Sayı: / 14 Mayıs 2015 EKONOMİ NOTLARI. Enerji Fiyatları ve Parite Değişimlerinin İhracat ve İthalat Fiyatlarındaki Değişime Katkısı Okan Eren

Transkript

1 EKONOMİ NOTLARI Enerji Fiyatları ve Parite Değişimlerinin İhracat ve İthalat Fiyatlarındaki Değişime Katkısı Okan Eren Özet: Bu çalışma, Türkiye nin altın hariç ihracat ve ithalat birim değer endekslerinde 2003 Ocak Ocak döneminde gerçekleşen değişimlere, parite (dış ticarette kullanılan para birimlerinin ABD doları cinsinden değeri) ve enerji fiyatlarındaki değişimin katkısını hesaplamaktadır. Adı geçen dönemde altın hariç ihracat (ithalat) fiyatlarındaki yıllık değişimin ortalaması yüzde 4,5 (5,0) civarında gerçekleşirken enerji fiyatlarının ve paritenin ortalama katkısı sırasıyla 0,3 (2,1) ve 0,8 (0,6) puan olmuştur. Son dönemlerde özellikle 2014 Ağustos Ocak döneminde gerek paritenin gerekse de enerji fiyatlarının altın hariç dış ticaret birim değer endekslerinde gözlenen değişimlerdeki payı önemli ölçüde yükselmiştir. Söz konusu dönemde ihracat (ithalat) fiyatlarındaki yıllık değişimin ortalaması yüzde -3,6 (-5,9) olurken, enerji fiyatlarının katkısı -0,9 (-3,6) puan, paritenin katkısı -3,5 (-2,6) puan olarak hesaplanmıştır. Abstract: This study calculates the contribution of energy price and exchange rate parity (US dollar equivalent of currencies that are used in external trade) changes to the changes observed in Turkish export and import prices excluding gold between January 2003 and January In that period, the average annual change in export (import) prices is around 4.5 (5.0) percent, to which energy price and parity contribute 0.3 (2.1) and 0.8 (0.6) percentage points respectively. The individual shares of those two factors in both export and import price movements have been increasing considerably since August of Quantitatively speaking, export (import) price index on average experienced a -3.6 (-5.9) percent annual change while the energy prices and parity accounted for -0.9 (-3.6) and -3.5 (-2.6) percentage points, respectively. Ekonomi Notları 1

2 1. Giriş Dış ticaret birim değer endeksleri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayınlanan ve ihracat ve ithalat fiyatlarının genel seyrini gösteren yüksek frekanslı (aylık) verilerdir. 1 Bu endeksler kullanılarak ihracat ve ithalat rakamlarındaki yükseliş ve düşüşlerin ne kadarının fiyat ne kadarının da miktar kaynaklı olduğu basit bir biçimde hesaplanabilmektedir. Bu çalışma, yalnızca fiyatlarda meydana gelen değişikliklere odaklanmakta ve bunların kaynaklarına ışık tutmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda, enerji fiyatları ve paritenin (ABD dolarının Türkiye nin dış ticaretinde kullanılan diğer para birimleri karşısındaki değerinde meydana gelen değişimlerin) ihracat ve ithalat fiyatları üzerinde ne kadar etkili olduğu niceliksel olarak incelenmektedir. Enerji kalemi olarak isimlendirilen petrol, doğalgaz, kömür ve elektrik gibi ürünlerden oluşan grup Türkiye ithalatının yaklaşık yüzde 20 sine karşılık gelmektedir. İhracatın ise görece daha küçük (yüzde 4 lük) bölümünü oluşturmaktadır. Bu nedenle, enerji kaleminin