KAÇKAR DAĞLARI YUSUFELİ BÖLGESİ YÖNETİM PLANI

Transkript

1 KAÇKAR DAĞLARI YUSUFELİ BÖLGESİ YÖNETİM PLANI 2011

2 , Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı. Kurt, B. ve Ö. Balkız , Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı TEMA, Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı, İstanbul, Türkiye Erişim: [ TEMA, Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı, Haziran 2011 Çayır Çimen Sk. Emlak Kredi Blokları A-2 Blok D:8, 1.Levent, İstanbul Tel: (pbx) Faks: Basım Ankara, Haziran 2011 Yazarlar: Bahtiyar Kurt ve Özge Balkız Haritalar: Ayşe Turak, Doğa Koruma Merkezi Editör: Güneşin Aydemir Grafik tasarım: Güngör Genç Basım: Karmafikir Reklam Hizmetleri Bu kitabın her hakkı saklıdır. Tamamen ya da kısmen çoğaltılması ve metindeki bilgilerin kullanılması Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı nın yazılı izni alınmadıkça mümkün değildir. Bilimsel araştırma, tez, makale, kitap ve benzeri eserlerde, kitabın ve TEMA nın tam adı belirtilerek atıf yapılabilir. Referans gösterme: Kurt, B. ve Ö. Balkız , Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı. Ankara: TEMA, Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı. Bu kitapta kullanılan bütün fotoğrafların kullanım hakkı fotoğrafçılara aittir. Fotoğraflar, hak sahibinin yazılı izni olmadan çoğaltılamaz ya da başka amaçlarla kullanılamaz. Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi, Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı, Avrupa Birliği ve TEMA Vakfı tarafından finanse edilen ve TEMA Vakfı, Doğa Koruma Merkezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Genel, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel ve Artvin Kültür ve Yardımlaşma Derneği ortaklığı ile yürütülen projenin bir etkinliğidir. ; Avrupa Birliği Gelişmekte olan Ülkelerde Tropik ve Subtropik Ormanlar Programı kapsamında desteklenmektedir. Bu yayın, Avrupa Birliği desteği ile hazırlanmıştır. Bu yayının içeriklerinin sorumluluğu yalnızca proje ortaklarına aittir ve hiçbir şekilde Avrupa Birliği nin görüşlerini yansıtmamaktadır. Ön kapaktaki fotoğraflar:(yukarıdan aşağıya) Yıldırım Güngör, Tamer Soylu, Arşiv*, Aysin Tektaş Keskin Arka kapaktaki fotoğraflar: (yukarıdan aşağıya) Arşiv, Gonca Fide, Gonca Fide * Arşiv olarak isimlendirilen fotoğraflar, proje kapsamındaki çalışmalarda çekilmiş olan ancak sahipleri tespit edilememiş fotoğraflardır.

3 KAÇKAR DAĞLARI YUSUFELİ BÖLGESİ EKOSİSTEM VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK HUSUSLARINA DAYALI BÖLGESEL ÇOK SEKTÖRLÜ YÖNETİM PLANI 2011

4 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

5 İçindekiler SUNUŞ... 1 Ön yazılar...2 Hakkında...5 A. Bölge hakkında ilgili temel bilgiler 1. Bölgenin biyolojik çeşitlilik açısından önemi Alan sınırları ve temel özellikleri Biyocoğrafik özellikler, vejetasyon tipleri Biyocoğrafik özellikler Vejetasyon tipleri Türler Bitkiler Kuşlar Çiftyaşamlı ve sürüngenler Memeliler Kelebekler Koruma öncelikli alanlar Korunan alanlar ve yasal çerçeve Biyolojik çeşitliliği tehdit eden unsurlar Baraj ve hidroelektrik santraller Maden işletmeleri Kaçak avcılık ve dolaylı öldürme Ormancılık faaliyetleri Tarım ve hayvancılık faaliyetleri Yapılaşma Biyolojik çeşitlilik üzerindeki baskı miktarı Doğa koruma yatırımları, doğa koruma geçmişi Bölgenin sosyo-ekonomik özellikleri Sosyal durum Tarihçe Demografik yapı Kültürel yapı Eğitim Ekonomik yapı Tarım Bitkisel üretim Hayvancılık...44 Arıcılık...45 Su ürünleri Turizm Temel hizmetler Kurumsal yapı ve örgütlenme Kamu kurumları...47 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

6 Üniversiteler Sivil toplum örgütleri Bölgesel planlar ve stratejiler Ulusal düzey Bölgesel düzey Yerel düzey Sektörel analiz Ormancılık Temel bilgiler Sektörün bölgesel ve ulusal önemi Sektörün biyolojik çeşitlilik açısından değerlendirilmesi Tarım ve kırsal kalkınma Temel bilgiler Sektörün bölgesel ve ulusal önemi Sektörün biyolojik çeşitlilik açısından değerlendirilmesi Turizm Temel bilgiler Sektörün bölgesel ve ulusal önemi Sektörün biyolojik çeşitlilik açısından değerlendirilmesi Doğa koruma Temel bilgiler Sektörün bölgesel ve ulusal önemi Enerji ve doğal kaynak kullanımına dayalı diğer sektörler Temel bilgiler Sektörün bölgesel ve ulusal önemi Sektörün biyolojik çeşitlilik açısından değerlendirilmesi...65 B. Çok sektörlü yönetim planı 4. Yönetim planı Plan hazırlık süreci Uzun vadeli hedefler Uygulama hedefleri Etkinlikler ve zaman planı Sektörler arası yaklaşımların ortak noktaları, çözüm bekleyen konular Yönetişim yapısı Kaynakça EKLER EK I. Bitki Türleri Listesi EK II. Kırmızı Liste Statüleri EK III. Kuş Türleri Listesi EK IV. Çiftyaşamlı ve Sürüngen Türleri Listesi EK V. Memeli Türleri Listesi EK VI. Kelebek Türleri Listesi EK VII. Biyolojik Çeşitliliği Tehdit Eden Unsurlar EK VIII. Hopa Toplantısı Katılımcı Listesi Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

7 Sunuş Bu plan, Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi kapsamında hazırlanmıştır. Planın giriş bölümleri hazırlanırken temelde Projenin ürettiği bilgi ve tecrübeler temel alınmıştır. Planın hedef ve etkinlikleri bölgedeki ve diğer ilgili kurumların geniş çaplı katılımları ve yüz yüze görüşmelerle zenginleştirilmiş ve sonlandırılmıştır. Bu planın hazırlanmasına katkı veren tüm kurum ve kişilere teşekkür ederiz. Planın yazım aşamasında faydalanılan raporlara ait ayrıntılar kaynakça bölümünde sunulmaktadır. Bahtiyar Kurt ve Dr. Özge Balkız Çok Sektörlü Plan Danışmanları Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 1 Fotoğraf: Güneş Yüzügür

