NAHÇIVAN MEZAR ANITLARININ TÜRK MİMARİSİNDEKİ YERİ

Transkript

1 HÜSEYİN YURTTAŞ Ərzurum Universitetinin Sənətşünaslıq kafedrasının müdiri NAHÇIVAN MEZAR ANITLARININ TÜRK MİMARİSİNDEKİ YERİ Konuya ulu önder Haydar Aliyev in şu sözleriyle başlamak istiyorum: Nahçıvan eski bir coğrafyadır Arkeoloji buluntuların incelenmesine göre, Azerbaycan ın en eski yerleşim yerlerinden biri Nahçıvan dır Nahçıvan ın muhteşem ve zengin bir tarihi vardır. Bu tarihin dünya medeniyetine ve insanlık medeniyetine emsalsiz katkıları olmuştur 1. Özellikle Türk mimarisi açısından Nahçıvan ın yeri tartışılmaz bir konudur. İslam dünyasında Türkler tarafından yaygınlaştırılan bir yapı tipi olan türbe mimarisi, Türklerin ulaştığı her noktada görülmesi açısından önemlidir. Mezar anıtları türbe, kümbet, meşhet, makbere, medfen, ravza gibi isimlerle de anılmaktadır. Bu isimlerin kubbeli veya külahlı her mezar anıtı için kullanıldığını görmekteyiz. Hz. Peygamberden sonra bazı mezarlar üzerine kubbe yapıldığı bilinmektedir. İmam Şafi (Ö. 819) El-Üm adlı eserinde bazı valilerin bu kubbeleri yıktıklarını belirtir 2. İslam dünyasında ilk türbe Halife Muntasır (Ö.862) adına yaptırılan ve iç içe iki sekizgenden oluşan Kubbetü s Süleybiye dir 3. Türkler ölüleri toprağa vermenin yanı sıra tahnit ederek kurgan denilen mezar odalarına da gömüyorlardı. Pazırık, Noin-Ula gibi kurganlardan çıkanlar Türklerin mezar geleneğinin ilk örneklerini oluşturması açısından önemlidir. Çin kaynakları Göktürkler in yazın ölenleri sonbaharda, kışın ölenleri de ilkbaharda toprağa verdiklerini belirtmektedir 4. Orta Asya da kurganlarla başlayan ölen kişi için mekân oluşturma isteği zaman içerisinde anıtsal yapıların inşa edilmesiyle günümüze kadar gelmiş ve bu inşai faaliyet hâlâ devam etmektedir. Günümüze ulaşan en eski Türk mezar anıtı Samanoğullarından kalma İsmail Samani Türbesi dir (10. yüzyıl). Kare planlı ve kubbeli bu yapının dört yüze açılan kemerli açıklıklarının varlığı, daha sonra Karahanlı döneminde inşa edilecek kare planlı türbelerin de bir bakıma erken örneğini oluşturur. Tim Arap Ata Türbesi (978), Özkent Türbeleri I. II. III.( yüzyıl), Şah Fazıl Türbesi (12. yüzyıl) gibi. Özellikle Büyük Selçuklu dönemi mezar anıtları plan ve süslemeleriyle daha sonra inşa edilecek türbe ve kümbetlerde çok tercih edilen bir plan tipi ortaya koymuşlardır. Çokgen gövdeli 1 Hacali NECEFOĞLU, Nahçivan Abideleri, Tarihi ve Çağdaş Nahçivan, İstanbul, 2016, s Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 2015, s Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, s Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, s

2 yapılar (sekizgen, ongen, onikigen) görsellik açısından daha etkili bir görüntü ortaya koymaktadır. Çokgen gövdelilerin yanında silindirik ve az da olsa dilimli gövdeli türbeler de inşa edilmiştir. Bu dönem içerisinde inşa edilen üç mezar anıtı vardır ki, plan kuruluşu ve tuğla süslemeleriyle pek çok mezar yapısını etkilemiştir. Bunlardan ilki Harrekan I. ve II kümbetleridir tarihli I. Harrekan Kümbetinde sekizgen plan, köşelere yerleştirilen kuleler ve çift cidarlı kubbesinin yanı sıra yirmiyi aşkın farklı geometrik motifli yüzey süslemeleri ile dikkat çekicidir. Ayrıca her zaman karşımıza çıkmayan hayat ağaçlı kuş figürlü kalem işi süslemesi yapı içerisine farklı bir görüntü katar. II. Harrekan Kümbeti (1092) birinci ile aynı planı göstermekle