Arkeoloji ve Sanat Dergisi: Prehistorya, Arkeoloji, Eskiçağ Tarihi, Sanat Tarihi, Etnografya, Numismatik Sayı: 67, Yaz 1995,, Tükendi

Transkript

1 Arkeoloji ve Sanat Dergisi: Prehistorya, Arkeoloji, Eskiçağ Tarihi, Sanat Tarihi, Etnografya, Numismatik Sayı: 67, Yaz 1995,, Tükendi İçindekiler: Malatya Müzesi Battalgazi Define Buluntusu - Baki Yiğit Ephesos da Serapis Kültü - Mükerrem Usman Anabolu Frigler de Hero Kültü - Vecihi Özkaya Sayısı Sayı: 67, Yaz 1995,, Basım Yılı 1995 Basım Yeri İstanbul

2 FRİGLER'DE HERO KÜLTÜ Vecihi ÖZKAYA * Deniz Budunları Göçü 1 sonrası Hitit yıkımını izleyen süreçte Anadolu'da beliren güçlerin -Doğu Anadolu'da Van bölgesinde odaklaşan Urartular ve Orta Anadolu'da Hitit çekirdek bölgesinde Frigler- siyasal ve kültürel yapıları konusundaki belirsizlikler günümüzde de gündemdeki yerlerini korumaktadırlar. Göçler sonrası yaşandığı varsayılan yaklaşık dörtyüz yıllık Karanlık Çağlar'ın 2 ardından, Anadolu'nun siyasi tarihinde çağdaşları değerinde, hatta onlardan daha ileri düzeyde birikimle ortaya çıkan Frigler, bu aşamaya varışlarını, kuşkusuz, bırakım yoluyla gelmiş yerel geleneklere ve komşu kültür etkilerine borçludurlar. Bu etkileşim ve gelişim süreci içinde biçimlenen Frig kültüründe saptanabilen farklı yön, eski yerel Anadolu gelenekleri, dış etkiler ve diğerlerinin ustaca harmanlanması sonucu kendine özgülükle ortaya çıkmasıdır. Anavatanları Balkanlar'daki durumları tam kavranamayan, ancak göçebe ve ilkel kültürel düzeye sahip oldukları anlaşılan 3 Frigler'in özellikle Anadolu'nun kültür kıskacında şekillendikleri; bir çok konuda olduğu gibi, dini inanışlarını da bu * Yrd.Doç.Dr. Vecihi ÖZKAYA, Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, ERZURUM KISALTMALAR: Akurgal, PhKunst, : E. Akurgal, Phrygische Kunst (1955). Haspels, Phrygia, : C.H.E. Haspels, The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments (1971). Huxley, "Midas", : G.L. Huxley, "Titles of Midas", Greek, Roman and Byzantine Studies 2 (1959), Mellink, "High Places", : M.J. Mellink, "Temples and High Places in Phrygia" Temples and High Places in Biblical Times (1981), Muscarella, "Midas", : O.W. Muscarella, "King Midas of Phrygia and the Greeks", Anatolia and the Ancient Near East. Studies in Honor of T. Özgüç, Ed. K. Emre-B. Hrouda-N. Özgüç (1989), Roller, "Phrygian Cult", : L.E. Roller, "Phrygian Myth and Cult", Source VII/3-4 (1988), Showerman, Great Mother, : G. Showerman, The Great Mother of the Gods (1969). 1 A. Götze, Kleinasien (1933), 189; K. Bittel, Kleinasiatische Studien. Kimmerier, Phrygier und Skythen in Kleinasiens (1942), 66 vd.; ay., Hattusha, Capital of the Hittites (1970), 132 vd.; Akurgal, PhKunst, 111 vd.; E.Akurgal, Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander (1961), 3 vdd. 2 Akurgal, PhKunst, 111 vd.; ay.,die Kunst Anatoliens..., 5 vdd. 3 K. DeVries, "Phrygian Gordion Before Midas", Anadolu Demir Çağları, Ed. A. Çilingiroğlu (1987), 6-10; G.K. Sams, "The Early Phrygian Period at Gordion. Toward a Cultural Idendity", Source VII/3-4 (1988), 9-15."