8 Ön yazılar Yaban keçisi (Capra aegagrus) Fotoğraf: Hüseyin Ambarlı Artvin; doğal yaşlı ormanları, çok sayıdaki endemik bitki türleri, yüksek orandaki bitki çeşitliliği, zengin yaban hayatı, ormanlarla kaplı muhteşem manzaralı dağ ve vadileri, milli parkları, tabiat koruma alanları ve su kaynakları ile ülkemizin ayrıcalıklı illerinden biri olma özelliğine sahiptir. Aynı zamanda, ülkemizin tek biyosfer rezerv alanını da sınırları içinde barındıran İlimiz, sahip olduğu kültürel ve turistik değerleri itibariyle son yıllarda turizm sektöründe cazibe merkezlerinden biri olma özelliği ile de ön plana çıkmaya başlamıştır. İlimizin sahip olduğu bu değerler ve zenginliklerin sürdürülebilir bir koruma ve değerlendirme anlayışı ile sahiplenilmesi ve gelecek nesillere aynı titizlikle devredilmesi sorumluluğu ve gereği ile karşı karşıya bulunmaktayız. Bu kapsamda olmak üzere, gerek kamu ve gerekse özel sektör gerçek ve tüzel kişilerine son derece önemli görev ve sorumluluklar düşmektedir. İşte tam bu noktada, Yusufeli İlçemizde bulunan ve Artvin İl Merkezine kadar uzanan bir alan üzerinde gerçekleştirilen Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi nin, belirlenen ve uygulamaya alınan amaç ve hedefleri ile ilimiz orman ve bitki varlığı ile yaban hayatının korunmasına kalıcı ve anlamlı katkıları olacağını değerlendirmekteyiz. Çok sayıda kurum ve kuruluşun paydaşı olduğu ve TEMA Vakfı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Doğa Koruma Merkezi ve Artvin Kültür ve Yardımlaşma Derneği tarafından gerçekleştirilen bu proje ile küresel biyolojik çeşitlilik açısından cazibe merkezlerinden biri konumundaki İlimiz orman ekosisteminde gözlemlenen bozulma sürecini ve biyolojik çeşitlilik kaybının yavaşlatılması, bu sürecin tersine çevrilmesi ve doğa ile dost ve ekolojik turizm anlayışının geliştirilmesi amaçlanmış ve bu yönde çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Artvin Valisi olarak, İlimiz için çok önem verdiğimiz ve öncelikli olarak gördüğümüz bir alanda uygulamaya konulan bu projede görev ve sorumluluk üstlenen tüm kurum kuruluşlara, emeği ve katkısı olan herkese teşekkür ediyorum. Mustafa Yemlihalıoğlu Artvin Valisi 2 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

9 Fotoğraf: Atilla Küçükala nin uygulayıcı ortakları arasında bulunan, Orman Genel nün taşra temsilcisi olan Artvin Orman Bölge olarak proje çalışmalarına sürekli olarak üst düzeyde katılım sağlanmıştır. Dört temel bileşeni olan nin, Sürdürülebilir Orman Kullanımı bileşeni kurumumuzu doğrudan ilgilendiren bileşen olsa da, Biyolojik Çeşitliliğin Korunması ve Turizm ve Kırsal Kalkınma bileşenleri de kurumumuzu önemli derecede ilgilendirmektedir. Bu amaçla projenin başlangıcından itibaren ilgili süreçlere etkin bir şekilde gerekli katılım sağlanmıştır. Sürdürülebilir orman kullanımı ve korunması anlayışı Orman Genel nün kurumsal gayeleri arasında yer almaktadır. Son yıllarda ülkemiz ormancılığında önemli değişim ve gelişmeler yaşanmıştır. Bunlardan en önemlisi ormanlarımıza ait Amenajman planlarının klasik anlayıştan ziyade sürdürülebilir orman kullanımı ve korunması gayesi çerçevesinde ekosistem tabanlı fonksiyonel planlar şeklinde hazırlanmasıdır. Artvin ormanlarında 2005 yılından itibaren ekosistem tabanlı fonksiyonel planlar hazırlanmaktadır. Bu projenin amacına yönelik çıktılarından biri Yusufeli Orman İşletme, Yusufeli ve Altıparmak Orman İşletme Şefliklerinin ekosistem tabanlı fonksiyonel planlarının hazırlanmasıdır. Bu plana entegre edilmek amacıyla uzmanlar tarafından birkaç yıl süresince yapılan çalışmalar sonucunda ortaya konan biyolojik çeşitliliğe ait zenginlik ülkemiz ormancılığı için önemli bir yere sahiptir. Proje kapsamında uzmanlar tarafından teknik personelimize verilen eğitimler doğaya ve ormancılığa farklı açılardan bakılmasının önemini kavratmıştır. Bu sayede personelimizin motivasyonu ve verimliliği artmıştır. Proje yürütücüsü olan TEMA Vakfı (Türkiye Erozyonla Mücadele ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı) ve Uygulayıcı kurumların ortak gayelerinden biri Proje süresinin tamamlanmasından sonra yöresel olarak katkı ve etkilerinin süreklilik arzetmesini sağlamaktır. Bu amaçla Kurum temsilcileriyle Ocak 2011 de Hopa da yapılan Çok Sektörlü Plan Çalıştayı nı Artvin Orman Bölge olarak önemseyerek oturumlarda kurumumuz adına gerekli katkılar sağlanmıştır. Bu çalıştayın bütün sektörler adına önemli ve çok değerli gördüğümüz sonuçları olmuştur. Çalıştayın güzel bir şekilde organize edilmiş olması, çalıştaya katılan kurum ve STK temsilcilerinin özveriyle gerekli katkıları sunmuş olmaları kurumumuz adına takdir edilecek bir durumdur. Bu çalıştayın başarılı olması Çok Sektörlü Planın başarılı olması demektir. Bu planın başarılı olması ise projenin yöreye olan katkısı ve etkilerinin sürekli olması için önemli çıktılara sahip olması demektir. Proje sonuçlarının ülkemize, ormancılığımıza ve yöremize faydalı ve hayırlı olmasını diliyoruz. Ahmet Köksal Coşkun Artvin Orman Bölge Müdürü Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 3

10 Fotoğraf: Tamer Soylu Keşfedilmemiş cennet Artvin, sahip olduğu değerleri geleceğe taşımak isteyenleri daima kendisine çekmiştir. TEMA Vakfı nın bu cenneti gelecek kuşaklara taşımak için uzun yıllardır süregelen koruma ve kırsal kalkınma çabaları 2004 yılından itibaren yeni ortaklıklarla, daha stratejik bir zemine oturmuştur. Orta Doğu Teknik Üniversitesi nin uzmanlığını Artvin e taşıdığı Aşağı Kafkas Ormanları Boşluk Analizi Projesi ile bu yörede bulunan doğal açıdan benzersiz ve tehdit altındaki alanlar, koruma çalışmaları ve korumaya yönelik fırsatlar, ilgili kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve yöre halkı işbirliği ile değerlendirilmiştir. Orman Bölge nün çağdaş bakış açısı ve daha etkin korumaya yönelik kaygıları, Artvin İl Çevre ve Orman müzün kararlı çalışmaları, Doğa Koruma Merkezi nin de katıldığı bu ortaklığı biyolojik çeşitlilik açısından çok önemli, tehditlerin acil ve geri döndürülebilir bir noktada olduğu bu alanda biyolojik çeşitlilik odaklı bir orman kullanımı koruma sistemi geliştirmeye, koruma ve kalkınmanın bir arada mümkün olduğunu gösteren örnekler üretmeye yöneltmiştir. TEMA Vakfı, Doğa Koruma Merkezi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi ortaklığının, ilgili kamu kurumları, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Genel, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel ve Artvin Kültür ve Yardımlaşma Derneği ile yoğun işbirliği sonucunda geliştirilen ve Avrupa Birliği Gelişmekte olan Ülkelerde Tropik ve Subtropik Ormanlar Programı na sunulan Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi nin dünya çapında hazırlanan 350 adet proje içerisinden seçilerek finansmana hak kazanmasının altında yatan en önemli faktör gösterilen irade ve bu verimli ortaklık olsa gerek. Artvin Valiliği İl Özel İdaresi, Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel (TÜGEM), BTC Petrol Boru Hattı Şirketi, İZODER ve Citibank tarafından da desteklenen ve yerel kurumlarla yöre halkının da desteklerinden güç alan Proje, Avrupa Birliği, sivil toplum, üniversite, devlet kurumları ve yerel halkın birlikte uyum içinde nasıl proje yürüteceklerine dair başarılı bir model oluşturmuş ve bu birikimini de Kaçkar Dağları Yönetim Planı na aktarmıştır. Tüm bu aktörlerin etkin katılım ve katkıları ile hazırlanan bu çok sektörlü plan bir mücevher değerindeki Kaçkar Dağları nın orta ve uzun vadede korunarak kalkınması için çok önemli bir kılavuz, yol haritası niteliğindedir. Bu planın hayata geçirilmesi tüm kurumların emekleri sonucu erişilen başarılı sonuçların projenin bitiminden sonra da sürdürülebilmesini mümkün kılacaktır. Yönetim Planı nın uygulama sürecinde Artvin Valiliğimiz başkanlığında kurulmakta olan Kaçkar Dağları Koruma ve Kalkınma Birliği ne destek vermek üzere yanında olacağımızı belirtir, emeği geçen tüm kurumlara teşekkürlerimizi ileterek Planın uygulanması için başarı dileklerimizi sunarız. Prof. Dr. Orhan Doğan Proje Koordinatörü TEMA Vakfı Genel Müdürü 4 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

