6- Fatih Paşa Camisi Harimin Kuzeyden Görünüşü Kıble duvarının tam ortasında hafif taşıntı yapan mihrap yer almaktadır. Nişi beşgen formunda olup üç dilimli kemerli ve mukarnas kavsaralıdır. Mihrap nişi dıştan beş farklı bordür ile üç yönden ters U biçiminde kuşatılmıştır. En dışta düz ve kaval silme yer almaktadır. Silmeler alttan da nişe kadar devam etmektedir. Nişin köşelerinde, dikey uzanan zencerek süslü, silindirik gövdeli bitkisel motif başlıklı birer sütunçe vardır Üç dilimli kuşatma kemerinin köşeliklerine on iki kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir kompozisyon yer almaktadır. Beşgen planlı niş üç yönden uçları ve dip kısımları karşı karşıya gelecek şekilde düzenlenmiş ok uçları görülmektedir (Baş, 2006, s.103), (Çizim: 6; Foto: 8). Mihrabın sağındaki minber mermer malzemeden yapılmıştır. Kapı, gövde ve taht kısımlarından oluşmaktadır. Zeminden iki basamakla ulaşılan kapı üstünde üç sıralı mukarnas taç kısmı görülmektedir. Taç kısmı uzun kenarlarından kesilen yarım şemse biçimindedir. Yüzeyi ortadaki bir Çizim: 6- Fatih Paşa Camisi Mihrap Kavsarasının Altındaki Pano (G. Baş tan) palmetten gelişen kıvrık dal ve rumilerden oluşan bitkisel tezyinatlıdır. Mukarnaslı kornişin altında kapı açıklığı dört yönden kuşatan bordürde palmet, rumi ve kıvrık dallardan oluşan bir süsleme yer almaktadır. Kapı açıklığı sivri kemer biçimindedir. Mermer kapı kanatları yoğun süslenmiştir. Süslemeler dıştan zencerekli bir bordürle sınırlandırılmıştır. En üstte celî sülüs hatlı ayet vardır. Harfler arasında istife uygun biçimde rumiler yerleştirilmiştir. Üstteki kare bölümde siyah zemin üzerine mermerin doğal rengi kullanılarak oluşturulan ma kıli hatlı yazılmış Muhammed kelimesi okunmaktadır. Yazıların altındaki dikey dikdörtgen kısımda hatai, kıvrık 263

11 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Foto: 8- Fatih Paşa Camisi Mihrabı Foto: 9- Fatih Paşa Camisi Minberi dal, yaprak, penç ve rumilerden girift bitkisel kompozisyon işlenmiştir. Dikdörtgen kapının yan yüzeylerinde hatai, palmet, kıvrık dallardan oluşan bitkisel bir süsleme işlenmiştir Merdivenlerin iki yanındaki korkuluklar içe doğru kademelenen düz, kaval ve yarım oluk silmeler ile sınırlandırılmıştır. Minberin taht bölümüne sonradan kafes oyma tekniği ile geometrik süslemeli ahşap bir kubbe eklenmiştir. Doğu ve batı yüzde tahtın alt kesiminde altta kare bir pano, bunun üstünde de bir palmet dizisine yer verilmiştir (Baş, 2006, s ) (Foto: 9). İç mekândaki pencereler içte sade olup mihrabın solundaki pencerenin ahşap kepenkleri günümüze ulaşabilmiştir. Kepenk, taklit kündekari tekniğinde geometrik süslemelidir. Sekiz kollu yıldızlar dikey olarak iki beş köşeli yıldızla bağlanmaktadır. Kenarlar belli aralıklarda yarım sekizgenlerden oluşmaktadır. Fatih Paşa Camisi Şafiîler Kısmı Caminin kuzeydoğusunda caminin ilerisinde Şafiîler kısmı yer almaktadır. Enine dikdörtgen planlı bu bölümün üzeri düz dam ile örtülüdür. Şafiîler kısmının, karşısında bugün tuvalet olarak kullanılan, medrese olması muhtemel bir yapıyla bütünlük teşkil etmektedir (Çizim: 7). Yapı nın önündeki son cemaat yeri yıkılmış olup duvarındaki kirişler ve kemer ayakları gibi kalıntılardan eğim li bir çatıyla örtüldüğü, yerdeki sü- 2. Evli Çelebi seyahatnamesi nde; Şemsi Efendi Camisi: Sin oğlu camisi adıyla meşhurdur. Bu ad ile şöhret bulma sının sebebi odur ki, bu camisi yaptıran Şemsi Efendi mer hum, ana rahminde iken, değerli babası, gazaya gider. Karı sı hamile olduğundan «İlâhî, bu ehlimin karnındaki evlâdı mı sana emanet eyledim» diyerek gazaya gider. Fetihten sonra gelir görür ki karısı ölmüş. Mahalle ahalisinden karısının mezarını sorup: «Biz gazaya gittiğimiz vakit, ehlimizin (karımızın) karnındaki evlâdı, tam îtikad ile o Kadir ve Kayyum a (Cenab-ı Hakka) emanet vermiştik. Elbette o evlât, yer ve gök afetlerinden muhafazalıdır.» Diye mezarlığa varıp karısının mezarına selâm verir. Hemen mezarın içinden masum bir ses: «Ve aleyküm selâm yâ din uğruna cihad yapan babam!» Der. Bundan, orada hazır olanlar şaşırıp, mezarın kapısını açarlar. Görürler ki, üç yaşına basmış, yüzü ayın on dördü gibi parlak bir erkek çocuğu, ölü anasının sağ tarafında yatıyor. Anasının sağ tarafındaki memesi asla çürümeyip o masum validesinin memeciğini şır şır emiyor. Cenab-ı Hak kadirdir. Karanlık gecede, kara taş üzerindeki kara karınca ya kadar rızk ve nafaka yetiştirir. Evlâdını can ve yürekten Rabbülizzeye (Allah a) emanet verenin emâneti fena bulur mu? (İnnallahe alâ külli şey in kadir). Sonra babası sine gerip (göğsünü gerip) evlâdını kucaklayarak mezarı örter. O masum çocuk gayet güzel olmakla Şems derler. Halkın dilinde, mezardan çıktığı için Sinoğlu derler. Sonra bu Şemsi Efendi Diyarbekir içinde kutubluğa kadar yükselip kerametler gösterir. Mevcut parası ile bu nurlu camisi yaptığından camie de (Sin oğlu camisi) der ler Ruhaniyetli bir lâtif camidir. şeklinde anlatmaktadır. Evliya Çelebi, VI, 1970, s

12 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi tun kalıntılarından da, kemerlerle bağlı bir ön yüzü bulunduğu anlaşılmaktadır ( Sözen, s.92); Harimin kuzey cephesinin ortasında basık kemerli kapı açıklığı, solda yarım daire planlı mihrabiye düz lentolu ve sivri kemer alınlıklı iki, sağda üç pencere yer almaktadır. Batı cephede iki katlı dörder pencere düzenlemesi görülmektedir. İç mekân silindirik gövdeli dört sütunun taşıdığı sivri kemerle, mihraba paralel iki sahından oluşmaktadır. Doğu duvarı sade olup diğer duvarlar, açılan pencerelerle hareketlendirilmiştir. Kıble duvarının ortasında beşgen mihrap yer almaktadır. Nişin her bir kenarının üst kısmında küçük birer sivri sağır kemer görülmektedir (Foto:10). Foto: 10- Fatih Paşa Camisi Şafiler Kısmı Çizim: 7- Fatih Paşa (Bıyıklı Mehmet Paşa-Kurşunlu) Camisi Şafiler Kısmı Planı (N. Karaca dan) 265

13 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Sinoğlu (Sin Mescidi, İbn-i Sin) Camisi Melik Ahmet Paşa Caddesi üzerinde, Kazancılar Çarşısı nın yanında yer almaktadır. Kitabesi olmayan yapının tarihleri arasında yapılmış olduğu söylemektedir ( Beysanoğlu, 1996, s.586). Yapı, 1863 tarihine kadar cami, bu tarihten sonra da on yıl boyunca sıbyan mektebi olarak kullanılmış olmalıdır (Halifeoğlu, 2009, s.327). Daha sonra Çizim: 8- Sin Mescidi, İbn-i Sin-Sinoğlu Camisi (F. M. Halifeoğlu ndan) tekrar cami haline getirilmiştir. Evliya Çelebi, mimarı belli olmayan bu mescidin, Şemsi Efendi adında bir kişi tarafından yaptırıldığını söylemektedir. 2 Cami, Diyarbakır Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından 1944 yılında satılmış, satın alan kişi de camiyi tamir ettirerek halkın ibadetine açmıştır ( Beysanoğlu, 1996, s.586). Caminin vakfiyesi günümüze ulaşamamış ancak Tahrir Defteri nde vakfın 3 dükkân, 7 mahzen ve 1 değirmenin olduğu, ayrıca caminin imam, hatip, müezzin ve ferraş ücretleri ödendiği kayıtlıdır (VGMA,159 nolu defter, s.164,1340). Cami; enine dikdörtgen planlı ve üç sahınlı harim mekânı, avlu ve abdest alma yerinden oluşmaktadır. Harimin doğusundaki avlu sonradan eklenen mekânlar nedeniyle küçülmüştür. Fevkani olan yapının alt katında dükkânlar bulunmaktadır. Mescid, doğu-batı yönünde enine dikdörtgen planlı ve düz damla örtülüdür (Çizim: 8).Güney cephesi Melik Ahmet Paşa Caddesine bakan mescidin avlusuna, doğu ve kuzeydeki gösterişsiz, sade iki kapıdan girilmektedir. Yaklaşık kare planlı olan avlu dikey ve yatay uzanan mekânlar arasında sıkışıp kalmıştır. Mevcut avlu, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir. Avlunun güneyinde helâlar ve abdest alma yerleri bulunmaktadır. Kuzeyinde ise imam odaları bulunmaktadır (Foto:11). Avludan daha yüksek bir kotta yer alan harim, doğu-batı yönünde ve enine dikdörtgen planlıdır. Avludan, doğudaki düz lentolu bir kapı açıklığından girilmektedir. İç mekân, kıble duvarına paralel olarak uzanan üç sahından oluşmaktadır. Sahınlar, ortadaki birer sütun ile doğu ve batı duvarlarındaki dışa taşıntılı payelere oturan ikişer sivri kemerle birbirinden ayrılmaktadır. Mihrap nişi yarım daire planlı ve yuvarlak kemerlidir. Mescidin üst örtüsü yakın zamanda betonarme malzemeden yapılmıştır (Foto: 12). 3. Hüsrev Paşa: Sarayda eğitim görmüştür. Kapıcılar Kethüdası 922 H. /1516 M. yılında Konya, 928 H. / 1522 M. yılında Diyarbakır, 938 H. / yılında Halep Beylerbeyi oldu. Sonra Şam ve Rumeli Beylerbeyi oldu. 941 H M. yılında Mısır Valisi ve 22 ay sonra 943 H yılında vezir olup İstanbul a geldi. Sırasıyla II. vezir oldu. 951 H. / 1544 M. yılında vefat etti. Yenibahçe ye gömülmüştür. Mizaç olarak çok sert ve pervasızdır. Lala Mustafa Paşa, bunun küçük kardeşidir. Bkz: Süreyya, II, s

14 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Foto: 11- Sin Mescidi (N. Karaca dan) Foto: 12- Sin Mescidi Harim (N. Karaca dan) Hüsrev Paşa Camisi Şehir merkezinde, Cemal Yılmaz Mahallesi, Çukurlu Sokak ta, Mardin Kapı yakınında, Deliller Hanı nın arkasındadır. Yapının üzerinde kim tarafından ve ne zaman yapıldığını gösteren bir kitabe bulunmamaktadır. Ancak Diyarbakır ın Osmanlı idaresindeki ikinci valisi, Hüsrev Paşa nın 3 valiliği döneminde H. / M. tarihleri arasında, medrese olarak yapılmış, Hüsreviye Medresesi adını alan yapı, XVIII. yüzyılda dershane kısmındaki mescidin halk tarafından sürekli kullanılmaya başlaması sonucu camiye çevrilmiştir H. / 1728 M. yılında bir minare eklenmiştir ( A. Gabriel, 1940,s. 200; Göyünç, 1969, s.64; Sözen 1970, s.70; O. C. Tuncer, 1996, s.122; Yılmazçelik, 2000, s. 240). Hüsrev Paşa nın vakfiyesi günümüze ulaşamamış ancak Tahrir Defteri ndeki kayıtta vakfın gelirleri olarak; Kebir Han, Sağir Han, Gümrükhane, Mizanhane, bunların çevresindeki 71 dükkân, Kebir Hamam ve çevresindeki 18 dükkân ve ev, Bican Bey Hamamı nın 35 hisseden 26 hissesi, Mahmud Bey Hamamı, Hacı Halil (Yeni) Hamamı nın üçte bir hissesi, Sakif Kalesi Hamamı (Hasankeyf te), 3 değirmen, 2 bostan, 8 mahzen, 6 ev ve arsalar verilmektedir. Yapı Vakıflar Genel Müdürlüğü kütüklerinde Mazbut hayrat olarak kayıtlı olup 1958, 1970, 1984 ve 2005 yıllarında onarılmıştır. Minaredeki kitabe celî talik hatla Osmanlı Türkçesi ile yazılmış olup iki sıra halindeki iki kıtadan oluşmaktadır. Kitabe, yanlardan kaş kemer biçiminde sonlanan kartuşlar içine alınmıştır. Kitabenin metni: Şahidin istemez ey Hüsrev-i âlî mikdar Oldu bir tarh-ı cedîd üzre mübarek mümtaz Olup tarih-i Sâlî bu minârın Nihal-i taze-i tevhîd-i bârî (1141) ( Beysanoğlu, s.454). Hüsrev Paşa Medresesi nin dershane kısmı genel olarak ters T planlı bir düzenleme göstermektedir. (Çizim: 9).Kuzey cephenin ortasındaki taç kapı dışa taşıntılı olup sokağa eyvan biçiminde açılmaktadır. Kapı sivri kemerli bir eyvan bi- Çizim: 9- Hüsrev Paşa Camisi Planı (N.Karaca dan) 267

