GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE UD YAPIMCILARI VE UD YAPIMINDA KULLANILAN YÖNTEMLER

Transkript

1 Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi Sayı 27, Sayfa , 2009 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE UD YAPIMCILARI VE UD YAPIMINDA KULLANILAN YÖNTEMLER H. Serdar Çakırer¹, Tolga Oter² ¹Selçuk Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Müzik Eğitimi A.B.D. ²Selçuk Üniversitesi Devlet Konservatuvarı ÖZET Bu çalışmanın amacı; ud çalgısının tarihçesini, geçmişten günümüze kadar gelen süreçteki yapımcılarını ve ud yapım tekniklerini belirli başlıklar halinde, genel özelikleriyle anlatmaktadır. Bu amaç doğrultusunda gerçekleştirilen bu çalışmada, önce ud çalgısını tanıtmak amacıyla, tarihçesi ve genel yapısıyla ilgili bilgiler verilmiş, aynı zamanda icra yönünden gelişimi ve önde gelen icracılarına değinilmiştir. Ardından Ud yapımcılarının hayatları hakkında bilgiler verilmiş ve yaptıkları udlar da kullandıkları etiket bilgileri belirtilmiştir. Klasik Ud yapım yöntemi anlatıldıktan sonra, belli başlı ud yapımcılarının yaptığı udlar incelenmiş ve yapım konusunda ortaya çıkan farklı yöntemler tespit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Türk musikisi, ud, çalgı yapım

2 Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi Sayı 27, Sayfa , 2009 UD MAKERS FROM THE PAST TILL TODAY, DIFFERENT METHODS IN MAKING AN OUD H. Serdar Çakırer¹, Tolga Oter² ¹Selcuk University, Departmant of Fine Art, Music Education Division ²Selcuk University State Conservatory ABSTRACT The aim of this study is to explain the general specialities of the history of lute, the manufacturers of them from the past to today and the techniques of ud under the specific titles. About this aim, to introduce to the ud, we gave some information about it s history and general structure, also we refered to the develop of them and its well-known artists. After that, we gave some information about the life of uds with the knowledge of their uds. After the explaining the method of classic ud manufacturing, we examined main ud manufacturers uds and tried to determine the different methods about manufacturing uds. This study will be an application work by taking an act about ud, manufacturing uds and their producers from the every corner. Keywords: Turkish music, ud, instrument manufacturing.

3 Geçmişten Günümüze Ud Yapımcıları ve Ud 309 GİRİŞ Problem İnsanlığın var oluşundan beri, dünya üzerinde pek çok çeşitte çalgılar icat edilmiş ve kullanılmıştır. Bu çalgılar uzun zaman içerisinde gelişimlerini devam ettirerek günümüze kadar ulaşmıştır. İnsanlıkla paralel giden bu uzun gelişim süresinde, yapımcılar, çalgılardan en iyi verimi almak için, zamanın her türlü imkanlarını kullanmışlardır. Günümüzde kullanılan çalgılar, gelişimlerini büyük ölçüde tamamlamışlardır. Ancak, çalgılardan daha kaliteli ses elde etme arzusu hiçbir zaman bitmemiş ve bitecek gibi de görünmemektedir. Dünyada pek çok çalgı çeşidi bulunmaktadır. Fakat bu çalgıların dayandığı ilkeler pek azdır. Şekilleri ve çalım biçimleri farklıdır, çeşitli maddelerden yapılmışlardır; ama hepsinde sesi oluşturan etkenler; ya bir tel, ya bir hava sütunu, ya bir zar, ya da bir ağaç levhadır. Yapımcılar, bu malzemeleri ve becerilerini kullanarak çalgılarını şekillendirmişlerdir. Bilindiği gibi çalgı yapım sanatı, diğer birçok geleneksel sanatımızda olduğu gibi, usta çırak ilişkisiyle günümüze kadar süregelmiştir (Zeren, 1997, s. 19). Tarihi çok eskilere dayanan ve Türk musikisinin en önde gelen çalgılarından biri olan ud, her zaman bu musiki içerisinde aranılan çalgı olma niteliğini göstermiş, gerek icra gerekse yapım yönüyle birçok sanatçının yetişmesinde ilham kaynağı olmuştur.öncelikle ülkemizde ud yapım sanatına hizmet etmiş ve hala hizmet eden belli başlı yapımcılar hakkında kısa bilgiler verilen bu çalışmada, farklı yapımcılar tarafından yapılmış udlar incelenerek yapımcıların tercih ettiği yöntemlere ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu temel ilkelerden yola çıkarak araştırmanın problem cümlesini, amacını, yöntemini şu şekilde oluşturmak mümkün olacaktır. Problem cümlesi Geçmişten bugüne kadar ülkemizde ud yapıcıları kimlerdir ve ud yapımında kullanılan yöntemler nelerdir? Alt Problemleri 1. Tanınmış ud yapımcıları kimlerdir? 2. Ud yapımında kullanılan yöntemler nelerdir? Araştırmanın amacı Musikimizin en eski ve en rağbet gören çalgılarından biri olan udun, yapımcılarını tanıtmak ve ud yapımında kullanılan teknikleri belirlemektir.