3 çerçeve içinde belirledikleri ve kaynağını Neolithik dönem Anadolu'sundan alan Anatanrıça Kybele'yi kendileri için tek ilahe olarak kabul ettikleri bilinmektedir 4. Anatanrıça'nın Frigler'deki tartışılmaz önemi, ikonografik olarak betimlenmiş tek tanrıça olmasıyla da anlaşılmaktadır. Frigya'nın hemen her kesimine yayıldığı ve saygın bir kabul gördüğü arkeolojik bulgu ve yazılı belgelerle de kanıtlanabilmektedir. Özellikle Frigya Epiktetos olarak da bilinen Eskişehir- Afyon illeri arasındaki Frig dağlık bölgesinde kendi adına düzenlenmiş çeşitli kaya anıtları, nişler, basamaklı sunak, idol vb. öğeler O'nun tartışılmaz öneminde yol gösterici değerlerdir 5. Tanrıça kültünün Frigya genelindeki bu tekbaşınalığı ve yaygınlığı, onun olası ulusal bir din özelliğine sahip olduğunu göstermektedir. Bununla beraber, Frig tarihindeki bazı önemli kişiliklerin Kybele yanında tapım gördüklerine ilişkin kanıtlar da vardır. Bir gurup dini içerikli Frig yazıtlarında bazı özel isimlerin tanrıça adıyla birlikte geçmesi, Grekler'deki hero kültünde olduğu gibi 6, bunların da Kybele yanında tapım görmüş olabileceklerini düşündürmektedir. Bu konuda Midas Anıtı çarpıcı ipuçları içerir. Frig Dağlık bölgesindeki Midas Kenti'nin doğu ucunda bulunan bir kayalığın yüzeyine işlenmiş Midas Anıtı (-Yazılıkaya) (Res.1) 7, cephesinde korunmuş yazıtlarıyla 8 (Res. 2, 3 a-b), hem kendisinin, hem de benzerlerinin işlevine açıklık getirdiği gibi, dönemine de ışık tutmaktadır. Üçgen alınlığın sağ üst köşesinde yer alan yazıtlarından biri (Res. 2), Friedrich'in transkripsiyonu 9 ve Huxley'in çevirisiyle 10 aşağıdaki gibidir: ατε : αρκιαε αι :ακενανολα ο : µιδαι :λα αλταει : ανακτει :εδαε 4 E. Laroche, "Koubaba, deésse anatolienne, et le probléme des origines de Cybéle", Elements orientaux dans la religion grecque ancienne (1960), ; J. Mellaart, Earliest Civilisations of the Near East (1971), 102 vd.; ay., Çatalhöyük (1967), 20; Haspels, Phrygia, , Dn. 181,182,183; M.J. Mellink, "A Votive Bird from Anatolia", Expedition 6/2 (1964), 28-32; Ö. Çapar, "Anadolu'da Kybele Tapınımı", DTCFD XXIX /1-4 (1979), 201 vdd. 5 Akurgal, PhKunst, 94 vdd.; Haspels, Phrygia, A.D. Nock, "The Cult of Heroes", Harvard Theological Review 37 (1944), 141 vdd.; H. Abramson, Grek Hero-shrines (1983), 40 vd.; A. Diler, "An Account of the Sanctuary Exposed at Caunus City", Asia Minor Studien (1995 Baskıda), 4 vdd. 7 Akurgal, PhKunst, Taf. 39a; E.Akurgal, Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander, Abb ; A. Gabriel, Phrygie, Exploration archéologique IV. La Cité de Midas, Architecture (1965), Pl ; Haspels, Phrygia, Fig. 8-13; Huxley "Midas", 86 vdd., Pl. 7-8; K. DeVries, "Gordion and Phrygia in the Sixth Century", Source, VII/3-4 (1988), 53 vd.; Fig J. Friedrich, Kleinasiatische Sprachdenkmäler (1932), No. 1,2,4; Huxley, "Midas", 85-99, No. 1-2; E. Akurgal, Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander, 108, Abb. 68; Haspels, Phrygia, , No. 1-5; Fig Friedrich, agy., 125, No Huxley, "Midas", 85-86, No. 1: "Ates, son of Arkeaevas (?), grandson of Akenanolas made -this- (?) for Midas the lawagetas, the king".

4 "Ates, Arkeavas'ın oğlu, Akenanolas'ın torunu, bunu Lawagetas, kral Midas için yaptı". Huxley'in yorumundan da kavranabildiği kadarıyla anıt, Ates tarafından iki ünvanlı Midas'a adanmıştır 11. Anıt cephesinin ortasında giriş şeklinde düzenlenmiş nişinde korunmuş diğer yazıtında ise, Midas ismi bu kez M A T E P kelimesiyle bağlantılı olarak görülür 12 (Res. 2, 3 a-b). Bir çok açıdan kanıtlanabilen anıtın dini işlevi 13 gereği, yazıtlarda beliren isimler de kültle ilişkili olmalıdırlar. Yazıtlarda okunan M A T E P kelimesinin Grekçe'deki benzerleriyle eşanlamlı olduğu ve "Meter (Ana)" ismini karşıladığı bilinmektedir 14. Kanıtlar da bize.frigler'in "Matar", ya da "Mater" diye bilinen bir tanrıçaya tapındıklarını göstermiştir 15. Midas Kenti civarındaki basmaklı bir altar üzerinde korunmuş yazıtın M A T A R K Y B I Λ E (Matar Kubile) şeklinde okunması 16, "Ana"nın Kybele'yi nitelediğini kanıtlamaktadır 17. Leonidas'ta Meter Megale (Büyük Ana) olarak adlandırılan tanrıçanın Dindymos Dağı 18 ve Frigya'nın egemeni gösterilmesinde olduğu gibi 19 Grek ve Roma kaynaklarında Kybele hep Frigya ile ilgili olarak dile getirilmiştir 20. Burada anılan ve bunlara eklenecek kanıtlardan anlaşılabildiği kadarıyla, Midas Anıtı yazıtlarında beliren M A T E P Anatanrıça Kybele'nin kendisidir ve adına düzenlenmiş anıtın içeriğine de ışık tutmaktadır 21 Yazıtlarla belirlenebilen anıtın bu niteliği, diğer mimari unsurlarıyla da belgelenebilmektedir. Üçgen alınlığı, kıvrık akroteri ve cephe ortasında giriş şeklinde düzenlenmiş nişiyle Midas Anıtı, önündeki açık alanı, yan tarafında 11 İki ünvan konusundaki ayrıntılı yorum