15 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal çiminde olup basık kemer kapı açıklığı bulunmaktadır (Foto 13 14). İç mekân kuzeydeki fazla derin olmamakla birlikte ortadaki kubbeli mekânda kesişen eyvan biçiminde dört yöne genişletilmiştir. Güneyi ise beşgen biçiminde olup dışa taşıntılıdır. Bu kısmın üzeri tonoz, orta mekân kubbe, yanlar ise tonoz örtüye sahiptir. Harimin, kuzeyinde iki niş, güneyinde iki pencere; beşgen mekânın güney kenarında mihrap nişi diğer kenarlarında birer basık kemerli pencereler bulunmaktadır. Duvarlar, mihrap üst seviyesine kadar siyah ve beyaz renk düzenlemeye sahiptir. Mihrap nişi dıştan bir payanda ile desteklenmiştir (Foto:15). Foto: 13- Hüsrev Paşa Camisi Güney Cephe Foto: 15- Hüsrev Paşa Camisi Harimin Güneyden Görünüşü Foto: 14- Hüsrev Paşa Camisi Harim Kuzey Cephesi Taç kapının batısında bağımsız olarak yükselen minarenin kaidesi kare planlıdır. Siyah bazalt taştan inşa edilen kaide güney ve batıdan komşu yapıya bitişik iken doğu ve kuzeyden sokağa bakmaktadır. Kaidenin bu yüzlerinde üstte birer dikdörtgen pano yerleştirilmiştir. Kuzeydeki panoda kitabe yer almaktadır. Kartuşların içinde ta lik hatla dört satır olarak yazılan kitabe minarenin yapım tarihiyle birlikte medresenin cami olarak kullanılmaya başlandığı tarihi de vermektedir. Kaidenin köşeleri pahlanarak çokgen pabuca geçiş sağlanmaktır. Pahlı yerlerde altı sıra mukarnas dizi bulunmaktadır. Şerefenin altındaki son kuşak palmet ve pençlerle zenginleştirilmiş kıvrık dallar S kıvrımları yaparak zemini kaplamaktadır. Şerefe altı boş bırakılmış olup sade tutulmuştur. Korkuluklar dikdörtgen taş levhaların dizilmesinden oluşmaktadır. Silindirik petek beyaz renkte olup kısa tutulmuştur. Avludan basık kemerli kapıdan harime girilmektedir. Kapının her iki yanında sivri kemerli birer niş ile düz lentolu birer pencere vardır. Harim, T şeklinde bir plana sahiptir. Çizim: 10 Hüsrev Paşa Camisi Mihrap Bordürü (G. Baş tan) Kıble duvarının tam ortasındaki mihrap nişi beşgen şeklinde olup üç dilimli kemerli ve sekiz sıra mukarnas kavsaralıdır. Mihrap nişi iki bordür ile ters U biçiminde üç yönden kuşatılmıştır. Nişten itibaren geniş tutulan ilk bordürde girift yarım sekizgenlerden oluşan geometrik süslemelidir (Baş, 1996, s. 110); (Çizim: 10; Foto16). Beşgen planlı bölümün kenarlarının birleştiği köşelerinde üst kesimde üç sıra mukarnaslar görülmektedir. Beşgen çıkıntılı bölüm dışında harim duvarları yerden yaklaşık 0.90 m yüksekliğe kadar çinilerle kaplanmıştır. Çinilerin bir kısmı yer yer dökülmüştür. Sır altı tekniğindeki çinilerde üç farklı desen düzenlemesi görülmektedir. Kompozisyon kare levhaların birleşimi sonucunda narçiçeği, hatai ve güllerden oluş- 268

16 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi maktadır. Bu çiçeklerden çıkan yapraklar ve kıvrık dallar boş yer bırakmamacasına yüzeyi doldurmaktadır. Motifler beyaz zemin üzerine firuze, koyu mavi ve kırmızı renklerle oluşturulmuştur. Bu kompozisyona sahip çiniler üst ve yanlardan iki farklı bordür ile kuşatılmıştır. İlk bordürde mavi zemin üzerine beyaz bulut motifleri ile içlerinde çintemani motifleri olan ters-düz üçgenler görülmektedir. İkinci bordür peş peşe sıralanan firuze ve beyaz renkli palmetler, ters ve düz konumlandırılmıştır ( Yıldırım, 2001, s.28); (Çizim: 11). Çizim: 11- Hüsrev Paşa Duvar Çinilerinden Detay (S. Yıldırım dan) Foto: 16- Hüsrev Paşa Camisi Mihrabı Ulu Cami Şafiîler Kısmı Şehir merkezi, Cami-i Kebir Mahallesi nde, Ulu Cami nin kuzeybatısındadır. Yapı üzerindeki kitabeye göre Osmanlı döneminde Atak Beyi Emir Ahmet Zırki tarafından 1528 yılında inşa edilmiştir. Mihrabı, Diyarbakır ın Osmanlı dönemi valilerinden Maktulzade Ali Paşa tarafından, mahfili de aynı valinin kethüdası Hüseyin Ağa tarafından eklenmiştir (Sözen, 1971, s.30; Tuncer, 1996, s.43). Ulu Cami avlusunun kuzeybatısında yer alan bu bölüm, doğu-batı yönünde uzanan enine dikdörtgen planlı ve üç sahınlı olup üzeri düz dam örtülüdür. Yapı, düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Avluya bakan güney cephesi, açılan pencerelerle hareketlendirilmiştir. Diğer cepheler sağır tutulmuştur. Güney cephedeki iki katlı altı adet pencereden alttakiler düz lentolu üsttekiler ise sivri kemerlidir. Güney cephenin doğu ve batı ucunda düz lentolu iki giriş kapısı bulunmaktadır. Güneybatıdaki kapı düzenlemesi pencerelerle aynıdır. Güneydoğudaki kapı Bursa kemeri şeklinde olup üzerinde sivri kemerli bir küçük pencere iç mekânı aydınlatmaktadır. Pencerelerinde üstünde celî sülüs hatla Arapça olarak yazılmış cephe boyunca devam eden tek satırlık kitabe dikkati çekmektedir. Bu cephede iki renkli taş uygulaması görülmektedir. (Çizim: 12; Foto:17 18) Harim, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup ahşap kirişlerle taşınan düz dam örtüye sahiptir. İç mekân doğu ve batıdaki ikişer duvar payesi ile ortadaki iki sıra halindeki beşer sütun üzerine oturan sivri kemerlerle üç sahına ayrılmaktadır. İç mekân oldukça sade tutulmuştur. Kuzeyde doğu-batı eksenli bir ahşap mahfil uzanmaktadır. Mahfile kuzeydeki iki merdivenle çıkılmaktadır. Kıble duvarının ortasındaki mihrap, cephedeki bir pencerenin sonradan kapatılmasıyla elde edilmiştir. Mihrap nişi beşgen planlı olup sivri kemerli ve beş sıra mukarnaslıdır. Kavsara, beş dilimli bir kemerle kuşatılmaktadır. Nişin köşelerinde silindirik gövdeli birer sütunçe yer almaktadır. Çizim: 12- Ulu Camisi Şafiler Kısmı Planı ( VGM Arşivinden ) 269

17 Foto: 19- Ali Paşa Külliyesi nin Güneyden Görünüşü 270

18 271 Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi

19 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Foto: 17- Ulu Camisi Avlusu Foto: 18- Ulu Camisi Şafiler Kısmı Güneybatı Cephe Ali Paşa Camisi Şehir Merkezi nde Ali Paşa Mahallesi ndedir. Diyarbakır da yılları arasında görev yapan Vali Hadım Ali Paşa 4 tarafından yaptırılmıştır. Şâfiîler kısmı ise kitabesine göre yılında eklenmiştir. Yapı Tuhfetü l Mimarin de Mimar Sinan ın eseri olarak geçmektedir. Bir külliye niteliğinde olup içindeki caminin doğusunda Şâfiîlere ait bir mescit, batısında medrese, kuzeydoğusunda zikir yeri olarak isimlendirilen bir mekân bulunmaktadır. Ali Paşa Camisi Vakıflar Genel Müdürlüğü nce 1955, 1974, 1981 ve 2008 yıllarında onarılmıştır ( Necipoglu, 2005, s ; Sözen, 1975, s. 165; Yılmazçelik, 1995, 64; amlf., s. 240; Ş. Beysanoglu, 1998, II, s. 577; Baş, 2006, s.113; Kuran, 1988, s193). Külliye; merkezdeki kare planlı ve üzeri tek kubbe ile örtülü cami, açık avlulu medrese, düz dam örtülü iki sahınlı Şâfiîler mescidi ve şadırvandan oluşturmaktadır. Tek kubbeli bir planlama gösteren yapı, siyah- beyaz iki renkli taşlarla inşa edilmiştir. Kubbe dıştan pramidal bir çatıyla örtülmüştür. Caminin kuzeydoğusunda bağımsız, kare kaideli ve silindirik gövdeli bir minaresi yükselmektedir (Çizim: 13 ; Foto:19,28,29). Beş bölümlü son cemaat yeri, beyaz renkli silindirik gövdeli sütunlara oturan kemerlerin taşıdığı kubbe ile örtülüdür. Çizim: 13- Ali Paşa Cami Medresesi Planı ve Cephe Görünüşü (Arben N. Arapi den) 4. Hadım Ali Paşa: Rumeli Kethüdalığı ndan 944 H. / M. yılında Diyarbakır Valisi oldu ve 947 H. / M. yılında azledildi. 959 H. / 1552 M. yılında Bosman Beylerbeyi, Recep 966 H. / Nisan 1559 senesinde Mısır Valisi olup Zilhicce 967 H. / Eylül 1560 ta vefat etti. Karafe ye gömülmüştür. Bkz. Süreyya, C.I, s

20 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Foto: 20- Ali Paşa Camisi Kuzeybatıdan Görünüşü iki pencere, mihrabın üstünde ise sivri kemerli bir pencere vardır (Foto:20). Minare, kuzeydoğu tarafında camiden bağımsız olarak yükselmektedir. Kaidesi tamamen siyah bazalt, gövdesi beyaz kalker taşından inşa edilmiştir. Kaidenin üzerindeki sekizgen pabucun her kenarı kör sivri kemerlerle hareketlendirilmiştir. Silindirik gövde başlangıç kesiminde iki süsleme kuşağı ile sarılmıştır. Bu kuşaklar kaval silmeyle birbirinden ayrılmaktadır. Gövdenin üst kesiminde şerefenin hemen altında bir Foto: 28- Ali Paşa Medresesi Avludan Görünüş Kuzey cephesi siyah-beyaz renkli düzenlemeye sahiptir. Kuzey duvarının tam ortasında sivri kemerli bir niş içine alınmış basık kemerli kapı açıklığı görülmektedir. Kapının her iki Foto: 29- Ali Paşa Külliyesi Şafiler Kısmının Kuzeydoğusundaki Yapı yanında düz lentolu sivri kemer alınlıklı birer pencere harimi aydınlatmaktadır. Doğu ve batı cephesinde iki renkli taş düzenlemeli, basık kemerli sivri kemer alınlıklı üçer pencere, cephenin üst kısmında ise orta pencerenin üstüne denk gelecek şekilde sivri kemerli birer pencere; güney cephesinde de iki renkli taş düzenlemeli basık kemerli sivri kemer alınlıklı Foto: 21- Ali Paşa Camisi Harimin Kuzeyden Görünüşü süsleme kuşağı yer almaktadır. Kuşakta kabartma yarım dört kollu yıldızlar ile bu yıldızların arasındaki yarım sekizgenler görünmektedir. Şerefe altı sadedir. Korkuluklarda iki renkli taş işçiliği görülmektedir. Son cemaat yerinden basık kemerli kapı açıklığıyla harime 273