4 310 H.S. Çakırer, T. Oter Araştırmanın önemi Bu araştırma, ülkemizde ud yapım sanatına hizmet etmiş sanatçıların araştırılması açısından önem taşımaktadır. Aynı zamanda ud yapımında kullanılan farklı tekniklerin gözden geçirilmesi, bir standarda bağlanması ve en belirleyici olarak da Türkiye de ilk defa yapılması bakımından önem arz etmektedir. Araştırmanın Yöntemi Araştırma için gerekli bilgilere kaynak tarama yöntemi ile ulaşılmıştır. Kaynaklardan, ud çalgısının tarihçesi çalgının icrasının gelişimi ve önde gelen icracıların bilgileri elde edilmiştir. Ayrıca, araştırmada geçmişten günümüze kabul görmüş ud yapımcılarının hayatları anlatılmış ve çalgılarında kullandıkları etiket bilgilerine yer verilmiştir. Geleneksel ud yapım tekniği ayrıntılarıyla tarif edilmiş, bunun yanı sıra belli başlı 6 ud yapımcısıyla yapılan anket sonuçları değerlendirilerek farklı teknikler de belirtilmiştir. Evren ve örneklem Araştırmanın evrenini, geçmişten günümüze kadar ülkemizde bilinen ud yapımcıları ve şimdiye kadar ud yapımında kullanılmış teknikler, örneklemini ise; şu an yaşamakta olan ve bu işi bilimsel kriterlere uygun yapan 6 ud yapımcısı uyguladığı teknikler oluşturmaktadır. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE UD YAPIMCILARI Ud Yapımcıları MANOL (EMMANUİL VENYOS) ( ) İstanbul Ortaköy de doğmuştur. Rum asıllıdır. İlk mesleği mobilya cilacılığıdır. Daha sonra doğramacılık yapmış ve sonradan çalgı yapımına başlamıştır (1870). Özellikle ud yapımında kazandığı ün günümüze kadar süre gelmiştir. Lâvta da yapmıştır. En seçkin çırakları olarak Bahriyeli Mustafa ve Victor de Kavalla bilinmektedir. Manol udları udîler arasında hala değerini sürdürmektedir. Manol ud yapısının en belirgin görünüş özelliği: sırt filetolarında kullandığı ince ve birbirine bitişik sarı-siyah filetolardır. Manol udlarının sırt filetoları genellikle 19 veya 21 parçalıdır. Bu filetolarda maun ağacı kullanılmıştır. Manol usta 1915 tarihinde İstanbul da ölmüştür (Üngör, 2000, s.10). Ud etiketi: Manoli den inşa olunmuştur. Deralliyede Galata Sandıkçılar caddesi no:

5 Geçmişten Günümüze Ud Yapımcıları ve Ud 311 MİHRAN KERESTECİYAN ( ) Niğde de doğmuştur. Ermeni asıllıdır. İlk mesleği demir yolu gardöfrenliğidir. Otuz yaşına kadar bu meslekte çalıştıktan sonra İstanbul a gelerek Beyazıt da çadırcılar içinde marangozluğa başlamıştır. Yine Beyazıt da dükkanı bulunan lüthiye Aziz Mehmet Efendi den lüthiyeliği öğrenmiş ve başta ud olmak üzere kemençe, santur ve keman da yapmıştır. İstanbul da Kadıköyü nde ölmüştür (Üngör, 2000, s. 11). KAPUDAĞLI İLYA (KANAKİS) ( ) Bandırma ya bağlı Kapudağ da doğmuştur. Rum asıllıdır. Önce Mandolin ve Gitar yaparak başlamış ve sonra 25 yaşlarında İstanbul a gelerek Kapalıçarşı da dükkan açmış ve o zamanın en yaygın çalgısı olan ud yapımına başlamıştır da Selanik te ölmüştür). Ud etiketi: Düyûnumumiye karşısında çifte saraylar çarşısında no: 55 (Ud no: 718) 1912 (Üngör, 2000, s NİHAT İHVAN (1870 -?) Şam ın Osmanlı İmparatorluğu na bağlı olduğu yıllarda ud yapımcılarının bir hayli fazla olduğu bu şehrimizde en ünlü lüthiyelerden biriydi. Udlarına opus numarası koymuştur. Göğüs kafesi fildişi oymalı altı köşeli çiçek desenli yıldız, orta yerinde: Nihat İhvan, yazılıdır. Aynı tip iki uddan biri Şerif Muhiddin Targan da diğeri Ethem Rûhi Üngör de ( 116 opus numaralı)dır). Ud etiketi: Nihat İhvan damas, 31 Temmuz 1901 no: 116 (Üngör, 2000, s. 12 KİRKOR KÂHYAYAN ( ) İstanbul da dünya ya gelmiştir. Ermeni asıllıdır. Babasının mesleği olan doğramacılıkla işe başladıktan sonra ud yapımına başlamıştıryetiştirdiği lüthiyelerden en ünlüleri: Onnik Garipyan (küçüküner) ve Levon Boğosyan Gözenoğlu dur. (Üngör, 2000, s. 12). HAMZA ( ) Hamza Usta Kütahya Tavşanlı da doğmuştur. Bağlama ustası olan babası Ali Usta dan bağlama tipi çalgıları yapmayı öğrenmiş ve babasının ölümünden sonra İstanbul a gelerek zamanın en iyi ud ustası Manol ile tanışmış ve ondan da ud yapımınıöğrenmiştir. İstanbul da ölmüştür (Üngör, 2000, s. 13). Ud etiketi: Mekteb-i Sanayi mezunu Hazma Usta, 1926, İstanbul MURAT (SÜMBÜL) USTA ( ) Kadıköyü nde meşhur Murat Usta Üsküdar da dünyaya gelmiştir. Ustası, Manol un kalfası Üsküdarlı Mustafa Ustadır. Ud yapmakla mesleğe başlayan Murat Usta pek çok çeşitli çalgılar yapmıştırhüseyin Sadettin Arel in tasarladığı