dış ticaret, özellikle de ithalat fiyatları, üzerinde etkili olacağı düşünülmektedir. Öte yandan, Türkiye nin ihracat ve ithalatının sadece ABD doları üzerinden yapılmadığı dikkate alındığında dış ticaretin gerçekleştirildiği diğer para birimlerinin özellikle de avronun dolar karşısında değer kaybetmesi veya kazanması, sıklıkla takip edilen ABD doları cinsinden birim değer endekslerinde gözlenen hareketlerin önemli bir belirleyicisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Parite etkisi olarak adlandırılan bu etki özellikle avronun ABD doları karşında yüksek oranda değiştiği zamanlarda ön plana çıkmaktadır. Bu çalışma gerek parite gerekse de enerji fiyatlarının birim değer endekslerindeki değişime katkılarını sayısal olarak hesaplayarak ilgili yazına katkı sağlamaktadır. Bu etkilerin niceliksel olarak bilinmesi döneminde ihracat ve ithalat birim değer endekslerinde gözlenen değişimlerin kaynaklarının anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Bu sayede ihracat ve ithalattaki artış ve azalışların daha iyi tahmin edilmesine de katkı sağlanacaktır. Özellikle parite etkisinin, dış ticaret birim değer endekslerindeki değişim oranlarından ayrıştırılmasıyla fiyat değişimleri daha doğru izlenebilecek ve yorumlanabilecektir. Özellikle hem parite hem de enerji fiyatlarında büyük değişimlerin gerçekleştiği dönemlerde bu çalışma daha anlamlı olacaktır. Son dönemlerde, özellikle 2014 yılının ilk yarısından sonra gerek petrol fiyatlarında gerekse de avronun ABD doları karşısındaki değerinde önemli düşüşler gerçekleşmiştir. Bu 1 Burada ve çalışmanın geri kalanında ihracat veya ithalat fiyatları ile birim değer endeksleri kast edilmektedir. Herhangi bir ürünün birim değeri o ürünün toplam değerinin toplam miktarına bölünmesi sonucu hesaplanmaktadır. TÜİK, bütün ürünler için bu hesaplamaları yaptıktan sonra elde edilen birim değerleri birleştirerek birim değer endekslerini oluşturmaktadır. Dolayısıyla yapılan hesaplamalar tahmini ve yaklaşık bir değeri ifade etmektedir. Ekonomi Notları 2

3 Sayı: / 14 Mayıs 2015 hareketlerin hızlı bir şekilde dış ticaret birim değer endekslerine yansıdığı gözlenmiştir. Birim değer endekslerinde meydana gelen değişimlerin ne kadarının parite ve enerji fiyatları kaynaklı olduğunun bilinmemesi, ihracat ve ithalat ile dış ticaret dengesine ilişkin yapılan analizleri zorlaştırmaktadır. Enerjinin Türkiye ithalatındaki görece yüksek payı ve Türkiye nin Avro Bölgesi ile olan ticari ilişkileri göz önüne alındığında, parite ve enerji fiyatlarındaki değişimlerin birim değer endekslerini ne kadar etkilediğinin hesaplanması büyük önem kazanmaktadır. Türkiye nin ihracat ve ithalat birim değer endekslerinde gözlenen değişimlerin kaynaklarını inceleyen az sayıda çalışma bulunmaktadır. Aldan ve Üngör (2011) ihracat ve ithalat fiyatlarında döneminde gerçekleşen artışlara farklı sektörlerin katkısını hesaplamaktadır. İlgili çalışmanın bulgularına göre, ihracat fiyat değişimlerine en büyük katkı ana metal sanayinden, ithalat fiyat artışına ise enerji kalemlerinden gelmektedir. Petrol fiyatlarının ve paritedeki değişimin cari işlemler üzerine olası etkilerini irdeleyen Yükseler (2015) ve fiyatların dış ticaret dengesine etkisini inceleyen ve ayrıştırmaya çalışan Eren ve Kılınç (2014) çalışmaları da ilgili olabilecek çalışmalar arasında yer almaktadır. 