21 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal geçilmektedir. İç mekân kare planlı olup üzeri tromp geçişli bir kubbeyle örtülüdür. Kubbe dıştan oldukça yüksek tutulmuş sekizgen bir kasnak üzerine oturmaktadır. İç mekândaki kubbe dıştan piramidal bir çatıyla örtülmüştür. Doğu ve batı duvarlarında üçer, güney ve kuzey duvarlarında ikişer düz lentolu pencere iç mekânı aydınlatmaktadır. Trompu taşıyan kemerlerin oturduğu payandalar üçgen biçiminde olup iç mekâna doğru taşıntılıdır. Kıble duvarının ortasında mihrap hemen batısında ise minber yer almaktadır. Duvarlar yerden 1.10 m. yüksekliğine kadar çinilerle kaplanmıştır (Foto:21-22). Foto: 22- Ali Paşa Camisi Harimin Güneyden Görünüşü İç mekânda duvarları zeminden yaklaşık 1.10 m yüksekliğe kadar kaplayan çiniler günümüze büyük ölçüde sağlam ulaşabilmiştir. Çiniler iki ince bordürle sınırlanan asıl süsleme kuşağından meydana gelmektedir. Bordürde, firuze zemin üzerine siyah renkte çiçek ve kıvrık dallardan oluşan düzenleme vardır. Asıl düzenleme geometrik motiflidir. Sır altı tekniğindeki kompozisyonda zeminde firuze renk kullanılmıştır. Yıldız kolları ise koyu maviye boyanmıştır. Süsleme ortadaki altı köseli yıldızın çevresindeki eşkenar altıgenlerden meydana gelmektedir (Yıldırım, s.30); (Çizim: 14;15;16; Foto:24). İç mekânı aydınlatan kıble duvarında iki, doğu ve batıda Çizim: 15- Ali Paşa Camisi Duvar Çinileri Bordürlerindeki Kıvrık Dal Kompozisyonu (S. Yıldırım dan) Çizim: 16- Ali Paşa Camisi Duvar Çinileri Bordürlerindeki Çin Bulutu ve Stilize Çiçek Motiflerinden Oluşan Kompozisyon (S. Yıldırım dan) üçer pencere ahşap kanatlıdır. Kanatlar kündekari tekniğinde farklı geometrik şemalarla zenginleştirilmiştir. Güneydeki pencerelerde aynı süsleme olup altı kollu yıldızlardan gelişen girift bir düzenleme görülmektedir. Doğu ve batıdaki pencereler aynı süslemeye sahiptir. Kuzeyden itibaren ilk pencerelerin yüzeyinde içleri boş bırakılmış yatay tek, dikey çift dörtgen alanlar oluşturulmuştur. İkinci sıradaki orta pencerelerde alt ve üstte içlerinde eşkenar dörtgenlerin olduğu kare, ortada dörtgen bölümlerde de farklı yerleştirilmiş eşkenar dörtgenler halinde üç bölümlü düzenlenmiştir. Kıble duvarının ortasındaki mihrap yarım beşgen planlı nişin üzeri üç dilimli kemerli ve mukarnas kavaralıdır. Mihrabın tüm yüzeyi süslenmiştir. Nişi iki kenardan bitkisel süslemeli silindirik gövdeli birer sütunçe kuşatmaktadır. Mihrap nişi farklı düzenlemeye sahip dört bordür ile üç yönden kuşatılmıştır. Nişinin içinde iki farklı düzenlemeye yer verilmiştir. Alttaki süsleme daha geniş bir alanı kaplamaktadır. Bu bölüm alt ve üstten aynı bezemeye sahip iki bordürle sınırlandırılmıştır. Bordürler ters-düz Y motiflerini anımsatmaktadır. Büyük alan kaplayan kompozisyonda sekiz köşeli yıldızlar ile bunların içindeki birer gülbezek görülmektedir. Nişin üst ke- Çizim: 14- Ali Paşa Camisi Duvar Çinilerinde Ana Panodaki Kompozisyon (S. Yıldırım dan) Foto: 24- Ali Paşa Camisi Harim Duvarlarındaki Çinilerden Detay 274

22 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Foto: 23- Ali Paşa Camisi Mihrabı Çizim: 17- Ali Paşa Camisi Güney Pencere Kanadı (G. Baş tan) siminde tam ve büyük sekizgenlerle yarım küçük sekizgenler geçme yapmaktadır. Üç dilimli kuşatma kemeri ters-düz palmet benzeri motiflerin sıralanmasıyla oluşan bir süslemeye sahiptir. Kemer köşeliklerinde sekizgen geçmelerden meydana gelen süsleme vardır (Foto:23). Mihrabın yanındaki minber ahşaptan yapılmıştır. Minberde farklı tekniklerin bir arada kullanıldığı gözlenmektedir. Cami zemininden üç basamakla ulaşılan kapı, sivri kemer açıklığa sahiptir. Üst kesiminde dörtgen alınlık kısmı boştur. Kündekari kapı kanatlarında altı kollu yıldız sisteminden oluşan kompozisyon vardır. Merdiven korkulukları oyma tekniğinde olup geometrik süslemelidir. Her bölümde aynı düzenleme tekrar edilmiştir. Birbirine doğrudan bağlanan on kollu yıldızlar ve etrafındaki küçük beş köşeli yıldızlardan meydana gelmektedir (Çizim: 17); (Baş, 2006, s, 113). Ali Paşa Camisi Şâfiîler Kısmı Ali Paşa Camisi nin doğusuna ve minaresine bitişik olarak yapılan Şafiîler kısmı, oldukça sade görünüş lü bir yapıdır. Siyah kesme taştan yapılan Şafiîler Mescidi, enine dikdörtgen planlı ve iki sahınlı olan harim mekânının üzerini düz dam örtmektedir. Üç bölümlü son cemaat yerinin doğu kısmında minareyle bağlantı sağlayan bir kapı yeri bırakılmıştır. Minare kapısının bulunduğu tarafta ayrıca dama çıkıp, ezan okunmaya uygun bir merdiven bulunmaktadır. Son cemaat yeri 275

23 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal düz dam örtülüdür (Çizim: 18). Son cemaat yeri duvarında ortada basık kemerli giriş kapısı yer almaktadır. Üstünde celî sülüs hatla Osmanlı Türkçesi ile iki satırlık kitabede yapının yılında yapıldığı yazılıdır. Sol kısmında ise yuvarlak kemerli mihrabiye ile kapının sağ ve solunda üstünde siyahbeyaz taşlardan, sağır, üç dilimli bir pencere yer almaktadır (Foto:25-26). İç mekân, mihraba paralel iki sahından oluşmaktadır. Sahınlar ortada iki sütuna dayanan üç kemerle birbirinden ayrılmaktadır. Yapının dışarı taşkın mih rabı siyah-beyaz renkli taştan ve üç dilimli kemerlidir. Niş, dıştan kare planlı pramidal külahlı bir payanda ile desteklenmiştir. Mihrabın doğusunda, iki, batısında bir adet ve batı duvarında da iki adet düz lentolu pencere iç mekanı aydınlatmaktadır (Foto:27). Çizim: 18- Ali Paşa Camisi Şafiler Kısmı Planı (M. Sözen den) Foto: 25- Ali Paşa Camisi Şafiler Kısmı Güney Cephe Foto: 26- Ali Paşa Camisi Şafiler Kısmı Kuzey Cephe Foto: 27- Ali Paşa Camisi Şafiler Kısmı Harimden Görünüş 276

24 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Kadı Mescidi Tarihçesi: Kentin kuzeydoğusunda, Kuyumcular Çarşısı nın arkasındadır. Mescidin inşa kitabesi bulunmamakta ancak yapının günümüzde mevcut olamayan vakfiyesinden H. / M. yılları arasında Kadı İsmail tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Cami, Vakıflar Genel Müdürlüğü nce 2005 yılında onarılmış olup günümüzde ibadete açıktır (Yılmazçelik,1995,s.84; Beysanoğlu, 1998, s.642; Halifetoğlu, s. 328). Yapının İncelenmesi :Yapı, mahalle içinde güney, kuzey ve doğudan sokaklarla kuşatılmış olup, batısından da evlere bitişiktir. Cami dıştan kuzey-güney yönünde uzanan düzgün olmayan dörtgen bir plana sahiptir. Doğudan basık kemerli bir kapıyla düzgün olmayan dörtgen planlı avluya girilmektedir. Avlunun güneyinde enine dikdörtgen planlı ve iki sahınlı harim, kuzeyinde büyükçe bir eyvan ve derslik ile kuzeybatı köşesinde ise bir kabir yer almaktadır (Çizim: 19; Foto:30). Caminin sokağa bakan kuzey cephesi siyah ve beyaz taşların nöbetleşe dizilmesi ile oluşturulmuştur. Hafif niş içine alınan pencerelerin lento üstlerinde mukarnas sıralı bezemeler yapıyı daha gösterişli bir duruma getirmektedir. Yapı, genelde özgünlüğünü korumaktadır. Avluya bakan eyvan kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı olup üzeri de aynı yönde uzanan beşik tonoz örtüye sahiptir. Kuzey duvarında iki adet pencere bulunmaktadır. Günümüzde iki kısma ayrılan eyvanın ön bölümü abdest alma yeri arka kısım ise tuvalet olarak kullanılmaktadır. Eyvanın batısında ise, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı derslik kısmı bulunmaktadır. Güneydoğusundaki kapı açıklığı ile avludan dersliğe girilmektedir. İç mekânı kuzeyde iki, güneyde ise bir pencere aydınlatmaktadır. Kuzey duvarında iki pencere arasında olmak üzere bir, kuzeydoğu duvarında da bir; batı duvarında ise iki niş vardır. Dersliğin üzeri doğu-batı yönünde uzanan beşik tonozla örtülüdür. Avlunun kuzeybatı köşesinde L biçimli bir ihata duvarı içine alınmış bulunan kabrin Kadı İsmail e ait olduğu sanılmaktadır. Avlunun güneyinde ise enlemesine dikdörtgen planlı ve iki ibadet mekânı yer almaktadır. Harime kuzey duvarının ortasındaki düz lentolu bir kapı açıklığıyla girilmektedir. Harim, ortadaki tek sütun ve yanlardaki payelere oturan iki kemer ile iki sahına ayrılmış ve üzeri düz damla örtülüdür. Kuzey-güney ve doğu duvarlarındaki ikişer pencere ile harim aydınlatılmaktadır. Batı duvarı tamamen sağır tutulmuştur. Kıble duvarının ortasında yarım daire planlı ve yuvarlak kemerli ve mukarnas kavsaralı mihrap nişi yer almaktadır (Foto:31). Çizim: 19- Kadı Mescidi ( F. M. Halifeoğlu ndan ) Foto: 30- Kadı Mescidi Kuzey Cephe Foto: 31- Kadı Mescidi Harimden Görünüş 277

25 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal İskender Paşa Camisi Şehir merkezinde İskender Paşa Mahallesi, İskender Paşa Sokak tadır. Diyarbakır da yılları arasında valilik yapan İskender Paşa 5 tarafından 958 /1551 yılında yaptırılmıştır. Vakfiyesi M tarihinde düzenlenmiştir. Yapı Tuhfetü l-mimarin de Sinan ın eseri olarak geçmektedir. İskender Paşa vakfiyesi günümüze ulaşmıştır (İskenderoğlu, 1989, s. 3 ; Aslanapa, 1988, s.84; Kuban, 2007, s.575; Necipoğlu, 2005, s ; Kuran, 1988, s.194; Aslanapa, 1996, s. 237). Vakfiye; Caminin vakfiyesi 27 R. Evvel 973 /22 Ekim 1565 tarihlidir. Vakfiyede Diyarbakır da murabba şeklinde, yüksek kubbeli, minareli, kuzeyinde yedi kemer üzerinde dış cemaat yeri olan, kubbesi, kubbe etrafı ve cemaat yeri kireçlendikten sonra kurşunlanmış bir cami. Kuzey tarafında doğu ve batı rükünlerinde (köşelerinde) ilim ehli için iki hücre, kuzeyde boşlukta, kapının karşısında demir parmaklıklarla çevrili sekiz köşeli bir havuz, havuzun her bir kenarında abdest almaya mahsus ikişer kurna, batı tarafında bir tuvalet ve abdest almağa mahsus bir sofa daha vardır. Diyarbakır da suyu ile beraber Yeni Hamam, hamama bitişik 39 dükkân, Aynı yere yakın arsası ile beraber 7 odalı bir köşk, 1 bahçe, 3 konak, 3 mahzen, 1 arsa, 11 değirmen, 1 dink, Urfa da 1 değirmenin ½ hissesi ve bu değirmene bitişik sulak tarla ve bostanın yarısından elde edilen gelirle vakıf; müderris, talebe, vâiz, hatip, imam, müezzin, hafız, Kur an okuyan, temizlik görevlisi, kandilci gibi hizmetliler ve alacakları ücretler belirtilmiştir. Ayrıca çocuklarının da vakfın galle fazlasından istifadesi şart koşulmuştur. Vakfın Diyarbakır dışında İstanbul, Ardanuç ve Ahlat ta hayratları olduğu anlaşılmaktadır. Bu vakıf günümüzde İskender Paşanın torunlarından Reşit İskenderoğlu ve ailesi tarafından idare edilmektedir ( İskenderoğlu, 1989, 3 vd;). İskender Paşa Camisi Vakıflar Genel Müdürlüğü nce 1959, 1971 ve 2010 yılında onarılmıştır. Cami günümüzde ibadete açıktır. Cami, kare planlı ve tek kubbeli harim, beş bölümlü bir son cemaat yeri ve minareden oluşmaktadır. Harime nazaran daha geniş tutulan beş bölümlü son cemaat yerinin hemen arkasında daha küçük tutulmuş kare planlı ve kubbeli birer mekân daha bulunmaktadır. Cepheleri iki renkli düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmiştir (Çizim: 20; Foto:32). Çizim: 20- İskender Paşa Camisi Plan ve Cephe Görünüşü (Arben N. Arapi) Kuzeydeki son cemaat yeri, köşelerdeki L biçimli payeler ve ortadaki dört sütununla beş göze ayrılmıştır. Sütunlar birbirine sivri kemerlerle bağlanmıştır. Son cemaat yeri günümüzde düz dam örtülüdür. Ancak asli halinde kubbeyle 5. İskender Paşa: Çerkez olup Kabartay Kabilesi ndendir. Diyarbakır Valisi Hüsrev Paşa nın kölesidir. Y. Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman döneminde kumandanlık ve valilik yapmış bir kişidir. Yükselip kapıcıbaşı, sonra çavuşbaşı ve azilden sonra Halep Defterdarı ve sonra Anadolu Defterdarı oldu. Çeşitli devlet kademelerinde bulunmuştur. 955 H. / 1548 M. yılında Van Kalesi nde kalmak gayet sakıncalı olduğu halde kimsenin talip olmadığı görevi isteyerek üstlenmiş ve Beylerbeyi payesiyle kalıp İranlılara büyük zarar vermiştir. Buradan Erzurum Beylerbeyi olup İran Şahı nın oğlunu perişan etti. 958 H. / M. yılında Diyarbakır Valisi oldu. 972 H. / yılında azlolunduysa da 975 H. / yılında Bağdat Valisi olarak Urbânı itaat ettirmiştir. 977 H. / yılında Mısır Valisi oldu. 1.5 yıl sonra azledilerek İstanbul a dönüşünden sonra 979 H. / yılında Kanlıca Camisi ne defnedildi. Van da medrese ve cami, Ardanuç ta, Trabzon da, Diyarbakır ve Bağdat ta vakıfları vardır. Bkz.: Süreyya, III, s. 809; A. Boran, Ahlat Çerkez İskender Paşa Camisi, Van Gölü Çevresi Sempozyumu, Mayıs 1995, s ; İskenderoğlu, 1989, s. 3 vd. 278