6 312 H.S. Çakırer, T. Oter Kemençe beşlemesi ni de Murat Usta yapmıştır. Ud etiketi: Kadıköyü nde altı yol ağzında çalgıcı Murat Usta nın imalidir (Üngör, 2000, s. 13) ÜSKÜDARLI MUSTAFA ( ) İzmir de dünyaya gelmiştir. Yirmi yaşlarında İstanbul a gelerek Manol un yanına çırak girmiştir. Daha sonra Beyazıt Mercan Uzunçarşıbaşı nda açtığı dükkanda başta ud olmak üzere tanbur ve lavta da yapmış ise de udları ile ün kazanmıştır. Ud etiketi: Üsküdarlı Mustafa Usta tarafından Darüssaadet İstanbul Uzunçarşıbaşı nda Hicrî 1329 (Üngör, 2000, s. 13) LEVON BOĞOSYAN GÖZENOĞLU ( ) Diyarbakır da doğmuştur. Ermeni asıllıdır. Ud ve keman yapmıştır. Dükkanı Beyazıt uzunçarşı caddesi no: 20. Lüthiyeliği, babalığı Kirkor Kâhya dan öğrenmiştir (Üngör, 2000, s. 13). ONNİK GARİPYAN (KÜÇÜKÜNER) (1900 -?) Selanik de doğmuştur. Ermeni asıllıdır. Önce ağabeyi Mıgırdıç tan ud yapmayı öğrenmiş Kirkor Kâhya dan da yararlanmıştır. Özellikle ud, kanun ve tanburları çok değerli addedilmektedir. İstanbul da ölmüştür (Üngör, 2000, s. 13). ÂGÂH İDEM (1910? -?) Kumkapı Nişanca Türkeli cadde Turakeş sokak no: 2-1 dükkanında ud ve tanbur yapımıyla tanınmıştır. Firma: Kumkapı Nişanca Türkeli cadde Turakeş sokak no: 2-1 İstanbul (Üngör, 2000, s. 14) FEVZİ DALOĞLU (1920) Rize de doğdu de keman yapımına başladı yılında keman hocası Mehmet Erkmen ile musiki çalışmaları yaptığı sırada hocasının udundan esinlenerek ud yapmaya başladı. Firma: Fevzi daloğlu, Sedat Simavi Sok. 50/1 Çankaya Ankara ( SABRİ GÖKTEPE ( ) Kastamonu da doğmuştur. İki yaşındayken ailece İstanbul Kadıköy Kurbağalıdere semtine göç ederek dokuz yaşına kadar burada yaşamış ve 1938 de Ankaraya yerleşmiştir. Sabri Göktepe nin yapımı olan udların mûsıkî çevrelerinde Manol kalitesini aştığı kabul edilmektedir. Her çeşit çalgı aletini imal etmekte ise de özellikle ud üzerinde çalışmakta ve udlarını yurt dışına bile pazarlamaktadır. Firma: İzmir caddesi Turtes Pasajı no: 34-9 Kızılay Ankara (Üngör, 2000, s. 16)

7 Geçmişten Günümüze Ud Yapımcıları ve Ud 313 REŞAT UCA (1933 ) İstanbul da doğmuştur yılında kemençe yapımını merak ederek Haldun Menemencioğlu, Onnik Garipyan, Haluk Güneyli ve Turhan Demireli den aldığı bilgilerle yapım işine başlamıştır. Kültür bakanlığı İstanbul Klasik Türk Müziği Korosu ndan kemençe sanatkarı olarak 1998 yılında emekli olmuştur. Kemençe, tanbur, lavta ve ud yapmaktadır. Firma: Reşat Uca, Okul sokak no:46-7 Suadiye Kadıköy (Üngör. 2000, s. 17) MUSTAFA BİÇİCİOĞLU Kastamonu da doğdu yılında İzmir e yerleşti. 15 sene oto tamirciliği yaptıktan sonra, 1972 yılında bağlama yapmaya başladı. Türk musikisine olan büyük sevgisi, onu önce ud çalmaya ve daha sonra ud yapmaya teşvik etti. Halen udun yanı sıra tanbur ve lavta da yapmaktadır.firma: 967 sok. No: 24/A Altınpark Basmane İzmir ( TEOMAN KAYA (1934) İstanbul Üsküdar da doğmuştur. Manol çırağı Mustafa Usta nın kalfası Murat Usta (Sünbül) nın yanında on iki yaşlarında çalgı yapım sanatını öğrenmeye başlamıştır. Ayrıca on Ankara da bir süre Serezli Galip Dede den, İstanbul da da ud yapımcısı Kirkor Kâhya nın oğlu Leon Usta dan istifade etmiştir. Elli yılı aşkın lüthiyeliğinde çoğunluğu ud olmak üzere keman, kemençe, tanbur, lâvta, mandolin vs. yapmıştır. Keman, viyola, çello, mandolin, ud çalmaktadır. Firma: Teoman Kaya Bahariye cadde Kafkas Pasajı 53/14 Kadıköy (Üngör, 2000, s.18) HİLMİ TAŞATAN (1938) Gaziantep de doğmuştur. Çalgı yapım tekniğinin ilk bilgilerini Kilisli Aziz Usta dan öğrendikten sonra çalgılar üzerindeki bilgilerini kendi kendine geliştirmiştir yılından itibaren ağaç işlerinin her sanat branşında: marangozluk, mobilyacılık, kalıpçılık, resim çerçevesi imalatı vs. çalıştıktan sonra Aziz Yüncüoğlu Usta dan ud yapımını öğrenmiş ve 1973 yılından itibaren oğlu Murat ile birlikte çalgı yapım firmasını kurmuştur. ud ve ney çalmaktadır. Firma: Hilmi Taşatan Shell istasyonu arkası Osman Kıvanç sokak Karamürsel (Üngör, 2000, s. 19) SACİT GÜREL (1939) Ankara da doğmuştur. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesini bitirmiştir. Yıllarca Ziraat Mühendisi olarak çalışmıştır. On sekiz yaşında bağlama çalmaya başlamış ve on beş yıl kadar bu çalgıyı çaldıktan sonra tanbur çalmaya başlamış ve daha önce lise öğrenimi yıllarında bağlama yapımcısı Mehmet Ali Gürpınar a çıraklık yapmıştır.1981 de Turhan Demireli için ondan öğrendiklerini uygulayarak ud ve tanbur teknesi yapmaya başladı dan sonra tamamen kendi hesabına ud,