2. Veri Temel veri seti TÜİK tarafından yayınlanan dış ticaret istatistikleri ile birim değer ve miktar endekslerinden oluşmaktadır. Veriler aylık sıklıkta olup 2003 yılının Ocak ayından başlamakta ve 2015 yılının Ocak ayında sonlanmaktadır. Cari fiyatlarla verilen dış ticaret rakamları ile birim değer endeksleri ABD doları cinsindendir. 135 Grafik 1 İhracat Miktar Endeksleri (12 Aylık Hareketli Ortalama, 2010=100) Genel 85 Altın Hariç Grafik 2 İthalat Miktar Endeksleri (12 Aylık Hareketli Ortalama, 2010=100) Genel Altın Hariç Ekonomi Notları 3

4 Sayı: / 14 Mayıs 2015 Altın ihracat ve ithalatındaki oynaklığın yüksek olması nedeniyle, analizler altın dışlanarak gerçekleştirilmiştir. Altın hariç birim değer endeksleri, TÜİK tarafından yayınlanan genel endeksler ile altın alt endeksleri kullanılarak elde edilmiştir. Altın birim değer endeksi için Standard Uluslararası Ticaret Sınıflaması nın (SITC) üçüncü düzenlemesinde yer alan 97 kodlu kalem kullanılmıştır yılı Ocak ayı başlangıç dönemi olarak seçilmiştir. Gerek toplam gerekse de altın için bu aydaki cari ihracat ve ithalat değerleri, fiyatların sabit kalacağı varsayımı altında ilgili miktar endekslerindeki değişim oranlarıyla ileriye ve geriye doğru uzatılarak diğer aylardaki rakamlar elde edilmiştir. Bu sayede 2010 Ocak fiyatları cinsinden, toplam ve altın için yeni miktar serileri oluşturulmuştur. Sonraki aşamada ise toplam ihracat (ithalat) serisinden altın ihracatı (ithalatı) serisi çıkarılarak, altın hariç ihracat (ithalat) miktarlarına ulaşılmıştır. Seriler, 2010 yılı ortalamaları 100 olacak şekilde tekrardan ölçeklenmiş ve altın hariç miktar endeksleri türetilmiştir (Grafik 1 ve 2). Altın hariç birim değer endekslerini oluşturabilmek için değer endekslerinin de hesaplanması gerekmektedir. Değer endeksleri, cari fiyatlarla ihracatın ve ithalatın 2010 yılındaki kendi ortalama değerlerine bölünmesinden elde edilmektedir. Değer endeksleri de 2010 yılı ortalama değeri 100 olacak biçimde yeniden ölçeklendirilmiştir. Altın hariç birim değer endeksleri, altın hariç değer endeksinin ilgili miktar endeksine bölünmesi yöntemi ile basitçe oluşturulmuştur (Grafik 3 ve 4). Benzer bir yol takip edilerek, altın ve enerji hariç birim değer ve miktar endeksleri de gerek ihracat gerekse de ithalat için ayrı ayrı hesaplanmıştır Grafik 3 İhracat Birim Değer Endeksleri (12 Aylık Hareketli Ortalama, 2010=100) Grafik 4 İthalat Birim Değer Endeksleri (12 Aylık Hareketli Ortalama, 2010=100) 95 Genel 95 Genel 85 Altın Hariç 85 Altın Hariç Parite etkisi hesaplamalarında ABD doları, avro, İngiliz sterlini ve Türk lirası olmak üzere dört para birimi esas alınmıştır. Her bir para birimi cinsinden yapılan ihracat ve ithalat rakamları ABD doları karşılığı olarak TÜİK ten alınmıştır. Bunların dışındaki diğer para Ekonomi Notları 4