26 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Foto: 32- İskender Paşa Camisinin Genel Görünüşü örtülü olmalıdır. Kuzey cephenin ortasındaki dışa taşıntılı taç kapı düz lentolu olup sivri kemerli bir niş içine alınmıştır. Taç kapının iki yan kenarında mahfil bölümlerine çıkışı sağlayan düz atkı taşlı birer kapı açıklığı ile mihrabiye bulunmaktadır. Atkı taşlarının üstünde iki renkli taş işçiliği görülmektedir. Mihrabiyeler, üç kenarlı olup altı sıra mukarnas kavsaralıdır. Taç kapının köşeleri ile dış köşelerinde zikzak motifli süslemeli silindirik gövdeli birer sütünce yer almaktadır. Kuzey cephenin ortasındaki taç kapının iki tarafında simetrik düzenlenmiş ikişer pencere ve aralarında birer mihrabiye görülmektedir. Pencereler düz lentolu olup sivri kemerli nişler içine alınmıştır. Nişler, zikzak motifli silindirik gövdeli sütüncelere oturmaktadır (Foto:33). Pencerelerin arasındaki mihrabiyeler beşgen planlıdır. Kuzey cephenin her iki ucunda son cemaat yerinin arkasındaki mekanlara geçişi sağlayan düz lentolu kapı açıklığı bulunmaktadır. Doğu, batı ve güney cephelerde iki renkli taş kullanımı asli halini korumaktadır. Doğu ve batı cephede yer alan üçer pencere düz lentolu olup sivri kemerli nişler içine alınmıştır. Güney cephedeki iki pencere diğer cephelerdeki pencere formunu tekrarlamaktadır. Batıdaki pencere üzerinde ters-düz palmetlerin sıralandığı yatay dikdörtgen bir düzenleme yerleştirilmiştir. Caminin kuzeydoğu köşesinde yer alan minare, kare kaideli ve silindirik gövdelidir. Kaidede sade tutulmuş olup kuzey yüzdeki minare girişi düz atkı taşlıdır. Bu girişin üzerindeki kitabelik kısmı boş bırakılmıştır. Pabuç kısmı iki bölümlü bir düzenlemeye sahiptir. Silindirik gövdenin başlangıcında iki süsleme kuşağına yer verilmiştir. Kuşaklar bir kaval silme ile birbirinden ayrılmıştır. Gövdenin üst kesiminde de bir kaval silme ile birbirinden ayrılan iki süsleme kuşağı yer almaktadır. Şerefe altı sıra mukarnas altlık üzerine oturmaktadır. Şerefe korkuluğu dikdörtgen taş levhalardan meydana gelmektedir. Taşların dış yüzlerinde oyma kabartma tekniğinde çok kollu yıldız ve çokgenlerden gelişen geometrik bir kompozisyonlara yer verilmiştir. Silindirik petek kısmı ise kısa tutulmuştur. Foto: 33- İskender Paşa Camisi Batıdan Görünüşü 279

27 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Foto: 34- İskender Paşa Camisi Harimin Görünüşü çiçekten çıkan rumiler yıldızın köşelerindeki çiçek motiflerini iki yandan sarmaktadır. Motifler patlıcan rengi zemin üzerine beyaz renkte uygulanmıştır. Merkezdeki yıldızın zemininde firuze, çevresinde ise koyu mavi kullanılmıştır. Yer yer görülen kenar bordürleri koyu mavi zemin üzerine beyaz renkte penç motifleri dolantı bulut motifleri ile birbirine bağlanmaktadır. Kıvrık dallar aradaki boşlukları süslemeye uygun olarak yerleştirilmiştir ( Yıldırım, 32 33); (Çizim: 21; Foto: 36). Foto: 35- İskender Paşa Camisi Harimin Kuzeydoğudan Görünüşü Son cemaat yerinin ortasındaki taç kapıdan harime girilmektedir. Harim, kare planlı olup üzeri on altıgen bir kasnağa oturan tromp geçişli tek kubbeyle örtülüdür. İç mekân, kuzey ve güneyde ikişerden dört adet; doğu ve batı duvarlarındaki üçerden altı sivri kemer alınlıklı pencerelerle aydınlatılmaktadır (Foto 35). Harimin kuzeyinde boydan boya uzanan ikisi sütun ikisi ahşap dört destekle taşınan mahfil kısmı yer almaktadır. Mahfile her iki yanındaki kapı açıklığından sağlanmaktadır. Harimin kuzeydoğu ve kuzeybatı köşesindeki düz lentolu kapı açıklığından kuzey-güney yönünde uzanan dikdörtgen planlı ve üzeri yine aynı yönde uzanan beşik tonoz örtülü mekâna geçilmektedir. Bu mekân beden duvar kalınlığından yararlanılarak yapılmıştır. Kıble duvarının tam ortasındaki mihrap nişi beşgen planlı ve mukarnas kavsaralıdır. Nişin her iki kenarında zencerek süslemeli, silindirik gövdeli; bitkisel bezeli başlıklı birer sütunçe yer almaktadır. Sütunçelerin üzerinde üç dilimli kuşatma kemeri yükselmektedir. Niş üç yönden bordürlerle çevrilmiştir. Nişin alt kısmı asli halini koruyamamış olup sonradan çinilerle kaplanmıştır (Foto:34). Harimin güneydoğu ve güneybatı köşelerde duvar içine açılmış vaaz kürsüsü olarak düzenlenmiş basık kemerli nişler yer almaktadır. Bu nişlere, güneybatı ve güneydoğudaki pencerelerin güney duvarlarındaki düz lentolu kapılardan çıkılmaktadır. Harim duvarları zeminden yaklaşık 1.00 m yüksekliğe kadar çinilerle kaplanmıştır. Dökülen çinilerin yerlerine asli halini koruyan örnekler kopya edilerek yenileri yerleştirilmiştir. Süslemeler sır altı tekniğinde olup bitkisel kompozisyonlu altıgen çini levhalardan oluşmaktadır. Altıgen levhaların merkezinde altı köşeli bir yıldız; bu yıldızında göbeğine ve köşelerine altı dilimli birer çiçek yerleştirilmiştir. Göbekteki Çizim: 21- İskender Paşa Camisi Duvar Çinilerindeki Ana Pano (S. Yıldırım dan) Foto: 36- İskender Paşa Camisi Harimdeki Duvar Çinilerden Detaylar 280

28 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Behram Paşa Camisi Şehir merkezinde Ziya Gökalp Mahallesi, Melik Ahmet Paşa Caddesi nde bulunmaktadır. Yapı, kitabesine göre Diyarbakır ın on üçüncü Osmanlı Valisi Behram Paşa 6 tarafından H. / M. tarihleri arasında yaptırılmıştır 7. Yapı Tuhfetü l-mimarin de Sinan ın eseri olarak geçmektedir. Şadırvan ise H. / M. yılları arasında Diyarbakır valiliği yapan Silahtar Murtaza Paşa tarafından onartılmıştır (Sözen, 1975, s. 186; Yılmazçelik, s. 240, Beysanoğlu, s ; Kuban, 2007, s.574; Necipoğlu, 2005, s ; Kuran, 1988, s195; Aslanapa, 1988, s.85). Behram Paşa nın 976 / tarihli Vakfiyesi bulunmaktadır. Vakfiyede gösterilen hamam ve birçok gayrimenkullerden elde edilen gelirlerle mütevelli, kâtip, nazır, cabi, imam, 4 müezzin, şeyh, 30 cüzhan ve 10 aşirhanın ücretleri ödenmektedir. Bir külliye olarak tasarlandığı bilinen yapılardan sadece cami, şadırvan ve hamam günümüze ulaşmıştır. Caminin biri giriş kapısında diğeri de şadırvanda olmak üzere iki kitabesi bulunmaktadır. Taç kapının basık kemerinin hemen üzerinde üstündeki mukarnas dizinin konumuna uygun bir şekilde yerleştirilmiş olan kitabe, iki satır halinde olup celî sülüs hatla Arapça olarak yazılmıştır. Kitabenin metni ise: Bu cami-i şerif merhum Sultan Süleyman kölelerinden ve Sultan-ı a zam Selim zamanında abd-i zaif Behram Paşa tarafından 980 de yaptırıldı. Allah dileğini kolay etsin. (Beysanoğlu,s. 578) Şadırvanın sütun başlıklarında buraya Hamravat Suyu nun getirilmesiyle ilgili olarak celî sülüs hatla Osmanlı Türkçesi ile manzum bir kitabe yer almaktadır. Kitabenin metni ise: Silahtar Murtaza Paşa edüb hayrat ü ihsanı Yapıb âbâd kıldı nice yıldan kalma viranı Haraba yüz tutub Behram Paşa camisi hâlâ Anın ta mirine sa y eyledi ol âsaf-ı sâni Mücedded eyledi su yolların tâ ibtidâsından Erişti câmi e su meyt tek buldu yeni canı Su yolu üzre nice çeşmeler hem eyledi ihyâ Sebil etti meyanından akan âb-ı firâvânı Yine tarh-i nevî kümbet yapıp sekiz sütun üzre Anın havzundan akıttı kıyas et âb-ı harmanı Müzeyyen eyledi etrafını seng-i murahhamla Mücellâ etti ferşin tarz-ı ahar san at-ı Mânî Bu denlu sâ y u dikkatten muradı bir dua ancak Umarım rûz-i mahşerde ola makbul-i Sübhanî Sevabın hibe etti hazret-i merhum mağfûre Ki daim hayr ile yâd ola Sultan İbrahim Hakanı (Beysanoğlu, s. 579) Vakıflar Genel Müdürlüğü mazbut hayrat olarak kayıtlı olan Behram Paşa Camisi , 1977, 1998 ve 2005 yıllarında onarılmıştır. Cami günümüzde ibadete açıktır. Diyarbakır ın en önemli yapılarından biri olan cami, kare planlı ve üzeri tek kubbe ile örtülü bir harim, beş bölümlü bir son cemaat yeri ve kuzeybatısında kare kaideli ve silindirik gövdeli minaresi oluşmaktadır. Yapı düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmiştir (Çizim: 22 23; Foto:37). Dış cepheler siyah ve beyaz iki renkli taşlarla süslenmiştir. Caminin kuzeyinde, köşelerdeki L biçimli payeler ile ortada Çizim: 22- Behram Paşa Camisi Planı (A. S. Ülgen den) 6. Behram Paşa: Beylerden olup 972 H. / yılında Diyarbakır Beylerbeyi oldu. 975 H. / M. yılında azledilip 976 H. / M. yılında Yemen Valisi oldu. 980 H. / M. tarihine kadar orada kalıp fetihlerde bulundu. O senelerde vefat etti. Yemen de cami ve medrese yapmış ve orada İmamlar arasında savaşı sona erdirmiştir. Adil bir adamdı. Bkz: Süreyya, II, s O.Cezmi Tuncer e göre Diyarbakır ın on üçüncü valisi olan Halhallı Behram Paşa yapının inşası başlamadan 5 yıl önce görevinden azledilmiştir. Diyarbakır ın on sekizinci Osmanlı valisi Behram Paşa ise yapı bittikten üç yıl sonra görevlendirilmiştir. Dolayısıyla yapı her iki Behram Paşa nın da görev tarihi ile uyuşmamaktadır. Sokullu ailesinden olduğu bilinen Behram Paşa, Diyarbakır da doğrudan görevlendirilmemekle birlikte Yemen de Beylerbeyiliği yapmıştır. Diyarbakır ın yol üzerinde önemli bir nokta oluşturmasının yanı sıra, Kanuni döneminde doğudaki problemler, Beylerbeyiliğin yönetiminin Diyarbakır dan yönetilmesi zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Kanuni nin II. Irakeyn seferinden sonra kurulan Beylerbeyiliğin askeri üs olarak Van ı, yönetim merkezi olarak ise Diyarbakır ı kullandığı düşünülmektedir. Diyarbakır da Behram Paşa adına böyle bir yapı topluluğunun bulunması ve Behram Paşa nın burada bir konağının yer alması bu ihtimalleri güçlendirmektedir (Tuncer, s.154). 281