için bkz. Huxley, "Midas", 85 vd. 12 Huxley, "Midas", 93; Haspels, Phrygia, , No Haspels, Phrygia, 101 vd.; Mellink, "High Places", 96 vdd.; F. Işık, "Zur Entstehung der phrygischen Felsdenkmäler", Anat.St. XXXVII (1987), 179 vd. 14 Showerman, Great Mother, 10 vdd.; Huxley, "Midas", 94; C. Brixhe, "Le Nom de Cybéle", Die Sprache 25 (/1979), 40-45; Ö. Çapar, "Anadolu'da Kybele Tapınımı", DTCFD XXIX, 1-4 (1979), 193 vd.; Roller, "Phrygian Cult", 43 vd.; Mellink, "High Places", 98 vd. 15 Brixhe, agy., 40 vd.; Roller, "Phrygian Cult", J. Friedrich, Kleinasiatische Sprachdenkmäler (1932), 126, No. 9; Showerman, Great Mother, 12, Dn. 38; Haspels, Phrygia, 91, 97, 293, Fig. 138, ; Çapar, agy., 193; Mellink, "High Places", Brixhe, "Le Nom de Cybéle", 40 vd.; Roller, "Phrygian Cult", 43, Dn. 1-2; Mellink, "High Places", 98 vd. 18 Anadolu'da tanrıça tapınımı ile ilgili olarak bir kaç dağ aynı adla anılmaktadır. Bunlardan birincisi Kapıdağı Yarımadası'ndaki Kyzikos yakınlarında yer alan Dindymene Dağı, diğeri Gediz nehrinin kaynağındaki Murat Dağı'dır. Bunların dışında Frigya'da da bir dağ aynı isimle anılmakla beraber hangisi olduğu bilinmemektedir; Showerman, Great Mother, 26 vd.; Çapar, agy., Showerman, Great Mother, 10 vdd.; Çapar, age. 193; Haspels, Phrygia, ; Mellink, "High Places", 97 vd. 20 Showerman, Great Mother, 95 vdd. 21 Haspels, Phrygia, 98 vd., ; Mellink, "High Places", 99 vd.

5 basamaklı girintiyle son bulan yazıtlı stoası ile bütün halinde tasarlanmış bir açık hava tapınağı özelliklerine sahiptir (Res.1) 22. Olasılıkla taşınabilir bir kült yontusunun konduğu niş içindeki yazıtlardan da anlaşıldığı üzere, Midas Anıtı büyük Frig tanrıçası Kybele adına tasarlanmıştır 23. Ancak, Anatanrıça'ya ait bir tapınakta Midas isminin geçmesi ve anıtın ona adanması oldukça şaşırtıcıdır. Bu durum ancak Midas'ın da Kybele yanında tapım görmüş olmasıyla açıklanabilir. Midas isminin değişik ortamlarda kullanılması, onun tanımlanmasında zorluklar getirmektedir. Daha çok alışılmış sıradan isim olarak vazolar üzerinde görülmekle beraber 24, Midas Anıtı yazıtlarında anılanın farklı olduğu ve, en azından, kültle ilşkili birisi olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda Frig dini inanışında Kybele yanında yerini alan söz konusu Midas'ın kimliğinin irdelenmesi yerinde olur. Anıt yazıtlarında geçen Midas, Kimmer tahribi öncesi İÖ. 8. yüzyılın son çeyreğinde Frigya'da hüküm sürmüş kral olabilir mi? Bu doğrultuda yargıya varmak için yeterli kanıtlar vardır ki, bu da anıtın yapım dönemiyle bağlantılıdır. Gordion'daki son ABD kazılarında ortaya çıkarılmadan önce, İÖ. 8. yüzyılda Frigya'da yazının bilinmediği gerekçesiyle Anıt yaklaşık İÖ. 600 civarına tarihlendirilmekteydi 25. Ancak, İÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısına ait Büyük Tümülüs'te bulunan kanıtlar, Frigler'in de Fenike kökenli Grek yazısına benzer bir yazı türü kullandıklarını ortaya koymuştur 26. Haspels 27 ve Huxley'e 28 göre Midas 22 A. Körte, "Kleiasiatische Studien III. Die Phrygischen Felsdenkmäler", AM 23 (1898), ; Huxley, "Midas", 85 vdd.; R.S. Young, "Old Phrygian Inscriptions from Gordion: Toward a History of Phrygian Alphabet", Hesperia 38/2 (1969), 273; Haspels, Phrygia, 99, Fİg. 8-13; Mellink, "High Places", Huxley, "Midas", 85 vdd; Young, agy., 273; Haspels, Phrygia, 98, 108 vd.; K. DeVries, "Gordion and Phrygia in the Sxth Century", Source VII/3-4 (1988), 57, Dn ; F. Işık, "Zur Entstehung der phrygischen Felsdenkmäler", Anat.St. XXXVII (1987), 179 vd. 24 Young, agy., 288, No. 64, Fig. 5, Pl. 73; C. Brixhe-M. Lejeune, Corpus des inscriptions paléo-phrygiennes (1984), G.137; L.E. Roller, "Hellenistic Epigraphic Texts from Gordion", Anat.St. 37 (1987) No Körte, "Kleiasiatische Studien", 140; F. Von Reber, "Die phrygischen Felsdenkmäler", Abh.Bayer 21 (1898), 531 vd.; R.D. Barnett, "The Phrygian Rock Facades and the Hittite Monuments", Bib. Orient. 10 (1953), 78-82; Akurgal, PhKunst, 94 vd.; Bezemeleri ışığında da bu tarihi benimseyenler için bkz., Å. Åkerström, Die Architectonische Terracotten Kleinasien (1966), ; Young, agy., 274; F. Prayon, Phrygische Plastik (1987), 86-87, DeVries, age. (Dn.6), 53 vd. 26 R.S. Young,"The Gordion Campaign of 1965", AJA 70 (1966), 276; ay., "Old Phrygian Inscriptions" (Dn.22), 259 vd.; No. 25, 30-33; ay., "Gordion: Problems of Western Phrygia", Le Rayonnement des Civilisations Grecque et Romaine sur les Cultures periphériques VIIIeme Cong. Int. d'arch. Class. (1963), 481 vd.; R.D. Barnett, "Writing, Its Origin and History", Antiquity XXXVII/147 (1963), 249; J.A. Bungaard, "Why did the Art of Writing Spread to the West", Separatum Analecta Romana Instituti Danici III (1965), 53, 55-56; Haspels, Phrygia, Haspels, Phrygia, Huxley, "Midas", 90.