8 314 H.S. Çakırer, T. Oter tanbur ve on kadar lâvta yaptı. Musikiyi özel olarak öğrenmiş, çalgı yapımı konusunda Sami Gül den de faydalanmıştır. Ayrıca lüthiye Cafer Açın ın çizimlerinden de faydalanmıştır. Firma: Kültür mahallesi Konak sokak no: 2 Besler Apartmanı Düzce (Üngör, 2000, s. 19) EJDER GÜLEÇ (1939) İzmir in Bağyurdu Köyü nde doğmuştur. İlkokulu bitirdikten sonra çalgı yapımcısı İbrahim Bayraktar ın yanına giderek mandolin, ud, tanbur ve kanun yapımını öğrenmiştir yılında ustanın vefatı ile yalnız çalışmaya başlamıştır (Üngör, 2000, s. 19). İHSAN ÖZGEN (1942) Urfa da doğmuştur. Kemençe yapmayı Enver Sarp tan 1970 li yıllarda öğrenmiş ve daha sonraki yıllarda da Haldun Menemencioğlu ndan bu konuda yararlanmıştır. Yirmi beş yıldan beri başta kemençe olmak üzere ud, tanbur, rebab, keman yapmaktadır.firma: İstasyon caddesi 123/10 Göztepe Kadıköy (Üngör, 2000, s. 19) SÜREYYA PİRİLER (1944) Çanakkale de doğmuştur. Çeşitli musiki derneklerinde musiki çalışmaları yaptıktan sonra 1976 yılından itibaren başta keman olmak üzere viyola, viyolonsel ve ud yapımına başlamıştır. Firma: Gözde Müzik Market Galip Dede caddesi no: 18 Beyoğlu Tünel İstanbul (Üngör, 2000, s. 20) FARUK TÜRÜNZ (1944) Adana da doğmuştur. Liseden sonra öğretmen lisesinin fark derslerini vermiş ve yılları arasında ilkokul öğretmenliği yapmıştır. Müzik eğitimine 1984 yılı başında başlamıştır. Yaptığı udlar yurt içinde tanınmış udîler tarafından kullanıldığı gibi yurt dışında ABD, Fransa ve Yunanistan da da kullanılmaktadır. Çalgı yapımında Cafer Açın ın çizimlerinden yararlanmış ve Muhittin Bolu nun atölyesinde malzeme kullanımını öğrenmiştir. Firma: Eğitim mah. Kasr-i Ali cad. No:69 Kadıköy/İstanbul (Üngör, 2000, s. 20) OSMAN EŞEN (1946) Konya Seydişehir de doğmuştur yılına kadar Zonguldak ve Konya da sınıf öğretmenliği yaptı. Emekli olduktan sonra kanun ustası İbrahim Bakımın teşvikiyle ud yapımına başladı. Ud un yanı sıra Tanbur da yapan Osman Usta, tanbur ve ud çalmaktadır. Firma: Nihavend Saz Evi, Kerkük cad. Deniz sit. Altı, Selçuklu Konya (Üngör, 2000, s. 21)

9 Geçmişten Günümüze Ud Yapımcıları ve Ud 315 SEDAT ODABAŞI (1951) Konya da doğmuştur. İlk ve orta öğrenimini Adana da tamamlamıştır. Askerlik görevini yapana kadar kuyumculuk ile uğraştı. Udunu tamire götürdüğü Hakkı Usta ile dostluğu sırasında ud yapımına başladı. Udun yanı sıra kemençe, rebab ve ney de yapmaktadır. Firma: Kürkçü mahallesi Mimar Muzaffer caddesi rampalı çarşı no: 11-A (Üngör, 2000, s. 21) MUSTAFA COPÇUOĞLU (1964) Tokat Pazar da doğmuştur. İtü Türk Müziği Devlet Konservatuarı Enstrüman Bölümü mezunudur (1999). Ud, tanbur, gitar, kemençe, lâvta yapmaktadır. Yaptığı çalgılarda numaralandırma yapmıştır. Ud ve tanbur çalmaktadır. Firma: Burak Enstrüman Yapım Merkezi Pavlonya sokak Nuhoğlu iş merkezi 10/25 Kadıköy İstanbulTel: (Üngör, 2000, s. 22) GELENEKSEL UD YAPIM TEKNİĞİ Tekne (gövde), göğüs (kapak), sap, burguluk ve teller olmak üzere beş esas elemandan meydana gelen udun yapımına, eleman sıralamasında da görüldüğü gibi, tekneden başlanır. Udun teknesi; gemi karinasını andıran, enine ve boyuna yapıştırılmış 4-5 cm kalınlığındaki parçalardan oluşan bir kalıp üzerine, 70 cm boy, 2 ilâ 4 cm en ve 3 mm kalınlıktaki dilim (yaprak veya çenber) lerin, çoğunlukla arlarına -hem estetik, hem sağlamlık amaçlı- kontrast renkli tel veya çift filetolar konularak işlenmesiyle meydana getirilir. Günümüzde bazı yapımcıların parçaları tekne kavisine uygun boşluksuz olarak yapıştırılmış veya yine aynı formda yekpare alüminyum olarak kullandıkları kalıplar üzerine, ortada geniş, uçlarda sivri ve işlem orta eksenden başladığı için hep tek sayıda çevirdikleri dilimler, genellikle maun, ceviz, patuk, vengi nadiren de kelebek, erik veya zeytin ağacındandır. Önceden ısıtılarak kalıbın eğimli profili kabaca verilen dilimler ütü ve ince kağıt yardımıyla kalıba çekildikten sonra, belirli yerlerdeki küçük monte çivileri çıkarılarak kalıptan alınır ve bu defa dilimlerin içbükey yüzeyi, çenber ve filetoların uzun birleşme hattı boyunca kalın kağıt veya ekstrafor yapıştırılarak kuvvetlendirilir. Tekne bitip kalıptan çıktıktan sonra sivri uçtaki dip takozunun aksi ucunda, teknenin geniş baş tarafına içten yapışık cm genişlik, 7-9 cm yükseklik ve 8-10 cm kalınlığındaki bir baş takozu görülür ki, amacı teknenin geniş alt ucunu, sivrilerek gelen dilim ve filetolarıyla birlikte daha iyi koruyabilmektir. Teknenin kalıptan çıkarılmasından sonraki ilk iş; baş taraftaki simetri eksenin üzerine ayna adı verilen, tekneye yakın renk ve malzemeden x 5-6 cm x3-4 mm ölçüsünde (düz veya tırtıklı uçları 0.5mm ye düşürülmüş) yarım daire bir parçanın alıştırılmasıdır. Kapak takıldıktan çok sonra tekne ile birlikte cilalanacak olan bu parçanın görevi, gitgide incelerek uçta birleşen az-çok farklı boylardaki dilim ve filetoların birleşme pisliğini kapatmaktır. Kalıptan çıktığında henüz kapaksız, sapsız ve burguluksuz olan udun teknesi, 300 ilâ 600 gr