29 Foto: 37- Behram Paşa Camisi Genel Görünüşü 282

30 283 Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi

31 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Çizim: 23- Behram Paşa Camisi Kesit ve Cephe Görünüşü (A. S. Ülgen den) da on sütuna oturan sivri kemerler, son cemaat yerinin önündeki revakı teşkil etmektedir. Revak yanlardan ortadaki bir sütunla iki açıklığa, kuzeyden ise dokuz açıklığa sahiptir. Revakın üstü düz dam şeklindedir. Dokuz gözlü dış revakı taşıyan sütunlar sade tutulmuştur. Ancak orta kemerin oturduğu iki sütun diğerlerinden farklı olarak örgülü gövdelere sahiptir. Gövdelerin yüzeyi silindirik formlu kaval silmeler siyah ve beyaz renkli örgü sistemlidir. Cephenin üst kısmında üç sıra mukarnaslı korniş görülmektedir. Dış köşelerde birer dairevi madalyon yer almaktadır. Madalyon sekiz kollu yıldızlardan oluşan geometrik bir süslemeye sahiptir (Foto:38). Son cemaat yeri simetrik bir düzenleme göstermektedir. Ortadaki taç kapının iki yanında ikişer pencere, pencerelerin arasında her iki tarafta birer mihrabiye yer almaktadır. Revak son cemaat yerinden bir seki ile ayrılmaktadır. Altı sütuna oturan sivri kemerlerin ayırdığı beş bölümlü son cemaat yerinin üzeri kubbe ile örtülmüştür. Taç kapının önündeki kubbe diğerlerinden farklı olup dilimli bir düzenlemeye sahiptir. Kemer köşeliklerine birer dairevi madalyon yerleştirilmiştir. Köşelerdeki madalyonlarda sekiz kollu yıldız düzenlemesi, bunları takip eden iki madalyonda sekiz kollu yıldızlar, ortadaki eşkenar sekizgeni çevreleyen beş köşeli dört küçük yıldızlarla birleşmektedir (Foto:39 40). Foto: 38- Behram Paşa Camisi Kuzey Cephe 284

32 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Foto: 39- Behram Paşa Camisi Son Cemaat Yerindeki Mihrabiye Foto: 40- Behram Paşa Camisi Son Cemaat Yerindeki Pencere Foto: 41- Behram Paşa Camisi Portali 285 Hafif dışa taşıntılı taç kapı basık kemerli ve mukarnas kavsaralıdır. Kapının iç yüzü kavsaraya kadar yatay sıralı iki renkli taşlardan oluşmaktadır. Basık kemerin hemen üzerinde ve kavsaranın başlangıcında celî sülüs hatla Arapça olarak yazılmış iki satırlık kitabe yer almaktadır. Kavsaranın başlangıç ve orta yerinde yine mukarnas işlemeli sarkıtlar görülmektedir. Yan yüzeylerdeki iki mihrabiye nişi birbiri ile aynı düzenlemeye sahiptir. Yarım daire planlı nişler yedi sıra mukarnas kavsaralı olup dıştan üç dilimli kemerle kuşatılmıştır (Foto:41). Taç kapı farklı düzenlemelere sahip bordürlerle üç yönden kuşatılmıştır. En dıştaki tek diş sırasından oluşan düzenlemeyi dört sıra mukarnaslı bir bordür izlemektedir. Mukarnaslar kapıyı ters U biçiminden üç yönden çevreledikten sonra zeminden yükseklikte dışa doğru dönüş yaparak devam etmektedir. Mukarnas bordürden sonraki bordür geometrik süslemelidir. Buradaki kompozisyon dört kollu ve sekiz köşeli yıldızlardan oluşan düzenlemede yıldızların içine birer gülbezek yerleştirilmiştir. Kapı kanatları ahşap malzemedendir. Kanatlarda taklit kündekari tekniği ile on kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir tezyinat görülmektedir. Pencerelerin ortasına birer mihrabiye vardır. Yapının güney cephesinde beyaz renkte kare bir panoya yer almaktadır. Pano dıştan iki bordürle çevrelenmiştir. Bordürlerin sınırlandırdığı alanda ma kıli hatla dörtlü Muhammed yazılıdır. Avlunun ortasında sekizgen formda bir şadırvan yer almaktadır. Şadırvan sekiz sütunun taşıdığı geniş saçaklı pramidal bir külahla örtülmüştür. Silindirik gövdeli sütunlar iki renkli taştan olup iri kaval silmelerden oluşan örgülerle hareketlendirilmiştir. Minare yapının kuzeybatısında, son cemaat yerinin arkasında yer almaktadır. Kare kaideli ve silindirik gövdelidir. Kare planlı kaidenin kuzey cephesindeki giriş kapısı basık kemerli olup altı sıra mukarnas kavsaralı ve sivri kemerli bir niş içine alınmıştır. Giriş cephesi de dahil olmak üzere bu nişlerin üstünde dikdörtgen birer beyaz renkli pano yer almaktadır. Panoların içinde sekiz köşeli yıldızlardan gelişen geometrik süsleme görülmektedir. Kaidenin köşeleri üçgen formda pahlanarak çokgen pabuca geçiş sağlanmaktadır. Çokgen pa-

33 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Çizim: 24- Behram Paşa Camisi Minare Kaidesinin Kuzeyindeki Pano (G. Baş tan) Görünüşü bucun yüzeyi prizmatik üçgenlerle hareketlendirilmektedir. Gövdenin başlangıcındaki süslemeli iki kuşak burmalı yivli bir kaval silme ile birbirinden ayrılmaktadır. Şerefe altı sıra mukarnas düzenleme üzerine oturmaktadır. Şerefe korkulukları oyma tekniğinde altı kolu yıldızlardan gelişen geometrik kompozisyon ile süslenmiş taş levhaların yan yana dizilmesiyle oluşturulmuştur. Silindirik petek ve kurşun kaplı külah kısmı sade tutulmuştur (Çizim: 24). Son cemaat yerinin ortasındaki anıtsal taç kapıdan harime girilmektedir. İç mekân kare planlı olup tromp geçişli bir kubbeyle örtülüdür. İç mekânda, kuzey ve güneyde ikişer; doğu ve batıda ise üçer eyvan biçimli mekân yer almaktadır. Bu eyvan biçimli mekânların duvarları kubbeyi taşıyan sekiz adet ayak görünümünü anımsatmaktadır. Bu mekânlar tonozu anımsatan geniş sivri kemerlerle örtülmüştür. Girişin her iki yanındaki kapı açıklıklarıyla üst kattaki mahfil katına çıkılmaktadır. Mahfil iç mekânı üç yönden U biçiminde kuşatmaktadır. İç mekânın köşelerinde aynalı tonoz örtülü küçük kare mekânlar yer almaktadır. Eyvan biçimli mekânların içerisinde iki renkli taştan düz lentolu birer pencere ve kıble duvarlarında yarım daire planlı mihrab nişleri yer almaktadır. Tromp kemer konsollarında ve iç mekanın köşelerinde ve giriş kapısının harime bakan yüzünde mukarnas düzenlemeler görülmektedir (Foto: 42 43). Kıble duvarının ortasında giriş eksenindeki mihrap, mihrabın batısında da mermer minber yer almaktadır. İç mekâna doğru hafif taşıntı yapan mihrap, yarım beşgen planlı ve mukarnas kavsaralıdır. Kavsara dıştan üç dilimli bir kemerle kuşatılmıştır. Kavsaranın alt kısmında yarım sekiz köşeli yıldızlardan oluşan ince bir bordür görülmektedir. Bunu takip eden ikinci bordür mihrap nişini ters U biçiminde üst ve yanlardan sınırlandırmaktadır (Çizim: 25; Foto: 44). Mihrabın batısındaki minber, sarı ve kırmızı renkli mermer malzemeden yapılmıştır. Mermerden kapı kanatları oymakabartma tekniğindeki farklı bitkisel ve geometrik düzenlemelere sahip süslemelerle bezenmiştir. Kapı kanatlarını ayıran ortadaki dikey bölüm alt ve üstte kare formda, ortada silindirik olarak düzenlenmiştir. Kare kısımlarda ikili rumi örgü ve aralarda palmetten meydana gelen süslemeler iş- Çizim: 25- Behram Paşa Camisi Mihrap Nişinin İç Yüzündeki Panodan Detay (G. Baş tan) Foto: 42- Behram Paşa Camisi Harimin Kuzeyden Görünüşü Foto: 43- Behram Paşa Camisi Harimin Güneyden Görünüşü 286

34 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Foto: 44- Behram Paşa Camisi Mihrabı Görünüşü Foto: 45- Behram Paşa Camisi Minberi lenmiştir. Merdiven korkuluklarında oluk ve kaval silmelerle boydan boya uzanan basık altıgen bölümler oluşturulmuştur. Minberin üçgen aynalıklarının yüzeyi sade tutulmuştur. Süpürgelikler kademeli kaş kemer formundaki beş açıklıktan oluşmaktadır. Taht bölümü dört ayak üzerine oturan çokgen bir kasnak ve pramidal bir külahtan oluşmaktadır. Ayaklar kademeli kaş kemerlerle bağlanmaktadır. Taht bölümüne ait korkuluklar mermer malzemeden olup oyma tekniğindedir (Baş, 2006, s.125; Foto: 45). Duvar yüzeyleri zeminden 1.10 m yükseklikte sır altı tekniğinde kare levha şeklindeki çinilerle kaplanmıştır. Çiniler günümüze büyük ölçüde sağlam olarak ulaşmıştır. Çini süslemeler ortadaki geniş kuşakta beyaz zemin üzerine koyu mavi, firuze, kırmızı ve siyah renkli bitkisel tezyinatlıdır. Yatay bir sıra koyu mavi, firuze ve kırmızı hatai ve mavi tonlarda ters karanfil ve farklı biçimlere sahip iki penç sırası ardışık olarak sıralanmaktadır. Hatai, penç ve karanfiller kıvrık dal ve küçük yapraklarla birbirine bağlanmaktadır. Alt ve üstteki ince bordürde aynı süsleme görülmektedir. Sır altı tekniğindeki bordürde ters-düz devam eden palmetlere yer verilmiştir. Palmetlerin yüzeyinde ardışık koyu mavi ve firuze üzerine beyaz olarak uygulanmıştır. Firuze zemin üzerinde bulut motifleri; koyu mavi zeminde ise dikeyde tam, yatayda yarım palmetler ve rumilerle çevrilerek birbirine bağlanmaktadır ( Yıldırım, s.42). 287

35 Foto: 46- Melik Ahmet Paşa Camisi Güneydoğudan Görünüş 288

36 289 Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi

37 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Melik Ahmet Paşa Camisi Çizim: 26- Melik Ahmet Paşa Camisi Planı ve Cephe Görünüşü (N. Karaca ve Arben N. Arapi den) Şehir merkezinde, Melik Ahmet Mahallesi, Urfa Kapı yakınlarında yer almaktadır. Diyarbakır valilerinden Melik Ahmet Paşa 8 tarafından H. / M. yılları arasında yaptırılmıştır. Yapı Tuhfetü l-mimarin de Sinan ın eseri olarak geçmektedir (Sözen, s. 95; Yılmazçelik, s. 240; Tuncer, s. 161; Kuban, 2007, s.574; Necipoğlu, 2005, ; Aslanapa,1996, s.313). Enine Dikdörtgen planlı, ortada kubbe, yanlarda çapraz tonoz ile örtülü merkezi planlı harim mekânı ve kuzeyde kare kaideli silindirik gövdeli minareden oluşmaktadır. Fevkani olan cami altta depo ve dükkân olarak kullanılan bölümler ile üstte merdivenlerle ulaşılan harim mekânından meydana gelmektedir. Güneydeki taç kapıdan geçilen avlunun güneyindeki cami enine dikdörtgen planlıdır. Harim ortada dört ayak üzerine bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbenin yanındaki yan bölümler üçer çapraz tonozla kapatılmıştır. Kuzeyde kare kaideli silindirik gövdeli minaresi yükselmektedir. İki renkli düzgün kesme taşla inşa edilmiştir. Ana yola açılan güney cephedeki anıtsal taç kapıdan cami avlusuna ve harim kısmına ulaşılmaktadır (Çizim: 26; Foto:46). Yapının zemin katında güney cephesinde ana caddeye bakan, kuzey-güney yönünde uzanan dikdörtgen planlı ve aynı yönde uzanan beşik tonoz örtülü eyvan biçiminde düzenlenmiş dört adet dükkân ve depo ile bir taç kapı; kuzeybatı da ise ana caddeyi arkadaki sokağa bağlayan kuzey-güney yönünde uzanan ve yine aynı yönde uzanan beşik tonoz örtülü uzun bir dehliz yer almaktadır. Caminin güney cephesinde, sivri kemerli bir niş içine alınmış dört adet pencere alt sırada yer alırken, üst sırada yanlarda sivri kemerli birer ortada yuvarlak ve bunun her iki yanında daha küçük birer sivri kemerli pencere açıklıları iç mekânı aydınlatmaktadır. Caminin, kuzey cephesinde de alt sırada sivri kemerli niş içine alınmış üç adet pencere ile bir kapı açıklığı görülmektedir. Doğu ve batıdan yapılara bitişiktir. Kuzeyinde ise güneydeki taç kapıya bağlantılı dehlizin düz lentolu kapı açıklığı, bu dehlizin doğusunda doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı ve üzeri beşik Foto: 47- Melik Ahmet Paşa Camisi Kuzeyden Görünüş 8. Melik Ahmet Paşa: Diyarbakırlı olup, maliyeden yetişti. Diyarbakır defterdarı oldu. Bir aralık Beylerbeyi payesi verildi.1000 H / 1592 de vefat etti. Bkz. Süreyya, IV,s Bu şahıs genellikle Evliya Çelebi nin dayısı olan Melek Ahmet Paşa ile karıştırılır. Bazı kaynaklarda Diyarbakır da yapılan cami, han ve hamamın Melek Ahmet Paşa tarafından yaptırıldığı belirtilir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde Diyarbakır daki Melik Ahmet Paşa Camii, Melik Ahmet Paşa Hanı ve Melik Ahmet Paşa Hamamı nın dayısı Melek Ahmet Paşa tarafından değil de, aslen Diyarbakırlı olan ve Melek Ahmet Paşadan önce Diyarbakır Valiliği yapan Melik Ahmet Paşa tarafından inşa ettirildiğini belirtir. Bkz. (Bruinessen Boeschoten, 2009, s.257). 290