6 Anıtı'nın üst tarafındaki yazıt (Res. 2), biçemi açısından, Büyük Tümülüs'te bulunmuş bronz kase üzerindekilerle 29 benzerdir; bu da anıtın İÖ. 8. yüzyıldaki tarihinde yol göstericidir 30. Ayrıca anıt cephesindeki geometrik kabartmaların İÖ. 8. yüzyılın Frig çağdaş sanat eserleriyle koşutluğu, anıtın bu dönem içindeki yerini doğrulayan diğer unsurlar olarak kabul edilmektedir 31. Sonuç olarak, bulgular Midas Anıtı'nın daha çok İÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısına aitliği konusunda birleşmektedirler. Bu durumda yazıtlarda adı anılan Midas'ın da, anıtın tarihi ve yazıtın biçemi doğrultusunda, İÖ. 8. yüzyılda yaşamış oması gerekmektedir. Özellikle batı kaynakları da bu dönemde yaşamış ünlü Frig kralı Midas hakkında bilgi vermektedirler. Midas, Grekler tarafından bilinen ilk Frig kralıdır. Herodot Midas'ın Delphi Apollon Tapınağı'na bir taht adadığını ve bunun Lidya kralı Gyges'inkinden (İÖ ) önce olduğunu bildirir 32. Daha sonraki kaynaklar ise Midas'ın İÖ. geç 8. yüzyıldaki egemenlik yıllarını onaylarlar 33. Ayrıca, Midas'ın Greklerle olan ilişkisi Kyme prensesi Demodike ya da Hermodike ile olan evliliğinde de vurgulanmaktadır 34. Sonuçta, bilim adamları Midas'ın Asur kralı II. Sargon'un çağdaşı ve O'nun yıllıklarında geçen Muşki kralı Mita ile aynı kişi olduğu, İÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısında hüküm sürdüğü ve Kimmer saldırısı sonucu intihar ettiği konusunda görüş birliği içindedirler 35. Bu durumda bir çok açıdan İÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısına aitliği kanıtlanabilen Midas Anıtı yazıtlarında adı geçen kişi, büyük 29 R.S. Young, "The Gordion Campaign of 1957: Preliminary Report", AJA 62 (1958), 153, Pl. 25, Fig Huxley, "Midas", 90; M.J. Mellink, "Mita, Mushki and Phrygians", Anadolu Araştırmaları II/1-2 (1965), (H.Th. Bossert'in Hatırasına Armağan); Haspels, Phrygia, ; F. Naumann, Die Ikonographie der Kybele in der phrygischen und der Griechischen Kunst (1983), 56-62; F. Işık, "Zur Entstehung phrygischer Felsdenkmäler", Anat.St. XXXVII (1987), Midas Anıtı kabartmalarının İÖ. 8. yüzyıl Frig tekstil ürünleri, ahşap taht arkalıkları ve seramik bezemelerindeki geometrik örgelerle benzerlikleri konusunda bkz. Mellink, agy., 323, Dn. 27; L. Bellinger, "Textiles From Gordion", Bulletin of the Needle and Bobbin Club 46/1-2 (1962), 4-33; E. Simpson, "The Phrygian Artistic Intellect", Source VII/3-4 (1988), 24-42; ay., "Royal Wooden Furniture from Gordion", Archaeology 39.6 (1986), Herodot, I A.G. Körte, Gordion. Ergebnisse der Ausgrabung im Jahre 1900 (1904), 21; M.J. Mellink, "Mita, Mushki and Phrygians", 313 vd.; Huxley, "Midas", 94-95; Muscarella, "Midas", 333 vd. 34 Pollux, IX, 83; Aristotle fr Ayrıca bkz. Mellink, agy., 313; Huxley, "Midas", 94-95; R.S. Young, "Old Phrygian Inscriptions from Gordion: Toward a History of Phrygian Alphabet", Hesperia 38/2 (1969),, 253; Muscarella, "Midas, Körte, agy., 9, 17 vd.; K. Bittel, Kleinasiatische Studien. Kimmerier, Phrygier und Skythen in Kleinasiens (1942), 66 vd.; Akurgal, PhKunst, 113, 120 vd.; Mellink, agy., 317 vd.; Muscarella, "Midas", 333; V. Özkaya, İÖ. Erken Birinci Binde Frig Boyalı Seramiği (Aataürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ofset Baskı Tesisleri'nde Baskıda 1995), 7 vdd.