10 316 H.S. Çakırer, T. Oter arasındadır.(dilim ağacının özgül ağırlığı ve sayısına göre). Bu arada udun dilimleri ne kadar çoksa (23-27), tekne yuvarlağı o kadar iyi sağlanır, dolayısıyla çalgının kalitesi o nisbette artar. Sesin yansıması ışık gibi olduğu için ses dalgalarına çarpıp geri (kafeslerden dışarı) döndüğü iç yüzeyi kırıksız ve pürüzsüz olması çok önemlidir. Yaklaşık 36x47 cm ölçüsündeki armudî formlu tekneden sonra sıra sapın takılmasına gelir. 19.5cm boy, ince tarafı 36 ilâ 40, geniş tarafı 56ilâ 58 mm genişlik, yine ince ucunda 13, geniş ucunda 26 mm kalınlıkta bir kesik silindirik koni formunda olan gürgen sap, tekneye, bunun sivri ucuna konmuş dip takozu denilen eliptik koni aracılığıyla ve dip takozundaki dişi, sapın geniş ucundaki erkek olan bir kırlangıçkuyruğu detayı ile tespit edilir. Bu tür birleşmenin amacı gerili tellerin çekim gücüyle sapın öne gelip telleri yükseltmesinin (dolayısıyla icrayı zorlaştırmasının) önlenmesidir. Bu sebeple sapın gövdeyle birleştiği (teknik adıyla tiz neva ) noktasında telle sap arasındaki mesafe 3 mm den fazla olmamalıdır. Bu mesafenin 4 ilâ 5mm arasında olduğu udlara sapı atmış denir ve tamiri güç ve masraflıdır. Bu mesafenin udlarda 1.7mm olması uygun olur. Yapıcı ve icracıların sapa yakın telden kaçınmalarının sebebi çalınırken cızlama (veya çırpma) gerekçesidir ki aslında bu konu yapım değil, çalma tekniği ile ilgilidir. Udun sapının parmakların gezineceği üstteki düz kısmı, geniş ön kısmındaki kalınlığı 2, dar arka ucundaki kalınlığı 4-5mm olan, abanoz ağacından süssüz-desensiz bir klavye ile (tuş veya perdelik); avuç içine oturacak arkadaki basık yuvarlak kısmı ise, tene ağacından kaplama ve filetolarla kaplanır. Sapın tekneyle birleştiği yuvarlak alt kısmına, tekne kuyruğuna doğru incelerek gelen dilim ve filetoların birleşme yerindeki pisliğini kapatmak için de, sap yuvarlağını sardığı için bilezik adı verilen, tekne ağacından 3mm genişlik-0.5mm kalınlıkta bir kaplama yapıştırılır. Bazı yapıcıların kalın ve kaba yaptığı, oysa ne kadar ince olursa o kadar zarif olan bileziğin cilası en sonda tekne ile birlikte yapılacaktır. ( Sapın takılmasından sonra sıra, göğüs (veya kapağın) tekne kapatılmasına gelir. Udun en önemli parçası olan kapak; kabaca 20x50cmx3mm ölçüsündeki budaksız akçam (ladin) ağacından kesilip uzunlamasına simetrik olarak 1-3 mm genişliğindeki çok düzgün elyafının geniş olanları ortaya ince olanları kenarlara gelecek şekilde yapıştırılmış bir elemandır. Tesfiye sonunda 36x48cm lik armudî formuna ve mm kalınlığa getirilen kapağın üzerinde biri büyük (8.5-9cm çapında), ikisi küçük ( cm çapında), teknenin iç cidarına çarpan seslerin geldikleri açıyla dışarıya çıkmasını kolaylaştıracak kafes adlı üç delik bulunur. Bu deliklerle etrafındaki 2-3 şeritli sade fileto oyukları çizildikten sonra, önce fileto oyukları 0.5mm olarak kesici pergelle açılır, sonra da kafes delikleri delinir. Kapağın altında ise, ustadan ustaya az farkla değişen mesafe ve kalınlıklarda yedi adet balkon vardır. Ladin ağacından (suları uzunlamasına kesilmiş) 5-7mm taban ve 3 ilâ 13mm yüksekliğindeki (kare veya dikdörtgen kesitli uçlarından tekneye yapışacak) yatık veya gibi tellerin göğse verdiği (geriliyken 85 kg/cm~ lik ) yükü teknenin