11 Fotoğraf: Atilla Küçükala Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi Hakkında İnsan yaşamı için vazgeçilmez olan doğal kaynakların kullanılması kadar, tahrip edilmemesi ve korunması da önemli yatırımlar gerektirmektedir. Korumada öncelikli alanları belirlemek, yapılacak yatırımları doğru yönlendirmek ve daha az maliyetle daha etkin koruma programları uygulayabilmek için büyük öneme sahiptir. Yaban keçisi (Capra aegagrus) Fotoğraf: Arşiv Uluslararası Doğa Koruma Kurumu (Conservation International) tüm dünyada 34 alanı Biyolojik Çeşitlilik Sıcak Noktası olarak belirlemiştir. Dünyanın korumada en öncelikli alanları olan bu sıcak noktalar arasında Amazonlar, Madagaskar ve Hint Okyanusu adalarının yanı sıra batı uzantısı Kaçkar Dağları olan Kafkas Dağları da bulunmaktadır yılları arasında Türkiye kadar dünyanın biyolojik çeşitliliğini korumak için büyük öneme sahip olan bu bölgede BTC Boru Hattı Şirketi desteğiyle ve TEMA-ODTÜ işbirliği ile Aşağı Kafkas Ormanları Boşluk Analizi Projesi yürütülmüştür. Doğal açıdan benzersiz ve tehdit altındaki alanları, hali hazırdaki koruma çalışmalarını ve korumaya yönelik fırsatları ilgili kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve yöre halkı işbirliği ile Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesinin temelleri atılmıştır. Biyolojik çeşitlilik açısından öneminin yanı sıra, tehditlerin acil ve geri döndürülebilir bir noktada oluşu, yerel kurum ve halkın koruma konusundaki ilgisi de bu anlamlı projenin ortaya çıkışındaki en önemli faktörlerdir. TEMA Vakfı, Doğa Koruma Merkezi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi tarafından ilgili kamu kurumları ile yoğun işbirliği ile geliştirilen ve Avrupa Birliği Gelişmekte Olan Ülkelerde Ormanlar ve Tropik Ormanlar Hibe Programına sunulan Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi dünya çapında hazırlanan 350 adet proje içerisinden seçilmiş ve finansmana hak kazanmıştır. İki milyon Avronun üzerinde olan proje bütçesinin yüzde sekseni Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 5

12 Avrupa Birliği, yüzde yirmisi de TEMA Vakfı tarafından karşılanmıştır. Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel (TÜGEM), BTC Boru Hattı Şirketi, İZODER, Citibank ve Artvin Valiliği tarafından da desteklenen, yerel kurumların ve yöre halkının desteklerinden de güç alan Proje, Avrupa Birliği, sivil toplum, akademi, devlet kurumları ve yerel halkın birlikte uyum içinde nasıl proje yürüteceklerine dair başarılı bir model oluşturarak, içeriğinin yanında örgütsel olarak da önemli bir örnek oluşturmaktadır. 15 Ocak 2007 tarihinde başlayan ve 56 ay süren projenin hedefi Kaçkar Dağlarının proje alanı olarak belirlenen bölümünde biyolojik çeşitliliğin kaybı ve orman ekosisteminin bozulması süreçlerinin yavaşlatılması ve tersine döndürülmesidir. Proje bileşenleri arasında biyolojik çeşitliliğin korunması, sürdürülebilir orman kullanımı, yerel halkın orman kaynaklarını sürdürülebilir şekilde kullanma konusunda yönlendirilmesi, yaban hayatının korunması ve geliştirilmesi ile turizmin ormanlar üzerindeki etkisinin yönetimi bulunmaktadır. Proje kapsamında 2011 yılı itibariyle çeşitli üniversitelerden 20 kişilik uzman bir kadro tarafından envanter çalışmaları yürütülmüştür. Çalışmaların sonucunda alanın tüm bitki, kelebek, kuş, büyük memeli, sürüngen ve çift yaşamlı canlıları ve sosyo-ekonomik özellikleri tanımlanmış, yapılan bilimsel analizlerle koruma açısından kritik alanlar belirlenmiştir. Doğal unsurları tehdit eden kritik faktörler değerlendirilmiş, çağdaş yöntemlerle hazırlanan ekosistem tabanlı orman amenajman planları ile orman yönetimi bu bilgiler doğrultusunda yeniden düzenlenmiştir. Eğitimler ve teknik geziler ile alanda görevli personelin bilgi ve deneyiminin artmasına yardımcı olunmuş, edinilen bilgi ve deneyimlerin bir araya getirilmesiyle Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı hazırlanmıştır. Planı hayata geçirmeyi hedefleyen Kaçkar Dağları Koruma ve Kalkınma Birliği nin kuruluş çalışmaları halen yürütülmektedir. Yerel ürünlere dayanan üretimden pazarlamaya ve markalaşmaya dek uzanan kapsamlı bir kırsal kalkınma modeli oluşturabilmek amacıyla proje kapsamında ek gelir kaynağı olabilecek Frenk üzümü, kızılcık ve sumak gibi odun dışı orman ürünleri ve arı, kırmızı benekli alabalık ve meyve gibi diğer doğal ürünler araştırılmıştır. Mevcut tarım ürünlerinden elde edilen gelirin artırılması için üretim-pazarlama zincirinin eksik halkaları belirlenmiş ve pilot projelerle tamamlanmasına çalışılmıştır. Bu uygulamalarda paydaşlara verimi artıracak kritik eğitimler verilmiş, ormandan yakacak odun kesimini azaltmak amacıyla binalarda ısı yalıtımı tanıtılmış ve örneklenmiştir. Yerel ormanların değerini tanıtmak amacıyla ormanların ekonomik değeri belirlenmiş, yöre halkı, yerel yöneticiler ve Türkiye ye alanın değerini anlatan kampanya çalışmaları yürütülmüştür. Yaban hayatının korunması ve geliştirilmesine yönelik çalışmalar kapsamında alandaki nadir ve nesli tehlike altında olan yaban hayvanları araştırılmış, yaşam alanları ve davranışları uydu vericileriyle izlenmiştir. Yöre halkına yaban hayvanlarından zarar görmeden birlikte yaşamanın yolları ve yöntemleri pilot çalışmalar kullanılarak gösterilmiştir. Eğitimler ve teknik geziler ile alanda görev yapan yaban hayatından sorumlu personelin bilgi ve deneyimi artırılmış, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel ile ortaklaşa çağdaş envanter çalışmaları yapılmış ve çalışmalar sonucunda avlanma kotalarının düzenlenmesine destek verilmesinin yanı sıra alanın bir bölümünün yaban hayatı geliştirme sahası ilan edilmesi için gerekli temel oluşturulmuştur. Fotoğraf: Tuncer Tolun Bölge için en umut vadeden gelir kaynağı olan turizmi doğal değerleri kucaklayarak geliştirmek amacıyla bölgede, Türkiye de ve Dünyada turizmin durumu ve gelişimi incelenmiş, ilgili paydaşlarla birlikte bölgeye özel turizm stratejisi oluşturulmuştur. Erzurum dan Rize ye uzanan ve turist erişim noktaları dikkate alınarak seçilen bölgede yapılan uzman çalışmaları kapsamında festivaller, trekking, rafting ve dağ bisikleti gibi pazarlanabilir turizm ürünleri belirlenmiş, belirlenen ürünler turizm operatörlerine tanıtılarak getirilen öneriler doğrultusunda geliştirilmiştir. Ürünlerin pazarlanması öncesinde gerekli olan altyapı, standardizasyon, tedarik zinciri, kurumsallaşma, kayıt sistemi gibi temel eksikliklerin belirlenen bölgesel kalkınma modeli çerçevesinde giderilmesine yönelik çalışmalar yapılmış ve eğitimler verilmiştir. Ürünlere yönelik pazarlama çalışmaları halen devam etmektedir. 6 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