7 Frig kralı Midas'ın kendisi olmalıdır. Anıtın Midas'a adanması ve olasılıkla Kybele yanında tapınım görmesi, Onun Frig halkı katındaki saygınlığı ve siyasi tarihinde gerçekleştirdiği önemli etkinliklerle bağlantılıdır ki, Midas'ın bu kişiliği Asur ve Batı kaynaklarınca da doğrulanabilmektedir 36. Kendi döneminde Frig halkına altın çağını yaşatan Kral Midas'ın Delphi Apollon Tapınağı'na taht adamasının gerçek nedeni üzerindeki sis perdesi henüz aralanabilmiş değildir. Farklı yorumların varlığına rağmen, genelde bu adağın Delphi'nin ön bilicilik konusundaki yaygın ünüyle bağlantılı gerçekleştiği kabul görmektedir 37. Kral Midas'ın, Delphi'nin önbilicilik alanındaki ününün ve yaptırım gücünün bilincinde olarak, olasılıkla Asur ya da Kimmerler'le ilgili sorunları konusunda danışmak ve bilgisini almak üzere böylesi bir girişimde bulunduğu da varsayımlar arasındadır 38. Sonuçta, amaç ne olursa olsun, Midas'ın politik kişliği burada ön plana çıkmaktadır. Grekler'in önem verdiği tanrılarına saygı göstermek, gerektiğinde onların desteğini kazanmak ve yayılımcı politikası gereği Grekler'le iyi ilişkiler kurmak da amaçlanmış olabilir. Ayrıca, Midas'ın Kyme prensesi ile evliliği de siyasi nitelikte olmalıydı. Tüm bu girişimler Midas'ın Grekler dünyasındaki saygınlığını arttırmış ve kaynaklar O'ndan övgüyle sözeder olmuşlardır. Bunun doğal sonucu olarak, -belki de Balkan kökenli etnik bir topluluk olmasından da kaynaklanan yaklaşımla- Grekler'in Midas'ı kendilerine yakın bularak bazı ulusal ve dini ünvanlardan yararlandırmaları akla yatkın gelmektedir. Huxley'in varsayımlarının doğruluğu kabul edildiğinde, Midas'ın kral ve ordu komutanı (savaş lideri) anlamındaki wanaketa ve lawagetas ünvanlarına sahip olması, Mykenler'le ilişkisini tam vurgulamazsa da, en azından, o geleneği sürdürdüğüne yorumlanabilir 39. Tam olarak kavranamayan bu ilişkiler nedeniyle, Midas'ın Delphi önbilicileri tarafından tanrısal nitelikte bir kahraman kabul edilmesi, adına kültler düzenlenmesine olanaklar hazırlaması kabul edilmesi güç bir varsayım gibi gelmemektedir. Ancak, Doğu uygarlıklarında da önemli kişilikleri tanrılaştırma görülür ve bu uygulamanın örneklerine II. Bin Hitit - Anadolu siyasi tarihinde de tanık olunmaktadır 40. Bu durumda, hem kültürel 36 Doğu kaynaklarında Mita, batıda ise Midas olarak tanınan Frig kralının etkinlikleri konusunda bkz. Mellink, "Mita, Mushki and Phrygians", 313 vd.; Muscarella, "Midas", ; Özkaya, age., 10 vd. 37 Huxley, "Midas", 94 vd.; Muscarella, "Midas", Muscarella, "Midas", 333, Dn Huxley, "Midas", 94 vd. Midas'ın iki ünvanlı olarak anılmasını doğrudan Myken gelenekleriyle bağlantılı olarak değerlendirmek yanlış olacaktır. Çünkü benzeri yetkileri, ünvanlar farklı da olsa, Hitit krallarının da üstlendiği görülür; bkz., O.R. Gurney, "Hittite Kingship", Myth, Ritual and Kingship, Ed. S.H. Hooke (1958), Bu nedenle, Frigler'deki bu uygulamada Myken etkilerinden çok Anadolu geleneklerinin ağırlığından sözetmek gerekir. Çünkü, Frig-Myken ilişkilerini somut olarak ortaya koyabilecek kanıtların varlığı henüz bilinmemektedir. 40 Gurney, agy., Hititler'in Yazılıkaya Açıkhava Tapınağı'ndaki kabartmalarla donatılı Küçük Galeri'nin bir kral (II. ya da III. Tudhaliya) kültüne ait olması (E.Akurgal, Die Kunst der Hethiter, 1976, 81; ay., Ancient Civilizations and Ruins of