38 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi tonoz örtülüdür. Dehlizle ulaşılan avlu bir duvarla çevrilmiş olup kuzey güney yönünde dikdörtgen planlıdır. Dehlizin batısında harime çıkışı sağlayan bir merdiven ile kare kaideli silindirik gövdeli tek şerefeli minare yer almaktadır (Foto:47). Kuzey cephenin doğusunda yer alan ve sokağa taşıntı yapan taç kapının iç yüzünde her iki yanında beşgen planlı birer niş açılmıştır. Beşgen nişlerin her kenarı üstte sivri kemer formunda sonlanmaktadır. Niş dıştan iki bordürle üç yönden U biçiminde çevrilmektedir. Taçkapı nişinin köşeliklerine birer sütunçe yerleştirilmiştir. Silindirik gövde dört kollu yıldız motifleri ile aralarındaki sekiz köşeli yıldızlardan meydana gelen geometrik karakterlidir. Taç kapı üç yönden ters U biçimde çevreleyen yedi farklı düzenlemeden oluşan bordürlerle kuşatılmaktadır. Minare caminin kuzeyinde, yapıdan bağımsız olarak yükselmektedir. Kare kaide üzerinde silindirik gövdeli olan minarede yoğun süslemeye sahiptir. Kare kaidenin kuzey cephesinde basık kemerli kapının üzerinde dokuz sıra mukarnas kavsara yer almaktadır. Kaidenin dörtkenarında üst kısımda beyaz renkte birer dikdörtgen pano görülmektedir. (Çizim: 27). Foto: 51- Melik Ahmet Paşa Camisi Minare Kaidesi Çizim: 27- Melik Ahmet Paşa Camisi Minare Kaidesinin Güneyindeki Pano (G. Baş tan) Kaide en üstte geometrik bir süsleme kuşağı ile dört yönden çevrelenmektedir. Süsleme beyaz renkli taş üzerine tek renk sırlı firuze çinilerle kaplanarak oluşturulmaktadır. Silindirik gövdenin başlangıç ve bitiminde ikişer süsleme kuşağına yer verilmiştir. Kuşaklar burmalı kaval bir silmeyle birbirinden ayrılmaktadırlar. Şerefe altı, altı sıra mukarnaslıdır. Korkuluk dörtgen taş levhalardan olup oyma tekniğinde altı kollu yıldız süslemelidir (Baş, 2006, s.138; Foto:51). Harim doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlıdır. Doğu ve batıdaki kare iki payeye oturan sivri kemerler tromp geçişli bir kubbeyi taşımaktadır. Doğu ve batıda payeler ile beden duvarları arasında kalan kısımlar üç bölümlü olup birer çapraz tonozla örtülüdür. Harimin doğu ve batısı iki katlı bir düzenlemeye sahiptir. Alt kat çapraz tonozlu iken üst kat köşelerde kubbe ortada bir yarım kubbeyle örtülüdür. Bu kata kuzeydeki bir kapı açıklığı ile beden duvarı içindeki merdivenlerden çıkılmakta ve burası mahfil olarak kullanılmaktadır. Doğu ve batı duvarlarının alt kısımları sağır bırakılmışken üst kısımda her bir bölüme denk gelecek şekilde birer sivri kemerli pencere; kuzey ve güneyde düz lentolu dört pencere iç mekânı aydınlatmaktadır (Foto: 48 49). Kıble duvarın ortasında, giriş eksenindeki mihrap sıratlı tekniğinde çinilerle kaplanmıştır. Niş beşgen planlı olup dokuz sıra mukarnas kavsaralıdır. Mihrap nişi dıştan üç bordür- 291

39 Foto: 48- Melik Ahmet Paşa Camisi Harimin Doğudan Görünüşü 292

40 293 Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi

41 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Foto: 49- Melik Ahmet Paşa Camisi Harimin Güneyden Görünüşü le üç yönden kuşatılmaktadır. Dış bordür, peş peşe sıralanan ters-düz palmetlerle oluşmaktadır. Beşgen nişin her kenarı, koyu mavi zemin üzerine beyaz renkli rumilerden oluşan bir zencerek bordürle sınırlandırılmaktadır. Kavsarayı oluşturan mukarnaslar da çini kaplıdır. Çinilerde firuze, beyaz ve patlıcan moru renginde yoğun bir şekilde zikzaklar, iç ve dış bükey çizgiler ve laleler yer almaktadır (Foto:50). Harim mekânının duvarları zeminden 1.00 m yüksekliğe kadar sıratlı tekniğinde çinilerle kaplanmıştır. Bu çinilerde de firuze, beyaz ve patlıcan moru renginde yoğun bir şekilde zikzaklar, iç ve dış bükey çizgiler ve laleler görülmektedir (Yıldırım, s.30 41); (Çizim: 28). Çizim: 28- Melik Ahmet Paşa Camisi Duvar Çinilerindeki Bordür Kompozisyonu (S. Yıldırım dan) Foto: 50- Melik Ahmet Paşa Camisi Mihrabı 294

42 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Ragıbiye (Defterdar) Mescidi Şehrin güneybatısında Melik Ahmet Paşa Caddesi üzerinde, Süleyman Nazif Mahallesi, Ocak Sokak tadır yılında Defterdar Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. 9 Ali Emiri, caminin Defterdar Bali Zihni Bey tarafından; B. Günkut ise Vali olan Defterdar Hacı Hüseyin Paşa tarafından 1072 H. / yılında yaptırıldığını söylemektedir. Yapı 1677 yılında Vali Ahmet Paşa tarafından onarılmıştır yılında da Müderris Hacı Ragıp Bey tarafından onarıldığından, Ragıbiye Camisi olarak da anılır. Mazbut vakıf olarak Defterdar Hacı Ahmet Efendi Vakfı şeklinde kayıtlı olan, Ragıbiye Camisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü nce 1963, 1974, 1984 yıllarında tamir edilmiştir. Yapı günümüzde ibadete açıktır. (Beysanoğlu, s. 643; Halifeoğlu, s. 332; Sözen, s. 100) Fevkani olan yapının güneyinde, 1832 yıllarında yapılmış olan Ragıbiye Medresesi ve birkaç mezar; kuzeyinde dikdörtgen formunda bir bahçesi bulunmaktadır. Zemin kat, doğu-batı yönünde uzanan beşik tonozlu iki mekândan oluşmaktadır. Mekânlardan güneydeki sivri beşik tonozlu olup caminin altında boydan boya uzanarak diğer sokağa geçişi sağlayan bir geçit iken; kuzeydeki tonozlu mekan ise bir dükkandır. Siyah bazaltın hâkim olduğu iki katlı yapının son cemaat yeri bulunmamaktadır. Mescide, kuzeydeki avlunun güneybatısındaki merdivenlerden çıkılmaktadır. Kuzey cephenin tam ortasındaki basık kemerli giriş açıklığı 3 dilimli bir kemerle kuşatılmıştır. Kapının her iki yanında basık kemerli birer pencere bulunmaktadır (Çizim: 29; Foto:52). Harim, doğu-batı yönünde uzanan enine dikdörtgen planlı ve iki sahınlıdır. Harim, ahşap kirişlerin taşıdığı düz dam örtüye sahiptir. Kıble duvarının ortasında mihrap, her iki tarafında düz lentolu ve sivri kemer alınlıklı ikişer pencere, medrese avlusuna açılan bir kapı ve merdiven bulunmaktadır. Ayrıca harimin doğu duvarı içinde güney ucundaki gömülü bir merdivenle yükselerek, güneydoğu uçta üstte ezan okumaya yarayan taşıntılı bir sahanlığa ulaşılmaktadır. Kıble duvarının ortasındaki mihrap yarım beşgen planlı mukarnas kavsaralıdır (Foto 53). Çizim: 29- Ragıbiye (Defterdar) Mescidi (N. Karaca dan) Foto: 52- Ragıbiye Mescidi Kuzeydoğudan Görünüş Foto: 53- Ragıbiye Mescidi Harimden Görünüş 9. Defterdar Ahmet Paşa: İstanbulludur H. / yılında vezirlik yaptı. Sonrasında Mısır Valisi oldu H. / 1677 yılında Diyarbakır Valisi olup 1089 H. / 1678 yılında azledildi H. / 1679 M. yılında Bosna Valisi, 1093 H. / 1682 M. yılında Temaşvar Valisi oldu. Vilayet askerleriyle Viyana Kuşatması nda hazır bulundu ve 1094 H. / 1683 M. yılında orada vefat etti. Bkz.: Süreyya, I, s

43 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Cağaloğlu ( Çakal / Çağal Cami) Mescidi Şehrin güneybatısında, Ali Paşa Mahallesi, Simsar Sokak tadır. 989 H. / 1581 M. yılında Vali Çağalzade Sinan Paşa 10 veya 1013 H. / M. yılında Diyarbakır Valisi bulunan oğlu Mahmut Paşa tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir (Beysanoğlu, s. 651; Sözen, s. 115; Halifeoğlu, s. 329). Cami, dıştan kuzey-güney yönünde uzanan dörtgen planlı bir yapıdır. Enine dikdörtgen planlı, iki sahınlı ve üzeri düz damla örtülü harim mekanı ile dikdörtgen avludan oluşan caminin kuzey ve doğusunda sokakla sınırlandırılmıştır. Mescidin kuzeyde giriş kapısı doğuda ise iki pencere açılmıştır. Yapının güney ve batı cepheleri ise sağır tutulmuştur. Mescidin, batısında harim ile avlunun birleştiği yer çıkıntı yapmaktadır (Çizim: 30; Foto:54). Kuzey cephenin ortasındaki basık kemerli kapı açıklığından avluya girilmektedir. Avlu, doğu-batı yönünde dikdörtgen planlı olup güneyinde harim, doğusunda tuvaletler ile abdest alma yerleri; kuzeybatısında da abdest alma yerlerinin tavanına çıkışı sağlayan merdiven bulunmaktadır. Avlunun güneyindeki harimin son cemaat yerine daire planlı ve silindirik gövdeli iki sütunun taşıdığı iki sivri kemerli açıklıktan girilmektedir. Harim, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı tek sahından oluşmaktadır. İç mekândaki hareketliliği kıble duvarındaki mihrap ile doğu duvarındaki pencere açıklığı sağlamaktadır. Tüm duvar yüzeyleri sıvalı ve boyalı olan harimin iki sütunçe üzerine oturan kemerli mihrabı dikkat çekmektedir (Foto:55). Çizim: 30- Cağaloğlu Mescidi, Çakal-Cağal Camisi (F. M. Halifeoğlu ndan) Foto: 54- Cağaloğlu Mescidi Girişi (N. Karaca dan) Foto: 55- Cağaloğlu Mescidi Harimden Görünüş (N. Karaca dan) 10. Sinan Paşa (Çağalzade): Maliyeden yetişip Anadolu Defterdarı oldu yılında Mısır Defterdarı oldu Mısır Beylerbeyi oldu yılında Diyarbakır Valisi oldu. Sonrasında Maraş, Konya, 1595 yılında Sivas Valisi oldu yılında vefat etti. Süreyya, V, s