13 Bölge hakkında temel bilgiler Bölgenin biyolojik çeşitlilik açısından önemi Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 7 Yaban keçisi (Capra aegagrus) Fotoğraf: Hüseyin Ambarlı

14 A. Bölge hakkında temel bilgiler 1. Bölgenin biyolojik çeşitlilik açısından önemi Bu bölümde öne çıkanlar: Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi, dünya üzerinde bulunan 34 sıcak bölgeden birisinin içinde yer almaktadır. Dünyadaki iki farklı bitki coğrafi bölgesinin (Avrupa-Sibirya ve İran-Turan) kesişim noktasında bulunan plan bölgesi, Karadeniz de Akdeniz ekosisteminin varlık sürdürdüğü eşsiz bir alandır. Plan bölgesinde bulunan 113 nadir bitki taksonundan neredeyse yarısı (62 tür) bölgeye endemiktir. Türkiye de yaşayan yaklaşık 380 kelebek türünün 200 ü plan bölgesinde bulunmaktadır. Bölgede Türkiye deki sürüngen ve çiftyaşamlı türlerinin yaklaşık %15 i bulunmaktadır (22 tür). Plan bölgesinde 79 memeli türü yaşamaktadır. Türkiye de üreyen kuş türlerinin yaklaşık %40 ı plan bölgesinde yaşamakta ve üremektedir (118 tür). Bölgede nesilleri küresel ve/veya ulusal ölçekte tehlike altında olan çiftyaşamlı, sürüngen, kuş ve memeli türleri bulunmaktadır. Plan bölgesi ekosistemleri, doğrudan ve dolaylı olarak yılda Türkiye nin Gayri Safi Yurtiçi Hasılası nın (GSYH) %0,31 i kadar ekonomik değer sağlamaktadır Yapılan araştırmalar sonucunda Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi nin toplam hektarlık bir bölümünün (%15 i) koruma öncelikli alan olduğu belirlenmiştir. Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi nde iki milli park ve bir yaban hayatı sahası bulunmaktadır: Hatila Vadisi Milli Parkı, Kaçkar Dağları Milli Parkı, Çoruh Vadisi Yaban Hayatı Geliştirme Sahası. Bölgede biyolojik çeşitliliği en çok tehdit eden temel faaliyetlerin baraj ve hidroelektrik santral (HES) yapımları ve maden işletmeleri olduğu belirlenmiştir. Şekil 1.1. Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi ni içeren Kafkaslar Sıcak Bölgesi nin sınırları (Kaynak: Mittermeier ve ark. 2004). TÜRKİYE ERMENİSTAN RUSYA GÜRCİSTAN AZERBAYCAN HAZAR DENİZİ İRAN kilometre Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi, biyolojik çeşitlilik açısından Türkiye nin öncelikli alanlarından biridir. Alanın içinde bulunduğu Kafkasya Bölgesi nin biyolojik çeşitlilik açısından önemi uluslararası ölçekte tanınmaktadır. Bölge, dünya üzerinde bulunan 34 sıcak bölgeden birisidir (Şekil 1.1, Mittermeier ve ark. 2004). Ayrıca dünyanın biyolojik çeşitlilik açısından önemli ve tehdit altında olan 200 ekolojik bölgesinden birisi olarak belirlenmiştir (Olson ve Dinerstein 2002). Bölge aynı zamanda önemli kuş alanı (Magnin ve Yarar 1997, Kılıç ve Eken 2004), önemli bitki alanı (Özhatay ve ark. 2003), önemli doğa alanı (Eken ve ark. 2006) ve önemli memeli alanı (WWF 2006) statülerini sağlamaktadır. Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı (TEMA) ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi tarafından gerçekleştirilen Aşağı Kafkasya Ormanlarının Boşluk Analizi Projesi ile Kaçkarlar, tamamen koruma altında olmayan en öncelikli sahalardan biri olarak belirlenmiştir. İki bitki coğrafi bölgesinin (Avrupa-Sibirya ve İran- Turan) kesişim noktasında bulunan plan bölgesi, Karadeniz de Akdeniz ekosisteminin varlık sürdürdüğü eşsiz bir alandır. Bu çeşitlilik, bitki ve hayvan türlerine de 8 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

15 yansımaktadır. Plan bölgesinde bulunan 113 nadir bitki taksonundan neredeyse yarısı (62 tür) bölgeye endemiktir. Türkiye de yaşayan yaklaşık 380 kelebek türününse 200 ü plan bölgesinde bulunmaktadır. Alanda nesilleri küresel ve/veya ulusal ölçekte tehlike altında olan çiftyaşamlı, sürüngen, kuş ve memeli türleri de bulunmaktadır. Ayrıca, plan bölgesi ekosistemlerinden doğrudan ve dolaylı olarak yılda Türkiye nin Gayri Safi Yurtiçi Hasılası nın (GSYH) %0,31 i kadar ekonomik değer sağlanmaktadır (Başak 2009) Alan sınırları ve temel özellikleri yılları arasında, Türkiye nin kuzey doğusunda, Doğu Karadeniz Bölgesi nde Artvin sınırları içerisinde hayata geçirilmiştir (37T Doğu ve Kuzey çizgileri arasında; Şekil 1.1.1). Bölge için hazırlanan Çok Sektörlü Yönetim Planı nın coğrafi kapsamı, Kaçkar Dağları Proje alanıyla birebir örtüşmektedir. Plan bölgesinin büyük kısmı Artvin Yusufeli ilçesini, bir bölümü de Artvin merkez ve Borçka ilçelerini barındırır. Bölgedeki köy düzeyi yerleşimlerin (36 adet) 28 i Yusufeli ilçesine, 5 i Artvin ili Merkez ilçesine, 3 üyse Borçka ilçesine bağlıdır (Tablo 1.1.1). Yönetim planının kapsadığı alanın toplam büyüklüğü yaklaşık km 2 dir. Alan, Rize ve Artvin illeri idari sınırları içerisinde kalmaktadır. Bölge içerisinde Hatila Vadisi Milli Parkı, Kaçkar Dağları Milli Parkı ve Çoruh Vadisi Yaban Hayatı Geliştirme Sahası bulunmaktadır. Şekil Çok Sektörlü Yönetim Planı Uygulama Alanı Sınırları Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 9