5 birimlerinin döneminde Türkiye ihracatı (ithalatı) içindeki payı ortalama yüzde 0,8 (1,7) civarında olduğu için hesaplamalarda dikkate alınmamıştır. Ortalama rakamlara göre ihracatta en büyük pay yüzde 47,7 ile avronun olurken ithalatta ise yüzde 60,7 ile ABD dolarının olmaktadır (Grafik 5 ve 6). ABD doları dışında kullanılan para birimlerinin ihracattaki ve ithalattaki toplam payında önemli farklılık olmasına rağmen ABD doları cinsinden karşılıkları dikkate alındığında farkın sınırlı kaldığı görülmektedir. Aylık döviz kuru verileri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından yayınlanan serbest piyasa günlük alış fiyatlarının ortalaması alınarak oluşturulmuştur. Grafik 5 Para Birimlerine Göre Toplam İhracattaki Paylar ( Ortalaması, Yüzde) 2,2 Grafik 6 Para Birimlerine Göre Toplam İthalattaki Paylar ( Ortalaması, Yüzde) 2,3 34,5 45,2 47,7 4,1 TL Avro Sterlin ABD Doları Diğer 60,7 0,8 TL Avro Sterlin ABD Doları Diğer Enerji ihracat ve ithalat rakamları, TÜİK tarafından yayınlanan ve SITC ye göre sınıflandırılmış verilerden alınmıştır. Petrol, doğalgaz, kömür ve elektrik gibi ürünlerde yapılan ihracat veya ithalatın toplamı SITC 3 kodu ile verilmektedir. Bu nedenle, enerji dış ticaretine ilişkin kullanılan istatistikler ve endeksler SITC 3 kaleminde yayınlanan verilerden oluşmaktadır. 3. Yöntem Alt kalemlerdeki fiyat değişimlerinin, genel endeksteki fiyat değişimine katkıları basit bir yöntem kullanılarak hesaplanmıştır. 2 Her dönemdeki cari ihracat veya ithalat, alt kalemlerin toplamına eşittir. Değer endeksleri olarak baktığımızda ise, genel değer endeksi alt 2 TÜİK birim değer endekslerini iki ayrı endeksin (Laspeyres ve Paasche endeksleri) geometrik ortalaması (Fisher endeksi) olarak hesaplamaktadır. Bu ortalamadan yola çıkarak, genel birim değer endeksindeki değişimi alt ürün gruplarının yaptığı katkıların aritmetik toplamı olarak yazmak mümkün görünmemektedir. Bu nedenle, ürün gruplarının katkıları basit bir yöntem kullanılarak tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Çalışmada kullanılan yöntem, ürün gruplarının genel endeksteki değişime yaptığı katkıları yaklaşık olarak hesaplamaktadır. Ekonomi Notları 5

6 endekslerin ağırlıklı aritmetik ortalamasına karşılık gelmektedir. Buradan hareketle, fiyattaki yüzde değişimi ve alt ürün kalemlerinin yaklaşık katkısını veren aşağıdaki ifadeye kolayca ulaşılabilmektedir: I p t = i=1 w i,t 1 p i,t. (1) Yukarıdaki eşitlikte I alt kalem sayısını, p t genel fiyat seviyesindeki yüzde değişimi, p i,t ise i alt kalemindeki t 1 döneminden t dönemine olan yüzde değişimleri ifade etmektedirler. w i,t 1, i alt kaleminin t 1 döneminde cari ihracat veya ithalattaki payını göstermektedir. Bu durumda, w i,t 1 p i,t terimi i alt kaleminin t zamanındaki fiyat değişimine (p t ) yüzde puan olarak katkısına karşılık gelmektedir. Altın hariç ihracat veya ithalat birim değer endeksinin bir önceki yılın aynı ayına göre yüzde değişimine, enerji fiyatları ile paritedeki değişimin katkısını ayrı ayrı hesaplayabilmek için iki alt sektör veya kalem oluşturulmuştur. Bunlar enerji ihracatı (ithalatı) ve altın ve enerji hariç ihracat (ithalat) alt kümeleridir. Çalışmanın geri kalanında, altın ve enerji hariç ihracat (ithalat) için çekirdek ihracat (ithalat) ifadesi de kullanılmaktadır. Enerji kalemine ilişkin birim değer, miktar ve değer endekslerine ilişkin veriler mevcut olduğundan, bu kalemin katkısı (w e,t 1 p e,t ) yukarıda açıklandığı gibi kolayca hesaplanabilmektedir. Çekirdek ihracatın (ithalatın) genel fiyatlardaki değişime yaptığı katkı w c,t 1 p c,t ifadesi ile hesaplanmaktadır. Bununla birlikte, çekirdek ihracat ve ithalat daha önce de belirtildiği gibi değişik para birimlerinde yapılmaktadır. İlgili para birimlerinde yapılan ihracat ve ithalatın cari değerleri bilinmekle birlikte miktar ve değer endekslerine ilişkin bir veri mevcut değildir. Paritedeki değişimin etkisini ayrıştırmak için çekirdek ihracat (ithalat) fiyatlarındaki değişim (p c,t ), her bir para birimi cinsinden fiyatlardaki değişim ile ilgili para birimi başına düşen ABD dolarındaki değişimin ağırlıklı ortalaması olarak J p c,t = j=1 v j,t 1 e j,t + d t (2) eşitliği yardımıyla elde edilmektedir. Bu eşitlikte, J kaç tane farklı para birimi kullanıldığını, e j,t, t zamanında ilgili para biriminin ABD doları cinsi değerindeki yıllık değişimi, v j,t 1, t 1 döneminde j para biriminin cari çekirdek ihracat veya ithalattaki payını ve d t ise kullanılan para birimleri cinsinden fiyatlardaki değişimleri de içeren kırıntı terimidir. (2) numaralı eşitliğin sağ tarafındaki para birimlerinin dolar değerindeki değişimlerin ağırlıklı ortalamasını veren ilk terim parite etkisini göstermektedir. Enerji fiyatlarındaki ve paritedeki yıllık değişimlerin altın hariç birim değer endekslerine ne kadar yansıdığını hesaplamak için, sadece enerji ile altın ve enerji hariç kalemleri kullanmak Ekonomi Notları 6

7 yeterli olacaktır. Enerji fiyatındaki yıllık değişimin, enerjinin altın hariç ihracat veya ithalattaki payı ile çarpımı bu kalemin yüzde puan olarak katkısını verecektir. Benzer şekilde, paritedeki yıllık değişimin altın ve enerji hariç ihracatın veya ithalatın altın hariçteki payı ile çarpımı paritenin yüzde puan olarak katkısını verecektir. Paritedeki yıllık değişim, her bir para biriminin ABD doları cinsinden değerinde meydana gelen yıllık değişimlerin ilgili para birimlerinin altın ve enerji hariç kalemindeki payları ile ağırlıklandırılması sonucu elde edilmektedir. 4. Bulgular Önceki bölümde elde edilen (1) ve (2) numaralı eşitliklerin yardımıyla birim değer endekslerindeki yıllık değişime, enerji fiyatları ve paritedeki değişimin katkıları 2004 Ocak Ocak dönemi için hesaplanmıştır. 3 Adı geçen dönemde altın hariç ihracat (ithalat) fiyatlarındaki yıllık değişimin ortalaması yüzde 4,5 (5,0) civarında gerçekleşirken enerji fiyatlarının ve paritenin ortalama katkısı sırasıyla 0,3 (2,1) ve 0,8 (0,6) puan olmuştur. Yıllık değişiminin 12 aylık hareketli ortalamasına bakıldığında, ihracat birim değer endeksi 2005 Ocak tan başlayarak 2009 Nisan a kadar, artış hızı farklılık göstermekle beraber genel olarak yükselmiştir (Grafik 7). 