AZERBAYCAN EKONOMİSİ

Transkript

1 AZERBAYCAN EKONOMİSİ MAKRO EKONOMİK VE SEKTÖREL ANALİZ Dr. Osman Nuri ARAS Q A F Q A Z Ü N İ V E R S İ T E S İ K A F K A S Y A A R A Ş T I R M A L A R I M E R K E Z İ Y A Y I N L A R I N O : 2

2

3 AZERBAYCAN EKONOMİSİ MAKRO EKONOMİK VE SEKTÖREL ANALİZ Redaktör Dr. Cihan BULUT Dizgi Sahib Kazımov Qafqaz Üniversitesi Yayın Komisyonunun 05 sayılı tarihli teklifi ve İdare Heyeti nin tarih, 2003/10.02 sayılı kararıyla üniversite Kafkasya Araştırmaları Merkezi yayını olarak basılmasına karar verilmiştir. ISBN: Q Qafqaz University

4

5 Ö N S Ö Z 35 yılı aşkın bir süre Azerbaycan yönetiminde birinci derecede söz sahibi olan Haydar Aliyev in ifade ettiği gibi Azerbaycan son 12 yılda azap ve eziyetli, ancak şerefli bir dönem yaşamıştır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve bütün dünyada 1980 li yılların ortalarında başlayarak devam eden sosyal ve siyasal sürecin kaçınılmaz bir sonucu olarak Azerbaycan, 18 Ekim 1991 de bağımsızlığını elde etti yılında elde edilen bağımsızlık tıpkı 1918 yılında elde edilen bağımsızlık gibi verilen şehitler, akıtılan kanlar sonucunda kazanıldı. Böylece Azerbaycan bağımsız bir devlet olarak, 20. yüzyılın sonunda, tarih sahnesinde uluslararası ekonomik ve politik denge unsuru olmaya başladı. Azerbaycan da, geçen oniki yıllık süre içerisinde, ekonomi liberal bir bakış açısıyla serbest piyasa şartlarına göre yeniden yapılandırılmaya çalışıldı. Yeniden yapılanma süreci, hem reel piyasalara hem de mali piyasalara yönelik oldu. Bölgeye yönelik yabancı yatırımların ilk durak noktası olan Azerbaycan ın özellikle enerji sektörüne yabancı sermaye yatırımları başarılı şekilde devam etmektedir. Kısaca Azerbaycan ın geçen bu sürede siyasi, sosyal ve ekonomik bağımsızlık ve kalkınma açısından olumlu anlamda önemli mesafe aldığı görülmektedir. Gelinen nokta dikkate alındığında, daha çok ve önemli adımların atılması gerekmektedir. Gereken hukuki ve idari düzenlemelere rağmen uygulamaya ve ekonomik göstergelere yansıyan olumlu gelişmelerle 21. yüzyılda Azerbaycan dünyanın gelişmiş, sivil, güçlü bir devleti olmaya namzettir. Bu eser ile, Azerbaycan da görev yaptığım dört yılı aşkın süre içerisinde Azerbaycan ekonomisi ile ilgili bilgi birikimimi bir araştırma kitabı haline getirmeye çalıştım. Çalışma süresince başta Qafqaz Üniversitesi nin öğretim kadrosu olmak üzere Azerbaycan lı ve Türkiye li bir çok akademisyenin desteğini gördüm. Bu çerçevede, çalışmaya katkılarından dolayı Öğr. Gör. Hezi Eynalov, Öğr. Gör. Nesimi Kamalov, Dr. Cihan Bulut ve Dr. Ayhan Erdal, Öğr. Gör. Dilare Elmaya ve katkıda bulunan başka herkese teşekkür ederim. Tabii çalışma süresinde maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen eşime ve biricik oğluma da teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmanın Azerbaycan ekonomisine ilgi duyan herkese faydalı olması temennisiyle. Dr. Osman Nuri ARAS aras@qafqaz.edu.az Bakü-2003 i

6 G E N E L B İ L G İ L E R Resmi Adı : Azerbaycan Cumhuriyeti Başkenti : Bakü Kuruluş Tarihi : 28 Mayıs 1918 Bağımsızlık Tarihi : 18 Ekim 1991 Önemli Şehirleri : Bakü, Gence, Sumgayıt, Mingeçevir, Alibayramlı, Şeki, Lenkeran. Yönetimi Biçim : Cumhuriyet Resmi Dili : Azerbaycan Dili Yüzölçümü : km 2 Para Birimi : Manat Para Birimi Paritesi : 1 $ = 4920 Manat (2003) Nüfusu : Nüfus Yoğunluğu : 94.7 (kişi/km 2 ) Ortalama Ömür : 72 Dinler : Müslüman %93.5, Rus Ortodoks %2.4, Ermeni Ortodoks %2.3, Diğer %1.8 Coğrafi Koordinatları : Doğu Meridyeni, Kuzey Meridyeni Komşuları : Güneyde 756 km İle İran ve 13 km ile Türkiye, Kuzeyde 390 km ile Rusya, Kuzeybatıda 480 km ile Gürcistan ve Batıda 1007 km ile Ermenistan. Büyük Gölleri : Dünyanın en büyük gölü Hazar Denizi (Yüzölçümü km 2, derinliği 1025 m), Sarısu, Ağgöl, Ağzıbirçala, Mehman, Büyükşor, Hacıkabul. Adalar : Pirallahi, Çilov, Karazira, Büyükzira Nehirler : Kür, Aras, Alazani, Samur, Terter, Kanık, Genceçay ve Beylegan. ii

7 İ Ç İ N D E K İ L E R GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM... 3 AZERBAYCAN EKONOMİSİNİN DEĞİŞİM SÜRECİ Bağımsızlık Öncesi Dönem Sovyetler Birliği ve Sonu Sovyetler Birliği nde Azerbaycan Bağımsızlık Sonrası Birinci Dönem ( ) Bağımsızlık Sonrası İkinci Dönem ( ) Bağımsızlık Sonrası Üçüncü Dönem (2001 ve Sonrası) Değişim Sürecinin Genel Değerlendirmesi İKİNCİ BÖLÜM MAKRO EKONOMİK ANALİZ Gayri Safi Milli Hasıla Enflasyon İstihdam Özelleştirme Devlet Bütçesi Döviz Kuru Dış Ticaret Dış Borçlar Çevre ve Ekoloji Nüfus ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SEKTÖREL ANALİZ Sanayi Tarım ve Hayvancılık iii

8 iv 3.3. Hizmetler Eğitim Sağlık Turizm Finans Bankacılık Sigortacılık Menkul Kıymetler Borsası Ulaşım (Nakliyat) ve Haberleşme Deniz Yolu Ulaşımı Kara Yolu Ulaşımı Demir Yolu Ulaşımı Hava Yolu Ulaşımı Boru Hattı Ulaşımı Haberleşme Yeni İpek Yolu Projesi İnşaat DÖRDÜNCÜ BÖLÜM HAZAR ENERJİ KAYNAKLARININ EKONOMİK ÖNEMİ Petrol ve Doğal Gaz Potansiyeli Petrol ve Doğal Gaz Anlaşmaları Asrın Anlaşması: Azeri - Çırak - Güneşli Yatakları Anlaşması "Karabağ" Yatağı Anlaşması "Şahdeniz" Yatağı Anlaşması Eşrefi Dan Ulduzu Yatağı Anlaşması Lenkeran-Deniz Talış-Deniz Yatakları Anlaşması "Yalama" Yatağı Anlaşması Abşeron Yatağı Anlaşması Nahçıvan Yatağı Anlaşması Oğuz Yatağı Anlaşması Kürdaşı Kirgan Arazdaşı Yatakları Anlaşması İnam Yatağı Anlaşması Alov - Şark - Araz Yatakları Anlaşması Yanan Tava - Ateşgah - Muğan Deniz Yatakları Anlaşması Zafer - Meşel Yatakları Anlaşması