16 Fotoğraf: Tamer Soylu Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi, Doğu Karadeniz Bölgesi sıradağlarının doğu ucuna ait güney ve güneydoğu yamaçlarının önemli bir kısmını içine alır. Alandaki en büyük yükselti olan Kaçkar Dağı (3.932 metre) Yusufeli nin kuzeydoğusunda yer alır. Güngörmez (3.536 metre) ve Altıparmak Dağı (3.301 metre) Yusufeli civarında bulunan diğer önemli yükseltilerdir. Alanın en düşük rakımlı yeri Borçka-Ambarlı köyü civarlarındadır ve yaklaşık 200 metredir. Alanda Çoruh Nehri, Hatila Deresi, Barhal Deresi, Güngörmez Deresi ve Çevreli Deresi gibi önemli akarsular bulunur. Engebeli bir topografyaya sahip olan alanda bu akarsuları besleyen çok sayıda yan kol bulunur. no İlçe Adı Bucak ve Köy Adı no İlçe Adı Bucak ve Köy Adı Merkez Bucağı Öğdem Bucağı 1 Fıstıklı 19 Balalan Köyü (Arcivan-Arcuvan) 2 Ormanlı 20 Boyalı Köyü (Sacveret) 3 Şehitlik 21 Çıralı Köyü (Şadut) 4 Taşlıca 22 Esendal Köyü (Armeşen- Armeşen) 5 Tütüncüler 23 Kömürlü Köyü (Ahot- Axot) Merkez Bucağı 24 Mutlugün Köyü 6 Ambarlı 25 Öğdem Köyü 7 Avcılar 26 Serinsu Köyü (Zoyskhal-Zeviskhal) 8 Zorlu Sarıgöl Bucağı (Sarikevl) Merkez Bucağı 27 Altıparmak Köyü (Barhal-Parhal-P arxal) 9 Bahçeli Köyü (Kisporot) 28 Balcılı Köyü (Barh-Parh-P arx) 10 Çevreli Köyü (Peterek) 29 Bıçakçılar Köyü (Küçük Hevek-Xevek) 11 Dereiçi Köyü (Hermut-Xermut) 30 Bostancı Köyü (Utav) 12 Havuzlu Köyü (Okker- Oqqer) Sarıgöl Bucağı (Sarikevl) 13 Irmakyanı Köyü (Yukarı Kolik Koligiulya) 31 Demirdöven Köyü (Zemovan) 14 Sebzeciler Köyü (Kolik) 32 Küplüce Köyü (Vanishev-Vanisxev) 15 Tekkale Köyü (Dörtkilise) 33 Özgüven Köyü (Güdashev-Gudasxev) Kılıçkaya Bucağı (Ersis) 34 Taşkıran Köyü (Zapor Ziğapor) 16 Çeltikdüzü Köyü (Göcek) 35 Yaylalar Köyü (Büyük Hevek-Hevegi Kiskim) 17 Dokumacılar Köyü (Hüngameg-i Ulya) 36 Yüksekoba Köyü (Kobak) 18 Yüncüler Köyü (Hüngameg-i Süfla) ARTVİN İLİ MERKEZ BORÇKA İLÇESİ YUSUFELİ İLÇESİ YUSUFELİ İLÇESİ Tablo Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi nde yer alan köylerin listesi (parantez içerisinde köylerin eski isimleri belirtilmiştir). Kaçkar Dağları nın güney yamaçları, Çoruh Vadisi, Barhal Vadisi ve Hatila Vadisi alanı karakterize eden temel coğrafi oluşumlardır. Yusufeli-Borçka arasında uzanan Çoruh Vadisi boyunca Az Yağışlı-Serin veya Soğuk Akdeniz İklimi hâkimdir. Yaklaşık metreye kadar Alt Akdeniz İklimi ve daha yükseklerde veya Artvin gibi kuzey-güney istikametli vadi tabanlarında kıyı kesimlerde hâkim olan ve etkisi buralara kadar devam eden Karadeniz İklimi hüküm sürer. Yusufeli Karadeniz e paralel uzanan sıradağların güney yamacına rastladığı için nispeten daha kuraktır ve ilçede yıllık ortalama yağış miktarı 320 mm civarındadır. Bu değer kıyıdaki Karadeniz ikliminden daha fazla etkilenen yüksek kısımlar ile Artvin civarında mm civarına yükselir. Yusufeli nde en yağışlı dönem mart-haziran ayları iken Artvin de kasım-şubat arasıdır. Yusufeli ve Artvin civarında yağışın en az düştüğü aylar benzerdir ve temmuz-ağustostur. Yusufeli nde yıllık ortalama sıcaklık 13,4 o C, yıllık ortalama en yüksek sıcaklık 32 o C (temmuz-ağustos) ve yıllık ortalama en düşük sıcaklık sıfırın altında 2,5 o C dir (ocak). Artvin de ise yıllık ortalama sıcaklık 12,3 o C, yıllık ortalama en yüksek sıcaklık 21 o C (temmuz-ağustos) ve yıllık ortalama en düşük sıcaklık 2,8 o C dir (ocak). 10 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

17 1.2. Biyocoğrafik özellikler ve vejetasyon tipleri Biyocoğrafik özellikler Biyocoğrafya, canlı türlerinin dağılımlarını uzamsal ve zamansal düzlemde inceleyen bilim dalıdır. Biyocoğrafya, temel olarak belirli canlıların belirli bölgelerde bulunma nedenlerini anlamaya çalışır. Bu açıdan bakıldığında Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi nin büyük önem taşıdığı ortaya çıkmaktadır. Alan, iki bitki coğrafi bölgesinin kesişim noktasında bulunmaktadır; Avrupa-Sibirya ve İran-Turan gibi iki ana bitki coğrafi bölgesi alanda kesişmektedir (Şekil ). Şekil Dünyadaki bitki coğrafi bölgelerinin sınırları. Türkiye de bulunan üç bitki coğrafi bölgesi renkli olarak verilmiştir: Yeşil renkte verilmiş olan 2A kodlu alan Avrupa bitki coğrafi bölgesini, pembe renkte verilmiş olan 4 kodlu alan İran-Turan bitki coğrafi bölgesini, kahverengi renkte verilmiş olan 5 kodlu alansa Akdeniz bitki coğrafi bölgesini göstermektedir. Kafkas Bölgesi, üçüncü zamandan (Tersiyer; günümüzden 65 milyon ile 2,6 milyon yıl öncesi) bugüne aktarılmış, sıcak-ılıman iklime uyum sağlamış yaprak döken ormanların bulunduğu bir bölgedir. Karadeniz bölgesinde Akdeniz ikliminin hâkim olduğu, biyolojik çeşitlilik açısından oldukça ilginç bu bölgenin oluşması buzul çağıyla ilintilidir. Dördüncü zamanda (Pleistosen; günümüzden 2,6 milyon ile yıl öncesi) yaşanan buzullaşma, ılıman kuşak ormanlarını etkisine alırken, Kafkas Dağları buzulların daha güneye geçmesine engel olarak burada ılıman kuşak ormanları için bir sığınak oluşturmuştur. Bu da Kafkasya Ekolojik Bölgesi nin sahip olduğu zenginliğin ve etrafındaki sistemlerden farklılığının temel sebebidir. Yüksek Kaçkar Dağları silsilesinin kuzey tarafında kalan yamaçlar ve vadiler çok daha nemli karışık yaprak döken ormanlara ev sahipliği yaparken güney taraftaki Barhal Vadisi ve sırtları daha kurak, iğne yapraklı ormanlardan oluşmaktadır. Bu vadinin aşağı kesimlerinde Akdeniz çalılıkları ve zeytinlerden oluşan bir bitki örtüsü bulunmaktadır (Şekil ). Derin Çoruh Vadisi nin sağladığı mikro klima ile bu alanda Akdeniz iklim tipi ve buna uygun bir bitki örtüsü yaşamına devam edebilmiştir. Bu Akdeniz Kalıntı Ekosistemi bütün Kafkasya Ekolojik Bölgesinde sadece Çoruh ve Barhal Vadilerinde bulunmaktadır. Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 11

