ÜNİTE İSLAM SANATI TARİHİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER İSLAM SANATLARINA GİRİŞ VE TERMİNOLOJİ. İslam Sanatlarına Giriş İslam Sanatları Terminolojisi

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER İSLAM SANATLARINA GİRİŞ VE TERMİNOLOJİ İslam Sanatlarına Giriş İslam Sanatları Terminolojisi İSLAM SANATI TARİHİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra İslam sanatlarının oluşum ve gelişim süreci ile karakterini etkileyen faktörler hakkında genel bilgilere sahip olacak İslam sanatlarının üslup birliği, çeşitliliği ve farklılığını anlayabilecek İslam sanatları terminolojisini öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 1

2 İSLAM SANATLARINA GİRİŞ Arap Yarımadası nda Hz. Muhammed in insanlığa tebliğ ettiği İslam dininin doğuşu ve yeryüzüne yayılışı tarihin en büyük olaylarından biridir. VII. yüzyılın başlarından itibaren putperest bir toplumun yaşam sürdüğü Mekke de, bir olan Allah a inanmayı vazederek, İslam dininin gereklerini tebliğ etmeye başlayan Hz. Muhammed ve ashabı, tarihte eşi görülmemiş işkencelere uğrayınca, 622 de Medine ye hicret etmek zorunda kalmışlar; bu olay Müslümanların devlet olmalarına imkân sağlarken, Hicri Takvim in de başlangıcını teşkil etmiştir. Hz. Peygamberin 632 yılında ölümünden sonra, halifeler döneminde İslam orduları bu yüce dinî yaymak için dünyanın dört bir tarafına akınlar düzenlemişler, zalim hükümdarların baskısı altında ezilen halklar Müslümanlara kurtarıcı gözü ile bakmaya başlamışlardır. Suriye (636), Kudüs ve Filistin Bölgesi (638), Mezopotamya (641), Mısır (642), İran (651), Kuzey Afrika kıyıları ( ), Endülüs (711-12), Batı Çin (714) ve Fransa nın Poitier şehrinin (732) ele geçirilmesi ile İslam hâkimiyetinin doğu ucu, Çin de Kaşgar a, batı ucu da Avrupa içlerine dayanmıştır. Bu genişleme ile beraber İslam medeniyeti ve kültürü de inanılmaz derecede yükselmiş ve gelişme göstermiştir. Örneğin Abbasilerin başkenti Bağdat, bin bir gece masallarının ihtişamıyla günümüz insanının hafızasında bile hâlâ önemli bir yere sahiptir. Endülüs ün merkezi olan Kurtuba, Müslümanların eline geçişiyle birlikte tarım ve endüstri alanında büyük gelişmeler kaydetmiştir. Valencia ve Granada da yılda üç mahsul üretmeye imkân veren sulama kanalları ve su bentleri, o dönemin izlerinin günümüze yansımalarıdır. Bunlara paralel olarak Fatımilerin idaresindeki Mısır ı 1046 yılında ziyaret eden ünlü gezgin Nasır-ı Hüsrev in yörenin zenginliğini, ileriliğini, insanlar için güven ve adaletini uzun uzun anlatırken, Amr b. Âs ın kurduğu Fustâd kentinin parlak devirler yaşadığını aktarması da İslam toplumunun medeniyet seviyesini göstermesi bakımından oldukça dikkate değerdir de Horasan ı gören Hoca Yâkut un topraklarının zenginliği, bolluğu ve bereketi, bahçelerinin güzelliği, yetiştirdiği bilginlerin çokluğu ve ihtişamı ile Herat ın Horasan daki diğer bütün şehirlere üstün olduğunu anlatması bu duruma ışık tutan bir başka delil olarak gösterilebilir. Müslümanlar fethettikleri hemen her yerde, güçlü iman ve zafer neşesiyle yorgun ve bitmiş enerjileri yeniden canlandırmayı başarmışlardır. İslamiyet i yeni benimseyenler de taze bir kuvvetle, coşkun akan su misali önemli katkılar yaptılar. Issız çöllerde şehirler kuruldu; cami, medrese, kütüphane, han, hamam, hastane, çeşme, sebil v.s. gibi çok çeşitli mimari eserlerle kentler, mamur ve yaşanabilir yerler hâlini aldı. Hem mimaride, hem de el sanatları ve süsleme sanatlarında Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 ortaya konulan eşine az rastlanır sanat eserleri, İslam medeniyeti ve kültürünün insanlık tarihine bıraktığı mirasın başyapıtlarıdır. İlim, edebiyat, felsefe ve sanat; ticaret ve ziraat ile baş başa yürüdü. Abbasi Halifesi Me mun un Bağdat ta kurduğu Beytü l-hikme de Antik Yunan ın ünlü düşünürlerine ait eserlerin Arapçaya çevirileri gerçekleştirilmiş, böylece yok olup gitmekten kurtarılan Yunan ve Roma bilgisi, Mezopotamya dan Kuzey Afrika ya, Endülüs e, buradan da Avrupalının kendini yeniden keşfettiği Rönesans ın merkezi olan İtalya içlerine kadar ulaşmıştır. Batılıların Alfraganos olarak bildikleri Ebu l- Abbas Ahmed İbn-i Muhammed İbn-i Kesir el-fergani ve Battani gibi astronomi bilginleri, bir Matematik dehası olan Muhammed b. Musa el-harezmî, ünlü cerrah Ebu l-kasım Abbas, tarihçi İbn Haldun, sayılı filozoflar Farabi, İbn Rüşd ve İbn Arabî, tıp biliminin önde gelen isimlerinden İbn Sina, İslam bilim ve felsefesini bütün dünyaya duyurmuşlardır. İslam sanatı, Atlas Okyanus undan Çin e kadar uzanan uçsuz bucaksız bir coğrafyada ve sınırsız bir zaman diliminde etkili olmuştur ve olmaya devam etmektedir. Hangi ülkede ve hangi dönemde yetişmiş, hangi millete mensup ustalar ve sanatkârlarca ortaya konulursa konulsun, İslam mimarisi, süsleme ve el sanatları, aynı ailenin bireyleri, ya da aynı dilin farklı lehçeleri gibi birbirlerinden ayrılamaz benzerlikler sergilerler. Bu birliği sağlayan temel unsur İslam dinidir. Bununla birlikte İslamiyet in hâkim olduğu bölgelerin iklim benzerliğini de göz ardı etmemek gerekir. Zamanla farklı iklim koşullarında yaşayan toplumların da Müslüman olmasıyla İslam sanatının bölgesel çeşitliliği ortaya çıkmıştır. İslam ülkelerinin sanat eserlerinde görülen üslup farklılıklarının oluşumundaki başlıca diğer faktörler ise, Suriye, Filistin, Mezopotamya, Anadolu, İran, Afganistan, Hindistan, Kuzey Afrika (Tunus, Fas, Cezayir), Endülüs gibi bölgelerin değişik tarihi geleneklere, ayrı sanat elemanlarına sahip olmaları yanı sıra