8 mirasçıları oldukları Hititler'den, hem de siyasal ilişkilerde bulundukları Asurlar'dan etkilenmiş olarak, zayıf bir olasılıkla batılı atalarının geleneklerinin de etkisinde, Midas'ın yaşarken kendisini tanrıçanın temsilcisi görmesi 41 ve bu kişiliğini batıya da kabul ettirebilmek için Delphi'nin iznine ve onayına gereksinim duyması kaçınılmaz görünmektedir ki, bu amacı doğrultusunda tahtını hediye etmiş olabilir. Nitekim, ünlü kişiliklerin tanrılaştırılmasında, adına kültler düzenlenmesinde, ya da yapılacak yeni seferlerde, kurulacak yeni koloni merkezlerinde, Grek dünyasında Delphi'nin onayı çok önemliydi. Bunun ilk uygulamalarına da İÖ. 8. yüzyılda tanık olunmaktadır 42. Aynı dönemde egemen olan Midas'ın hem batı, hem de doğu dünyasında etkin politik bir kişilik olması, Delphi'nin dikkatlerinden kaçmış olamaz. Adalarda ve Kıta Yunanistan merkezlerindeki önemli tapınaklarda adak nesneleri ve kült eşyaları durumunda Frig metal eserlerinin bulunması 43, tecimsel boyutu yanısıra, olasılıkla Midas'ın bu amacı doğrultusunda Grek halkına ve tanrılarına hoş görünme ve kendini kabul ettirmeye yönelik de olmalıydı. Sonuç olarak, Midas adının yazıtlarda Kybele ile birlikte anılması, egemenliği döneminde Frig halkı adına yaptığı önemli işler ve saygın kişilğinin bir yansıması olsa gerektir. Sağlığında olasılıkla tanrıçanın temsilcisi ya da baş rahibi (Archigallos) olan Midas'ın ölümünden sonra, güçlü hatırası nedeniyle, tanrılaştırıldığı ve Kybele kültünde bir tapım unsuru olarak yerini aldığı söylenebilir 44. Midas'ın Frig tapınımındaki kutsal kişiliğinin ve Kybele ile ilişkisinin en anlaşılır açık yanıtı, Ovidius'un O'nu "Kybele'nin aç gözlü oğlu" olarak tanımlamasında gizlidir 45. Yazıtlarda belirlenebilen ve antik kaynaklarda vurgulanan Kybele Midas ilişkisinde olduğu gibi, Ates'in -ya da Grekçe söylenişi ile Attis- Kybele'nin hadım arkadaşı, ya da aşığı kimliğiyle Frig inancında önemli bir yerinin olduğu Turkey, 1985, 308, Fig. 143), bu düşüncenin II. Bin Hitit Anadolu'sundaki somut kanıtı durumundadır. 41 Strabon'un Pessinus ve rahipleri için "Pessinus dünyanın o kısmındaki en büyük ticaret merkezi olup, büyük saygı gören Tanrılar Anası'na ait tapınak buradadır...eski devirlerde rahipler aynı zamanda hükümdardı ve rahipliğin sağladığı nimetleri onlar biçiyorlardı" şeklindeki anlatısı (XII, C567), Kybele tapınımının geçerli olduğu yerlerdeki kralların konumunu göstermesi açısından yeterlidir. 42 A.D. Nock, "The Cult of Heroes", Harward Theological Review 37 (1944), 141 vdd.; H. Abramson, Greek Hero Shrines (1983), 40 vdd. 43 J. Birmingham, "The Overland Route across Anatolia in the Eighth and Seventh Centuries B.C.", Anat.St. XI (1961), ; O.W. Muscarella, Phrygian Fibulae from Gordion (1967), 62, 82 vd.; Muscarella, "Midas", 336 vd. 44 Showerman, Great Mother, 26-27; Roller, "Phrygian Cult", 48-49; DeVries, "Gordion", 58 (Dn.7). 45 Plutarch, Caesar 9.3; Pseudo-Hesiod, fr.251.