beraber geometrik motiflerdeki zenginlik bakımından daha bir gelişmişlik sergiler. Elli farklı geometrik motifin kullanılmış olmasıyla neredeyse bu türün bezeme repertuvarı niteliğindedir. Üçüncü örnek ise Demavend Kümbetidir (11. yüzyıl). Yüzeylerindeki plastik etkiyi çok iyi bir şekilde veren tuğla süslemeleri kendinden sonraki yapılara örnek olmuştur. Nahçıvan da inşa edilen mezar yapıları ile Anadolu da inşa edilen mezar yapıları tarihsel olarak birbirine yakınlık göstermektedir. Ancak yapı malzemesi olarak farklılıklar göze çarpmaktadır. Anadolu nun en eski mezar anıtlarından biri Erzurum Emir Saltuk Kümbetidir (12. yüzyılın ilk yarısı). Plan açısından sekizgen bir yapı olsa da mimari elemanlarıyla farklılık gösterir. Türk mimarisine uygun olmayan bu elemanlar bu yapının dışında bir daha bir arada kullanılmamıştır. Anadolu daki mezar anıtlarının çoğunluğu taş malzeme ile inşa edilmiştir. Sayıları birkaç taneyi geçmeyen tuğla malzemeli olanları da Nahçıvan ve Meraga mezar anıtlarıyla benzerlik gösterir. Bu da göstermektedir ki, yapıların inşasında sürekli bir usta, malzeme ve bezeme alışverişi olmuştur. Şimdi örneklerle birlikte bu yakınlığı ortaya koymaya çalışalım. 1. Nahçıvan Yusuf bin Kuseyr Kümbeti: Girişin üzerinde yer alan üç satırlık kufi hatlı kitabede Bu meşhed hoca, en büyük reis, dinin süsü, şeyhlerin başkanı Bezzaz Yusuf bin Kuseyr indir 557(1162) Şevval ayında vefat etmiştir, usta kitabesinde ise Ameli Acemi b. Ebubekir El Benna en-naşevi (Naşevalı) yazılıdır 5. Dolayısıyla adı, tarihi ve ustası bilinen bir eserdir. Yusuf bin Kuseyr in Anadolu daki en yakın benzeri Erzincan Kemah taki Melik Gazi Türbesi dir. Anadolu nun ilk fatihlerinden olan Mengücek Gazi nin hayatı hakkında detaylı bilgi maalesef yoktur. Mezarda yatan kişinin kimliği tam olarak bilinmemektedir. Ancak bu yapı öteden beri Mengücek Gazi ye atfedilmektedir. Yapıda yer alan usta kitabesinde Ömer bin İbrahim et-taberi olarak geçen isimden dolayı İran dan gelen bir usta olduğu ortaya çıkmaktadır. Mengücek Gazi nin vefatından sonra onun adına yapıldığı anlaşılan bu mezar anıtının malzeme, plan, kitabe ve özellikle mezar odasındaki (serdabe) ayaktan dolayı Nahçıvan ve Meraga 5 Turgay Yazar, Nahcivan da Türk Mimarisi (Başlangıcından 19. Yüzyılın Sonuna Kadar), Ankara, 2007, s

3 anıtlarıyla etkileşimi görülmektedir. Bu nedenle bu yapıyı Meraga Kümbeti Surh (1147) ile Nahçıvan Yusuf bin Kuseyr Kümbeti (1162) ve Nahçıvan Mümine Hatun Kümbeti (1186) mezar odalarıyla karşılaştırarak 12. yüzyıl ikinci yarısına veya sonlarına vermek doğru olacaktır. 2. Nahçıvan daki bir diğer önemli eser Mümine Hatun Kümbetidir. Atabey Türbesi veya Han Kulesi olarak da anılmaktadır. Gövdenin üst kısmında kûfi hatla tek satır olarak Bismillahirrahmanirrahim. Emere bi binai haze l meşhed el-melik, el-alim el-adil el-müeyyed elmansur el-kebir Şemseddin nusretü l-islâm ve l-müslimin., Celâlü d-dünya ve d-din İsmetü l- İslâm ve l müslimin Mümine Hatun rahimh -Allahi teala. M abi gerdim pes be-maned rüzgâr ma be miyrim in be-maned yadigâr ya Rab çeşmi be durgen yazmaktadır 6. Taç kapıyı kuşatan kûfi hatlı tarih kitabesinde 582 Muharrem (1186) ayında yapıldığı yazılmaktadır. Usta kitabesinde ise Nahçıvanlı mimar Acemi bin Ebubekir adı görülür. Ongen gövdesi ve mezar odasındaki ayağın varlığıyla Türk mezar anıtları içerisinde nadide bir eserdir. Acemi, Mümine Hatun