buralarda yaşayan halkların kendi millî seciyelerindeki başkalıklar sayılabilir. Bütün bu değişkenliğine, farklılığına ve ayrılığına karşın İslam sanatları, kendine has bir terminoloji geliştirerek modern bilim dünyasında araştırılması ve incelenmesi, üzerinde düşünülüp fikirler üretilmesi gereken bir alan hâlini almıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 İSLAM SANATLARI TERMİNOLOJİSİ Ağaç Direkli Cami: Örtü bölümünü taşıyan ağaç direklere sahip cami tipidir. Çok sayıda ağaç direkle taşınan ahşap çatılı bu yapılar, genellikle XIII. yüzyıl Anadolu Selçuklu mimarlığında ve sonrasında yaygın bir tiptir. Diğer ağaç süsleme bölümleri de önemlidir. Alem: Yapıların kubbe ve külah gibi yerlerinin tepesinde, sancaklarda çoğunlukla yarım aya benzer formda bezeme elemanı, bir çeşit tepelik. Maden ya da taştan yapılmış olabilir. Alınlık: Antik yapıların cephelerinde çatı ile korniş arasında yer alan üçgen biçimindeki kısım. Bir taçkapının ya da bir pencerenin çerçeve içine alınmış üst kısmına da bu ad verilir. Almaşık Duvar: Farklı iki cins malzemenin atlamalı olarak meydana getirdiği örgü türüdür. Daha çok erken İslam ve Osmanlılar döneminde görülür. Altı Dayanaklı Cami: Merkezi planlı, üzerini örten büyük kubbesi altı sütun ya da paye tarafından taşınan cami tipidir. Altılı çiçek: Enine kesitli altı yapraklı hatayı (Bkz. Hatayi). Altın kesim: Sanatta uyum ve oranlama konusunda en yetkin ölçüleri verdiğine inanılan formül. Altın kesim, bir doğru parçası ikiye bölündüğünde küçük parçanın büyüğe oranının, büyük parçanın bütüne oranına eşit olması olarak tanımlanabilir. % 61.8 en yaklaşık değerdir. Ampir: Batı dillerinde Empire olarak tanınan sanat akımının dilimizde kullanılan şekli. Batı ülkelerinden alınan bir üslup olup, klasik antikitenin bazı özelliklerini yansıtır. Ana Kubbe: Camilerde fil ayaklara ya da ana duvar üzerindeki kasnağa oturtulmuş orta kubbedir. Antikite: Yaklaşık olarak İ.Ö. VI. yüzyıl ile İ.S. III. yüzyıl arasındaki Yunan ve Roma kültürlerine verilen ad. Apsis: Kiliselerde koronun arkasında bulunan ve camilerdeki mihrap kısmının karşılığı olan, tonoz ya da kubbe ile örtülü bölüm. Arasta: Çarşı, dizi dükkânlar. Bazen önlerinde revak ya da karşılıklı sıraların arasında örtü bulunanlar bir tür kapalı çarşı oluştururlar. Arz odası: Padişahların devlet büyüklerini ve yabancı elçileri kabul edip dinledikleri odadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Askeri Rüşdiye: Askeri ortaokul. Aslangöğsü: İçi mukarnaslarla dolu olan pandantif. Avlu: En az üç yönden yapılar veya yüksek duvarlarla çevrili üstü açık mekân. Avlulu Medrese: İç avlusunun üstü açık olan medreseler için kullanılan bir sanat tarihi deyimi. Ayak: Paye, taş ya da tuğladan örülmüş taşıyıcı mimari öğe. Aydınlık Feneri: Örtülü iç mekânlara ışık sağlamak için düzenlenmiş bölüm. Genellikle kubbe ya da çatının ortasında daha yüksek ve etrafı camekânlı ışıklık. Avlu ve Eyvan Aşçıbaşı: Saray mutfaklarındaki aşçıların başıdır. Beyzi: Oval Bordür: Kenar, genellikle süslemeli kenar şeridi. Aynalı Tonoz: Manastır tonozun üst bölümünü yatay bir düzlemle keserek elde edilen tonoz şeklidir. Babüssaade Ağası: (Kapuağası/Sarayağası) Saraydaki hadım Darüssaade ağaları ile Akağaların ve Enderun memuriyetlerinin genel amiri. Bedesten ve Çarşı: Ticari amaçla kurulmuş, ahşaptan küçük yapılardır. Erken Osmanlı döneminde yan yana sıralanan bu dükkânlar çarşıları meydana getirmiştir. Bedestenler ise yine ticari amaçla kullanılmış ve çarşılara nazaran daha dayanıklı taş yapılardır. Genellikle ortada dört taşıyıcının yer aldığı ve her mekânın üzerinin kubbe ile örtülü olduğu yapılardır. Bimarhane: Akıl hastanesi (Tımarhane). Ribat: İslam ın ilk dönemlerinde Arap-İslam ordularının hazır kuvvet bulundurmak amacı ile sınır boylarına inşa ettikleri askeri üs yapılarına Ribat adı verilir. Sonradan, han ve kervansaraylar ile tarikat yapıları ve misafirhaneler için geç döneme kadar kullanılan yerleşik bir terim. Cami: İçerisinde minberi bulunan ve cuma namazı kılınabilen İslam ibadet yapısıdır. İlk cami yapısının Hz. Muhammed in Medine deki evi olduğu ve bu yapının sonraki dönemlerde inşa edilecek olan camilere ilk örnek teşkil ettiği düşünülmektedir. Mihrap, minber ve minare gibi fonksiyonel öğelerin ancak VIII. yüzyılda cami mimarisine dâhil edildiği bilinir. Cümle Kapısı: Cami harimine geçiş veren ana kapı. Çadır: Göçebe ve yarı göçebe yaşayan topluluklarda barınak olarak kullanılan mimari unsurdur. Türk topluluklarında gerek orta Asya gerekse Anadolu da yaygın Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 bir biçimde kullanılmış ve hala günümüzde de özellikle hayvancılıkla uğraşılan bölgelerde yaşayan topluluklar tarafından kullanılmaktadır. Çadır genel olarak Türk mimarisinin gelişiminde mimari formu ve cephe düzenlemesiyle önemli bir unsur olmuştur. Çan Kulesi: Kilise çanının bulunduğu yapıdır. Başlı başına bir mimari yapıt sayılabilecek örneklerine de rastlanır. Çapraz Tonoz: Haçvari olarak birleşmiş kemerlerden meydana gelen tonoz. Çeşme: Genel su sağlama sistemlerinden gelen suyun kamunun kullanımına sunulduğu hayır yapılarıdır. İlk çeşme yapılarının Antik Roma da ortaya çıktığı biliniyor. Nympheum denilen bu yapılar hem hayvanların sulanması, hem içme suyu sağlama, hem de görsel bir zenginlik sağlamak amacıyla yapılmıştır. Orta Çağ Avrupa sında çeşme küçük ve önemsiz bir yapıyken, Barok döneminde estetik ve mimari açıdan gelişmiş çeşme yapıları inşa edilmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti nde Lale Devri ne kadar çeşme küçük ve yalın, çoğu zaman bir duvara yapışık yapılar halindedir. Anıtsal meydan çeşmeleri Osmanlı da Avrupa kent kültürünün tanındığı XVIII. yüzyıldan itibaren inşa edilmişlerdir. Çeşme ve Bölümleri Darülkurra: Cami, mescit gibi yerlerin hemen yanında yapılan kuran okuma yeri. Darüssaade Ağası: Osmanlı saraylarında harem dairelerindeki hadım edilmiş harem ağası. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Darüşşafaka: Eski "Cemiyet-i Tedrisiye-i İslâmiye" (İslami Eğitim Cemiyeti) tarafından kurulmuş olan yetimler okulu. Darüşşifa: Şifahane, hastane gibi sağlık kuruluşlarına verilen eski adlardan biri. Deformasyon: Biçim bozma. Bir sanat yapıtında betimlenen figürlerin belli yerlerinin figürü tanınmama derecesine vardırmadan bozulmaya uğratılması. Batı sanatında özellikle Maniyerist üslubun kullandığı yöntemlerden biri olan deformasyon, Rönesans sanatındaki kusursuz anatomik tanımlamaya karış çıkış yollarından biridir. Devşirme Malzeme: Başka yapılardan derlenmiş ve ikinci kez kullanılmış yapı ya da süsleme malzemesi. Aynı dönemden olabileceği gibi, daha eski dönemden de devşirme malzeme kullanmak her devirde yaygın bir değerlendirme yöntemi olmuştur. Dışavurumculuk (Expressionizm): XX. yüzyılın başlarında izlenimciliğe tepki olarak ortaya çıkan ve sanatçının duygularını renklerle ya da deformasyon yoluyla belirtmesini amaçlayan anlatımcı sanat akımı. Dilimli Kubbe: 1- İçi yarım yuvarlak, dışı dilimli olan kubbe. 2- Tonoz parçalarından oluşan kubbe. Divani: Türklere özgü hareketli ve girift bir yazı üslubudur. Harfler ve sözcükler birbirlerine kaynaşmıştır. Diyagonal: Çapraz. Dört Yarım Kubbeli Cami: Merkezi planlı, büyük kubbesi dört yandan birer yarım kubbe ile desteklenen cami tipi. Ebced Hesabı: Arap alfabesindeki her harfin bir sayıyı göstermesi kuralı ile harflerden seçilerek düzenlenmiş anlamlı dizilerle bir olayın meydana geldiği yılı belirtme yolu. Eksedra: Camilerde yarım kubbelerin iki ya da üç yanına küçük yan kubbeciklerle yapılan eklemelerdir. Ya da çeyrek kubbedir. Elevasyon: Cephe çizimine verilen isimdir. Enderun: Saray teşkilatıdır. Evkaf: Vakıfların hepsi, tümüdür. Bu günkü Vakıflar Genel Müdürlüğü. Eyvan: Üç tarafı ve üstü kapalı, bir tarafı bütün genişliği ile bir avluya ya da diğer bir mekâna açılan yapı birimi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Eyvan Tipi Türbe: Gövde bölümü eyvan biçiminde olan bir grup Anadolu mezar anıtına verilen ad. Fevkânî: Bulunduğu yerin eğimi ya da çevresindeki yapıların durumu yüzünden, bir alt yapı üzerine oturtulan camiler için kullanılan bir terim. Yüksek, yükseltilmiş anlamına gelir. Alt katta genellikle gelir getiren dükkânlar bulunur. Fil Ayağı: Taş yapılarda büyük bir alanı kaplayan örülerek yapılan büyük çaptaki ayaklara verilen isim. Fresk: Yaş sıva üstüne boya ile yapılan resim ve süsleme. Gotik: Avrupa da Ortaçağ mimarisine verilen ad. XII. yüzyılın ortasından Rönesans a kadar olan süreyi içeren Gotik, resim ve heykeli de kapsayan genel bir üslup halinde ele alınır. Geç Gotik, Uluslararası Gotik (Bkz. adı geçen madde) gibi alt başlıklara da ayrılmıştır. Gölge-Işık: Batı sanatında nesnelere hacim ve derinlik kazandırma yöntemi. Bir sanat yapıtında belli kesimlerin karanlık bırakılması, buna karşın belli yerlerinde parlak renklerle boyanması sonucu elde edilen görsel etki. Gül Pencere: Genellikle Gotik katedrallerin cephelerinde yer alan daire biçimindeki vitraylı pencere. Haliç İşi: XV. yüzyıl sonunda mavi-beyaz tekniğin seramiklerde kullanılan bir uygulaması. İnce spiral dallar üzerinde minik çiçekler, yapraklar yer alır. Hamam: Kamusal nitelikte yıkanma yapısı veya mekânı. Özel olarak ısıtılan sıcak suyu ile gerçek anlamda ilk hamam yapıları Romalılar döneminde inşa edilmiştir. Ancak Roma hamamları sadece yıkanma yapıları değil, aynı zamanda birer toplumsal merkezdirler. İslam inancında temizliğe verilen önem nedeniyle böyle kamusal yıkanma yapıları Türk toplumunda olabildiğince yaygınlaşmıştır. Türk mimarisinde hamam yapıları başlıca şu bölümlerden oluşmaktadır: Soyunmalık (Camekân), Ilıklık, Sıcaklık, Halvet, Külhan. Hamam ve Bölümleri Han/Kervansaray: Orta Çağ da ticaret yolları üzerinde belirli aralıklarla yapılmış olan konaklama yapıları. Genelde Han denilen ve ticari ya da yarı askeri sivil mimarlık örnekleri olan bu yapılar, kent içlerinde de bulunabiliyordu. Harem: Osmanlı camilerinde revaklı iç avlu, İslam ülkelerinde kadınlara ait bölüm. Harem-i Hümayun: Sarayların kadınlara mahsus olan kısmı, Harem dairesi. Harim: Camilerde ibadetin gerçekleştirildiği ana mekân. Belirli kısıtlamaların olduğu mekândır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Hataî (Hatayi): Doğu Asya kökenli süsleme motifleri grubu. Stilize edilmiş şakayık, nar, iri yapraklar ile bunların gonca ve sapları başlıca öğeleridir. Hayat Ağacı: Türk ve İslam süsleme sanatlarında hurma ve benzeri ağaçlara verilen ad. Cenneti sembolize eden resimlerde ya da süslemede simetri ekseni olarak çokça görülür. Hazire: Camilerin kıble tarafında bulunan küçük mezarlıktır. Hünkâr Mahfili: Camilerde hükümdara ayrılan bölüm. Bazen galerinin bir bölümü, bazen ayrı bir daire şeklindedir. Hattat: Mesleği Arap harfleri ile güzel yazı yazmak olan kimse. Hekimbaşı: Sarayda görev yapan hekimlerin başı, başhekimdir. Hünkâr Kasrı: Padişahlara mahsus küçük donanıma sahip camiye bitişik odalardır. İki Yarım Kubbeli Cami: Merkezi planlı, büyük kubbesi ana eksen üzerindeki iki yarım kubbe tarafından desteklenen cami tipi. İmaret: Çoğunlukla bir cami bünyesinde yapılan, bazen bir camiden ayrı olarak da oluşturulan ve fakirlere özellikle yemek yardımı yapmak amacı ile kurulan ve vakıf niteliğinde olan kuruluş. İzlenimcilik (Empresyonizm): XIX. yüzyıl sonunda Fransa da ortaya çıkan, ışık etkilerine dayanarak doğayı anlık görüntüsü ile resimlemeye dayanan sanat akımı. Kaburgalı Tonoz: Genellikle beşik tonozlarda ve diğerlerinde destek kaburga sisteminin görülebildiği tonoz biçimidir. Kadınlar Mahfili: Kadınların namaz kılması için ayrılan bölüm. Kalem İşi: Yapıların genellikle iç yüzeylerinin bezenmesinde kullanılan bir süsleme türü. Boya, taş, ahşap yüzeyler üzerine fırça ile boyanan renkli nakışlar. Kasır: Saraylardan daha küçük ve yine padişah ve yakınlarının kaldıkları yapılardır. Kasnak: Bir mimari yapıda kubbenin oturduğu ve yapının üslubuna, türüne göre çokgen ya da yuvarlak olan kaide. Kavsara: Taçkapı, mihrap gibi yerlerin yarım kubbeye benzeyen üst bölümü. Kemer: İki sütun veya iki ayak arasındaki açıklığın üzerini örtmek için uçları sütun veya ayaklara oturmak üzere yay şeklinde yapılan ahşap, maden, kâgir (taş) yapı parçasıdır. Kemer Çeşitleri Kesit: Bir cismin dikey bir düzlem üzerinde kesildiği var sayılarak ölçekli olarak çizilene denir. Enine kesit veya boyuna kesit şeklindedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Kesme Taş: Düzenli yontulmuş taş. Hem duvar öğesi hem bezeme için düzenli işlenmiş taş ve bu taşlarla örülmüş duvar tekniği. Çoğunlukla kaplama malzemesi olarak yüzeylerde kullanılır. Kontur: Çevre çizgisidir. Figürleri ya da motifleri çevreleyen çizgidir. Kıble Taşı: Açık alanlarda oluşturulan namazgâhlarda kıblenin yönünü belirtmek için dikilen taş. Konservasyon: Bir yapının veya eserin mevcut bulunduğu yıpranma düzeyinde korunması için yapılan müdahaledir. Köprü: Aralarında su, çukur arazi veya yol gibi engeller bulunan iki yakayı birbirine bağlayarak yolu bir yandan ötekine eriştirmek için yapılan ahşap, kâgir veya maden yapılardır. Köprü ve Bölümleri Köşebent: Dikdörtgen ve kare formlu biçimlerde köşelere yapılan süslemelere verilen ad. Köşk: Saray ve kasırlara nazaran daha küçük yapılardır. Köşk Mescit: Genellikle Sultan Hanı adı verilen bir dizi XIII. yüzyıl Anadolu Selçuklu kervansarayının avlu ortasında dört kemer üstünde yer alan mescit bölümüne verilen ad. Osmanlı döneminde de kullanılmıştır. Kroki: Planın ölçeksiz fakat orantılı basit çizimine kroki denir. Kubbe Ayağı: Kubbeyi taşıyan ayaklardan her biridir. Kubbe Feneri: Kubbelerde içeriye ışık ve hava vermek amacıyla yapılmış çevresi pencereli üstü kapalı daire ya da çokgen planlı penceredir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Kubbe Kasnağı: Bir kubbeyi taşıyan daire, kare ya da çokgen planlı kaidedir. Buna kubbe bileziği ya da tambur da denir. Kubbe: Yarım küre veya toparlakça yapı örtüsü bir kemer yayının tepe noktasından inen dikin çevresine dönmesi ile meydana gelen örtü biçimidir. Kubbeli Medrese: İç avlusunun üstü örtülü olan medreseler için kullanılan sanat tarihi deyimi. Kufi yazı: Arap harflerinin düz ve köşeli olarak kullanılmasıyla oluşmuş erken üslup ve bundan geliştirilmiş bir yazı türü. Kurgan: Orta Asya nın kuzeyinde özellikle milattan önce ve miladın ilk yüzyıllarında yaygın bir biçimde uygulanan toprak altı mezar yapısıdır. Kütüklerden ahşap yığma tekniğiyle yapılmış bir mezar odası ve bunu gizleyen bir toprak yığınından oluşur. Külliye: Medrese, hamam, imaret, şifahane ve çarşı gibi ek yapıları ile birlikte inşa edilen cami. Külliye Küfeki Taşı: Basınç altında kaynaşmış kum taneciklerinden oluşmuş, işlenmesi nispeten kolay olan ve su geçirmeyen bir taş cinsi. Kümbet: Gömme bölümü, gövde (ziyaret) bölümü ve kubbesinin üstünde külahı bulunan mezar anıtları için kullanılan sanat tarihi deyimi (Farsça=kubbe). Künk: Su nakli için isale hatlarında kullanılan pişmiş toprak ya da çimentodan yapılmış boru. Osmanlılar döneminde toprak künkler kullanılır ve şebekeden su kaybını azaltmak için iç yüzeyleri sırla kaplanırdı. Lahit: Tahta, taş (mermer), kurun ya da pişmiş topraktan yapılan, içine ölünün yerleştirildiği özel sanduka. Mağrip Üslubu: İspanya ve Kuzey Afrika nın İslam sanatı üslubuna verilen genel ad. Kümbet Malakâri: Yapıların daha çok iç yüzeylerinde kullanılan ve yüzeysel alçı kabartmanın renklendirilmesi ile elde edilen bir süsleme tekniği. Mahfil: Bir mekânda belirli kişi ya da topluluklar için ayrılmış bölümler. Hünkâr Mahfili, Müezzin Mahfili, Kadınlar Mahfili gibi. Maslak: Ana su isale hattının kollara ayrıldığı yer. Maşatlık: Hristiyan mezarlıklarına verilen isimdir. Medrese: Bugünkü orta ve yüksek öğrenime denk düzeyde eğitim veren İslam eğitim yapısı. İslamiyet in erken dönemlerinde camilerde yapılan eğitim Büyük Selçuklular zamanında belirli bir sistem içerisinde medreselerde verilmeye başlanmıştır. Medreselerin ortaya çıkışındaki en önemli etken gittikçe yayılan Şii Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 inanç karşısında Sünni inancı güçlendirmek ve devlet yönetimine bu inanca sahip kadrolar yetiştirmekti. İlk olarak Büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk tarafından Bağdat da kurulan ve Nizamiye Medreseleri olarak adlandırılan bu yapıların dört eyvanlı bir şemaya sahip oldukları görülür. Bu yapı türünün kaynağı hakkında farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte yine zaman içerisinde toplumlara göre farklı plan türlerinin geliştiği bir gerçektir. Anadolu Türk mimarisinde medrese yapılarının temelde iki farklı plan şemasına