9 Lerik Deniz - Savalan - Dalga Cenub Yatakları Anlaşması Karadaki Yataklar Üzere Anlaşmalar Yıllarında Yapılan Anlaşmalar "Güneybatı Kobustan" Yatağı Anlaşması Muradhanlı - Caferli - Zerdab Yatakları Anlaşması Kürsengi Karabağlı Yatakları Anlaşması Padar - Harami Yatakları Anlaşması Hövsan - Zığ Yatakları Anlaşması Kalameddin - Mişovdağ Yatakları Anlaşması Şirvan Kurovdağ Yatağı Anlaşması Pirsaat Yatağı Anlaşması Petrol ve Doğal Gaz Üretimi Petrol ve Doğal Gaz Sektörüne Yapılan Yabancı Yatırımlar Petrol İhraç Miktarı ve Gelirleri Boru Hatları Bakü-Novorossiysk Petrol Boru Hattı Bakü-Supsa Petrol Boru Hattı Bakü-Tiflis Ceyhan Petrol Boru Hattı Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı BEŞİNCİ BÖLÜM EKONOMİDE HOLLANDA SENDROMU Hollanda Sendromu Azerbaycan da Hollanda Sendromu ve Ötesi ALTINCI BÖLÜM İKTİSAT POLİTİKALARI Para Politikası Maliye Politikası Döviz Kuru Politikası v

10 YEDİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN IN DÜNYA EKONOMİSİNE ENTEGRASYON SÜRECİ 203 vi 7.1. Entegrasyon Düzeyi Uluslararası Ekonomik Kurumlarla İlişkiler IMF İle İlişkiler Dünya Bankası İle İlişkiler Bölgesel Ekonomik İlişkiler Bağımsız Devletler Toğluluğu Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ekonomik İşbirliği Teşkilatı GUÖAM Türk Ekonomik Birliği Düşüncesi Entegrasyonun Perspektifi SEKİZİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN DA YABANCI YATIRIMLAR VE YATIRIM POTANSİYELİ Yabancı Yatırımlar Yatırım İklimi Yatırım Potansiyeli Yatırım Alanları Tarım ve Gıda Kimya-Sanayii Hafif İmalat Sanayi İnşaat ve Turizm Ulaşım DOKUZUNCU BÖLÜM AZERBAYCAN-TÜRKİYE EKONOMİK İLİŞKİLERİ Ekonomik İlişkilerin Hukuki Temelleri Tarım Alanında İşbirliği Sanayi Alanında İşbirliği Standartlar Alanında İşbirliği

11 Enerji Sektöründe İşbirliği Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Turizm Sektöründe İşbirliği Madencilik Sektöründe İşbirliği Eğitim Sektöründe İşbirliği Ulaşım Sektöründe İşbirliği Gümrük İşbirliği TİKA nın Faaliyetleri Ticari İlişkiler Türkiye Sermayesinin Azerbaycan daki Etkinliği Yeni Dönem SONUÇ VE ÖNERİLER 258 YARARLANILAN KAYNAKLAR 271 vii

12 viii

13 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz GİRİŞ Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve bütün dünyada 1980 li yılların ortalarında başlayarak devam eden sosyal ve siyasal sürecin kaçınılmaz bir sonucu olarak, dünyanın en eski üretim ve medeniyet merkezlerinden biri olan, 86.6 bin kilometrekare yüzölçümü ve 8 milyonu aşkın nüfusu ile Güney Kafkasya nın doğusunda Hazar Denizi nin sahilinde yerleşen Azerbaycan, 18 Ekim 1991 de bağımsızlığını elde etti. Bu objektif tarihi gerçek SSCB nin dağılması, Komünist Parti nin tarih sahnesinden çekilmesi ve sonuçta birlik üyesi cumhuriyetlerin her birinin bağımsız bir devlet olmaları ile sonuçlandı. Böylece bağımsız bir devlet olarak Azerbaycan, 20. yüzyılın sonunda, tarih sahnesinde uluslararası ekonomik ve politik denge unsuru olmaya başladı. Denge unsuru olmanın kalıcılığı açısından geçiş süreci yaşayan Azerbaycan'ın, ekonomik kalkınmasını gerçekleştirerek, siyasi bağımsızlık ve istikrarın yanı sıra ekonomik bağımsızlık ve istikrara da tam olarak ulaşması gerekmekteydi. Bunun için geçiş sürecini yaşayan diğer ülkelerde olduğu gibi siyasi ve sosyal olduğu kadar ekonomik olarak da karşılaşılan sorunlar gidermeliydi. Karşılaşılan sorunlar daha çok yapısal karakter taşıdığından, öncelikle ülke ekonomisinin kendi başına ayakta durabileceği şekilde yeniden yapılanması gerekmekteydi. Ülkede onbir yılı aşkın süre içerisinde yapılmaya çalışılan; ekonominin liberal bir bakış açısıyla serbest piyasa şartlarına göre yeniden yapılandırılmasında mesafe almak olmuştur. Yer altı kaynakları bakımından zengin bir potansiyele sahip olan Azerbaycan'ın ekonomik açıdan en önemli zenginliği, üretimi diğer kaynaklara göre birinci sırada yer alan enerji kaynağı olarak petrol ve doğal gazdır. Dolayısıyla yapısal dönüşümün gerçekleştirilmesinde, sahip olunan enerji kaynaklarının en etkin biçimde kullanılması hayati önem taşımaktadır. Geçiş sürecindeki ekonomilerde devletin müdahalesi olmadan sermaye birikiminin karşılanması ve sermayenin en verimli alanlara yönelmesi gerçekleşmemektedir. Dolayısıyla ekonomide istikrarı sağlamada serbest piyasa ekonomisindeki "görünmez el"in yanı sıra, ikinci bir "el" olarak devlet de ekonomide yer almaktadır. 1

14 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras İktisadi kararları alma ve uygulama açısından önem arzeden siyasi istikrar, Azerbaycan'da Haydar Aliyev'in iktidara gelmesiyle sağlanmıştır. Azerbaycan'daki güçlü iktidar, ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi için önemli kararlara imza atmıştır. Gerçekten de Azerbaycan, yıkılan Sovyetler Birliği'nin ardından yaptığı anlaşmalarla, tarihi bir fırsatı hem siyasi bağımsızlık hem de ekonomik bağımsızlık 1 açısından yakalama imkanına sahip olmuştur. Zira Azerbaycan ın yapısal dönüşümünün gerçekleştirilmesinde en önemli kaynak olan enerji kaynakları ile ilgili önemli anlaşmalar bu dönemde imzalanmıştır. Petrol anlaşmalarında öngörülen yatırım miktarı toplamı 60 milyar $ civarındadır. Petrol satışından elde edilen gelirler ise, geçen süre içerisinde, bazı sosyal ve ekonomik problemlerin çözümünde anahtar olmuştur. Bu çalışmada akademik bir bakış açısıyla dönüşüm sürecini yaşamakta olan Azerbaycan ekonomisinin genel değerlendirmesi, sektörel analizi, ekonomi politikaları, uluslararası ekonomi ile entegrasyon düzeyi, yabancı yatırım düzeyi ile yatırım iklimi ve yatırım imkanları ele alınacaktır. Ayrıca Azerbaycan-Türkiye arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilere de gene, hatlarıyla yer verilecektir. 1 Küreselleşme sürecinin yaşandığı günümüzde, ekonomik bağımsızlığı mutlak anlamda düşünmemek daha doğru olacaktır. 2