Türbesi nin süslemelerinde geometrik motifleri ustaca kullanmış, kûfi hatlı yazılarla bezemeleri birbirine uygun bir tarzda eşleştirmiş ve yazıyı motiflere başarıyla uydurmuştur 7. Nahçıvan Mümine Hatun Türbesi kitabelerinin uzunluğu 500 m. civarındadır. İçerisinde 4 adet madalyon vardır. M. V. Alpatov türbe hakkında 12. asır Azerbaycan ustalarının Nahçıvan da yarattığı Mümine Hatun Türbesi, şarkın en güzel klasik eserleri olan Firdevsi nin Şahnamesi, Nizami nin Leyla ve Mecnun u gibi ebedidir demiştir 8. Benzer örneğini Konya da Alaaddin Cami avlusunda yer alan II. Kılıç Arslan Kümbetinde görmekteyiz. Kümbethane olarak da bilinen bu yapıda Anadolu Selçuklu Sultanlarından ve çocuklarından sekiz kişi yatmaktadır. Nahçıvan Mümine Hatun Kümbetiyle benzerdirler. Malzemeleri farklı olan bu iki yapının yöneticilere ait mezar anıtları olmaları ongen planın seçilmesinde bir anlamın olması gerektiğini düşündürmektedir. Mezar anıtının eski fotoğraf ve gravürlerinde görülen çifte minareli giriş kapısı da Türk Mimarisi açısından son derece önemlidir. A. Godard a göre taçkapısında iki minarenin yer aldığı en erken tarihli örnekler Büyük Selçuklu döneminden Tabas daki Medrese ile Ardistan daki İmam Hasan Mescidi dir 9. Bu konuda farklı düşünceler olmakla birlikte, bu çifte minare geleneği Azerbaycan (Nahçıvan) yoluyla Anadolu ya gelmiştir. Güney Doğu Anadolu da Artuklular tarafından inşa edilen bazı camilerde (Mardin ve Kızıltepe Ulu Camileri) iki minarenin inşa edildiği bilinse bile, bunlar Mümine Hatun Türbesi girişindeki çifte minareli taçkapı gibi ve daha sonra inşa edildiği bilinen Karabağlar manzumesinin girişi gibi taçkapıyla bütünleşmiş anıtsal görünümde değillerdir. 6 Turgay Yazar, Nahcivan da Türk Mimarisi, s Hacali NECEFOĞLU, Nahçıvan Abideleri, s Nahçıvan Ansiklopedisi, Bakü, 2002, s Ayşe Denknalbant, Osmanlı Öncesi Türk Mimarisinde Çifte Minareli Cephelerin Gelişimi (Anadolu, İran, Azerbaycan, Hindistan), İst. Ünv. Y. L. Tezi (Yayınlanmamış) İstanbul, 2010, s

4 II. Kılıç Arslan Türbesi nin taş malzemeli olmasına karşın gövdesinin üst kısmında yer alan lacivert zemin üzerine beyaz renkli harflerle yazılan kitabe belki de tuğla malzemeli örneklere bir gönderme olmalıdır. Mimarı Hocenli Abdulgaffar dır. Bu da yine İran ile bir bağlantısını ortaya koymaktadır. 3. Diğer bir benzer yapımız Gülistan Kümbetidir. Kesik Kümbet, Gülistan Türbesi olarak da anılan yapı 14. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilmektedir. Bu yapının erken örneklerini Anadolu da 13. ve 14. yüzyıl mezar anıtlarında görmekteyiz. Ahlat Kümbetleri, Kayseri ve Niğde mezar anıtları ile Erzurum ve Amasya Türbeleriyle aynı karakterde sayılabilir. Gülistan Türbesi, 13. yüzyılın başlarında yapılmış olmalıdır. Oniki yüzlü türbe, kırmızı kum taşından inşa edilmiştir. Mezar odası diğer Azerbaycan türbelerinden farklı olarak yer üstündedir. 4. Bir başka örneğimiz Karabağlar Kümbetidir. Karabağlar kentinin batısında bulunur. Karabağlar Zaviyesi olarak da bilinir 10. Yapı kompleksinin çifte minareli taç kapısında sülüs hatla Bu yapının yapılmasına Cihan Koday Hatun emretti yazılıdır. Koday Hatun, İlhanlı Dönemi hükümdarlarından Abaka İlhan ın sekizinci eşidir. Yapı Abaka İlhan ın yılları arasındaki hükümdarlık döneminde inşa edilmiş olmalıdır 11. Güneyde çifte minareli kapısı ve zaviyesi, kuzeyde ise türbesi yer alır. Türbenin cenazeliği dıştan