sahip oldukları günümüze ulaşan örneklerden anlaşılmaktadır. Bunlar açık avlulu medreseler ve avlusu kubbe ile örtülü kapalı avlulu medreselerdir. Medreselerde dinî eğitim verilebildiği gibi pozitif bilimlerle ilgili eğitim de verilmiştir. Bu amaca yönelik inşa edilen medrese yapılarının plan kuruluşunda belirgin bir farklılık olmayıp medrese mimarisinin genel gelişimi içerisinde yorumlanmışlardır. Darüşşifalar, tıp medreseleri ve rasathaneler bu tür medrese yapılarının örnekleridir. Merkezi Planlı Yapı: Bu tipin zemin şeması altıgen, sekizgen veya yuvarlaktır. Üstleri kubbe ile örtülüdür. Mihrap Mihrap: Cami ve mescitler ile namazgâhlarda kıble yönünde belirleyici mimari öğe. İmamın önünde durduğu bölümdür. Genellikle etrafı çerçevelenmiş, duvarda küçük bir girinti biçiminde yapılmıştır. Mescid: Minbersiz İslam ibadet yapısıdır. Diğer İslam ülkelerinde mescit sözcüğü Türkçedeki cami karşılığında kullanılmıştır. Cami-mescit ayrımı sadece Anadolu Türk mimarisinde geçerlidir. Mescitler tek mekânlı oldukça basit yapılardır. Yalnızca secde edilen yer olarak günlük vakit namazlarının kılınabilmesi için genellikle mahalle aralarında ve mahalle ölçeğinde inşa edilmiştir. Mevlevihane: Mevlevilik tarikatına bağlı olanların, tarikat kurallarına göre toplandıkları ve içinde özel odaları ve tören yerleri bulunan bina. Mihrap Önü Kubbesi: Genellikle çok ayaklı Emevi, Abbasi, B. Selçuklu ve A. Selçuklu camilerinin mihrap önündeki kubbeye verilen isim. Minber Minber: Camilerde cuma namazında hutbe okunan yer. Genellikle birkaç basamak yükselen bir mimari öğedir. Kapı, basamak, basamak korkulukları, köşk ve külah (taç) bölümleri bulunur. Ağaç ya da taştan olabilir. Çok basitlerinden çok bezemelilerine kadar değişik türlerine rastlanır. Minare: Camilerin dışında bazen bitişik bazen de tamamen ayrı olarak inşa edilen ezan okumak için yapılan öğe. İslam mimarisinde ilk minareler Emeviler döneminde ortaya çıkmıştır. Kaynağı konusunda farklı görüşler vardır. Bütün İslam ülkelerinde aynı önemle ele alınmamıştır. Özellikle Osmanlı ve Hint-İslam mimarisinde vazgeçilmez bir simge olarak görülmüştür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Moloz Taş Duvarı: Taşların hafif düzeltilmesi ile örülen harçlı duvar örgüsüdür. Mozaik Çini: Değişik renklerde sırlanmış levha ve parçaların alçı zemin içinde dondurulmasıyla elde edilen bir süsleme tekniği. Mukarnas: Kademeli olarak taşmalar yapacak biçimde, aşırtmalı olarak yan yana ve üst üste gelen, üç boyutlu görünüm veren bir geçiş ve dolgu öğesi. Petek biçimi bir görüntü ile yarım kubbelerin içini dolgulayan İslam sanatı öğesi (Sarkıtlı olanlarına istalaktit denilir). Mukarnas Sütun Başlığı: Başlık üzerinde hem taşıyıcı hem de süsleyici özelliği olan küçük niş parçaların oluşturduğu mukarnaslardan meydana gelen sütun başlığı. Musaffa Cami: Namazgâh denir. Ya da üstü açık cami anlamı taşımaktadır. Mukarnas Musalla Taşı: Camilerin önünde veya yanında yer alan üzerine cenaze konulan ve arkasında namaz kılınan masa biçimindeki taş. Maksem: Su dağıtma sandığı ve lüleler yardımıyla suyun çevredeki çeşmelere ve diğer yapılara dağıtımının yapıldığı yer. Muvakkithane: Saat imali ve tamiri yapılan yer. Müderris: Eskiden medresede öğretmen, sonraları profesör anlamında kullanılmıştır. Müezzin Mahfili: Osmanlı camilerinde müezzinler için ayrılmış yüksekçe seki ya da kısa sütunlar üzerine inşa edilmiş küçük platformdur. Mükebbire: Son cemaat yerinde imamın sesini arkadaki cemaate iletenin durduğu balkonumsu çıkıntı yeridir. Müştemilat: Eklenti-ek bina. Müezzin Mahfili Nakkaş: Binaların duvar ve tavan gibi yerlerine ve kitaplara süslemeler yapan resimci, süsleme ustası. Namazgâh (Musalla) : Yerleşim alanları dışında yoldan gelip geçenlerin ibadetlerini yapabilmeleri için yol kenarına inşa edilen yerden hafifçe yükseltilmiş etrafı alçak duvarlarla çevrili üstü açık ve kıble yönünde bir mihrap taşının bulunduğu ibadet yapılarıdır. Gelibolu daki namazgâhta olduğu gibi bazı örneklerinde bir de minber bulunabilmektedir. Natüralizm: Sanat yapıtının doğal gerçekliğe uygun bir biçimde yapılmasını savunan anlayış. Batı sanatında Rönesans la birlikte ortaya çıkan Natüralizm, çağımızın başına kadar etkili olmuştur. Natüralist üslup içinde nesneler doğadaki gibi, insan gözünün gördüğü gibi betimlenirler. Araştırıcılar natüralist üslubun ilk Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 belirtilerini İtalyan ressam Giotto nun yapıtlarında bulurlar. Yine de natüralizmin en olgun anlatımı Rönesans sanatçılarının yapıtlarında görülür. Nef: Yapılarda sütunlarla ya da payelerle ayrılan her bir bölüm. Neo-Klasik (Türk): XIX. yüzyıl sonları ve XX. yüzyıl başlarında bir sanat akımı. Eski Türk ve İslam sanatından alınmış mimari ve süsleme öğelerinin kullanılması ile ortaya çıkan ilk ulusal akım. Neo-Klasisizm: XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Almanya da ortaya çıkan, ancak Fransa da daha çok uygulanma olanağı bulan ve antikiteden esinlenerek klasik formlara dönüşü amaçlayan sanat anlayışı ve üslubu. Nesih: Metinlerin kopya edilerek çoğaltılmasında kullanılan yuvarlak karakterli bir yazı üslubu. Niş: Duvarda küçük ölçüde ve düzgün girinti. Oyma Ajur: Delikli olarak uygulanan süsleme biçimi. Palmet: İlkçağ sanatından beri kullanılan bir bezeme motifi. Dilimli simetrik yaprak şeklinde olup, adını Yunanca palma(el) sözcüğünden alır. Pandantif: Bir kubbeyi taşıyan kemerler ile kubbe kaidesinin arasını kapatan ve kare bir plandan kubbenin dairesel kaidesine geçmesini sağlayan