15 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz BİRİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN EKONOMİSİNİN DEĞİŞİM SÜRECİ Eski dönemlerde ve Ortaçağda ülkeler arasında ekonomik ilişkiler, Akdeniz ve Karadeniz kıyılarındaki başlıca ticaret merkezleri aracılığıy-la gerçekleştirilirdi. Asya'nın içinden, Çin ve Hindistan'dan Akdeniz ve Karadeniz kıyılarına uzanan temel kervan yolları, özellikle "Büyük İpek Yolu" Azerbaycan topraklarından geçerdi. Doğu Avrupa'yı (Rusya dahil) ve Volga nehri boyunca alanları, Derbent geçidi aracılığıyla Güney Kafkasya, İran ve Merkezi Asya'ya bağlayan ünlü kervan yolu da yine Azerbaycan'dan geçmekteydi. Böylece ülke içinden geçen uluslar-arası kervan yolları dünya devletlerinin dikkatini eskilerden beri Azerbaycan'a yöneltmişti. Azerbaycan, Batı ile Doğu arasında "altın köprü" rolünü oynamaktaydı. Bu önemi dolayısıyla 19.yüzyılın başlarında, 1913 de Gülistan, 1928 de Türkmen Çay anlaşmaları ile Kuzey Azer-baycan ve Güney Azerbaycan olmak üzere ikiye ayrılarak Rusya ve İran tarafından işgal edilerek paylaşıldı Bolşevik ihtilalinden sonra 28 Mayıs 1918 tarihinde Mehmet Emin Resulzade başkanlığında kurulan "Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti" Türkiye tarafından derhal tanınmış; ancak ülkenin Nisan 1920 gecesi Ruslar tarafından işgali ile tarihe mal olmuştur. Azerbaycan, 1922 de Kafkasya Ötesi Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne katılmış, 1936 dan sonra ise Azerbaycan SSCB adını almıştır. Nihayet Rusya içinde kalan kuzey Azerbaycan, Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla tekrar bağımsızlığına kavuştu li yılların sonunda Mihail Gorbaçov tarafından uygulanan glasnost politikaları sonucunda çöken SSCB nin dağılmasıyla, Azer-baycan 1920 yılında henüz çiçeği burnunda kaybettiği istiklalini tekrar elde etti. Azerbaycan Parlamentosu 31 Ağustos 1991 de ülkenin bağım-sızlığını ilan 3

16 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras etmiş, 18 Ekim 1991 de ise Meclis Bağımsızlık Kanununu kabul emiştir. Bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, sadece Sovyet emperyaliz-minden kurtulmadı, aynı zamanda totaliter Sovyet rejiminden, ütopik komünist ideolojiden ve harp sanayi kompleksine hizmet eden bir eko-nomik yapıdan da kurtulmuş oldu. Azerbaycan ın ekonomik kalkınmasını ve dünya ekonomisine entegresini sağlayacak olan en kıymetli milli serveti, Azerbaycan Cum-huriyeti nin yeniden bağımsız bir devlet olarak dünya devletleri arasında yer almasıdır. Çünkü sadece bağımsız devlet olması halinde Azerbaycan halkı tarihinin, kaderinin, milli kimliğinin ve zengin tabii kaynaklarının sahibi olarak ekonomik kalkınmasını ve refahını sağlayabilecektir. Bu gün Azerbaycan Cumhuriyeti tam bağımsızdır, arazisinde hiçbir yabancı ülkenin askeri üssü yoktur, ayrıca milletin ve ülkenin stratejik problemlerinin milli menfaatler doğrultusunda çözümü devlet organlarının yetkisi altındadır. Elbette siyasi bağımsızlığın kazanılması milli ekonominin yapılan-masına temel teşkil etmektedir. Ancak, ülkenin sosyo-ekonomik duru-munu değerlendiren veriler bağımsızlığı değerlendirmek için temel olmamalıdır. Ekonomik kalkınma ve dünya ekonomisine entegre bakımından ikinci amil, Azerbaycan ın iklim şartları ile coğrafi şartları ve konumu-dur. Dünyanın on bir iklim kuşağından dokuzu Azerbaycan da vardır. Tarım ve turizmin gelişimine geniş olanaklar sağlayacak şekilde elverişli coğrafyaya, verimli toprak alanlarına, uzun kıyı şeridine, geniş yayla-lara, geniş ormanlara, güzel hava şartlarına sahiptir. Coğrafi konumu ile, Yeni İpek Yolu projesi diye adlandırılan yolun geçiş güzergahında olmasının yanı sıra Orta Asya ve Hazar enerji kaynaklarının dünya pazarlarına naklinin gerçekleştirilmesi sözkonusu olan hatların geçiş güzergahında bulunmaktadır. Azerbaycan'ın elverişli coğrafi konumunun, Avrupa ve Asya ülkeleri arasında ekonomik ve 4

17 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz politik ilişkilerin gerçekleştirilmesinde tarihi süreçte rol oynadığı görül-mektedir. Bağımsızlığını kazanarak Birleşmiş Milletler üyesi olan ve dünya ülkeleri ile siyasi, sosyal ve ekonomik olarak bağımsız ilişkiler kuran Azerbaycan'ın jeopolitik konumuna günümüzde de büyük önem veril-mektedir. Avrupa ile Asya'nın kavşağında bulunan Azerbaycan, tedricen Avrupa-Kafkasya-Asya nakliye koridorunu oluşturabilme ve tarihte olduğu gibi güçlü iletişim merkezine dönüşebilme imkanına sahiptir. Ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmede, sacayaklarından üçüncü-sü ise doğal kaynaklar yönü ile önemli bir zenginliğe sahip olmasıdır. Doğal kaynaklar bakımından zengin olan Azerbaycan'da kurşun, çinko, bakır, demir cevheri, barit, kobalt, arsenik, mermer, kireçtaşı, maden suyu, maden tuzu ve kaya tuzu kaynaklar arasında dikkat çekmektedir. Az miktarda altın ve gümüş gibi değerli madenler de bulunmaktadır 2. Azerbaycan'ın en önemli zenginliği ise, üretimi diğer kaynaklara göre birinci sırada yer alan petrol ve doğal gazdır. Azerbaycan'da petrol, Hazar Denizi'nde, Hazar Denizi'ne uzanan Abşeron yarımadasında, Kür nehri kıyılarında, Kobustan bölgesinde ve Gence yakınlarında bulun-maktadır. Petrolün büyük bir kısmı Hazar Denizi'nden sağlanmaktadır. Ticari üretimine başlandığı 140 yılı aşkın süreden beri anahtar bir rol oynayan petrol, günümüzde de ülkenin temel döviz kaynağı ve ihraç kapasitesinin dayandığı önemli kaynak durumundadır. Geçiş sürecinde ekonomik kalkınmanın gerçekleştirilme noktasın-da yukarıda ifade edilen sacayaklarına sahip olan Azerbaycan ın bağım-sızlığından bu yana geçen sürede ekonomik kalkınması, üç temel dönemden oluşmaktadır. Aşağıda Azerbaycan ın bağımsızlık öncesi dönemi ile 2 Mehemmedhesen Velili, Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Neşriyyatı, Bakı, 1993, s