11 Geçmişten Günümüze Ud Yapımcıları ve Ud 317 yan duvarlarına aktarmaktır. Göğüsle teknenin yatık L profili birleşmesi fileto denen süs-fonksiyon elemanıyla kapatılır. Ardından Lüthiyelerin son zamanlarda klavye demeyi tercih ettiği sertliğiyle ünlü abanoz ağacından yapılan 36-37cm boy ( iki parçalı) ve 2-5mm kalınlığındaki tuş un (fr.. Touche) takılır. Ud perdeliği gelenekte sapla göğsün birleştiği yere kadar yapılır, geniş olan alt ucu, göğüs oyularak yerleştirilen abanoz ağacından kalp motifli (ve tabi filetolu) bir parçayla bitirilirdi. (Bugün dahi ucuz olması bakımından udların büyük kısmı böyle yapılıyor. Unutmamalı ki tek, ikili veya üçlü açık-koyu renkli filetolar zarif ve asil Türk udunun yegane süs unsurudur. Teknesi-sapı-burguluğu sedef ve fildişi kaba kakmalarla doldurulmuş, ağaç oyma kafesine yazılar yazılmış bol süslü udlar Şam ve Kahire işi olup, bizim udlarımızdan 2-3 misli daha ağırdır. Çalgının sade (bu yüzden de hafif) olmasını tercih eden Türk lüthiyelerin yaptığı udlarda tekne-sap-mızraplık bu sebeple süssüzdür. Çağdaş udların bir de uzun klavyeli olanı vardır ki ud virtüozu Şerif Muhittin Targan ın ( ), piyanodan sonra üçüncü çalgısı olan viyolonselin tuşundan mülhem olarak başlattığı bir uygulamadır ve bugün pahalı udlarda oldukça yaygındır. Kalp motifli bitirme parçası yerine paralel genişlemeyle büyük kafese kadar uzatılan klavyenin amacı, kafese kadarki ileri pozisyonlarda göğsü parmak temasıyla sağırlaştırmadan daha net ses almaktır. Udun burguluk denen elemanı 4cm den 1.7cm e çok estetik bir sinüsoidle inen, 36-38mm den 22-24mm ye daralan iki yanağı 5 mm kalınlığında akça (kelebek) ağacından yapılıp, yanakları ve arkası teknenin ağcıyla kaplanan (böylece yanak kalınlığı 7 mm ye çıkan) U kesitli bir parçadır. Yanaklarında burgu adı verilen kulaklar için özel rayba ile üstte 6, altta 5 hafifçe konik delik açılmış, yanak profilleri alt ve üstten aynı veya kontrast renkte filetolarla süslenmiştir. Yanakların üst kenarına konan filetolar, üstten bakılınca yanağı ince göstersin diye yarım parabolik pahlı yapılır. Burguluğun tepe ucu kalitesiz udlarda olduğu gibi küt ve güdük değil, keman sapındaki salyangoz a muadil gaga adı verilen yuvarlak ve oyuklu (tekne ağacından) ufak bir parçayla nihayetlendirilir. Burguluk ve filetoları gibi, gaganın form ve işçiliğindeki işçilik dahi udun kalitesi hakkında fikir veren unsurlardır. Burguluk sapa, bir tür kırlangıç kuyruğu detayı ve yaklaşık derecelik bir açıyla tesbit edilir. Bu işler yapılırken, ince zımparası yapılmış olan göğüs, kirlenmemesi için kağıtla kaplanmıştır. Bundan sonraki işlem ciladır. Önceki safhalarda sistireyle temizlenip muntazam hale getirilmiş tekne, sap ve burguluk, son olarak çeşitli kalınlıklarda zımparalarla defalarca işlem görerek iyice pürüzsüz hale getirilir. Çok aşamalı gomalak (veya selülozik) cila-zımparatekrar cila işlemlerinden sonra tekne kurumaya bırakılır. Abanoz klavye üzerine de mat ve uçucu bir cila çekildikten sonra bir yün kumaş parçasıyla ovularak parlatılır. (Prensip olarak klavyeye cila sürülmez. Ağacın kendi mat parlaklığıyla yetinilir). Udun göğsü de, en son tel takılmasından önce zımparalanıp temizlenir, ancak cilalanmayıp tabi renk ve elyafıyla bırakılır.

12 318 H.S. Çakırer, T. Oter Tekne cilası kuruduktan sonra sıra, en önemli parçalardan biri olan, kelebek ağacından 2.5cm en, 14 cm boy ve 1cm yükseklikte, uzun siperlikli şapka kesitindeki 11 delikli büyük eşik in, kapak dibinden 8.5 ilâ 11cm içeriye, üzerine ağırlıklar konularak yapıştırılmasına gelir. Pest tellerin kalınlığı sebebiyle, kapak üzerinde tel yüksekliklerinin farklı olmaması için, delikler inceden kalında doğru çıktıkça- kapağa biraz daha uzak şekilde delinir; yine aynı sebeple, atılan düğümler tel boylarını farklı hale getirmemesi için, eşik kapak dibine tam paralel değil, üst ucu kapak dibine 1mm daha yakın olarak yapıştırılr. Masif büyük bir eleman olan eşiğim (boncuk tutkalla) yapıştırılmasından doğan tutkal akıntıları önce sıcak sulu temiz bezle, sonra da göğse zarar vermeyecek şekilde çok ince (mes. 400 no.) zımparayla temizlenir. Küçük eşik (veya kemik) adı verilen, 36-40mm boy, 3mm kalınlık ve 5-6mm yükseklikteki, üstü geriye doğru hafifçe yuvarlatılmış fildişi parça ise, kırlangıç uçlu bugulukla klavyenin birleştiği L profili açıklığa oturtulur (tellerin basıp geçeceği bir köprü niteliğinde olduğu gerektiğinde sökülmesi de gerekebileceği- için fazla kuvvetli yapıştırılmaz.). çok muntazam hazırlanmış bir şablonla tel yerleri kemik belirlendikten sonra, beşi çift, biri tek 11 tel için minik oluklar açılır. İlk takılmada ve sonraki akortlamada tellerin kopmaması için hem ileri-geri sürtülen kullanılmış tellerle oluklar belirginleştirilir, hem de kuru sabun tatbikiyle iyice kaygan hale getirilir. Udun sayısı 11 olan burgu ları abanoz, pelesenk, vengi, patuk veya gürgenden, üstte 7, altta mm çapında, akort için tutulup döndürülecek yuvarlak baş kısımları parmakların rahatça oturacağı kulak memesi profilinde içbükey (2x2,4cm), burguluğun yanaklarındaki hafifçe konik yuvalarına giren koni gövde kısımları ise baştaki en büyükten uçtaki en küçüğe- 4,5 ilâ 2,5 cm boydadır( Klasik Tekne Yapım Yöntemi Hazırlanan tekne dilimleri önceden ıslatılarak, özel ütü ile kalıba alıştırılır ve aralarında boşluk kalmayacak şekilde kalıp üzerinde birbirine yapıştırılır. Yine klasik denilen buna benzer bir yöntemde ise, Hazırlanan tekne dilimleri, ısıtmaya uygun ve tekneyle aynı formda hazırlanan alüminyum kalıplar üzerinde alıştırılır daha sonra sıcak tutkalı sıcak havya ile şoklamak suretiyle tatbik edilir. ( Sap yapımında kullanılan yöntemler Kırlangıç tekniği Teknenin dip takozuna dişi, sapın geniş ucuna ise erkek kırlangıç kuyruğu şekli verilerek, sap tekneye sabitlenir.