küresel üçgen veya dingi. Kubbe ile pandantif arasına çoğu kez bir kasnak girer. Payanda: Destek, yükü karışlamak üzere eklenmiş duvar parçası. Paye: Örülerek meydana getirilmiş tek taşıyıcı, ayak. Pandantif Geçişleri Perdah Tekniği (Lüster): Perdah tekniği çini ve seramik alanında bir sır üstü çalışmasıdır. Kap istenen renkte sırla sırlanıp fırınlandıktan sonra perdah adı verilen madde ile istenen örnekler yapılır ve az hararetli, dumanlı bir fırında tekrar fırınlanır. Bu fırınlamadan sonra, kap madeni bir parlaklık kazanır. Plan: Bir cismin yatay bir düzlem üzerinde kesildiği varsayılarak ölçekli olarak çizilen şekline plan denir. Rasathane: Gözlemevi, gökbilimi için kullanılan medrese türü. Realizm: Romantisizme tepki olarak doğmuş, görünen gerçekliği olduğu gibi tuvale aktarmayı amaçlayan sanat akımı. Rekonstrüksiyon: Restitüsyona dayanılarak yapılan bir çalışmadır. Restitüsyona göre yeniden inşa etmeyi ve bu şekilde inşa edilmiş bir yapılaşmayı ifade eder. Renkli Sır Tekniği: Osmanlılar tarafından uygulanan bir çini tekniği. Bu teknikte boya kullanılmaz. Sırın kendisi renklidir. İlk olarak, levha üzerinde sırların birbirine Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 karışmasını önleyen, kontur oluşturan bir madde ile sınırlar belirlenir. Daha sonra, istenilen renkli sırlar boya gibi kullanılarak levha renklendirilir ve fırınlanır. Isı karşısında eriyen sırlar kontur içinde kalarak birbirlerine karışmazlar. Revak: Sütun ve payeler tarafından taşınan kemerler arkasında yer alan, üstü örtülü, önü açık, mimari mekân. Restitüsyon: Kısmen rölöveye dayanan bir çalışmadır. Kısmen veya tamamen yok olmuş yapının çizimlerini kalıntısının rölövesine dayanarak yeniden çizilmesine verilen ad. Restorasyon: Bir yapının veya eserin yıkılan, harap olan bölümlerinin daha fazla tahrip olmasını önlemek için aslına uygun biçimde onarılmasına verilen isimdir. Rölöve: Bir yapının bütün boyutlarını ölçerek plan, kesit ve ölçüsünün yeniden çıkarılmasına rölöve denir. Rika: Türklerin ortaya çıkardığı bir yazı çeşidi. Mim lerin gözü kapanmış, Sin ve benzeri harflerin dişleri kalkmış, noktalar çizgilere dönüşmüştür. Daha çok el yazısında kullanılır. Rokoko: XVIII. yüzyılda ortaya çıkan süslemeci sanat akımı. Resim sanatında saray yaşamından alınan konular ön plana geçmiş, heykeller dekoratif amaçlı biblolara dönüşmüş, mimaride ise bitkisel motifli bezemeler tavan ve duvar yüzeylerinde süsleme amacıyla bolca kullanılmıştır. Rumi: Türk ve İslam sanatında Batı kökenli süsleme motifi. Yarım palmetlerden türediği ya da hayvansal kökenli olduğu araştırıcılarca tartışılan rumi, Batı illerinde arabesk olarak adlandırılır. Sahın: Camilerde sütun veya payelerle ayrılmış ibadet alanıdır. Saka: İşi, çeşme ve sarnıç gibi yerlerden su alarak evlere dağıtmak olan kişidir. Sanat: İnsanoğlunun yarattığı yapıtlarda güzellik ülküsünün ifadesidir. Doyurucu estetik yaşantılar oluşturmak amacıyla dürtüler yaratma becerisi. Saray: Genellikle devlet yöneticilerinin ikamet ettikleri ve devleti yönettikleri kompleks yapılardır. Sarnıç: Su ihtiyacını karşılamak amacı ile yapılan özel su toplama havuzu, su deposu. Üstü açık ya da kapalı olabilir. Sebil Sebil: Cadde ya da sokak kenarlarında yoldan geçenlerin su içmesi için yapılmış hayır yapıları sebillerin çeşmelerden farkı, bir su sağlama sistemine bağlı olmamalarıdır. Daire ya da çokgen plan kuruluşları ile sebiller bir iç mekâna sahiptirler ve bu mekân dışarıya üzerinde küçük pencere açıklıkları bulunan madeni Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 şebekelerle açılır. Sebiller bir külliyenin parçası olabileceği gibi bağımsız olarak da inşa edilmişlerdir. Özellikle XVIII. yüzyıldan sonra İstanbul da çok sayıda sebil inşa edilmiştir. Selsebiller: Çeşme ve sebilden farklı olarak saray veya köşklerin bahçe veya duvarına bitişik olarak yapılan, yukardan aşağıya doğru büyüyen çanaklardan oluşan su yapılarıdır. Osmanlı döneminde Divanhane toplantılarında gizlilik amaçlı olarak kullanılmıştır. Sekiz İstinatlı Cami: Merkezi planlı, büyük kubbesi sekiz paye ya da sütuna oturan cami tipidir. Selatin Cami: Osmanlı sultanları tarafından yaptırılan camidir. Sermimar: Mimarların başı, baş mimar. Sekiz İstinatlı Cami Sgrafitto: XI. yüzyıldan ilk Osmanlı dönemine değin kullanılan seramik tekniğidir. Kullanılan hamur kırmızı renkli, kaba ve gözeneklidir. Kap astarlandıktan sonra sivri uçlu bir aletle motifler çizilir ve istenilen renkte saydam bir sırla sırlanır. Çukur kısımlarda sır daha koyu, diğer yerlerde ise daha açık olarak motifler belirlenmiş olur. Sıbyan Mektebi: Osmanlı döneminde ilkokul düzeyinde eğitim veren okul ve bunun için inşa edilmiş yapı. Küçük çocukların okuma yazma ve Kur an-ı Kerim okumayı öğrendiği okul. Sır: Seramikler üzerinde koruyucu, cam benzeri tabaka. Sıraltı Tekniği: Seramik boyalarının bisküvi halindeki seramikler üzerine boyanarak üstlerine sır çekilmesi, boyaların sır altında kalması ile oluşan teknik. Silme: Duvar yüzeylerinde süsleme amacıyla yapılmış şerit biçimindeki çıkıntılara verilen ad. Sivri Kemer: Yarıçapı kemer açıklığının yarısından büyük olan ve kilit noktasından birleşen iki daire yayından meydana gelen kemer çeşididir. Slip Tekniği: İlk dönem Osmanlı seramiklerindeki hamur kırmızıdır. İşte bu kırmızı rengi kapamak, beyaz ve düzgün bir yüzey elde etmek için seramikler astarlanır. Slip tekniğinde de esas olan bu astardır. Bu teknikte süsleme astarla yapılır. Burada astar, normaldeki hâlinden daha koyudur. Kırmızı hamurlu kap üzerine, istenen motiflere göre fırça ile astarla süsleme yapılır ve istenen renk, saydam sırlanır. Son Cemaat Yeri: XIV. yüzyıldan itibaren cami ve mescitlerde yaygın olarak kullanılan, ana mekânın dışında namaza geç gelenlerin ibadetlerini yapabilmeleri için yapılmış yarı açık hazırlık bölümü. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 Son Cemaat Yeri