18 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras birbirinden ayrıştırılabilecek üç temel dönem olarak, bağımsızlık sonrası değişim süreci incelenecektir Bağımsızlık Öncesi Dönem Sovyetler Birliği ve Sonu 18. yüzyılın başından beri Sovyet halkları, Büyük Petro, Lenin ve Gorbachev in adıyla özdeşleşen, üç büyük sosyoekonomik değişim geçirmiştir. Petro ile birinci değişim dalgasını geçiren Sovyet halkları bakımından ikinci önemli büyük değişim dalgası, 1917 Devrimidir. İlk kez 1905 te patlak veren devrim, 1917 de çarlık otokrasisini yerle bir etti. Kısa bir süre sonra Bolşevikler devrime el koydu ve Ruslar demok-rasi ile pazar ekonomisini reddetmeye zorlandı 3. Kapitalizmin henüz filizlenme halinde olduğu Sovyetler Birliği nde, siyasi mekanizmaya egemen olan entellektüel güçler merkezi planlama esasına dayalı bir ekonomik örgütlenme modeli olan Komünizmi uygulamaya koydular. Böylece yarım yüzyılı aşkın bir süre, Ruslar, kendilerini ve dünyanın kalan bölümünü totaliter diktatörlük ve merkezi planlama konusunda kitlesel bir deneye sokarken, uluslararası ve ulusal sınırlar ile kimlikler de, değişik biçimlerde Sovyetler Birliği tarafından yönlendirilen Leninist rejimlerden meydana gelen bir dünyanın varlığına göre biçimlendiril-meye çalışıldı 4. Sovyetler Birliği 1985 ten itibaren, yetmiş yılı aşkın bir süre önce önünde durdukları ve kaderlerini belirleyecek olan yol ayrımına yeniden gelmiş, yeni bir tarihi döneme girmiş oluyorlardı. Hem bir yönetim biçimi, hem de ideolojik bir sistem ve siyasi cazibe kutbu olarak Marksizm-Leninizm in çöküşüne şahit olundu. Tarihin tabii gelişim seyri ve diyalektiğin kuramları sosyalizmi temelinden sarstı, Maksist- Leninist öğretiği hayatla ve gerçekle ilişkisi bulunmayan bir 3 Daniel Yergin Thane Gustafson, Rusya 2011 ve Dünyadaki Yeri, (Çev: Özden Arıkan), Sabah Yayınları, İstanbul, 1994, s.1. 4 Ken Jowitt, Yeni Dünya Düzensizliği, (Çev: Levent Köker), Demokrasinin Küresel Yükselişi, (Der: Larry Diamond Marc F. Plattner), Yetkin Yayınları, Ankara, 1995, s.303.

19 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz sistem olarak reddetti. Bu durum yeryüzünün altıda birini kaplayan, hür dünyayı daima endişe ve korkuya gömen totaliter Sovyetler Birliği nde de kendini hissettirmeye başladı. Sosyalist sistemin sadece sanayileşme sürecinde başarılı olabildiği Sovyetler Birliği nde, zamanla ekonomide ortaya çıkan aşırı istihdam, yeni teknoloji üretilemeyişi, işsizliğe sebep olabileceği endişesiyle yeni teknolojilerin ithal edilmemesi, işletme yönetim ve organizasyonunda başarısızlık gibi nedenlerle ekonomi durgunluğa girmişti. Kalitesiz mal üretimi ile, büyüme hızında artış görülüyor gibi olsa da, aslında olan şey satılamayan mal stoklarının büyümesiydi. Üretim araçlarındaki kollektif mülkiyet, motivasyonu yok etmiş ve bu durum ekonomide verimliliği büyük ölçüde düşürmüştü. Ekonomide rekabetin olmayışı ve kalkınma stratejisinin kapalı bir ekonomik modele dayanması, işletmeleri tekno-lojik geriliğe itmişti. Tüketici tercihlerini ve kaynakların kıtlık derece-sini yansıtmayan idari fiyat sistemi kaynak dağılımını bozmuş, karabor-sayı, suistimalleri ve israfı büyük ölçüde arttırmıştı. Verimliliğin ön plana çıktığı dünyada sosyalizmin tıkanması ve merkezi planlamanın yetersiz kalmasıyla ekonomik dengesizlikler gözlenmeye başladı. ABD ile silah yarışına girilmesi ise yatırımları olumsuz şekilde etkileyerek, tarım sektöründe ve tüketim malları üretiminde gerilemeye neden ol-muştu 5. Sonuçta, uzay yarışlarına katılan bir toplum asgari geçim standartlarındaki bir hayat seviyesinden bile mahrum kalmıştı. Böyle bir ortamda, Sovyet komünizmi, süregelen sosyoekonomik durgunlukla reform arasında bir tercih yapma durumunda kalmıştı. Ancak mütevazı reformlar durgunluğu giderememiş, daha köklü bir reformun da komünist sistemi büyük ölçüde zayıflatmadan yapılmasının mümkün olmadığı 5 İsmail Özsoy, Dağıstan ın Sosyo-Ekonomik Tarihi, Kaynak Yayınları, İzmir, 1997, s.246; İsmet Ergün, Kollektivist Bir Sistemde Piyasa Ekonomisine Geçiş Sorunları, Türkiye Modeli ve Türk Kökenli Cumhuriyetlerle Eski Sovyet Halkları, Yeni Forum Yayınları, Ankara, 1992, s.109; Yergin Gustafson, ss

20 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras ortaya çıkmıştır 6. Çernenko nun Mart-1985 de ölme-sinden sonra yerine geçen ve en az Petro kadar sabırsız olan Mihail Gorbachev, Sovyet ekonomi sisteminin teşebbüs ruhunu öldürdüğünü, çalışmayı değil tembelliği teşvik ettiğini, dolayısıyla ekonomik açıdan ilerlemenin mümkün olmadığını hareket noktası alarak, Komünist Parti nin Şubat-1986 daki kongresinde dile gerdiği, Glastnost ve Perestroika politikaları ile sosyalist dünyanın, 21. yüzyılının eşiğinde ciddi değişiklik ihtiyacını karşılamaya çalışmıştır. Bu politikalarla ekonomik açıdan dışa açık serbest piyasa ekonomisi, politik açıdan ise çoğulcu demokrasi amaçlanmıştır: Perestroika, bazı ihtiraslı bireylerin veya bir liderler grubunun aklına esen bir heves değildir. Sosyalist toplu-mumuzda derin gelişme süreçlerinden kaynaklanan acil bir zorunluluktur. Bu toplum değişim için olgunlaşmış bulun-maktadır. Uzun zamandır değişimin hasretini çekmekteydi. Perestroika yı başlatmadaki herhangi bir gecikme yakın gelecekte, açık konuşmak gerekirse, ciddi sosyal, iktisadi ve siyasi bunalımlarla yüklü çok şiddetli bir ortama yol aça-bilirdi. 7 Gorbachev da Çinli dostları gibi, piyasa mekanizmasının kapita-lizm ile özdeşleştirilmesine karşı çıkıyor, piyasa toplumunun sosyalist (marksist) teoriyi geçersiz kılmayacağını ileri sürüyordu. Bazı temel değerlerden büyük tavizler vermemek kaydıyla, serbest piyasa siste-minin sosyalist topluma uyarlanmasına çalışılmış ve bunun toplumun tabiatını değiştirmeyeceği düşünülmüştür 8. Böylece Sovyet halkları, gerçekleştirilmesi kolay olmayan, üçüncü büyük sosyal reform dalgasına da maruz 6 Marc F Plattner, Demokrasi Anı, (Çev: Ergun Özbudun), Demokrasinin Küresel Yükse-lişi, (Der: Larry Diamond Marc F. Plattner), Yetkin Yayınları, Ankara, 1995, s Mikhail Gorbachev, Perestroika: New Thinking for Our Country and the World, New York, 1987, s.17 den naklen Mustafa Özel, Değişim ve Kriz, İz Yayıncılık, İstanbul, s Özel, s