44 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Hacı Muştak ( Şeyh Azizi Urmevi Camii) Mescidi Kentin güneybatısında, Sait Paşa Sokağı ile Ocak Sokağı nın kesiştiği köşededir. Caminin kim tarafından ve ne zaman yaptırıldığını gösteren bir kitabesi bulunmamaktadır. Ancak ismine nispetle, IV. Murat devrinde yörenin meşhur alimi olan Aziz Mahmud Urmevi atfedilmektedir. Camide muhtemelen yılları arasında yaptırılmış olmalıdır yılına kadar harap bir durumda iken; aynı tarihte Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından onarılarak ibadete açılmıştır (Tuncer, s.176; Beysanoğlu, s ; Halifeoğlu, s. 331). Cami, doğu-batı yönünde uzanan düzgün olmayan dörtgen planlı bir yapıdır. Yapı güney ve doğudan komşu yapılara bitişik iken, kuzey ve batı cepheleri kapı açıklıkları ve pencerelerle hareketlendirilmiştir. Cami, avlu, abdest alma yerleri, tuvaletler, avludaki birkaç kabir ve harim mekânından meydana gelmektedir. Kuzey ve sonran kapatılan batıdaki kapı açıklıklarından avluya girilmektedir. Avlu, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen bir plana sahip olup doğusunda tuvaletler ve abdest alma yerleri ile dama çıkışı sağlayan merdiven; batısında ise baş ve ayak şahideli birkaç kabir görülmektedir (Çizim: 31) (Foto:56). Avlunun güneyindeki basık kemerli kapı açıklığıyla harime girilmektedir. Harim, doğu-batı yönünde enine dikdörtgen bir plana sahiptir. İç mekân, mihraba dikey uzanan altı sahından oluşmaktadır. Mihrap yarım beşgen planlı olup üç dilimli kemerli ve mukarnas kavsaralıdır. Mihrap, bir sıra beyaz, bir sıra siyah taştan münavebeli bir düzenlemeye sahiptir. Üst örtüsü düz dam şeklinde olup betonarme olarak yenilenmiştir (Foto:57). Çizim: 31- Hacı Müştak Mescidi-Şeyh Aziz Urmevi Camisi (F. M. Halifeoğlu ndan) Foto: 56- Hacı Muştak Mescidi Kuzey Cephesi (N. Karaca dan) Foto: 57- Hacı Muştak Mescidi Harimden Görünüş (N. Karaca dan) 297

45 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Nasuh Paşa Camisi Fatih Paşa Mahallesi, İç Kurşunlu Sokak ta yer almaktadır. Osmanlı valilerinden Nasuh Paşa 11 tarafından eşi Servinaz Hanım adına H. / M. yılları arasında yaptırılmıştır. Minaresi, 1819 yılında yıkılmıştır (Sözen, s. 103;Tuncer, s. 174; Yılmazçelik, s. 240). Nasuh Paşa eşi Serviseha Hatun binti Abdullah ın 1632 tarihli vakfiyesi vardır. Nasuh Paşa Camisi Vakıflar Genel Müdürlüğü nce 1970, 1975 ve 2004 yıllarında onarılmıştır. Cami, doğu-batı yönünde enine dikdörtgen planlı harim, yazlık kısım, minare ve avludan oluşmaktadır. Cephe düzenlemesi iki renkli düzgün kesme taş malzemeden yapılmıştır (Foto:58). Kare planlı avluya doğudaki taç kapıdan girilmektedir. Taç kapı basık kemerli olup sivri kemerli bir niş içine alınmıştır. Avlunun güneydoğusunda minare, güneyinde de yazlık kısım yer almaktadır. Yazlık kısım bir revak şeklinde düzenlenmiştir (Çizim: 32; Foto:59). Minare, caminin güneydoğusunda, yapıdan bağımsız olarak yükselmektedir. Kare kaideli ve silindirik gövdelidir. Kare kaidenin kuzey yüzünde minarenin giriş kapısı yer almaktadır. Kapının basık kemeri iki renkli geçmeli taşlardan oluşmaktadır. Stilize sarı ters-siyah düz palmetlerden meydana gelmektedir. İki bölümlü pabuç kısmı altta köşelerde üçgen piramidal, cephelerde ortadaki düz yanlardakiler ters üçgenlerden meydana gelen geçiş bölümünün üzerinde sekiz kenarlı ikinci bölüm bulunmaktadır. Gövde siyah renkte olup sade tutulmuştur. Şerefe beş sıra mukarnaslı altlık üzerine oturmaktadır. Şerefe korkuluğu dikdörtgen taş levhalarla şeklinde olup oyma tekniğinde altı kollu yıldızlardan gelişen geometrik bezemelidir. Silindirik petek kısmı kısa tutulmuştur. Kuzeydoğudaki basık kemerli kapı açıklılığında avludan harim kısmına girilmektedir. Kapıyı üç yönden kuşatan iki bordür, belli bir seviyede kesilmektedir. Harim mekânı ortadaki dört sütunla dokuz bölüme ayrılmış ve ortada kubbe yanlarda ise çapraz tonozla örtülüdür. Kıble duvarının ortasında giriş ekseninden biraz doğuya kayan mihrap, yarım daire planlıdır (Foto:60). Foto: 58- Nasuh Paşa Camisi Genel Görünüşü Çizim: 32- Nasuh Paşa Camisi (N. Karaca dan) Foto: 59- Nasuh Paşa Camisi Harim Giriş Cephesi Foto: 60- Nasuh Paşa Camisi Harimden Görünüş 11. Nasuh Paşa: Aslen Gümülcine veya Dramalı dır yılında Sivas Beylerbeyi, 1 yıl sonra Halep Beylerbeyi, 1606 Diyarbakır Valisi olup Şark seraskerliği ile vezirlik verildi yılında Sadrazam oldu yılında Sultan I. Ahmed in damadı oldu yılında öldürüldü. Okmeydanı na defnedilmiştir. Süreyya, IV, s

46 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Arap Şeyh (Mustafa Paşa Camisi) Mescidi Şehrin güneydoğusunda, dış kale surlarının Yeni Kapı yakınlarında, Hasırlı Mahallesi ndedir. Yapı üzerinde kim tarafından ve ne zaman yaptırıldığını gösteren bir kitabe bulunmamaktadır. Ancak Ş. Beysanoğlu ve M. Sözen, caminin 1050 H. / 1644 M. ve 1061 H. / 1650 M. yıllarında Diyarbakır da birer yıl valilik yapan Kara Mustafa Paşa 12 tarafından valilikte bulunduğu yıllarda yaptırmış olduğunu söylemektedirler ( Beysanoğlu, s. 645; Sözen, s. 106; Halifeoğlu, s. 329). İçerisinde bulunduğu sokağın dokusuna uygun bir karakter gösteren yapı kuzey-güney yönünde uzanan dörtgen bir plana sahiptir. Avlu, çeşme, türbe, hazire, çok kubbeli harim ve muhtelif mekânlardan oluşmaktadır. Dışarıdan oldukça sade olan yapının kuzeybatı cephesinin köşesinde bir çeşme bulunmaktadır. Kuzey ve batı yönleri sokakla çevrili mescidin avlusuna batıdan girilmektedir. Cami, Vakıflar Genel Müdürlüğü nce yıllarında onarılmış olup günümüzde ibadete açıktır (Çizim: 33). Avlunun kuzeybatı cephesinde sokağa bakacak şekilde avluya bağlantılı sivri kemer açıklıklı çeşme görülmektedir. Giriş kapısı iki renkli taştan basık kemerli açıklıklı olup dıştan sivri kemerli niş içine alınmıştır. Basık kemerin hemen üzerinde iki sıra halinde üç satırlık celî sülüs hatla Osmanlı Çizim: 33- Arap Şeyh Mescidi (F. M. Halifeoğlu ndan) 12. Kara Mustafa Paşa (Firari): Enderun da yetişti yılında vezirlikle kubbenişin oldu ve 1650 yıllarında olmak üzere iki defa Diyarbakır ve arada Bağdat yıllarında Halep Valisi oldu yılında üçüncü defa Diyarbakır Valisi oldu yılında Kaptan-ı Derya oldu. Aynı yıl görevinden istifa ederek Mısır Valisi oldu yılında Van Valisi oldu yılında Rumeli ve Şam, 1664 yılında ikinci defa Bağdat, 1665 te Anadolu ve 1666 da ikinci defa Şam ve 1667 yılında üçüncü defa Bağdat, 1670 te Basra Valisi oldu yılında vefat etti. Süreyya, IV, s

47 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Foto: 61- Arap Şeyh Mescidi Kuzey Cephe Türkçesiyle yazılmış bir kitabe dikkati çekmektedir. Doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı avlunun kuzeybatı köşesinde bir hazire, güneyinde bir imam odası, doğusunda ise hel âlar ve abdest alma yerleri ile avlunun tam ortasında bir türbe bulunmaktadır. Daire planlı ve silindirik gövdeli iki sütuna oturan üç sivri kemerle üç gözlü ve kubbeli son cemaat yeri avluya açılmaktadır. Son cemaat yerinin batısındaki kapı açıklığı ile birbiri içinden geçilen kare planlı ve kubbeli iki mekâna girilmektedir. Günümüzde bu bölüm imam odası olarak kullanılmaktadır. Bu mekânlardan batıdakinin kuzey duvarında avluyla bağlantılı bir kapısı daha bulunmaktadır. Diğer mekânın da batı duvarında bir niş vardır. Son cemaat yerinin güney duvarındaki düz lentolu ve sivri kemeli kuşatma kemeri içine alınmış kapıdan harime girilmektedir. Kapının her iki yanında Foto: 62- Arap Şeyh Mescidi İç Mekandan Görünüş düz lentolu birer pencere vardır (Foto:61). Harim, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup ortadaki, köşeleri pahlı iki kare payeye oturan altı kubbeyle örtülüdür. Kubbeler sivri kemerlerle taşınmaktadır. Harimin batısındaki doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı ve üzeride yine aynı yönde uzanan beşik tonoz örtülü mekânın kemer açıklığı boşaltılarak harime eyvan biçiminde dâhil edilmiştir. Harimle bir bütünlük sağlamak amacıyla da harimin güneybatısına, sonradan doğu-batı yönde uzanan dikdörtgen planlı betonarme mekân eklenmiştir (Foto:62). Kıble duvarının tam ortasında yarım beşgen planlı üç dilimli kemerli ve mukarnas kavsaralı mihrap nişi görülmektedir. Mihrabın her iki yanında birer pencere, harimin doğu duvarında üst seviyede de iki pencere iç mekânı aydınlatmaktadır. 300

48 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Salos Mescidi Şehrin güneydoğusunda, Mardin Kapı yakınlarında, Cemalyılmaz Mahallesi, Gazi Caddesi üzerindedir. Evliya Çelebi nin seyahatnamesinde Salori Mescidi olarak geçmektedir (Çelebi, s.126). Ş. Beysanoğlu XVI. yüzyılda yapıldığını söylemektedir (Beysanoğlu, s. 651). Mescidin bir kısmı Gazi Caddesi yapılırken caddeye katılmıştır (Sözen, s. 115; Halifeoğlu, s. 330). Solos Mescidi Vakfı, Halil bin Ömer bin Ebubekir el Amidi tarafından 1556 tarihinde kurulmuş olup vakfın 4 tarla, 2 dükkân, 2 kahvehaneden oluşan akarı vardır. Mescid günümüzde ibadete açık olup Vakıflar Genel Müdürlüğünce 2008 yılında onarılmıştır. Yapı, dıştan kuzey-güney yönünde uzanan düzgün olmayan dörtgen bir plana sahiptir. Cami, avlu, abdest alma yerleri, tuvaletleri ile harimden meydana gelmektedir. Kuzey ve güneyden komşu yapılara bitişiktir. Girişin olduğu cephe kapı ve pencerelerle hareketlendirilmişken diğer cepheler sağır tutulmuştur (Çizim: 34). Kuzeybatıdaki kapı açıklığından avluya ulaşılmaktadır. Avlu, doğu-batı yönünde dikdörtgen bir plana sahiptir. Kuzeyinde abdest alma yerleri, kuzeydoğusunda ise tuvaletler bulunmaktadır. Güneybatısında ise yapının damına çıkışı sağlayan merdiven vardır. Avlunun, güneyindeki kapı açıklığıyla harime girilmektedir. Kapı açıklığının her iki yanında ortadaki küçük sütunla desteklenen birer ikiz pencere harimi aydınlatmaktadır (Foto:63). Harim, doğu-batı yönünde uzanan düzgün olmayan enine dörtgen planlı olup harimin üzeri düz dam örtülüdür. Ortadaki daire planlı ve silindirik gövdeli bir sütuna oturan iki kemer, harimi iki sahına ayırmaktadır. Harimin batı duvarında birer ikiz pencere vardır. Kıble duvarının ortasında iç mekâna doğru hafif taşıntı yapan yarım beşgen planlı mihrap nişi yer almaktadır. Mihrabın her iki yanında birer niş bulunmaktadır (Foto:64). Çizim: 34- Salos Mescidi ( F. M. Halifeoğlu ndan) Foto: 63- Salos Mescidi Giriş Cephesi (N. Karaca dan) Foto: 64- Salos Mescidi İç Mekandan Görünüş (N. Karaca dan) 301