17 Stilize: Üsluplaştırılmış. Doğadaki formların belli bir üslubun ya da tekniğin gereği sadeleştirilmiş şekli. Stilize çiçek motifidir. Stucco (Stuk): Alçı yoğunluklu süsleme tekniği. Su Kemeri: Su borularının basınca dayanıklı yapılamadığı dönemlerde kentin su ihtiyacını sağlayan suyolunun hep aynı yükseklikte ve çok az eğimli biçimde yapılması gerekirdi. Bu amaçla vadilerin aşılması gerektiğinde kemer dizilerince taşınan suyolları inşa edilmiştir. Köprüye benzeyen bu yapılara su kemeri adı verilir. İlk su kemerleri Antik Roma döneminde yapılmıştır. Sultan Hanı: Anadolu Selçuklu döneminde çoğu sultanlar tarafından yaptırılan han ve kervansaraylar için kullanılan sanat tarihi deyimi. Genellikle biri kapalı, diğeri açık avludan meydana gelen iki bölümlü bir şema gösterirler. Açık avlu ortasında "köşk mescit" bulunur. Taş süslemeler özellikle girişlerde yoğunlaşır. Her türlü konaklama gereksinimini karışlayan vakıf kuruluşlarıdır. Sülüs: Yuvarlak karakterli, daha çok kitabelerde kullanılan, kitaplarda ise başlıklara mahsus büyük boy bir yazı üslubu. Sütun: Taştan veya ahşaptan yapılmış olup genellikle tek parçadan meydan gelen taşıyıcı eleman. Sütun Altlığı: Bir sütunun üzerine oturduğu kare, prizma veya silindir biçimli taban. Sütun Başlığı: Sütunların üzerine konan üst düzeyi sütun çapından daha geniş olan yapının yükünün sütuna aktarmak için sütunların başına yerleştirilen üstü geniş altı dar olan süslü taş parçası. Sütun Bileziği: Bir sütun gövdesini saracak şekilde madeni çember. Bu çemberin amacı sütunun ağırlık altında dağılmasını önlemektir. Sütun Gövdesi: Bir sütunun kaidesi ile başlığı arasındaki bölüm. Sütunce: Küçük sütun. Mihrap ve taçkapı gibi yerlerde daha çok dekoratif amaçla kullanılır. Su Nazırı: Su işlerinin organizasyonundan sorumlu olan, devşirme ve acemi oğlanlarından adam toplayarak gerekli işleri yaptıran görevli. Su Terazisi: Şehre getirilen suyun havalandırılıp basınç kazandırılarak kamusal yapılara dağıtılması için inşa edilmiş çoğunlukla kare planlı küçük kulelere Su Terazisi denir. Şadırvan Şadırvan: Bir çeşit meydan çeşmesidir. Özellikle cami avlularında veya bitişiğinde abdest almak için yapılmış çepeçevre muslukları olan çokgen su tesisi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Şam İşi: XVI. yüzyıl başında, hem çini hem de seramiklerde kullanılan bir tekniktir. En önemli özelliği sırın pek parlak olmaması nedeniyle renklerin puslu görünmesidir. En karakteristik renkler, puslu bir yeşil ve mordur. Şemse: Süslemede kullanılan oval, dairesel biçimde dilimli ya da düz motifler. Tabhane: Osmanlı imparatorluğunda Misafirhane. Dinî yapıların bir bölümü olup, özellikle gezici dervişlerin misafir edildiği yapılara denir. Tabhane, Erken Osmanlı mimarlığında cami yapılarıyla organik bütünlük içerisinde inşa edildiği için Tabhaneli Cami, Zaviyeli Cami veya Ters T Planlı Cami gibi adlandırmalarla farklı bir tipoloji doğmuştur. Tabhaneli Camilerin ilk örneklerinde Tabhane mekânları asıl ibadet mekânlarından olabildiğince bağımsız ve dışarıya açılabilen müstakil mekânlar halindeyken zamanla bağımsızlıklarını kaybetmiş ve asıl ibadet mekânının bir devamı olarak cami bütünlüğüne katılmıştır. Taçkapı ve Bölümleri Taçkapı: Yapılarda giriş çıkışı sağlayan abidevi ölçülerdeki kapılardır. Talik: Yatık çizgileri uzun, dik çizgileri kısa bir yazı çeşidi. Yaygın, hafif sağa yani geriye yatıktır. Tek Kubbeli Cami: İbadet mekânının tamamını ya da tamama yakın bölümünü tek kubbenin örttüğü cami tipi. Tekke: Genellikle yerleşim merkezlerine veya bu merkezlerin yanında yer alan ve içerisinde sürekli barınan derviş ve müritlerin bulunduğu tarikat yapısıdır. Tekkeler bir yapı bütünlüğü içerisinde birden fazla ihtiyaca cevap verebilecek fonksiyonel mekânlardan oluşan plan kuruluşlarıyla dönemin külliyeleri olarak değerlendirilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Tekne Tonoz: Şekli alttan bakıldığında teknelerin alt gövdelerine benzeyen tonoz şeklidir. Tepelik: Kompozisyonu oluşturan süs düzeninin üst ya da tepe kısımlarında bulunan motifler. Tonoz Çeşitleri Tonoz: Taş ya da tuğladan örülerek meydana gelen bir mimari örtü elemanı. Biçimine göre beşik tonoz, aynalı tonoz, çapraz tonoz, kaburgalı tonoz, yelken tonoz gibi adlar alır. Transept: Örtü sisteminde nefleri dik açı ile kesen ve altyapıya da yansıyan birim. Kiliselerde apsisin önünde nefleri dik olarak kesen uzun mekân. Kilisenin planını bir haç biçimine sokan bu mekânda, kral galerisi ve kilise orgu da yer alır. Bazı kiliselerde haç biçimli planın doğusunda da ek bir transept bulunur. Tromp Tromp: Kare planlı bir mekânın üzerine kubbenin oturtulabilmesini sağlayan bir geçiş öğesi (tonoz bingi). Karenin köşesine çaprazlamasına örülmüş bir kemerle ona ardından eklemlenmiş bir tonozdan oluşur. Tuğla: Duvar örmekte kullanılmak üzere kalıplara dökülerek kurutulduktan sonra harman ocağı veya fırınlarda pişirilen toprak malzemedir. Türk standartlarındaki tuğla, 5 x 3 x 19 cm dir. Tuğra: Padişahın adının yazılı bulunduğu ve karmaşık yazı tekniği ile yazılmış olan sembol. Türbe (Kümbet): Her iki terimde Türk-İslam mezar yapılarına verilen adlardır. Türbe ve kümbetler