21 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz kalmış oluyorlardı. Üçüncü değişim dalgasında Rusya, diktatörlükten demokrasiye, merkezdeki planlamacılar tarafından yürütülen ve paranın gerçek anlamda rol oynamadığı güdümlü ekonomiden serbest piyasa ekonomisine ve dört yüzyıllık bir imparatorluktan ulus devlete geçiş olmak üzere, aynı anda çok zor üç geçişi birden gerçekleştirilmesini gerektiren çok yoğun bir gündemle karşı karşıya kalmış oluyordu: Kapitalizmden sosyalizme geçmek kolaydır. Yumurtaları kırıp omlet yapmaya benzer. Ama sosyalizmden kapitalist bir rejim üretmek kolay değildir. Omletten çiğ yumurta çıkar-maya çalışmak anlamına gelir. 9 Peretroika ve Glastnost politikalarının etkisiyle 1986 da liberal ekonomik kavramlar kullanılmaya başlanmış, 1988 de piyasa, mülkiyet, işsizlik gibi kavramlar tartışılmaya başlanmıştır. Böylece özel teşebbüs formlarının yasallaştırılması bakımından radikal adımlar atılmıştır de mülkiyet hakları tanınmıştır. Aile çiftliklerinin kurulması, fabrikaların işçilere kiralanması, hisse senetlerinin çıkarılması, Batı lı firmalarla müşterek teşebbüslerin kurulması kabul edilmiştir 10. Gorbachev e göre, sosyalizmin ve sosyalist değerlerin yok olması anlamına gelmeyen Perestroika ve Glastnost politikaları beklenmedik sonuçlar doğurmuştur. Sovyet halklarının milliyetçilik duyguları ekono-mik açıdan refahtan önce özgürlüklerini düşünür bir biçimde harekete geçmiştir. Böylece 1990 da yapılan anayasa değişikliği ile Başkanlık sistemine geçilmiştir. 5 Şubat 1991 de anayasada yapılan değişiklikle Komünist Parti nin iktidar tekeline son verilerek, 19 Ağustos 1991 de de, demokratik açılıma son vererek, 9 Rusya Federasyonu Başkan adaylarından Vadim Bakatin in tarihli Hürriyet teki demecinden naklen Ergün, s İlhan Uludağ Salih Mehmedov, Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Türk Gruplarının Sosyo-Ekonomik Analizi Türkiye İlişkileri, TOBB Yayınları, İstanbul, 1992, s.28. 9

22 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras ülkenin felakete sürüklenişinin önüne geçmek üzere 11, Marksist-Leninist lerin yaptıkları darbe girişim-lerinin başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından Komünist Parti kapatıl-mıştır. 21 Aralık 1991 de ise Alma-Ata da yapılan zirve ile Bağımsız Devletler Topluluğu resmen ilan edilirken, SSCB de dağılmış oluyor-du 12. Öte yandan Proleterya diktatörlüğü nden, öncü parti den, doğru çizgi den ve demokratik merkeziyetçilik ten söz etmeksizin tasavvur edilemeyecek Leninizmin yok oluşu ile birlikte, dünya üzerinde ülke-lerin uzun süredir kullandıkları jeopolitik referans da çerçevesini değiştirmiş oluyordu Sovyetler Birliği nde Azerbaycan Sovyetler Birliği döneminde, bu ülkenin bir alt parçası niteliğini taşıyan Azerbaycan ın ekonomik örgütlenme biçimi ve işleyiş mekaniz-maları Sovyetler Birliği nin ekonomik stratejisi doğrultusunda şekillen-mişti. Sanayi tesislerinin tümü Sovyetler Birliği nin ihtiyacına göre kurulmuş, dev tesislerden meydana gelmekteydi. Sovyetler Birliği nde merkezi planlama doğrultusunda ülkeler arasında uzmanlaşma ve işbölü-müne gidilmişti. Bu çerçevede Azerbaycan ekonomisinin itici motor gücü niteliğindeki sanayii öteden beri petrol sanayii olmuştu. İhracatın genellikle rafine petrol ürünleri, makine ve tekstil ürünleriyle, şaraptan oluşan çok önemli bir kısmı Rusya ve Ukrayna gibi diğer Cumhuri-yetlerle gerçekleştirilirken, ithalatın da büyük kısmı yine bu Cumhuri-yetlerden alınan gıda ürünleriyle, rafine edilip yeniden ihraç edilmek üzere ithal edilen ham petrol ürünlerinden oluşmaktaydı Charles S. Fairbanks, Moskova Darbesinden Sonra, (Çev: Levent Köker), Demokrasinin Küresel Yükselişi, (Der: Larry Diamond Marc F. Plattner), Yetkin Yayınları, Ankara, 1995, s Atila Artam, Türk Cumhuriyetlerinin Sosyo Ekonomik Analizleri ve Türkiye İlişkileri,Sabri Artam Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, s.4,13; Uludağ Mehmedov, s Jowitt, s ; Plattner, s Azerbaijan, IMF Economic Review, Washington DC, May, 1992, s.3 10

23 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Henüz Sovyetler Birliği dağılmadan önce, uzmanlar siyasi bağım-sızlığa ekonomik bakımdan hazır olan iki cumhuriyetten biri olarak Azerbaycan ı işaret ediyorlardı. Elbette bu değerlendirme, ülkenin sadece doğal kaynaklarının zenginliğine değil, ülke ekonomisinin kal-kınma perspektifine de dayanıyordu. Zira Azerbaycan ın bütçe gelirleri, harcamalarından genelde fazlaydı. Üretilen milli gelir, tüketilen milli gelirden yüksek oluyordu 15. Ekonomik veriler dikkate alındığında Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan ın belirli bir kalkınma seviyesine ulaştığı görülmektedir. Ancak bu dönemde Azerbaycan ın kaybettikleri kazandıklarından daha çok olmuştur. Zira bu dönemde ekonominin planlamasının merkezde yapılması, ülke ekonomik şartlarının dikkate alınmaması sonucunu doğuruyordu. Bir çok ürün ya hammadde ya da ara mamul olarak ayrı ayrı birlik üyesi cumhuriyetlere ucuz fiyatla satılıyor, daha sonra da nihai ürün olarak yüksek fiyattan Azerbaycan a geliyordu. Diğer yandan Azerbaycan her zaman ülkeye gelir getiren petrol ve petrol ürünler, pamuk, tütün, şarap gibi ürünlerin ihracatçısı olmasına karşın, bu ürünlerin satışından elde edilen gelirler Birlik bünyesinde tek bir merkezde toplandığından dolayı, Azerbaycan öz servetlerinde mülkiyet hakkına sahip olmamış oluyordu 16. Azerbaycan ekonomisi Sovyetler Birliği bünyesinde yüksek ancak anlamlı olarak değerlendirilmeyecek bir kalkınma seviyesine ulaşmıştı. Bağımsızlık öncesi son yirmi yıllık dönemde Azerbaycan ekonomisinin kalkınması istikrarlı bir süreç takip etmemiştir. Örneğin, ülkede yıllarında ortalama ekonomik büyüme oranı %5.2 iken, yılları arasında %7.4 e yükselmiştir yılları arasında ise bu oran keskin bir azalma trendi göstermiştir. Ekonomi yıllarında ortalama %4.9, yıllarında ise %5-6 oranında küçülme kaydet-miştir da ise üretim hacmi 15 Azer Emiraslanov, Dövlet Müsteqilliyi ve Milli İqtisadiyyatın Formalaşması Problemleri, Meşveret Bülleteni, No:7(43), Oktyabr 2001, ss Emiraslanov, ss