4 Söz konusu dönemde, birim değer endeksindeki 12 aylık ortalama değişimlerin yüzde 2,1 ile yüzde 22,8 arasında değiştiği gözlenmiştir. Bu değerlerin ortalaması ise yüzde 10,4 lük bir artışa işaret etmektedir. Bu artışın yaklaşık 2,7 puanı ABD dolarının, Türkiye nin ihracatını gerçekleştirdiği diğer para birimleri karşısında değer kaybetmesinden kaynaklanmaktadır. İlgili dönemde, enerji fiyatlarındaki yükselmenin katkısı ise ortalama 0,9 puan olarak bulunmuştur. Geri kalan 6,8 puanlık katkı ise diğer ürünlerin fiyatlarında meydana gelen değişiklikleri yansıtmaktadır Mayıs tan itibaren, küresel finansal krizin olumsuz etkileri 12 aylık ortalamalar üzerinde belirginleşmeye başlamış ve ihracat fiyatlarının değişim oranı sıfırın altına inmiştir. Bu durum 2010 yılının Temmuz ayına kadar devam etmiştir. Bu dönemdeki değişimlerin ortalaması yüzde -10,0 olurken, parite etkisi ortalama -2,5, enerji fiyatları etkisi ise -1,3 puan civarında gerçekleşmiştir. Takip eden aylarda, özellikle diğer fiyatlardaki artışın yaptığı görece büyük katkıyla ihracat birim değer endeksi 2012 Temmuz a kadar artış eğilimini sürdürmüştür. Sonraki dönemlerde ise birim değer endeksinin azaldığı ve arttığı dönemlerin olduğu görülmektedir. 3 Veri başlangıcı 2003 Ocak olduğu için, yıllık değişime katkılar en erken 2004 Ocak tan itibaren hesaplanabilmektedir aylık ortalamalar kullanıldığında, analiz başlangıç tarihi en erken 2005 Ocak olmaktadır. Ekonomi Notları 7

8 Sayı: / 14 Mayıs 2015 Grafik 7 İhracat Birim Değer Endeksindeki Yıllık Yüzde Değişime Katkılar (12 Aylık Hareketli Ortalama, Yüzde Puan) Enerji Fiyatı Etkisi Parite Etkisi Diğer Etkiler Altın Hariç İhracat Fiyatı (% Değişim) Grafik 8 İthalat Birim Değer Endeksindeki Yıllık Yüzde Değişime Katkılar (12 Aylık Hareketli Ortalama, Yüzde Puan) Enerji Fiyatı Etkisi Parite Etkisi Diğer Etkiler Altın Hariç İthalat Fiyatı (% Değişim), TCMB, TCMB İthalat birim değer endeksindeki yıllık değişimin 12 aylık hareketli ortalaması 2005 Ocak tan 2009 Mayıs a kadar sıfırın üzerinde seyretmiştir (Grafik 8). Adı geçen dönemde en yüksek değişim oranı yüzde 23,6, en düşük oran ise yüzde 2,6 olarak gerçekleşmiştir. Ortalama değişim oranı yüzde 11,1 olurken enerji fiyatlarındaki ve paritedeki değişimin katkıları sırasıyla 4,9 ve 2,1 puan olarak gerçekleşmiştir. Enerji fiyatlarının katkısı, paritenin katkısının iki katından daha fazla olmuştur Haziran ayından itibaren, küresel finansal krizin etkileri 12 aylık hareketli ortalamalarda belirginleşmeye başlamış ve fiyat düşüşleri gözlenmiştir Haziran ve 2010 Temmuz döneminde, ithalat birim değer endeksindeki değişimin ortalaması yüzde -3,9 seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu değişime enerji fiyatlarındaki değişimin katkısı -1,7 puan olurken paritedeki değişimin katkısı -1,0 puan olmuştur yılı Temmuz ayından sonra ithalat birim değer endeksi tekrar artış eğilimine girmiş ve artış hızı özellikle enerji fiyatlarının ve diğer fiyatların yaptığı katkıyla yüzde 15 lere kadar yükselmiştir. Bu dönemde parite etkisi görece sınırlı kalmıştır. İthalat birim değer endeksinin bu dönemde ve sonraki aylardaki hareketi incelendiğinde, enerji fiyatlarındaki değişimin son derece belirleyici bir rol oynadığı dikkat çekmektedir. Ayrıca Türkiye nin ithalatta kullandığı para birimlerinin ABD doları karşında değer kaybetmesi veya kazanması sonucu ortaya çıkan parite etkisinin de ithalat birim değer endeksi üzerinde bazı dönemlerde önemli bir etki yaptığı ortaya çıkmaktadır. İhracat birim değer endeksinde enerji fiyatlarına göre daha baskın olan parite etkisinin ithalat birim değer endeksinde daha geri planda kaldığı görülmektedir. Ekonomi Notları 8