13 Geçmişten Günümüze Ud Yapımcıları ve Ud 319 Kavalye tekniği Teknenin dip takozundan 3.5 cm. ve sapın geniş ucundan cm. içeri çakılan, silindir şeklinde ve yaklaşık 0.5 cm. çapında bir veya iki ağaç parçasıyla sap tekneye sabitlenir. Kama tekniği Dip takozunun ve sapın merkezinden alınan doğruya, bir ağaç parçası monte edilerek sap tekneye sabitlenir. Balkon yapımında kullanılan yöntemler Klasik Balkon Yapım Yöntemi Hazırlanan kapak tahtasında belirlenen noktalara, suları uzunlamasına kesilmiş 5-7 mm taban ve 5 ila 13 mm yüksekliğindeki balkon çitaları yapıştırılır ve daha sonra yontularak şekillendirilir. ( Balkon Akortlama Yöntemi Balkon geçecek tabla hattının orta noktasındaki öz titreşim sayısı ( doğal öz frekans = natürel specific frequency ) ile balkon çıtasının öz frekansının birlikte oluşturacakları bileşke frekansı hesap yöntemiyle ön görüp; tablanın rezonans modlarını balkonlar yardımıyla tasarlamaya dayanan yöntemdir. Bu hesaplamalar, özel olarak yazılmış bir bilgisayarprogramı ile yapılır. Frekansların okunması için de bir frekans okuma programı kullanılmaktadır. ( Kapak Birleştirmede Kullanılan Yöntemler Klasik Kapak Birleştirme Yöntemi Hızarda suyuna biçilen kapaklık ağaç, istenilen kalınlığa getirildikten sonra ince damarları ortaya gelecek şekilde zımpara veya rende yardımıyla alıştırılarak birbirine simetrik olarak yapıştırılır.( Cila uygulamasında kullanılan yöntemler Gomalak (El cilası) uygulaması Teknenin sistre ve zımparayla tesviyesi yapıldıktan sonra ispirto karışımı ile gomalak hazırlanır. Daha sonra hazırlanan bu karışım pamuk ve gaz bezi ile oluşturulan top vasıtasıyla daireler çizerek yüzeye 4-5 kat uygulanır. Bu işlem bittikten sonra poliş ile parlatılarak son haline getirilir. ( Selülozik Vernik uygulaması Sistre ve zımparayla son tesviyesi yapılan tekne üzerine sırası ile selülozik dolgu ve parlak vernik, püskürtme yöntemiyle uygulanır ve daha sonra poliş ile parlatılır. ( Bolumsec = makale &id=969ra)

14 320 H.S. Çakırer, T. Oter Polyester uygulaması Tekne yüzeyine polyester vernik, el ile veya püskürtme yöntemiyle dağıtılır ve daha sonra poliş yapılarak parlatılır. ( www. serki. com / index. php? bolumsec=makale&id=969ra) BULGULAR ve YORUM Tekne Yapımında Kullanılan Yöntem Tablo 1. Ud yapımcılarının tekne yapımında kullandıkları yöntem tablosu Usta adları Kullanılan yöntem Mustafa COPÇUOĞLU Klasik yöntem Saadettin SANDI Klasik yöntem Fevzi DALOĞLU Klasik yöntem Faruk TÜRÜNZ Klasik yöntem Osman EŞEN Klasik yöntem f % Seadat ODABAŞI Klasik yöntem Yukarıdaki tabloda anket sonuçlarından elde edilen verilere göre ud yapımcılarının tekne yapımında herhangi bir farklı yöntem kullanmadıkları, ustaların hepsinin klasik tekne yapım yöntemini kullandıkları görülmektedir. Sap Yapımında Kullanılan Yöntemler Tablo 2. Ud yapımcılarının sap yapımında kullandıkları yöntem tablosu Usta adları Kullanılan yöntem Faruk TÜRÜNZ Kama yöntemi Mustafa Kırlangıç yöntemi COPÇUOĞLU Saadettin SANADI Kama yöntem Fevzi DALOĞLU Kırlangıç yöntemi Osman EŞEN Kırlangıç yöntemi f % f % Sedat ODABAŞI Kırlangıç yöntemi Tablo 2 de ud yapımcılarının sap yapımında % 33.3 kama yöntemi, % 66.7 oranında kırlangıç yöntemi gibi farklı yöntemler seçtikleri görülmektedir. Balkon yapımında kullanılan yöntemler Tablo 3. Ud yapımcılarının balkon yapımında kullandıkları yöntem tablosu Usta adları Kullanılan yöntem Faruk TÜRÜNZ Balkon akortlama yöntemi Mustafa Klasik yöntem COPÇUOĞLU Saadettin SANADI Klasik yöntem Fevzi DALOĞLU Klasik yöntem Osman EŞEN Klasik yöntem f % f % Sedat ODABAŞI Klasik yöntem Kama Yöntemi Belkon Akortlama Kırlangıç Yöntemi Klasik Yöntem