24 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras mutlak olarak azalma gösterirken, 1990 da ise milli gelir %7 azalmıştır. Özellikle doğal kaynakların, ucuz ve bol işgücünün yoğun kullanımına dayanan enerji sektörü gibi alanlara ağırlık verilmiş olması, ekonomik yapıda krizler için elverişli ortamlar yaratmıştır. Yukarıdaki değerlendirmeler de dikkate alındığında Sovyetler Birliği nin dağılması sadece siyasi değil ekonomik şartlardan da kaynak-lanmıştır. Ayrı ayrı cumhuriyetlerden oluşan bir birliğin yönetimi sosyo-ekonomik kalkınmayı gerçekleştirme bakımından ciddi problemler yaratmaktaydı. Dünya ekonomisinden tecrit olan Sovyet ekonomisinin mevcut durumu, gelişmiş ülkelerin ötesinde gelişmekte olan ülkelerden bile geride kalıyordu 17. Sovyetler Birliği nin dağılmasının ardından Azerbaycan ın bağım-sızlığına yeniden kavuşması ile sona eren planlı ekonominin Azerbaycan ekonomisine miras koyduğu problemler şöyle sıralanabilir 18 : 1. Ekonomik yapının sağlıklı olmaması. 2. Üretim gücünün bölgesel ve sektörel dağılımının dengeli olmaması. 3. Üretilen malların hem kalitesinin düşük olması, hem de kişi başına düşen miktarının Sovyetler Birliği nden iki kat az olması lı yılların başlarında Azerbaycan da tüketimin sadece %50 si iç üretimden sağlanabilmiştir. 4. Ekonomik yapının sağlıklı olmaması sonucunda Azerbaycan ın dış ticaretinde 1980 li yılların sonlarında ihracat ithalattan %30-40 fazla olmuştur. Ekonomik bakımdan olumlu değerlendirilmesi gereken bu du-rum, ülkenin alan ve coğrafi kuruluşunun uygun olmaması bakımından istenmeyen bir durumdur. Şöyle ki, hammadde ve ara malların ihracatın %55-60 ını teşkil etmesi, genelde ise ithalat ve ihracatın %45-50 sinin Rusya ile gerçekleştirilmiş olması, daha sonra 17 Emiraslanov, s Rasim Hesenov, Azerbaycanın İqtisadi İnkişaf Paradigması ve İqtisadi Tehlükesizlik Konsepsiyasının Seçimi, Meşveret Bülleteni, No:7(43), Bakı, Oktyabr-2001, ss

25 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz ekonomik kalkınmanın dengesinin bozulmasına neden olmuştur. Azerbaycan ın yeniden siyasi bağımsızlığını kazanmasının, Sov-yetler Birliği nin dağılması öncesinde Azerbaycan ekonomisinde yaşa-nan olumsuz gelişmeler sonucu ekonomik krizin derinleştiği bir döneme rast geldiği görülmektedir Bağımsızlık Sonrası Birinci Dönem ( ) Bağımsızlık sonrası ekonomik kalkınma sürecinin doğru olarak değerlendirilebilmesi için özellikle bağımsızlığın kazanıldığı şartların ve bağımsızlığın elde edildiği ilk yıllarda yaşanan gelişmelerin dikkate alınması gerekir 19. Dolayısıyla yukarıda anlatılan bağımsızlığının kaza-nıldığı şartlarda Sovyet sisteminin Azerbaycan a bıraktığı problemlerle baş başa geçen ilk yıllar ve bu ilk yıllarda yaşanan gelişmeler ele alınacaktır: yılları siyasi bağımsızlığın elde edilmeye çalışıldığı dönemdir. Bu dönemde bağımsızlığı kazanmanın önündeki engellerle mücadele edilmiştir. Bu yılların ardından yılları birinci dönem olarak değer-lendirilebilir. 18 Ekim 1991 yılında Azerbaycan ın Devlet Bağımsızlığı Hakkında anayasa maddesinin kabul edilmesinden bu yana 12 yıl geçti. Bağımsızlığın kazanılması uğrunda verilen zor ve ağır mücadele dikkate alındığında, 18 Ekim 1991 tarihi Azerbaycan ın kalkınma sürecinde ne kadar önemli bir yer tuttuğu daha iyi anlaşılmaktadır. Elbette halkın yerine ikamesi mümkün olmayan bir milli serveti olan bağımsızlığının korunması ise onun elde edilmesinden kat kat ağır ve mürekkeptir. Bunu Azerbaycan ın bağımsızlık sonrası yaşadığı süreç bir daha açıkça ortaya koymaktadır. SSCB nin dağılması ile birlikte Azerbaycan da uzmanlaşma ve işbölümüne dayalı ekonomik yapılanma sona ermiş ve ülke, genel Pazar-larını kaybetmiştir. Hammadde, 19 Rasim Hesenov, ss

26 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras yarı-mamul, teçhizat-ekipman, pazar, finansman ve işletme yöneticiliği konularında eski merkezi planlamaya göre örgütlenilmesi nedeniyle bir çok tesiste üretimin durması veya üretimin atıl seviyede kalması söz konusu olmuştur. Eski SSCB deki işletmelerle ekonomik bağlantıların koparılması ve ülkenin diğer Cum-huriyetlerdeki pazar payını kaybetmesinin yanı sıra SSCB döneminde merkezden sağlanan sübvansiyonların da kesilmesiyle birlikte üretimde şok çöküşler yaşanmıştır. Ermenistan savaşı ve Çeçenistan sorunu ise, ülke sanayii için gereken ara malların ithal yollarının kapanmasına neden olmuştur. Sovyetler Birliği nin dağılması ile bağımsızlığına kavuşan Azer-baycan ın bağımsızlığını ebedileştirmesi için, önünde çözmesi gereken önemli sorunlar vardı. Zira 20. yüzyılın 80 li yıllarının sonlarında Azerbaycan halkı önemli bir bunalıma girmiş; yönetim zaafı, kanuni düzendeki aksamalar, etnik bağlamda ayrımcı oluşumlar ve halkın emeği ile kazanılan iktisadi ve entellektüel potansiyel gelişim yerine azalma sürecine girmişti. Bütün bu problemleri çözebilmek için, kendi içinde tutarlı ve çok yönlü iç ve dış siyasetin hazırlanması ve uygu-lanması, ülkenin doğal, teknik, ekonomik ve entellektüel potansiyelin-den, sosyal ve siyasal enerjisinde verimli şekilde istifade edilmesi gere-kiyordu 20. Ne var ki, Azerbaycan da çözülmesi gereken problemler açısından önemli adımlar atılamayınca, 1990 lı yılların başı Azerbaycan da ekono-mik durgunluğun ve bunalımın arttığı yıllar oldu. Bu dönemde siyasi istikrarsızlık ve piyasa ekonomisine geçişle ilgili ülkede büyük ekonomik kriz ortaya çıkmıştır. Ekonomide yüksek oranda işsizlik ve hiper-enflasyon sürecine girilmiştir. Yüksek enflasyon ve istikrarsız sosyo-politik 20 Heyder Eliyev, Azerbaycan Respublikasının Dövlet Müsteqilliyinin Onuncu İldönümü Haqqında, Azerbaycan Respulikası Prezidentinin 20 Mart 2001 Tarihli Fermanı, Bakı, 20 Mart 2001; Settar Seferov, Evezsiz Milli Servetimiz: Müsteqillik, İqtisadiyyat ve Audit Jurnalı, No:10, Oktyabr-2001, ss

27 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz ortam, iktisadi büyümeye, özellikle sanayi ve tarım gibi önemli alanların gelişmesine engel olmuştur. Üretim hacminin azalması ve enflasyon hızının yüksek olması ekonomik buhranın ve toplumda sosyo-ekonomik gerginliğin artmasına neden oldu. Azerbaycan ın bağımsızlık süreci ve bağımsızlığın ilk yılları oldukça sancılı geçti. Ülke daha SSCB nin son yıllarından başlayarak 1988 yılından itibaren Ermenistan ın silahlı tecavüzüne maruz kaldı ve ateşkesin imzalandığı 12 Mayıs 1994 tarihine kadar topraklarının % 20 sini kaybetti. Ekonominin genel dengeleri için gerekli olan reformların gerçek-leştirilememesi, devlet bütçesinin büyük bir bölümünün savaş için harcanması, topraklarının %20 si işgal edilerek 1 milyondan fazla nüfusun göçmen durumuna düşmesi, yabancı sermayenin ülke ekonomi-sine çekilememesi ve özelleştirmenin sanayi sektöründe fiilen başlatıla-maması gibi olumsuzluklar Azerbaycan ekonomisini önemli bir darboğaza sürüklemişti. Serbest piyasa ekonomisine geçişe ilişkin tam bir stratejinin belirlenmemiş olması nedeniyle, bu yıllarda hayata geçirilmeye çalışan ekonomik kararlar da birbiri ile uzlaşmayan karakter taşımıştır. Dönüşüm sürecinin ilk yıllarında Ermenistan ile yaşanan savaş, Rusya nın Azerbaycan a ulaşım ambargosu koyması ve Çeçenistan savaşı nedeniyle önemli iki petrol boru hattının kullanılamaması gibi politik ve askeri sorunlar ekonomik performansı olumsuz yönde etkile-miştir. Kısaca yılları bağımsızlığın ardından bütün problem-lerle yüz yüze kalındığı, ülkede sosyal ve siyasal problemlerin bunalıma dönüştüğü, savaş ortamının yaşandığı, serbest piyasa ekonomisine geçişte ciddi suistimallerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Ekonomide olumsuz gidişte en keskin hal ise 1992 de ortaya çıktı yıllarında GSMH iki kattan daha çok 15