9 Sayı: / 14 Mayıs 2015 Grafik 9 İhracat Birim Değer Endeksindeki Yıllık Yüzde Değişime Katkılar (Yüzde Puan) Grafik 10 İthalat Birim Değer Endeksindeki Yıllık Yüzde Değişime Katkılar (Yüzde Puan) Enerji Fiyatı Etkisi Parite Etkisi Diğer Etkiler Altın Hariç İhracat Fiyatı (% Değişim) Enerji Fiyatı Etkisi Parite Etkisi Diğer Etkiler Altın Hariç İthalat Fiyatı (% Değişim), TCMB, TCMB Son dönemlerde, özellikle 2014 yılının ilk yarısından sonra gerek petrol fiyatlarında gerekse de avronun ABD doları karşısındaki değerinde önemli düşüşler gerçekleşmiştir. Bu nedenle ihracat ve ithalat birim değer endekslerindeki değişim oranlarını ortalamalar yerine ilgili aydaki yıllık değişimi kullanarak 2014 yılı başından itibaren incelemek faydalı olacaktır. Bu dönemde hem ihracat hem de ithalat fiyatlarının genelde aşağı yönlü hareket ettiği görülmektedir (Grafik 9 ve 10). Paritenin, her iki endeksteki değişime katkısı yılın ilk yarısında artı yönlü olurken, Ağustos ayından itibaren eksiye düşmüş ve bu yönde artarak devam etmiştir. Ağustos ayından sonraki dönemde, enerji fiyatlarının her iki endeksteki değişime katkısının da eksi yönde olduğu ve bu eksi katkının zamanla arttığı gözlenmektedir Ağustos Ocak döneminde ihracat birim değer endeksindeki yıllık düşüş ortalama yüzde 3,6 civarında olurken paritedeki değişimin katkısı 3,5 puan enerji fiyatlarındaki değişimin katkısı ise 0,9 puan civarında gerçekleşmiştir. Aynı dönemde diğer fiyatlardaki değişimden ise 0,8 puanlık artış yönünde katkı gelmiştir. Ağustos 2014 ten sonraki aylarda ihracat fiyatlarındaki değişimde en büyük belirleyicinin parite olduğu görülmektedir. Adı geçen dönemde ithalat birim değer endeksindeki ortalama yıllık değişim ise yüzde -5,9 civarında gerçekleşmiştir. Enerji fiyatlarındaki değişimin ortalama katkısı -3,6 puan olurken paritenin ortalama katkısı -2,6 puan olmuştur. Bu dönemde ithalat fiyatlarını en çok enerji fiyatlarının daha sonra ise paritenin etkilediği görülmektedir. Diğer fiyatlardaki değişim ise geri planda kalmaktadır. Ekonomi Notları 9

10 Çalışmanın niceliksel bulguları Tablo 1 de özetlenmektedir Ocak Ocak döneminde, ihracat birim değer endekslerindeki yıllık değişime katkı açısından paritenin enerji fiyatlarına göre daha belirleyici bir rol oynadığı görülmektedir. İthalat birim değer endekslerindeki değişime katkılar incelendiğinde ise enerji fiyatlarının pariteye göre üç kattan daha fazla bir katkı sağladığı görülmektedir. Tablo 1: Birim Değer Endekslerindeki Ortalama Yıllık Yüzde Değişime Katkılar (Yüzde Puan) 2004 Ocak Ocak 2014 Ağustos Ocak İhracat İthalat İhracat İthalat Ortalama Yıllık Yüzde Değişim 4,5 5,0-3,6-5,9 Enerji Katkı 0,3 2,1-0,9-3,6 Parite Katkı 0,8 0,6-3,5-2,6 Son dönemlerde özellikle 2014 Ağustos Ocak döneminde dış ticaret birim değer endekslerindeki yıllık değişimler çok büyük oranda parite ve enerji fiyatları tarafından belirleniyor görünmektedir (Tablo 1). Bu dönemde, ihracat (ithalat) birim değer endeksindeki ortalama yıllık değişime en büyük katkıyı parite (enerji fiyatları) yapmaktadır. 