onikigen, içten dört kolludur. Batıda girişi, diğer yüzlerde pencereleri vardır. Üst kat dıştan oniki dilimli, içten onikigendir. Üst örtüsü kubbedir. Girişin üzerinde bir yazıtı bulunur. Taş, tuğla, sırlı tuğla ve çini kullanılmıştır. Geometrik, bitkisel ve yazı süslemeleri bulunur 12. Türbe Azimbekov un okuduğu kitabeye göre 778/ tarihlidir 13. Kerimzade de yapının mimarının Nahçıvanlı mimar Eyüp El Hafız bin Ahmed olduğunu söyler. Bu isim 1322 tarihli Berde Kümbetinin de mimarıdır. Aralarındaki benzerlik sebebiyle 14. yüzyılın ikinci çeyreğinde yapılmış olmalıdır 14. Özellikle Berde Kümbeti üzerindeki bir motif Prof. Dr. Hudu Memmedov un dikkatini çekmiş, buna benzer kullanılan motiflerin Kuvars adlı mineralin kristal yapısının tasviriyle aynı olduğunu belirlemiştir. Bu benzerliği nedeniyle tasarımdaki bu motiflere Memmedov tarafından verilen isimle bilimsel literatüre kristalografik motifler terimi dâhil edilmiştir. Yine Berde Türbesi üzerinde yer alan Allah lafzının silindirik gövde üzerindeki dizilişinin bir organik molekülün kristaldeki dizilişine benzediğine dikkat çekmiştir. Benzer motifler Karabağlar Kümbeti üzerinde, Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi nde de yer almaktadır 15. Karabağlar Kümbeti gövdesi üzerinde yer alan Lailahe illallah Muhammedü n-resulullah sallalahu aleyhi yazı istifinin düzenlenişi Berde 10 Turgay Yazar, Nahcivan da Türk Mimarisi, s Turgay Yazar, Nahcivan da Türk Mimarisi, s Turgay Yazar, Nahcivan da Türk Mimarisi, s Turgay Yazar, Nahcivan da Türk Mimarisi, s Turgay Yazar, Nahcivan da Türk Mimarisi, s Hacali NECEFOĞLU, Nahçıvan Abideleri, s

5 Kümbeti nden daha ileri bir seviyededir. Bu istifin benzerini 14. yüzyıl İlhanlı sikkesi üzerinde de görebilmekteyiz 16. Karabağlar Kümbeti, silindirik gövdelidir. Cenazeliği dört kolludur. İçte sivri kemerli nişler vardır. Anadolu da Sivas taki 1348 tarihli Eratnalılardan kalma Güdük Minare (Hasan Bey Kümbeti) ile Kayseri deki yine Eratnalılara mal edilen 14. yüzyıl eseri olan Sırçalı Kümbet de silindirik gövdeli olarak inşa edilmiştir. İran Azerbaycan ında Argun Han ın kızının kümbeti ile Erdebil`in batısındaki Hiyav daki kümbetlerin her ikisi de 14. yüzyıl silindirik gövdeli tuğla yapılardır 17. Süslemeleri de Berde Kümbetine benzer. Nahçıvan mimari üslubunun devamıdır. Aynı mimarın Berde de Aksadan Baba türbe yapısı da vardır Son örneğimiz Gilan Türbesi: Üst kısmı yıkılmış, serdabesi kalmıştır. Kemah Mengücek Gazi Türbesi nin (12. yüzyıl) mezar odası ile aynıdır. Kemah taki türbenin de Meraga Nahçıvan Mimarlık Mektebi üyeleri tarafından dikilmesi ihtimali güçlüdür. Sivas İzzeddin Keykavus Türbesi nin Marendli ustası da aynıdır. 12. asrın son çeyreğinde inşa edilmiş olmalıdır 19. Bunların dışında Nahçıvan da başka mezar anıtları da vardır. Ancak bunlar sağlam bir şekilde günümüze ulaşamamışlardır. Nahçıvan ve çevresinde Selçuklu Atabeklerinden İldenizliler ile başlayan mezar yapıları yüzyıllar arasında kuzey ve güney Azerbaycan da kuvvetle etkili olmuş, Anadolu da da devamı görülmüştür. Bu yapı tipindeki yeni plan arayışları ve süsleme programları oldukça dikkat çekicidir 20. Mezar anıtlarındaki bu zenginlik diğer yapı tiplerinde görülmez. Acemi bin Ebubekir, Nahçıvan Mimarlık Mektebinin banisidir. Büyük Selçuklu mimarlığına incelik ve dinamiklik getirmiştir. Tasvir sanatını ve mühendisliği mimarlıkla birleştirmiştir. Bu