28 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras azalarak 1991 yılının %48 i oranında gerçekleşti döneminde GSMH her yıl ortalama %13-20 azalarak 1994 yılında milyon $ olarak gerçekleşmiştir yılı ile karşılaştırıldığında 1994 de GSMH %53, sanayi %62, tarım %44, tüketim %75 ve vergi hasılatı %45 azalma göstermiştir. Sonuçta halkın geçim standardı 3,6 defa reel ortalama ücret seviyesi ise %80 azalmıştır. Aynı dönemde uygulanan yanlış iktisat politikaları bankacılık-finans sisteminde ve dış ticarette ciddi problemler yarat-mıştır yılları arasında enflasyon 4 haneli rakamlara yükselmiştir. Para politikasındaki önemli eksiklikler de ekonomik buhranda etken oldu. Krediler ise daha çok banka yöneticilerinin istekleri doğrul-tusunda verildi. Ekonomik buhran, üretimin hızla azalmasına, üretimin azalması ise mal arzının azalmasına, fiyatların artmasına ayrıca devlet bütçesinin önemli açıklar vermesine neden oldu. Vergi tahsil sistemindeki eksikler, vergi oranlarının enflasyon dolayısıyla erezyona uğraması gibi nedenlerle devlet bütçesindeki gelir kalemleri keskin şekilde azaldı. Devlet müesseselerine ve tarım sektörüne verilen büyük miktar-daki kredilerin verimsiz ve denetimsiz kullanımı ekonomik durumu daha da gerginleştirdi. Bu dönemde dış ticarete ilişkin veriler de gittikçe olumsuz bir boyut kazanmaya, ödemeler bilançosunda açıklar gittikçe artmaya başladı. Ekonomik bunalımın acı neticelerinden bir diğeri ise, milli paranın değer kaybı şeklinde ortaya çıktı. İlk Dönemde Yapılan Reformlar Özel Mülkiyet Kanunu Haziran 1991 de kabul edilmiştir yılının başlarında fiyat liberalizasyonuna gidilmiş, aynı yıl Ocak ayında Katma Değer Vergisi uygulamasına 21 Asef Nadirov, İqtisadiyyatın Yeni İnkişaf Merhelesi, Azerbaycan Gazeti, 15 Sentyabr 2001, s Rasim Hesenov, s.9. 16

29 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz geçilmiştir. Nisan ayında Yabancı Sermaye Kanunu, Ağustos ayında ise Merkez Bankası Kanunu yürür-lüğe konulmuş, ayrıca, Ağustos ayında para birimi olarak Manat piyasada işlem görmeye başlamıştır yıllarında da devam eden savaşın etkisiyle reform sürecinde yavaşlamalar olmuştur yılının Ocak ayında küçük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesine ilişkin olarak bir kanun yasala-şırken, 1994 yılının Ocak ayında Manat ın tek yasal para birimi olarak işlem görmesine başlanmıştır. Mayıs ayında Ermenistan ile ateşkes anlaşmasının imzalanması ile ekonomik dönüşüm süreci tekrar hız kazanarak, Haziran ayında İflas Kanunu kabul edilmiş, bankaların konsolidasyonu işlemine başlanmıştır 23. Görüldüğü üzere, yılları arasında ekonomik dönüşüm süreci oldukça yavaş işlemiş, ticaretin ve piyasanın liberalizasyonunu sağlayacak reformlar gerçekleştirilmiştir. Bankacılık, özelleştirme, dış ticaretin liberalizasyonu ve diğer bazı yapısal değişiklikler ise yılları arasında gerçekleştirilmeye çalışılmıştır Bağımsızlık Sonrası İkinci Dönem ( ) Yapılan seçimler sonucu 1993 yazında otuz yıldan fazla devlet idareciliği tecrübesine sahip olan Haydar Aliyev in Azerbaycan ın cumhurbaşkanı olması ile birlikte Azerbaycan yönetiminde önemli değişiklikler oldu. Aynı tarihten itibaren hukuki reformların hayata geçirilmesine hız verildi. Bu dönemde iktisadi süreçte kötüye gidişi durdurmaya dönük iktisadi reformlar programı hazırlandı, stratejik iktisadi gelişim yolunu belirleyen modeller oluşturulmaya çalışıldı. Çağın gereklerine uygun olarak ekonomide serbest piyasanın teşekkül ettirilmesi, özelleştirme ve özel teşebbüsün inkişaf ettirilmesi, yeni ekonomik yapının, gümrük, vergi ve mali sistemin yeniden oluşturulması, ticaretin liberalleşmesi, 23 Ayhan Karaca, Azerbaycan da Ekonomik Dönüşüm Süreci ve Reformların 10 Yılı, 17

30 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras toprak ve tarım reformlarının yapılması, halkın sosyal imkanlarının arttırılması, eğitim ve sağlık şartlarının geliştirilmesi için gerekli hukuki alt yapının oluşturulması amacıyla önemli kanunlar kabul edilmiştir 24. Ekonomide serbest piyasa şartlarının oluşturulmaya çalışılması, fiyatların, dış ticaretin ve döviz kurlarının liberalleşmesi doğrultusunda atılan adımlar ile birlikte enflasyon seviyesi önemli derecede azalmaya başlamış, bütçe açıkları minimuma indirilmiştir. Alınan önlemler sayesinde küçük müesseselerin özelleştirilmesi tamamlanmış, hizmet sektörü daha çok özel teşebbüse verilmiş, orta ve büyük işletmelerin özelleştirilmesine başlanmış, makro-ekonomik istik-rar sağlanmış, ekonomide durgunluk sona ererek yeniden iktisadi gelişme sürecine girilmiş, toprak reformu hayata geçirilerek özel mülki-yete devredilmiş, kolhoz ve sovhozların 25 emlakı özelleştirilmiş, tarım sektörü toprak vergisi istisna olmakla diğer vergilerden 5 yıl muaf tutul-muş ve vergi borçları silinmiş, bu müesseselere indirimli yakıt ve enerji satışı temin edilmiştir. Tarım sektörü üzere özelleştirilmesi planlanan emlakın %93.2 si özelleştirilmiştir. Sonuçta 1997 yılından başlayarak tarım ve hayvancılık ürünlerinin yılda %7 artış kaydetmesi sağlan-mıştır 26. Kendi imkanları ile iktisadi kalkınma sürecine ivme kazandırması mümkün olmayan Azerbaycan, uluslararası iktisadi ve finans sistemi ile entegre olmaya çalışarak, yabancı 24 İmran Ceferzade, Esaslı İnkişaf İlleri, İqtisadiyyat Gazeti, 18 Oktyabr-1 Noyabr 2001,s Kolhoz: Devlete ait topraklarda üretim yapan kollektif çiftliklere verilen isimdi. Belirlenmiş bir kotaya göre ürünlerini devlet kuruluşlarına satmakla yükümlüydüler. Elde ettikleri karın büyük bir kısmı üyeleri arasında paylaştırılırdı. Sovhoz: Doğrudan doğruya devlet tarafından işletilen çiftliklere verilen isimdi. Tüm gelirleri devlete aitti. İşçiler bu çiftliklerde belirli bir ücret karşılığında çalışırlardı. (Osman Nuri Aras, Rusya da Tıkanan Sosyo-Ekonomik Değişim Dalgası, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, Bakü, 2000, s.43.) 26 Ş. E. Yaqubov A. M. Mahmudzade, Azerbaycan Respublikasında Aparılan Aqrar İslahatların Qiymetlendirilmesi, Azerbaycanda İqtisadi İslahatların Heyata Keçirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, İqtisadi İnkişaf Nazirliği İqtisadi İslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, ss.60-63; Ceferzade, s.3. 18