5. Sonuç Dış ticaret birim değer endeksleri, dış ticarete konu olan ürünlerin fiyatlarını ve bu fiyatlarda meydana gelen değişiklikleri yansıtan en temel göstergelerdir. Türkiye nin dış ticaret birim değer endeksleri, döneminde değişik oranlarda artış ve azalışlar sergilemişlerdir. Bu çalışma Türkiye nin altın hariç ihracat ve ithalat birim değer endekslerinde gözlenen bu değişimlerin kaynağını incelemektedir. Bu bağlamda, enerji fiyatları ve paritedeki değişimlerin ne kadar etkili olduğu niceliksel olarak incelenmiştir. Elde edilen bulgular, gerek ihracat gerekse de ithalat fiyatlarındaki hareketlere enerji fiyatları ve paritenin önemli katkı sağladığını göstermektedir. Paritedeki değişimler, ihracat fiyatlarının yıllık yüzde değişimi üzerinde enerji fiyatlarına göre daha belirleyici bir rol oynamaktadır. Enerji fiyatlarındaki değişimler ise ithalat fiyatlarının yıllık değişimine pariteye göre daha fazla katkı sağlamaktadır. Son dönemlerde gerek paritenin gerekse de enerji fiyatlarının altın hariç dış ticaret birim değer endekslerindeki değişimleri açıklama gücü önemli ölçüde yükselmiştir. Özellikle 2014 Ağustos Ocak döneminde dış ticaret fiyatlarındaki yıllık değişimlerin neredeyse tamamen enerji fiyatları ve parite tarafından belirlendiği görülmektedir. Bu gözlemler, enerjinin ve ABD doları dışındaki para birimlerinin (özellikle avronun) Türkiye ihracat ve ithalatındaki paylarını ve ilgili fiyatlardaki değişimlerin büyüklüğünü yansıtmaktadır. Ekonomi Notları 10

11 Türkiye nin enerji ithalatının büyüklüğü ile dünya enerji fiyatlarındaki değişimin hızlı bir şekilde fiyatlara yansıdığı dikkate alındığında, enerji fiyatlarındaki bir artışın (azalışın) dış ticaret dengesine eşzamanlı olarak olumsuz (olumlu) bir katkı sağlayacağı görülmektedir. Öte yandan Türkiye nin, ABD doları dışındaki para birimleri cinsinden yaptığı ihracat ile ithalat arasındaki farkın nispeten yakın olduğu dikkate alındığında paritedeki değişimlerin dış ticaret dengesi üzerindeki etkisinin sınırlı kalacağı düşünülmektedir. Bununla birlikte, toplam etkilerin ne yönde olacağını öngörebilmek için miktar değişimlerinin de bilinmesi gerekecektir. Kaynakça: Aldan, Altan ve Murat Üngör (2011), Dönemi Dış Ticaret Fiyat Artışlarının Sektörel Kaynakları, TCMB Ekonomi Notları, No: 11/18. Eren, Okan ve Mustafa Kılınç (2014), Türkiye Dış Ticaretinde Reel ve Cari Dengelenme, TCMB Ekonomi Notları, No: 14/21. Yükseler, Zafer (2015), Döviz Kuru Parite Değişimi ve Petrol Fiyatlarındaki Düşüşün Cari İşlemler Dengesine Etkisi, Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil etmeyebilir.burada yer alan metnin tamamının başka bir yerde yayımlanabilmesi için TCMB den yazılı izin alınması gerekmektedir. Görüş ve öneriler için: Editör, Ekonomi Notları, TCMB İdare Merkezi, İstiklal Cad, No: 10, Kat:15, 06100, Ulus/Ankara/Türkiye. Ekonomi Notları 11