9 bilinmektedir 46. Frigya'da Attis'in Kybele ile birlikte verilmiş betimlemeleri bilinmemesine karşın 47, Midas Anıtı yazıtlarında Attes adı adayıcı ve yalın halde geçmektedir 48 (Res. 2). Dolayısıyla bu yazıtlarda Ates ismi, Midas'tan farklı olarak, kutsal bir kişilik olmaktan çok, dindar birisi olarak algılanmaktadır. Böylesi görkemli bir anıtı yaptırmak ve onu Midas'a adamak da beraberinde siyasi erki gerektirir ve Ates de olasılıkla buna sahipti. Dolayısıyla Midas Anıtı yazıtlarındaki Ates yönetimle ilgili bir isim olarak ortaya çıkıyor ki, başlangıçta Midas da böyleydi. Bunun yanısıra, Afyon yakınlarındaki Çepni'de saptanmış dini içerikli yazıtlarda yine Ates ismi - biri adayan, diğeri adanan olmak üzereokunabilmektedir 49. Bu yazıtlardan Attis'in hanedan soyundan birisi olduğu ve daha sonra adına adak yazıtlarının düzenlendiği ve herolaştırıldığı anlaşılmaktadır 50. Grek ve Roma kaynaklarında vurgulanan Attis-Kybele ilişkisinin Frigler'deki varlığını doğrulayan bu yazıtlar, Attis'in başlangıçta dini ve mitolojik bir kişilik olmaktan çok, yaşayan birisi olduğunda yol göstericidirler. Frigler'in Lidya egemenliği altında oldukları dönemde Sadyattes, Alyattes gibi bazı Lidya kral isimlerinin -attes eki ile son bulmasında olduğu gibi, Attis'in de krali bir isim olabileceği açık bir şekilde anlaşılmaktadır 51. Eğer bu doğruysa, o zaman Midas ve Attis yönetici sınıfından birer kişilik olarak karakter benzeşmesi gösterir. Ayrıca Catullus'da (LXIII) Attis'in tanrı değil de rahip olarak gözükmesi, Pessinus'taki Kybele rahiplerine genelde bu ismin verilmesi 52, Midas'la Attis'in 46 Showerman, Great Mother, 26 vdd.; P. Lambrechts, Attis: Van Herdesknaap tot God (1962), 6vd., 38 vd.,; M.J. Vermaseren, The Legend of Attis in Greek and Roman Art (1966), 1-12, 22 vd. 47 Haspels, Phrygia, 111, Dn. 184; 134, Dn. 68; Mellink, "High Places", Frigya'da bazı basmaklı sunakların üst tarafında oluşturulmuş taht benzeri kaya koltuklarının yüzeylerine işlenmiş ikili disklerin Kybele ve Attis'i temsil ettikleri şeklindeki varsayımlar henüz kesin doğruluk kazanmamıştır ve bunların çoğunluğu daha geç dönemin yapıtları olarak değerlendirilmektedirler; bkz. H.Th. Bossert, Altanatolien (1942), Abb. 1101; E.Akurgal, Die Kunst Anatoliens von Homer Bis Alexander (1961), 116, Abb. 74; A. Gabriel, Phrygie IV. Phrygie exploration archéologique IV, La Cité de Midas, Architecture (1965), Pl. 20 a-b; Haspels, Phrygia, 93-96, Fig. 28, 31, J. Friedrich, Kleinasiatische Sprachdenkmäler (1932), 125, No. 1; Huxley, "Midas", 85-86; No. 1; Haspels, Phrygia, 289, No. 1, Fig C. Brixhe-T. Drew-Bear, "Trois Nouvelles Inscriptions Paléo-phrygiennes de Çepni", Kadmos 21 (1982), 64-87; C.Brixhe-M.Lejeune, Corpus des Inscriptions paléo- Phrygiennes (1984), W.08, W Pausanias'ın ( (VII 17, 9-12) Frig ve Lidyalılar'ın inandıkları şeklinde aktardığı efsanede Attis daha çok yönetim birimlerine yakın birisi olarak gösterilmektedir ve daha sonra kendini Kybele'ye adaması gerçekleşmiştir. Bunun dışında İS. 4. yüzyılın hristiyan yazarlarından Arnobius'un Attis hakkındaki anlatısında geçen kral Midas, erkende ilişkisine tanık olunan bu ikilinin birlikteliğine ve dini niteliklerine başka bir kanıt durumundadır ve her ikisi de Kybele ile ilgili olarak ele alınmaktadır. 51 DeVries, "Gordion and Phrygia in the Sixth Century B.C.", Source VII/3-4 (1988), 58; Roller, "Phrygian Cult", M.J. Vermaseren, The Legend of Attis in Greek and Roman Art (1966), 12 vdd.; Ö. Çapar, "Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapınımı", DTCFD XXIX/1-4 (1979),

10 ortak özelliklere sahip olduklarını diğer bir yönden göstermektedir. Dolayısıyla, Kybele ile birlikte betimlenmiş Attis örneklerinden hareketle, olasılıkla Hellenistik ve Roma dünyasında daha çok benimsenen, yaygınlaşan ve olasılıkla şekil değiştirerek saygın bir kabul gören 53 Attis de Midas gibi soylu ve yönetimsel bir isim olmalıydı. Özetlenecek olursa, Grek ve Roma yazılı kaynaklarında Frig Anatanrıçası Kybele yanında görülen Midas ve Attis gibi kişiliklerin varlığı Frig verileriyle de kanıtlanabilmektedir. Bunlara göre Midas ve Attis, Frig tarihinin krali isimleri olarak, saygın kişilikleri ve güçlü hatıraları nedeniyle Frigler tarafından tanrılaştırılarak Kybele yanında birer tapım unsuru olarak dikkate alınmışlardır. Benzeri türde inanışların hem eski doğuda, hem de Grek dünyasında görülmesi, bu tapınma türünün Friglere nereden aktarıldığı konusunu belirlemede zorlukları da beraberinde