31 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz sermayenin ülkeye akımı sağlanmaya çalışıldı ün ikinci yarısından itibaren hayata geçirilen düzenle-meler Azerbaycan ın sosyal, siyasal ve ekonomik hayatında istikrarı sağlamaya imkan vermiştir. Ülkede bankacılık ve finans sisteminin yeni-den yapılanmasına ilişkin önemli adımlar atıldı. Serbest piyasa ekono-misi yönünde atılan adımlar Azerbaycan ın uluslararası finans kuruluş-ları ile ilişkilerini arttırmıştır. Yine bu dönemde dünyanın en büyük petrol şirketleri ile asrın anlaşması adı ile anılan yüksek öneme sahip petrol anlaşmaları imzalandı yılında asrın anlaşması nın yapılması ve 12 Kasım 1995 de yeni anayasanın kabul edilmesi ile piyasa ekonomisinin hukuki normatif altyapısının kurulmasının hızlanması ile birlikte ülkeye büyük hacimde yabancı sermaye girmeye başladı. Ekonomik sistemin yeniden yapılandırılması bakımından en önemli adım, ülkenin stratejik açıdan, sosyal ve siyasal hayatında ve de ekonomik yapısında yeni dönemin başlangıcı olarak Azerbaycan ın ilk Anayasasının kabul edilmesi olmuştur. Yeni Anayasa devlet yönetiminin yapılanması, vatandaşların ve devletin hak ve ödevlerini belirlemenin ötesinde ilk defa demokratik değerlere dayanan, liberal piyasa ekono-misinin kurulma gerekliliğini kabul etti. Anayasa ile özel mülkiyetin, özel teşebbüsün, dünya ekonomisine entegrasyonun hukuki esasları tespit edildi. Bu bakımdan Azerbaycan da geniş anlamda ekonomik düzenlemelerin başlangıç yılı olarak 1995 yılı kabul edilebilir 27. Kısaca cephede varılan ateşkes ve içeride sağlanan istikrar ile beraber sıra artık ekonomik reformlara gelmişti yılından itibaren ülkede sert ekonomik önlemler alınmaya başlandı, IMF ile yürütülen sıkı işbirliği ve IMF programlarının tavizsiz uygulanmaya başlanmasıyla yürütülen sıkı para politikası ile kısa sürede ekonominin genel denge-lerinde bir rahatlama sağlayarak enflasyonun kontrol 27 Rasim Hesenov, s.12; Emiraslanov, s

32 Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz Dr. Osman Nuri Aras altına alınması ve GSMH nın düşüşünün önlenmesi sağlandı. Sonuçta 1996 yılından itiba-ren Azerbaycan ekonomisinde gerileme süreci yavaşlamaya başladı. Oluşturulan kalkınma modeli reel sonuçlar vermeye başladı. Şöyle ki, son beş yıl içerisinde GSMH %26.3 artmış, nüfusun yaşam düzeyi iki kat iyileşmiş, ekonomide özel sektörün payı %29 dan %68 e yükselmiştir yılları arasında petrol yataklarının müşterek üretimi amacıyla yapılan anlaşmalarda yer alan şirketler tarafından yaklaşık 3.4 milyar $ yatırım yapılmıştır 28. Ancak Azerbaycan da yıllarında izlenen ve ekonomik istikrarı sağlayan politikaların, reel ekonomiyi teşvik edici devlet politikalarıyla desteklenmemesi, 1997 yılı öncesi yabancı sermayenin ülkeye celbi için uygulanan vergi muafiyetinden vazgeçilmesi ve devlet organlarının gerekli hassasiyeti göstermekte yeterli olmayışı nedenle-riyle üretime yönelik yatırımlar yapılamamıştır yılları arasında yatırılan toplam yabancı sermaye hac-mi ise 5.9 milyar $ olmuştur. Bu miktarın %22.8 i finansal kredi, %56.3 ü petrol sanayisine, %20.9 u ise diğer sektörlere yapılan yatırım şeklinde olmuştur 29. Azerbaycan petrol sektörüne yapılan önemli miktarlardaki yaban-cı yatırım neticesinde eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde en hızlı büyüyen ekonomilerden biri haline gelmiştir. GSMH daki artış oranı 1998 yılında %10 olmuş, 1999 yılında ise %7,2 olmuştur. Azerbaycan ekonomisindeki büyüme petrol sektöründen ve petrol sektörüne bağlı inşaat faaliyetlerinden, iletişim sektörlerinden ve az miktarda tarım sek-töründen kaynaklanmaktadır. Bir başka açıdan değerlendirildiğinde, 2000 yılı sonu itibariyle GSMH 1990 yılına göre 2 kat, bu çerçevede sanayi 28 Akif Musayev, Azerbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Stratejiyası ve Vergi Siyaseti, İqtisadiyyat ve Audit Jurnalı, No:10, Oktyabr-2001, s Musayev, s

33 Dr. Osman Nuri Aras Azerbaycan Ekonomisi - Makro Ekonomik ve Sektörel Analiz sektöründe üretim 3.3. kat, tarım sektöründe 2.4 kat aşağı gerçekleşmiştir yılına kadar yatırım hacmi 2.3 kat azalmakla birlikte, daha sonraki dönemde yaşanan artış sonucunda 2000 yılı sonu itibariyle yatırım hacmi 1989 yılına göre %55 artmıştır 30. Öte yandan bu dönem süresince uygulanan kur ve para politikaları yüksek fiyat artışlarını önlerken, ulusal para Manat ın diğer paralar karşısında istikrarlı bir seyir izlemesini sağlamıştır yılında % 1700 lere kadar yükselen enflasyon 2000 yılında % 1.8 lere gerilemiştir. Doğrudan yabancı yatırımlar Azerbaycan ın ekonomik canlan-masında anahtar rolü oynamıştır. Doğrudan yabancı yatırımların önemli kısmı petrol üretimi ve çıkarımı alanlarına olmuştur yılları arasında yatırımlar %59,1 oranında artış göstermiştir. Sabit yatırımların GSYİH içindeki payı 1998 yılında 1995 yılı payının iki katına çıkarak %40,6 olmuştur. Azerbaycan ın en önemli istihdam kaynağı olan ve GSMH ya katkıda bulunan ikinci önemli sektör olan tarım sektörüne yabancı yatırımların GSMH ya katkısı ise %0,5 in altındadır. Yabancı yatırımcılar imalat sanayi sektörüne yatırım yapmaktan kaçınmakta-dırlar. Bunun bir sonucu olarak da sektörün üretimi düşmüştür yılı itibariyle 122 ülke ile iktisadi ilişkiler kurulmuş, ticari ilişkilerin toplam hacmi 2.9 milyar $ dan fazla olmuştur. Bu miktar 1993 yılına göre 2.2 kat daha büyüktür 32. Ülkenin ekonomik gelişim sürecinde dikkate alınması gereken önemli bir nokta, sözkonusu bu değişim ve kalkınma; topraklarının %20 sinin Ermenistan işgali altında olduğu, dolayısıyla üretim potansi-yelinin çok büyük bir bölümünden (1/5) mahrum olduğu, 300 bin iş yerini kaybettiği ve bu topraklarda daha önce yaşayan halkın (nüfusun yaklaşık 30 Mezeddin Eyyubov, Bazar İqtisadiyyatına Keçid ve Senaye Kompleksi Meşveret Bülleteni, No:7(43), Oktyabr-2001, ss Nadirov, s.2. 21