18 Şekil Plan bölgesinde bulunan Akdeniz çalılıklarının dağılımı (Turak 2010a) Vejetasyon tipleri Alandaki bitki örtüsü iklim çeşitlerine bağlı olarak şekillenmiştir. Çoruh Vadisi ve yan kolları boyunca doğu-batı istikametinde uzanan oldukça dik ve kayalık alanlarda iğne veya geniş yapraklı çalı vejetasyonu ve kuzey - güney istikametinde uzanan alanlarda ise geniş yapraklı orman vejetasyonu hâkimdir. Bu yükseltilerden alpin çayırlıkların başladığı yükseltilere kadar iğne yapraklı, karışık veya geniş yapraklı orman formasyonları bulunur. Alanda orman üst sınırından zirvelere kadar, daha yağışlı ve soğuk iklime uyum sağlamış alpin çayırlıklar bulunur. Ayrıca, bölge oldukça engebeli bir topoğrafyaya sahiptir ve hatırı sayılır derecede kayalık alan barındırır. Bu kayalık alanlarda, yine görülen iklime uygun olarak baskın türleri değişen, kendine has bir vejetasyon gözlemlenir. Son olarak, alanda akarsu kenarlarında sucul formasyonları ve nispeten daha kurak olan güney bakılı, düşük rakımlı yamaçlarda da az da olsa kurakçıl türlerin hâkim olduğu bozkır formasyonlarını görmek mümkündür. Bu vejetasyon tipleri Yusufeli civarında güney-kuzey istikametinde Artvin-Borçka civarında ise doğu-batı istikametinde yükseltiye bağlı olarak belli bir tabakalaşma gösterirler. Her iki yöne doğru olan tabakalaşmanın da son vejetasyon tipi daha çok sucul türlerin hâkim olduğu alpin çayırlıklardır. 12 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

19 Akdeniz kökenli ağaççık-çalı vejetasyonu: Plan bölgesinde Dokumacılar Köyü civarında başlayan ve Havuzlu Köyü ne kadar devam eden Çoruh Vadisi ile yan kollarında, ayrıca Artvin-Borçka arasındaki vadi ve yan kollarında Az Yağışlı-Serin veya Soğuk Akdeniz İklimi hüküm sürer. Alanın bu kısmında iklime uygun olarak Akdeniz kökenli bir ağaççık-çalı vejetasyonu gelişmiştir (Şekil ). Yusufeli civarında yaklaşık olarak metre (güney bakıda metreye kadar) arasında hâkim olan bu vejetasyon tipi genellikle dik eğimli kayalık yamaçları tercih etmiştir. Bu vejetasyon tipinin en karakteristik şekline Dokumacılar, Çeltikdüzü, Çevreli, Tekkale, Yusufeli, Irmakyanı, Sebzeciler ve Havuzlu civarında Çoruh Nehri nin ana kolunun geçtiği vadide rastlanır. Bu kısımlarda yayılış gösteren başlıca ağaççık ve çalı türleri katran ardıcı (Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus), pamuklu sumak (Cotinus coggyria), zeytin (Olea europaea var. sylvestris), kara çalı (Paliurus spina-christi), sumak (Rhus coriaria), yabani sinameki (Colutea cilicica), çoban çırası (Rhamnus pallasii), incir (Ficus carica), hum (Ephedra major) ve sapsız meşedir (Quercus petraea subsp. iberica). Çoruh Nehri ana vadisinde hüküm süren bu iklim, nehre bağlanan yan kollar boyunca Üzümbağı, Bahçeli, Dereiçi, Küplüce, Sarıgöl, Bostancı, Çıralı, Mutlugün, Öğdem ve Kömürlü Köyleri ne doğru azalarak da olsa etkisini sürdürür. Bu kısımlarda zeytin (Olea europaea var. sylvestris) ve pamuklu sumağa (Cotinus coggyria) fazla rastlanmaz. Bunların yerine sıklıkla ova akçaağacı (Acer campestre), kokar ağaç (Juniperus foetidissima), dağmuşmulası (Cotoneastern ummularia), sarı çiçekli yasemin (Jasminum fruticans) ve yaban gülü (Rosa canina) gibi türlere rastlanır. Artvin-Borçka arasında Çoruh Vadisi yaklaşık olarak kuzey-güney istikametinde uzandığından, kıyıda hâkim olan Karadeniz ikliminin etkisi bu kısımlara kadar kolayca nüfuz eder. Bundan dolayı Akdeniz kökenli ağaççık-çalı vejetasyonun buralarda Yusufeli ne nispeten daha çok ırmak kenarlarında dar şeritler halinde bulunur. Buralarda genellikle karaçalı (Paliurus spina-christi), katran ağacı (Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus), pamuklu sumak (Cotinus coggyria), sumak (Rhus coriaria), yabani sinameki (Colutea cilicica), çoban çırası (Rhamnus pallasii), incir (Ficus carica) ve sapsız meşe (Quercus petraea subsp. iberica) hâkimdir. Ayrıca bu kısımlarda genellikle Akdeniz bitki coğrafi bölgesinde yaygın olan fıstık çamı (Pinus pinea)ve sandal ağacı (Arbutus andrachne) bulunur. Şekil Çevreli civarında Akdeniz kökenli ağaççık-çalı vejetasyonundan bir görünüm. Fotoğraf: Ergin Hamzaoğlu Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 13