gündeme getirmektedir. Kanıtlar, bize bu düşüncenin Anadolu ve Doğu kültürlerinden esinlenmiş olarak Frigler'de uygulandığında, ancak Delphi'nin onayına da gereksinim duyulduğunda birleşmektedirler. Her ne kadar Anatanrıça tapınımı yerel Anadolu dini olarak Frig dünyasında iz sürmüş ve varlığını devam ettirmişse de, Frigler'de bu kültün daha çok Yakın Doğu etkileriyle yeniden şekillendiği anlaşılmaktadır 54. Bu nedenle beraberinde tapım görmüş karakterlerin de doğu koşutları beklenmelidir. Midas'ın Kybele yanında tapım görmesi, kralların tanrı ya da tanrıçaların temsilcileri olmaları şeklindeki bir gelenekten ve özellikle halkının gönlünde kurduğu tahttan ve saygın kişiliğinden kaynaklanmaktadır. Yaşayıp yaşamadığı konusunda somut bilgilerimiz olmamakla beraber, yazıtlardan anlaşılabildiği kadarıyla hanedan soyundan olan Attes'in Kybele kültündeki yeri, tanrıçanın genç aşığı, kocası, sevgilisi ya da hadım arkadaşı olarak geçmektedir. Tanrıça'nın doğu dünyasıyla bağları irdelendiğinde, Kargamış'ın Kubaba'sı, ya da Sumerler'in İnanna veya İştar'ı ile aynı özelliklere sahip olduğu anlaşılmaktadır 55. Attis adına Roma dünyasında yapılan törenlerin 56 İştar'ın kocası ve bereket tanrısı Tammuz 53 Showerman, Great Mother, 34-78;; Çapar, agy., 173 vd. 54 E. Laroche, "Koubaba, déesse anatolienne, et le probléme des origines de Cybéle", Elements orientaux dans la religion grecque ancienne (1960), ; Ö.Çapar, "Anadolu'da Kybele Tapınımı", DTCFD XXIX/1-4 (1979), Laroche, agy.,, 115 vdd., 119; K. Bittel, "Phrygische Kultbild aus Boğazköy", Antike Plastik II (1963), 14 vdd; M.J. Mellink, "A Votive Bird From Anatolia", Expedition 6/2 (1964), 28-32; Mellink, "High Places"; F.Kınal, Tarih Araştırmaları Dergisi III (1965), 19 vd.; Ö.Çapar, "agy., 198 vd. 56 Ozan Catullus'da canlı bir şekilde anlatılan Attis, tapınımı merkezi Frigya'da olan, Anatanrıçanın genç aşığı ve bitki tanrısı olarak dile getirilmiştir. Adına düzenlenen törenlerde Attis'in bir çam ağacı ile temsil edildiği; ölüm ve yaşamı simgeleyen öğelerle yılllık dini festivallerde Kybele ile birlikte tapınım gördüğü antik kaynaklarca dile getirilmektedir: bkz. G. Showerman, Great Mother, 50 vdd.; M.J. Vermaseren, The Legend of Attisin Greek and Roman Art (1966), 1-12.

11 (Dumuzi) adına yapılanlarla 57 benzerliği, Attis'in bu tanrıyla özleşleştirildiğini göstermektedir. Dolayısıyla, olasılıkla Midas'tan sonra Kybele tapınımında yerini alan Attis'in efsanelerde geçen tanrıçanın aşığı, kocası gibi nitelikleri, kendisiyle aynı özelliklere sahip doğunun Tammuz'u ile koşutlandırılmış ve varlığını Roma dönemine dek sürdürmüştür. Frigya'da Kybele tapınımının erken dönemlerdeki doğası konusunda bilgilerimiz sınırlı olmakla beraber, arkeolojik bulgu ve epigrafik kanıtların daha geç dönem kaynaklarında konuyla ilgili anlatılanlarla bağlantılandırılması bazı ipuçları vermektedir. Bunlardan Kybele'nin Frigya'nın tek egemeni olduğunu, resmi bir din niteliği taşıdığını ve halka mal olmuş bazı yöneticilerin kültte yerlerini aldıkları anlaşılmaktadır. Bunlar arasında ismi yazıtlarda belirlenebilen Midas'ın tarihi kişiliği kanıtlanabilmekle beraber, Attis daha belirsiz kalmaktadır. Kybele'nin Yakın Doğu'nun İnanna ya da İştar ile eşimsenmesi ve aynı tanrısal özelliklere sahip olması nedeniyle, Attis'in kültte bulunmasını zorunlu kılmış ve bu doğrultuda olasılıkla ulusal bir kahraman niteliğindeki Attis tanrılaşarak Kybele'nin kocası durumunda tanrısal ikiliyi tamamlamış olmalıdır. Tüm bunlar, aslında bir doğu geleneği olan Hero kültünün, Grek dünyasında olduğu gibi, Frigler'de de bilindiğini ve uygulandığını göstermektedir. Genelde soyluların mezarı olarak bilinen tümülüslerin görkemli yapısı ve zengin döşemi, bunların birer heroon olabileceklerine yorumlanabilir. 57 Anadolu'da Kybele ile eşimsenen İştar ve bereket tanrısı olan kocası adına sonbaharda düzenlenen törenlerde Tammuz'un ( Klasik çağlardaki adıyla Adonis) sembolü olarak bir çam ağacı kesilirdi; bkz. A. Moortgat, Tammuz, Der Unsterblich-keitsglaube in der Altorientalischen Bildkunst (1949), 28 vdd.; F. Kınal, Tarih Araştırmaları Dergisi III (1965), 19 vd.; O. Belli, "Urartular'da Hayat Ağacı İnancı", Anadolu Araştırmaları 8 (1980), 238 vd. Tanrının çam ağacıyla temsil edilmesi, Attis ve Tammuz arasındaki özdeşliğin açık bir göstergesidir. Dolayısıyla Attis'in Frig dünyasında Kybele kültünde şekillenmesinin kaynağında yakın siyasal ve kültürel ilişkilerde bulundukları Yakın Doğu yatmaktadır.