yüzden kendisine Şeyhü l-mühendis (Mühendislerin Başçısı) adı verilmiştir. Nahçıvan Cuma Mescidi ve Devlethane de onun eseridir. Bunlardan başka da eserlerinin olduğu bilinmektedir. Acemi yaratıcılığı Azerbaycan ve yakın Doğu ülkeleri mimarlığına büyük tesirler göndermiştir. Meraga daki Gök Kümbet (1196), Nahçıvan yakınındaki Gülistan Kümbeti (13. yüzyıl), Karabağlar Kümbeti ( yüzyıl), Berde ve Selman Türbeleri (14. yüzyıl). Mimarı Sinan ın (16. yüzyıl) İstanbul da yaptığı türbelerde de Acemi nin gelenekleri yaşatılmıştır. E. Diez, Sinan ın yılında Nahçıvan a geldiğini ve Acemi mimarlık mektebini tanıdığını belirtmektedir da Gence de Nizami nin mezarı üzerine abide koyulurken yine Acemi den istifade edilmiştir. Hatta şunu da söylemek gerekir ki, Aceminin Mümine Hatun mezar odasında kurduğu nervürlü kemer sistemi Avrupa sanatından bir asır öncelere rastlar Hacali NECEFOĞLU, Nahçıvan Abideleri, s Oktay Aslanapa, Kırım ve Kuzey Azerbaycan da Türk Eserleri, İstanbul, 1979, s Oktay Aslanapa, Kırım ve Kuzey Azerbaycan da Türk Eserleri, s Nahçıvan Ansiklopedisi, s Oktay Aslanapa, Kırım ve Kuzey Azerbaycan da Türk Eserleri, s Nahçıvan Ansiklopedisi, s

6 Orta Asya da başlayan Türk mezar yapı geleneği Büyük Selçuklular zamanında ilkeleri konulan bir yapı formuna kavuşmuştur. Anadolu ya gelen Türkler bu geleneği Azerbaycan ve özelliklede Nahçıvan üzerinden taşımışlar, bu bölgede ortaya konulan mezar anıtları ve anıtsal çifte minareli giriş kapıları olgun örnekler oluşturmuşlardır. Anadolu da Selçuklular tarafından gerçekleştirilen çifte minareli taçkapılar ve mezar anıtları tuğla malzemeleri ve formlarıyla Büyük Selçuklu ve Azerbaycan yolunun devamını oluşturmaktadırlar. Bu devamlılık sadece malzeme ve form açısından değil; tuğla, sırlı tuğla, çini mozaik ve bezeme unsurlarıyla da etkisini göstermektedir. II. Kılıç Arslan Türbesi, Kemah Melik Gazi Türbesi ve Sivas İzzeddin Keykavus Türbesi nde karşımıza çıkan Anadolu dışından gelen sanatçıların adları, birlikteliğin ve içli dışlılığın hangi düzeyde olduğunu ortaya koymaktadır. Öyle ki mezar yapılarında kullanılan yazıtların dilleri de aynı duyguları paylaşır. Mümine Hatun Türbesi üzerinde Acemi Nahçıvani nin yazdığı şiir, Anadolu da Sivas İzzeddin Keykavus türbesi cephesinde ve günümüzde mevcut olmayan I. İzzeddin Keykavus un sandukası üzerinde tekrar ses bulur. Mümine Hatun Türbesi nde yaşayanlar için ibret dolu sözler şöyledir: Biz gideriyiz. Dünya ebedi kalandır. Biz gideceğiz. Dünya kalacak Biz ölürüz. Bu bizden hatıra kalır. İlahi, bed nazardan uzak eyle 22. İzzeddin Keykavus a mal edilen sözler ise şöyledir: Bu cihanı ki terk edip gittik. Rencini dilde berk edip gittik. Şimdiden sonra nevbet erdi size, Nitekim evvel ermiş idi bize 23. Ayrıca aynı türbenin cephesinde de şunlar yazılıdır: Bu daracık mezarlara girmek üzere geniş saraylardan çıkarıldık. Ne yazık ki, (bu ölüm hadisesinde) zenginliğimin bana faydası olmadı, saltanatım mahvoldu. Çok çabuk, geçici olan dünya malından el çekip de ahirete intikal ve göçüş olayı 617 senesinin şevval ayının dördüncü günü gerçekleşti. 24 Bu sözler göstermektedir ki taşınan, aktarılan sadece maddi veriler değil, manevi duygular da benzer şekilde taşına bilmiştir. 22 Hacali NECEFOĞLU, Nahçıvan Abideleri, s Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 2015, s Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, s.344.