15 Geçmişten Günümüze Ud Yapımcıları ve Ud 321 Tablo 3 te ud yapımcılarından % 16.7 si balkon akortlama yöntemini, % 83.3 ünün klasik balkon yapım yöntemini kullandıkları görülmektedir. Kapak Birleştirmede Kullanılan Yöntemler Tablo 4. Ud Yapımcılarının Kapak Birleştirmede Kullandıkları Yöntemler Tablosu Usta adları Kullanılan yöntem Faruk TÜRÜNZ Klasik yöntem Mustafa COPÇUOĞLU Klasik yöntem Saadettin SANADI Klasik yöntem Fevzi DALOĞLU Klasik yöntem Osman EŞEN Klasik yöntem f % Sedat ODABAŞI Kasik yöntem Tablo 4 te Ud yapımcılarının % 100 ü sadece klasik kapak birleştirme yöntemini kullandıklarını bunun haricinde farklı herhangi bir yöntem kullanmadıkları görülmektedir. Cila Uygulamasında Kullanılan Yöntemler Tablo 5. Ud Yapımcılarının Cila Uygulamasında Kullandıkları Yöntemler Usta adları Kullanılan yöntem Faruk TÜRÜNZ Gomalak, Selülozik vernik, Polyester Mustafa Gomalak, Selülozik vernik COPÇUOĞLU Saadettin SANADI Gomalak Fevzi DALOĞLU Gomalak Osman EŞEN Gomalak, Selülozik vernik f % f % f % Sedat ODABAŞI Gomalak, Selülozik vernik Tablo 5 te Ud yapımcılarının % 16.7 sinin gomalak. Selülozik vernik ve polyester, & 33.3 ünün gomalak, % 50 sinin ise gomalak ve selülozik vernik ı cilalama yöntemi uyguladıkları görülmektedir. SONUÇ VE ÖNERİLER SONUÇ Bu araştırmada; Türk müziği çalgılarından biri olan ud yapımcılarının tanıtılması ve ud yapımında kullanılan yöntemlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Geçmişi çok eski çağlara dayanan ud çalgısının yapımcılarını ve yapım yöntemlerinin incelendiği bu çalışmada elde edilen sonuçlar şunlardır: 1. Geçmişten günümüze ud yapımcılarını incelendiğinde karşılaşılan isimler arasında ilk dikkat çeken konu; Özellikle 19. ve 20. yy arasındaki yapımcıların genellikle ermeni asıllı Osmanlı vatandaşları olmasıdır. Aslına bakılırsa bu tarihlerde hemen hemen bütün el sanatlarının ermeni azınlıklar tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. Gom.Selülozik.polyeste r Gom. selülozik Gomalak

16 322 H.S. Çakırer, T. Oter 2. Türk musikisinin başkenti olarak nitelendirilen İstanbul, ud yapımcılarının da en çok bulunduğu şehirdir. 20. yy itibariyle ülke çapında yaygınlaşan ud yapım sanatı üniversitelerimizde kurulan çalgı yapım bölümleri ile yeni bir ivme kazanmış ve bu konuda daha bilimsel çalışan lütiyeler yetişmiştir. 3. Ud yapımında kullanılan yöntemler tamamen usta çırak ilişkisiyle günümüze kadar gelmiş ve yöntem farklılıkları yapımcıların tercihleriyle ortaya çıkmıştır. Genel anlamda yapım yöntemleri çok büyük farklar içermemekte, sadece çalgının belli başlı kısımlarında birbirinden ayrılan teknikler karşımıza çıkmaktadır. 4. Ud çalgısının yapımında genel olarak bir standarttan söz etmek mümkün değildir. Bunun en önemli sebebi, usta çırak ilişkisiyle öğrenilen çalgının yapımında, bir çok kişinin birebir kendi ustasını taklit etmesi ve bilimsel araştırmalara girmeyişidir ÖNERİLER Bilindiği gibi çalgı yapım sanatı, diğer bir çok geleneksel sanatımızda olduğu gibi, Usta çırak ilişkisiyle günümüze kadar süregelmiştir. Ne yazık ki, yine bir çok sanatımızda olduğu gibi, çalgı yapımında da bilimsellik çerçevesinde yazılmış metod ve benzeri eserler yok denecek kadar azdır. Bu konuda yazılmış olanlar da yetersiz görünmektedir. Ud yapımında kullanılan yöntemler genel olarak incelendiğinde farklılıklar ustadan ustaya bazı farklılıklar göstermektedir ve bir standartdan söz etmek zordur. Yapılan araştırma sonucunda şu hususların önerilmesi uygun görülmüştür: 1. Şimdiye kadar isimleri duyulmamış lütiyelerin yaptığı veya etiketi olmadığından dolayı kimin yaptığı tam olarak bilinmeyen, kıyıda köşede kalmış udların incelenerek yapım teknikleri hakkında bilgi sahibi olunmalıdır. 2. Ud yapımı konusunda bilimsel metodlar yazılmalı ve metodların temelini geleneksel yapım yöntemlerinin yanı sıra akustik bilimi oluşturmalıdır. 3. Bu metod çalışmaları ışığında ud yapımında belli bir standarda ulaşılmalıdır.

17 Geçmişten Günümüze Ud Yapımcıları ve Ud 323 KAYNAKLAR Açın, C., 1994, Enstruman Bilimi, Yenidoğan Basımevi, İstanbul. Üngör, R. E.,200, Musıki Mecmuası, sayı: 469, Kaf Müzik Basın Reklam Filmcilik San. Ve Tic. Ltd. Şti., İstanbul. Tanrıkorur, C., Ud Metodu, (Basılmamıştır.TRT, 1971 Metod Büyük ödülü) Tanrıkorur, C., 1998, Müzik Kimliğimiz Üzerine Düşünceler, Ötüken Neşriyat, İstanbul. Zeren, A., 1997, Müzik Fiziği, Pan Yayıncılık, İstanbul

18 324 Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, 2009