20 İğne yapraklı orman vejetasyonu: Plan bölgesinde, Yusufeli civarında Çoruh Vadisi nden itibaren yaklaşık metreye kadar (bazen metre), Artvin- Borçka arasında ise yaklaşık 800 metreden başlayarak benzer yükseltilere kadar iğne yapraklı orman vejetasyonları bulunur. Buraların alt kesimlerinde genellikle alt Akdeniz iklimi, yukarı kesimlerinde ise Karadeniz iklimi hüküm sürer. Doğu ladini (Picea orientalis), sarıçam (Pinus sylvestris) ve Doğu Karadeniz göknarı (Abies nordmanniana subsp. nordmanniana) türlerinden oluşan bu iğne yapraklı ormanlarda baskın türler zaman zaman değişiklik gösterir. En fazla görülen baskın tür doğu ladinidir (Picea orientalis). Bunu sarıçam (Pinus sylvestris) ve Doğu Karadeniz göknarı (Abies nordmanniana subsp. nordmanniana) takip eder. Plan bölgesinde Yusufeli ye bağlı Balalan, Serinsu, Taşkıran, Küplüce, Dereiçi, Bahçeli, Demirdöven, Özgüven, Altıparmak, Yüncüler, Dokumacılar, Boyalı, Yaylalar, Yüksekoba, Öğdem, Kömürlü, Balcılı, Mutlugün, Çıralı, Bıçakçılar ve Tekkale civarlarında görülen bu vejetasyon tipine, Artvin civarında Hatila Vadisi Milli Parkı sınırları içinde rastlanır (Şekil ). Şekil Balcılı civarında iğne yapraklı orman vejetasyonundan bir görünüm. Fotoğraf: Ergin Hamzaoğlu Bu kısımlarda yayılış gösteren diğer ağaç, ağaççık ve çalı türleri titrek kavak (Populus tremula), sapsız meşe (Quercus petraea subsp. iberica), katran ağacı (Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus), doğu gürgeni (Carpinus orientalis), yaban gülü (Rosa canina), sarı çiçekli ormangülü (Rhododendron luteum), mor çiçekli ormangülü (Rhododendron ponticum), yüksek ardıç (Juniperus excelsa), Rubus sp., gürgen (Carpinus betulus), ceviz (Juglans regia), dağ kadıntuzluğu (Berberis vulgaris), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), dağ karaağacı (Ulmus glabra), akçaağaç yapraklı üvez (Sorbus torminalis) ve doğu kayınıdır (Fagus orientalis). 14 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

21 Geniş yapraklı orman vejetasyonu: Bu vejetasyon tipi plan bölgesinde güney bakılı yamaçlara nispeten daha nemli olan diğer yamaçlarda yayılış gösterir. Yusufeli civarında yaklaşık metreler, Artvin civarında ise yaklaşık metreler arasındaki yamaçlarda geniş yapraklı orman vejetasyonu hâkimdir (Şekil ). Bu vejetasyon tipinin baskın türleri doğu gürgeni (Carpinus orientalis), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), titrek kavak (Populus tremula), sapsız meşe (Quercus petraea subsp. iberica) ve çınar yapraklı akçaağaçtır (Acer platanoides). Bu vejetasyon içinde yer alan diğer geniş yapraklı türler; gürgen (Carpinus betulus), doğu kayını (Fagus orientalis), fındık (Corylus avellana var. avellana), kızılcık (Cornusmas), ova akçaağacı (Acer campestre), kızılağaç (Alnus glutinosa), ceviz (Juglans regia), yaban gülü (Rosa canina) ve dağ karaağacıdır (Ulmus glabra). Bu yapı içinde yer yer iğne yapraklı ağaç ve çalılara da rastlanır. Bunların en önemlileri doğu ladini (Picea orientalis), sarıçam (Pinus sylvestris), katran ağacı (Juniperus oxycedrus) ve yüksek ardıçtır (Juniperus excelsa). Plan bölgesinde Yusufeli civarında Dokumacılar, Altıparmak, Demirdöven, Kömürlü ve Balcılı civarlarında görülen bu vejetasyon tipine, Artvin civarında Hatila Vadisi Milli Parkı sınırları ile Artvin ve Kafkasör civarlarında rastlanır. Şekil Altıparmak civarında geniş yapraklı orman vejetasyonundan bir görünüm. Fotoğraf: Ergin Hamzaoğlu Alpin çayır vejetasyonu: Plan bölgesinde genellikle metre ve daha yüksek kesimlerde alpin çayır vejetasyonu hâkimdir. Bu vejetasyon tipi yer yer metreye kadar indiği gibi, yer yer de metreden başlar. Bunda en büyük etmen yamacın bakısıdır. Bu vejetasyon tipi kuzey yamaçlarda aşağı kısımlardan, güney yamaçlardaysa daha yüksek kısımlarda başlar. Bu vejetasyon tipinin baskın türleri yumak otu (Festuca woronowii woronowii), dağ çimi (Poa alpina) ak üçgül (Trifolium repens var. repens), üçgül (Trifolium rytidosemium var. rytidosemium), kırmızı aslanpençesi(alchemilla erythropoda), bataklık yaban mersini (Vaccinium uliginosum), geven (Astragalus frickii), boz otu (Marrubium astracanicum), beşparmak otu (Potantilla humifusa), geven (Astragalus fragrans), katran yoncası(psoralea acaulis), centiyan (Gentiana nivalis), yavşan otu (Veronica gentianoides), Karadeniz kekiği (Thymus praecox), koca çiçekli dağçayı (Stachys macrantha), büyük çobanpüskülü (Polygala majör), mayasıl otu (Ajuga orientalis), doğu çöplemesi (Helleborus orientalis), dereotu (Aquilegia olympica), dağ lalesi (Anemone narcissiflora), kanarya otu (Senecio integrifolius), unutmabeni (Myosotis heteropoda), üç dişli çançiçeği (Campanula tridentata), çan çiçeği (Campanula Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 15

22 stevenii), yıldızpatı (Aster alpinus), yumak otu (Festuca pratensis), zambak (Lilium corniolicum), peygamber çiçeği (Centaurea pulcherrima var. pulcherrima), bodur beşparmak otu (Sibbaldia parviflora var. parviflora)ve ahudududur (Rubus idaeus; Şekil ). Şekil Olgunlar civarında alpin çayır vejetasyonundan bir görünüm. Fotoğraf: Ergin Hamzaoğlu Kaya vejetasyonu: Plan bölgesinde farklı iklim tiplerinin etkisi altında bulunan birçok kayalık alan mevcuttur. Bu kayalık alanlar, etkisinde kaldıkları iklime bağlı olarak farklı bitki türleri barındırırlar. Örneğin Dokumacılar Köyü civarından başlayıp Havuzlu Köyü ne kadar devam eden Çoruh Vadisi ile yan kollarında hüküm süren sıcak iklim nedeniyle buralardaki kayalıklarda da bu iklime uygun bitki türleri yetişir. Peygamber çiçeği (Centaurea simplicicaulis), yabani tere otu (Lepidium lyrata),çan çiçeği (Campanula sp.), dam koruğu (Sedum sp.), taşkıran (Saxifraga sp.), dağ nanesi (Micromeria sp.) ve yıldız çiçeği (Minuartia sp.) bu bitkilerin en yaygın olanlarıdır Sucul (higrofil) vejetasyon: Plan bölgesinde çok sayıda akarsu ve durgun su bulunmaktadır. Kaçkar zirvelerinde Çoruh ana koluna kadar uzanan akarsuların kenarlarında, çok çeşitli sucul bitki bulunur. Alçak kesimlerde dere kenarlarında kızılağaç (Alnus sp.), huş (Betula sp.), söğüt (Salix sp.), ceviz (Juglans regia), andızotu (Inula helenium), veba kökü (Petasites hybridus) gibi bitkiler çoğunluktayken yüksek kesimlerde kaplan otu (Doronicum macrolepis), büyük kanarya otu (Senecio platyphyllus), aslanpençesi (Alchemilla sp.), kırmızı karanfil otu (Geum coccineum), pamuk otu (Eriophorum latifolium), çuha çiçeği (Primula auriculata) gibi bitki türleri daha yaygındır Bozkır vejetasyonu: Alanda Akdeniz kökenli ağaççık ve çalı vejetasyonunun hâkim olduğu yerlerde yer yer bozkır vejetasyonuna ait kalıntılara rastlanır. Bozkır vejetasyonuna ait en önemli türler kara geven (Astragalus microcephalus), sorguç otu (Stipa sp.), yabani adaçayı (Salvia candidissima), kısa Mahmut otu (Teucrium polium), dalak otu (Teucrium chamaedrys), çoban yastığı (Acantholimon sp.), korunga (Onobrychis sp.) ve kantarondur (Hypericum scabrum). 16 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı

23 1.3. Türler Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi nde, farklı canlı gruplarına ait çok sayıda tür yaşamaktadır. Bu bölümde, bölgede bulunan canlı gruplarından bitkiler, kuşlar, çiftyaşamlı ve sürüngenler, memeliler ve kelebeklerle ilgili ayrıntılı bilgi verilmektedir. Verilen bilgiler, Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi kapsamında oluşturulan verilerden derlenmiştir Bitkiler Uzmanlar tarafından gerçekleştirilen ön literatür çalışmaları sayesinde Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi nde 113 farklı nadir bitki taksonunun bulunduğu belirlenmiştir (Hamzaoğlu ve Aksoy 2008). Bu türlerin listesi Ek I de bulunmaktadır. Bu türlerden 24 ünün bölgedeki varlıkları kapsamında yapılan arazi çalışmalarıyla teyid edilmiştir. Araştırmalar sırasında, daha önce Türkiye den hiç kaydı olmayan yeni bir türün varlığı belirlenmiştir: Tüylü yemlik (Scorzonera ketzkhovelii) (Hamzaoğlu ve ark. 2010). Ayrıca nesli tehlike altındaki 3 türün yönetim planı bölgesinde bulunduğu ilk kez yine bu çalışmalar kapsamında belirlenmiştir: Peygamber çiçeği (Centaurea rhizocalathium), peygamber çiçeğinin bir alt türü (Centaurea pulcherrima var. Freynii) ve mor papatya (Uechtritzia armena) (Şekil ). Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi nde bulunan nadir bitki türlerinden 62 si Türkiye ye endemiktir. Diğer türlerse dar yayılışlı nadir taksonlardır. Uzmanlar tarafından gerçekleştirilen kırmızı liste değerlendirmelerine göre bu taksonlardan toplam 92 sinin nesli ulusal ölçekte tehlike altındadır (Ekim ve ark ve Mecit Vural uzman görüşü). 22 taksonun (alanda bulunan nadir türlerin %19 u) nesli Kritik (CR), 16 taksonun (alanda bulunan nadir türlerin %14 ü) nesli Tehlikede (EN), 54 taksonunsa (alanda bulunan nadir türlerin %48 i) nesli Duyarlı (VU) durumdadır. Kırmızı liste statülerinin ayrıntıları Ek II de verilmiştir. Toplamda alanda bulunan nadir bitki taksonlarının çok yüksek bir oranı (%81 i) tehlike altındadır. Son olarak alandaki 21 bitki taksonuyla ilgili yeterli veriye sahip olunmadığı için değerlendirme yapılamamıştır ( Yetersiz Verili - DD). Şekil Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi ndeki varlığı ilk kez Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi kapsamında belirlenen mor papatya (Uechtritzia armena) (Fotoğraf: Ergin Hamzaoğlu). Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı 17

24 Çütre Carpodachus erythrinus Fotoğraf: Hüseyin Ambarlı Kuşlar Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi, kuşlar açısından zengin ve barındırdığı nesli tehlike altındaki kuş türleri açısından önemli bir alandır. Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi kapsamında yapılan ön literatür çalışmaları sayesinde plan bölgesinde 97 farklı kuş türünün ürediği belirlenmiştir. Proje kapsamında gerçekleştirilen arazi çalışmaları sayesinde alanda ek olarak 21 farklı türün ürediği de teyit edilmiştir. Türkiye de 460 un üzerinde kuş türü bulunmakta ve bu türlerin yaklaşık 300 ü Türkiye de düzenli üremektedir. Sonuç olarak Türkiye de üreyen türlerin yaklaşık %40 ı plan bölgesinde yaşamakta ve üremektedir (118 tür - %40; Welch 2008). Bu türlerin listesi Ek III te bulunmaktadır. Alanda ürediği belirlenen kuş türlerinin bazıları öncelikli türlerdir. Türlerin hangi sebeplerle öncelikli olarak belirlendikleri aşağıda verilmektedir: Küresel ölçekte nesli tehlike altında veya tehlike altına girmeye yakın olan 5 tür (1 i Tehlikede EN, 4 ü Tehdite Yakın NT), Alandaki üreme populasyonu bilinen dağılımının çok dışında olduğu için ulusal/bölgesel olarak öncelikli olan 2 tür (maskeli ötleğen - Sylvia melanocephala ve çalı bülbülü - Erythropygia galactotes), Ekosistemlerin durumlarını anlamada önemli olan gösterge türler: 18 tür orman, 10 tür subalpin/alpin ekosistemleri için, Bayrak tür niteliğindeki 3 tür (orman ekosistemi için kara ağaçkakan - Dryocopus martius, subalpin/alpin ekosistemleri için dağ horozu - Tetrao mlokosiewiczi ve urkeklik - Tetraogallus caspius). Bölgeyi ziyaret eden kuş gözlemcileri için ilgi çekici olan 10 tür. Bu türlerin Türkiye deki populasyonlarıyla ilgili ayrıntılı bilgi Tablo de verilmektedir. Plan bölgesindeki Çoruh Vadisi ayrıca yırtıcı kuş göçü açısından Türkiye deki öncelikli bölgelerden birisi olan Kuzeydoğu Anadolu ya sınır teşkil etmektedir. Göç açısından Türkiye deki öncelikli 3 alan Boğaziçi, Belen Geçidi ve Kuzeydoğu Anadolu dur. Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği ülkelerinde üreyen yırtıcı kuşların birçoğu kışı güney Avrupa, Ortadoğu, Afrika ve Asya da geçirmek için göç etmektedirler. Göç eden türlerden özellikle akbabalar, şahinler, atmacalar ve kartallar gibi türler, göç sırasında enerjilerini tasarruflu kullanmak için dağ silsileleri ve nehir vadileri gibi doğal yapılar üzerinde yükselen sıcak hava akımlarını takip ederler. Bu alanlardan birisi de barındırdığı dağ silsileleriyle Kuzeydoğu Anadolu dur. Özellikle Hopa, Arhavi ve Borçka bölgeleri yırtıcı kuş göçü açısından öncelikli alanlardır. Çok Sektörlü Yönetim Planı Bölgesi ne sınır oluşturan Çoruh Vadisi de yırtıcı kuş göçü açısından önem taşımaktadır. Mevsim koşullarına bağlı olarak plan bölgesi içerisinde yüksek yoğunlukta yırtıcı kuşa rastlamak mümkündür. Küresel ölçekte nesli Tehdite Yakın (NT) dağ horozu (Tetrao mlokosiewiczi) populasyonunun alandaki varlığı, aşırı otlatmanın ve habitat parçalanmasının önüne geçilmesine birebir bağlıdır. Kuş gözlemcileri açısından ilgi çekici türlerden olan bıldırcın kılavuzunun (Crex crex) alanda populasyonunu devam ettirmesi için çayırlarda geleneksel kesim yöntemlerinin (elle kesim) sürdürülmesi önerilmektedir. 18 Kaçkar Dağları Yusufeli Bölgesi, Ekosistem ve Biyolojik Çeşitlilik Hususlarına Dayalı Bölgesel Çok Sektörlü Yönetim Planı