genellikle silindirik, çokgen veya kare planlı olarak inşa edilmiş kubbe veya külahla örtülmüş yapılardır. Türbedar: Türbede hizmet gören ve türbeyi bekleyen kimsedir. Türk Üçgeni: Kare planlı bir mekân üzerine kubbenin oturtulabilmesini sağlayan bir geçiş öğesi. Örtülecek mekânın köşelerinin tepe noktaları aşağıda kalan bitişik üçgenler oluşturacak biçimde pahlanması biçiminde tanımlanabilir. Bunlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 sayesinde, kare planlı mekânın üstünde en az bir düzgün sekizgen oluşturulmuş olur. İlk kez Anadolu Selçuklu devri yapılarında rastlandığından bu adı almıştır. Konya Karatay Medresesi nde görüldüğü gibi. Türk Sanatı: Tarih boyunca Türk devletleri ya da topluluklarınca oluşturulan sanattır. Ulu Cami: Her şehrin ya da büyükçe yerleşme merkezinin en büyük camisi. Cuma namazının topluca kılınması yanı sıra cemaatin bir araya gelmesini gerektiren durumlarda kullanılır. İran'daki adı Mescid-i Cuma'dır. Vaaz Kürsüsü: Belli gün ve saatlerde imamın vaaz vermek için çıktığı, koltuk ya da küçük balkon şeklindeki bölüm. Vakfiye: Vakıf edilen malların ne şekilde kullanılacağı nerelere kullanıp kullanılmayacağını düzenleyen yazılı belgelerdir. Vakıf mallarının satılmaması vakfiye şartlarının yerine getirilmesi vakıf işleri mütevelli heyeti tarafından denetlenir. Vakıf: Bir hizmetin sürekli yapılabilmesi için belli koşullarla resmi bir yoldan herhangi bir kimse tarafından bırakılan mülk ya da para. İlgili hizmet bu mülk ya da paranın getirisi ile halka bedelsiz sunulur ve vakfın idaresi mütevelli denen bir kişi tarafından yürütülür. Vitray: Renkli camların belli bir kompozisyon düzeni içinde bir araya getirilişi. Avrupa'da özellikle kiliselerin pencerelerini süsleyen vitraylarda, doğaya özgü motiflerin yanında dinsel konular da belli bir düzen içinde resimlenmiştir. Yalı: Özellikle devrin ileri gelenleri tarafından deniz kenarlarına yaptırılan saraylardır. Yıldız Tonoz: Çok sayıda tonoz parçasından meydan gelen yıldız biçimli tonoz örtüdür. Zaviye: Küçük tekkeye verilen isimdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 Özet İslam Sanatlarına Giriş ve Terminoloji İslam sanatının oluşumuna etki eden başlıca faktörler, İslam dini, coğrafi şartlar ve iklim koşulları ile toplumların gelenek ve görenekleri, yani millî seciyeleridir. İslam dini Mekke de insanlığa tebliğ edildikten kısa bir süre sonra bir ucu Çin e, diğer ucu da Fransa nın Poitier kentine dayanan uçsuz bucaksız bir coğrafyada etkili olmuştur. Dolayısıyla çok farklı milletlere ulaşmış, çok değişik kültürlerle karşılaşmıştır. Ekonomik bakımdan zenginleşen Müslümanlar hemen her bölgede cami, medrese, han, hamam, zaviye, tekke, kale, saray, köşk, çeşme, sebil v.s. gibi dinî, askerî ve sivil mimari ile tezyini ve küçük el sanatlarında çok hatırı sayılır eserler meydana getirmişlerdir. Bütün bunların sonucunda İslam Sanatları denilen bir alan ortaya çıkmıştır. Bu alanın kendine has terminolojisi de zamanla gelişme göstermiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Sütun ve payeler tarafından taşınan kemerler arkasında yer alan, üstü Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. örtülü, önü açık, mimari mekâna denir. a) Revak b) Son Cemaat Yeri c) Nef d) Sahın e) Mahfil 2. Yarıçapı kemer açıklığının yarısından büyük olan ve kilit noktasından birleşen iki daire yayından meydana gelen kemer türüne ne denir? a) Yuvarlak Kemer b) Basık Kemer c) Sivri Kemer d) Beşik Kemer e) Armudi Kemer 3. Bir yapının veya eserin yıkılan, harap olan bölümlerinin daha fazla tahrip olmasını önlemek için aslına uygun biçimde onarılmasına. denir. a) Restorasyon b) Restitüsyon c) Rölöve d) Rekonstrüksiyon e) Elevasyon 4. Su dağıtma sandığı ve lüleler yardımıyla suyun çevredeki çeşmelere ve diğer yapılara dağıtımının yapıldığı yere ne denir? a) Sebil b) Çeşme c) Selsebil d) Maksem Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 e) Sarnıç 5. En az üç yönden yapılar veya yüksek duvarlarla çevrili üstü açık mekâna.. denir. a) Avlu b) Eyvan c) Son Cemaat Yeri d) Dershane e) Sahın Cevap Anahtarı: 1. a 2.c 3.a 4.d 5.a Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

24 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi (1982),Görsel Yayınlar, İstanbul, (5Cilt). Arseven, C.E. (1983). Sanat Ansiklopedisi, M.E.Basım Evi, İstanbul (5Cilt). Aslanapa, O. (1993). Türk Sanatı, Remzi Kitapevi, İstanbul. Aslanapa, O. (2005). Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılâp Kitapevi, İstanbul. Çakmak, Ş. (1999). Erken Osmanlı Dönemi Mimarisinde Taçkapılar ( ), (T. C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi). Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (1997). Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul. Gombrich, E.H. (2005). Sanatın Öyküsü, Remzi Kitapevi, İstanbul. Hasol, D. (1972). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul. Kuban, D. (1973). Mimarlık Kavramları, İstanbul. Mülayim, S. (1994). Sanat Tarihi Metodu, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul. Sanat Tarihi Ansiklopedisi (1981). Görsel Yayınlar, İstanbul. (5Cilt) Sözen, M.- Uğur T. (1999). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitapevi, İstanbul. Tansuğ, S. (1996). Çağdaş Türk Sanatı, Remzi Kitapevi, İstanbul. Turani, A. (1997). Dünya Sanat Tarihi, Remzi Kitapevi, İstanbul. Turani, A. (1968). Güzel Sanatlar Terimleri Sözlüğü, Ankara. Wölfflin, H. (1985). Sanat Tarihinin Temel Kavramları, Remzi Kitapevi, İstanbul. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24