49 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Hanzade Mescidi Şehrin kuzeybatısında, İskender Paşa Mahallesi, Darı Sokak ta yer almaktadır. Kim tarafından ve ne zaman yaptırıldığını gösteren bir kitabe bulunmamaktadır. Ş. Beysanoğlu net bir tarih vermeden Osmanlı yapısı olduğunu söylemektedir. Harap olan yerleri Diyarbakır Vakıflar Bölge Müdürlüğü nce satılmış; ancak satın alanlar tamir ettirerek yapıyı yeniden ibadete açmışlardır (Beysanoğlu, s. 643; Halifeoğlu, s. 330) yılında yapılan rölöve planına göre yapı, kuzey-güney yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup avlu, çeşme, son cemaat yeri ve harimden oluşmaktadır. Kuzey ve batıdan komşu yapılara bitişik olan yapının sokağa bakan güney ve batı cepheleri giriş kapısı ve pencerelerle hareketlendirilmiştir. Güneydoğu cephede sivri kemer açıklıklı bir çeşme görülmektedir. Avlu, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup kuzeydoğusunda tuvaletler bulunmaktadır. Avlunun güneyinde ise ortadaki daire planlı ve silindirik gövdeli bir sütuna oturan iki sivri kemer açıklı son cemaat yeri görülmektedir (Çizim: 35; Foto:65). Son cemaat yerinin güneyindeki kapı açıklığıyla harime girilmektedir. Kapının her iki yanında birer pencere vardır. Harim, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup ortadaki daire planlı ve silindirik gövdeli bir sütuna oturan iki kemerle iki sahına ayrılmaktadır. Sahının doğu ve güney duvarlarında ikişer pencere iç mekânı aydınlatmaktadır. Kıble duvarının ortasında yarım daire planlı mihrap nişi yer almaktadır yılındaki çalışmada ise yapının batısına abdest alma yerleri ile tuvaletler eklenmiştir. Harim, avlu ve son cemaat yeri asli özelliğini kaybetmiş olup sadece çeşme tarihi hüviyetini korumaktadır (Çizim: 36; Foto:66). Foto: 65- Hanzade Mescidi Güneydoğu Cepheden Görünüş Çizim: 35- Hanzade Mescidi 1995 Yılı Rölöve Planı (F. M. Halifeoğlu ndan) Foto: 66- Hanzade Mescidi İç Mekandan Görünüş Çizim: 36- Hanzade Mescidi 2008 Yılı Rölöve Planı (F. M. Halifeoğlu ndan) 302

50 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Kozlu ( Molla Bahaddin Mescidi) Camisi Çizim: 37- Kozlu Camisi-Molla Bahaddin Mescidi Planı (F. M. Halifeoğlu ndan) Şehrin kuzeydoğusunda İzzet Paşa Caddesi, İç Kale ve kuzey surları ile Gazi Caddesi nin sınırladığı aynı adla anılan mahallededir. Yapım tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, XVI. yüzyıldan kalma bir Osmanlı Dönemi eseri olduğu söylenmektedir. Mihrap üzerinde 1358 H. / 1938 M. tarihi yazmaktadır. Cami günümüzde ibadete açıktır (Beysanoğlu, s. 651; Halifeoğlu, s. 333). Cami dıştan kuzey-güney yönünde uzanan dikdörtgen bir planlıdır. İki sahınlı ve üzeri düz damla örtülü harim mekânının kuzeyinde avlu bulunmaktadır. Kuzey hariç, diğer yönlerden komşu yapılara bitişiktir. Kuzey cephedeki sokağa bakan sade bir kapıyla avluya girilmektedir. Avlu doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup kuzeyinde helâlar, doğusunda dikine uzanan dikdörtgen planlı iki oda, batısında ise sonradan eklenmiş üst katta bir imam odası ile bu odanın altında abdest almayı sağlayan bir havuz bulunmaktadır (Çizim: 37; Foto:67)). Güneyde ortada tek bir sütuna, yanlarda kalın taş duvarlara oturan hafif sivri iki kemerle son cemaat yeri avluya açılmaktadır. Son cemaat yeri doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen formludur. Günümüzde kemer aralıkları kapatılarak harime dâhil edilmiş olan son cemaat yerinin yan duvarlarındaki iki pencereden doğudaki kapı, batıdaki dolap girintisi olarak kullanılmaktadır. M. Sözen tarafından incelenen yapının harimi doğu-batı yönünde uzanan tek sahından ibarettir. Sahının kuzey duvarında ortada bir kapı ve bu kapının her iki yanında ikişerden dört adet pencere yer almaktadır (Sözen, s. 129). Günümüzde ise harim iki kattan oluşmakta, üst kat son cemaat yerinin üstünü kapsamaktadır. Gördüğü onarımlarla değişen ve bugün ortadaki betonarme kolonla enine iki sahınlı harimin üst katına, avlunun güneybatı köşesinde, dışarıdan çıkılan bir merdivenle ulaşılır. Sıvalı ve boyalı yarım daire planlı mihrap ile ahşap minberi sade bir düzenleme göstermektedir (Çizim: 37; Foto:68). Foto: 67- Kozlu Camisi Avlu Giriş Cephesi (N. Karaca dan) Foto: 68- Kozlu Camisi Kuzey Cephesi (N. Karaca dan) 303

51 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Kavas-ı Sagir Mescidi Şehrin güneydoğusunda, Şeyh Matar Camisi nin (Dört Ayaklı Minare) güneydoğusundadır. Kemalettin ve Cemalettin adlarındaki iki kardeş tarafından yaptırıldığı söylenen yapının mimarı belli değildir. Mescid, XVI. yüzyıl yapılmış olmalıdır (Tuncer, s. 125; Beysanoğlu, s. 587; Halifeoğlu, s. 333). Sokak şekline göre biçimlenmiş olan yapı, dıştan kuzeygüney yönünde uzanan düzgün olmayan dörtgen şeklindedir. Mescid, enine dikdörtgen planlı bir harim ve avludan oluşmaktadır. Yapının güney ve doğudan komşu yapılara bitişiktir. Kuzeybatı köşe, sokakların kesiştiği yere denk gelmesi nedeniyle pahlanmıştır (Çizim: 38). Kuzey cephenin ortasındaki sivri kemerli bir niş içine alınmış basık kemerli kapı açıklığından avluya geçilmektedir. Avlu, doğu-batı yönünde uzanan dörtgen planlı olup kuzeyinde helâlar, batısında ise abdest alma yerleri görülmektedir. Avlunun güneyinde, avlu zemininden biraz daha yüksek tutulmuş olan doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı son cemaat yeri görülmektedir. Son cemaat yeri daire planlı ve silindirik gövdeli bir sütuna oturan iki sivri kemerle avluya bakmaktadır. Son cemaat yerinin güneyinde tam ortada basık kemerli giriş kapısı harime geçişi sağlamaktadır. Bu kapının her iki yanında birer küçük niş ve iki katlı alttakiler düz lentolu üsttekiler yuvarlak kemerli birer pencere yer almaktadır. Harim, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup aynı yönde uzanan tek sahından oluşmaktadır. Sahın, güneyde mihrabın her iki yanında; kuzeyde giriş kapısının her iki yanındaki iki duvar payesine oturan iki sivri kemerle üç kısma ayrılmıştır. Çizim: 38- Kavas-ı Sağir Mescidi Planı (N. Karaca dan) Kıble duvarının ortasındaki mihrap, yarım beşgen planlı ve mukarnas kavsaralıdır (Foto:69-70). Harimin kuzey ve batı duvarında alttakiler düz lentolu üsttekiler yuvarlak kemerli iki katlı pencere düzenlemesi dikkati çekmektedir. Harim ve son cemaat yerinin üzeri ahşap kirişlerin taşıdığı betonarme düz dam örtüye sahiptir. Foto: 69- Kavas-ı Sağir Mescidi Giriş Cephesi (N. Karaca dan) Foto: 70- Kavas-ı Sağir Mescidi Giriş Kapısı (N. Karaca dan) 304

52 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Hasırlı Mescidi Kentin güneydoğusunda, Şeyh Matar Camisi nin (Dört Ayaklı Minare) güneydoğusunda, aynı adla anılan mahallededir. Kim tarafından ve ne zaman yapıldığını gösteren bir kitabesi bulunmamaktadır. Evliya Çelebi, Seyahatnamesi nde cami zikredilmiş ancak burada da banisinin bilinmediği ifade edilmektedir (Evliya Çelebi, s. 124; Halifeoğlu, s. 333). Kesme taştan yapılmış basit görünümlü bir camidir. Cami avlusunda halk arasında Hasırlı Baba diye isimlendirilen bir şahıs medfûndur. Cami, Hacı Hüzni Taşkıran tarafından yanında bulunan arsanın da cami avlusuna eklenmesi sonrası 1964 yılında asli haline uygun olmayan bir şekilde betonarme olarak yeniden yapılmıştır. Bu nedenle tarihi özelliğini koruyamamıştır. Kuzeydeki arsanın avluya eklenmesiyle 1964 yılındaki onarımda büyük asli halini yitirmiştir. Cami enine dikdörtgen planlı ve üzeri düz damla örtülü bir harim ile avludan oluşmaktadır. Kuzey ve doğudan komşu yapılara bitişik olduğu için bu cepheler sağırdır. Batı cephesinde sivri kemerli bir çeşme bulunmaktadır (Çizin 39). Kuzeybatıdaki kapı açıklığından doğu-batı yönünde uzanan avluya geçilmektedir. Avlunun kuzeyinde abdest alma yerleri ile enine uzanan dikdörtgen planlı sonradan eklenen daha küçük bir mescit; batısında helâlar yer almaktadır. Doğusunda ise içinde Hasırlı Baba diye anılan bir zatın kabrinin olduğu bir eyvan ve gasılhane bulunmaktadır. Avlunun güneyindeki düz lentolu bir kapıdan harime girilmektedir. Harim, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlı olup, kuzey ve güneyinde ikişer adet, batısında düz lentolu pencere vardır. Batısında ise iki küçük niş görülmektedir. Kıble duvarının ortasındaki mihrap, yarım dörtgen planlıdır. Çizim: 39- Hasırlı Mescidi Planı (F. M. Halifeoğlu ndan) 305

53 Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal Kurt İsmail Paşa (Meded Bey / Kışla) Camisi Askeri kışla içerisinde yer almaktadır. Diyarbakır Valisi Karslı Hatunoğlu Kürt İsmail Paşa tarafından kardeşi Meded Bey adına valilik yaptığı H. / M. yılları arasında yaptırılmıştır. Cami, 1922 yılında El-Cezire Cephesi Komutanı Cevat Paşa tarafından esaslı bir şekilde onartılmıştır (Sözen, s. 111; Beysanoğlu, s. 692; Kuban, 2007, s.574) İsmail Paşa valilik yaptığı dönemde sur dışında yeni yapılaşma çalışmalarını başlatmıştır. Kurt İsmail Paşa Camisi, plan itibariyle Diyarbakır daki camilerde uygulanan planlardan farklıdır. Bu plan tipini daha çok türbelerde uygulanmıştır. Giriş kapısının hemen batısında tek şerefeli silindirik gövdeli minareye, girişin doğusundaki ilk pencerenin içinden çıkılmaktadır (Çizim: 40; Foto:71). Yapı sekizgen planlı ve üzeri tek kubbe ile örtülü harim ile sekizgen bir revaktan meydana gelmektedir. Birkaç basamakla çıkılan sekizgen revak köşelerde birbirine yakın ikişer silindirik gövdeli üzerine sekiz adet dar kenarlarda sekiz adet geniş olmak üzere on altı yuvarlak kemerle dışarı açılmaktadır. Üstü eğimli bir çatıyla örtülüdür. Harimin her bir cephesinde basık kemerli birer pencere kuzey cephesinde de basık kemerli bir kapı yer almaktadır. Sekizgen planlı harime kuzeydeki kapı açıklığından girilmektedir. İç mekânın üzeri bir kubbeyle örtülüdür. Kıble duvarında yarım daire planlı ve yuvarlak kemerli sade mihrap nişi diğer duvarlarda ise yuvarlak kemerli birer pencere yer almaktadır (Foto:72). Çizim: 40- Kurt İsmail Paşa Camisi Planı (M. Sözen den) Foto: 71- Kurt İsmail Paşa Camisi Giriş Cephesi(N. Karaca dan) Foto: 72- Kurt İsmail Paşa Camisi Kuzeydoğu Cephe (N. Karaca dan) 306

54 Diyarbakır daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Şeyh Muhammed Namazgâhı Şehir merkezinin güneyinde, sur dışında, Eski Mardin yolunun batısında ve mezarlığın girişinde yer almaktadır. Mihrap üstündeki kitabeye göre 1276 H. / M. yılında Sait Paşa tarafından yaptırılmıştır (Tuncer, s. 188). Düzgün kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Kuzeygüney yönünde uzanan dikdörtgen bir planlamaya sahiptir. Doğu-batı ve kuzeydeki yaklaşık 0.90 m. yüksekliğinde harpuştalı ihata duvarı ile güneydeki boydan boya uzanan 3.85 m. yüksekliğindeki duvardan oluşmaktadır (Çizim: 41). Namazgahın üzeri sonradan inşa edilen betonarme bir bina ile kapatılmıştır (Foto:73). Kuzeydeki kapı açıklığında harime girilmektedir. Harim zemini de taş malzemeyle kaplanmıştır. Güneydeki duvarın ortasında yarım daire planlı ve basık kemerli mihrap nişi yer almaktadır. Mihrabın hemen üzerinde kitabe bulunmaktadır. Mihrabın batısındaki minberin basamaklarına denk gelecek şekilde yarım daire planlı ve yuvarlak kemerli bir niş daha vardır (Foto:74). Çizim: 41- Şeyh Muhammed Namazgahı (N. Karaca dan) Foto: 74- Şeyh Muhammed Namazgahı Kıble Duvarı (N. Karaca dan) Foto: 73- Şeyh Muhammed Namazgahı Güneyden Görünüş (N. Karaca dan) 307