NAHÇIVANIN SELCUKLU MİMARİSİNİN DOĞU ANADOLU İLE İLİŞKİLERİ

Transkript

1 Vedat Evren BELLİ NAHÇIVANIN SELCUKLU MİMARİSİNİN DOĞU ANADOLU İLE İLİŞKİLERİ GİRİŞ Türklerin İslamiyet i kabul etmesinden sonra dini mimaride Türbe veya Kümbet gibi eserlerin temelinde İslamiyet öncesi mezar geleneklerinin olması büyük bir etkendir. Kurgan tipi mezarlardan Selçuklu devri türbe veya kümbet gibi eserlerin ortaya çıkışı bir şans eseri olmamıştır. Türklerin İslamiyet i kabul etmesinden sonra mezar yapıları Karahanlı, Gazneli ve özellikle Büyük Selçuklularla başlayan süreçte; yaygın olarak türbe ve kümbet adı verilen iki tür adlandırma ile karşımıza çıkmaktadır. Türbe için ölünün doğrudan toprağa verildiği, çoğunlukla kare veya çokgen gövdeli, üzeri daha çok kubbe ile örtülü anıtlardır tanımlaması yapılırken kümbet için de cenazelik mumyalık veya kripta gibi İsimlerle anılan bir bodrum katı üzerinde silindirik yahut çokgen gövde yer almakta, bunun da üzeri içten kubbe, dıştan konik ya da piramidal bir çatı ile örtülü yapılardır şeklindeki tanımlama yapılmaktadır. Türk-İslam mezar yapıları içinde yukarıdaki mimari tanımlamalara göre kümbet formuna uyduğu halde türbe olarak adlandırılan yapılar olduğu gibi bunun tersi durumlarla da karşılaşılmaktadır. 1 Türkiye Cumhuriyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü nce yapılan tanımlama ise; Selçuklularda eski Türk kurganlarının taştan yapılmış bir çeşidi olan piramit çatılı tuğla veya taştan iki katlı, üst katta mescit alt katta adına yapılan devlet büyüğü veya önemli şahsiyetin mezarının bulunduğu cenazelik kısmı olan kümbet diye adlandırılan türbe binaları yapılmıştır. Kümbetler 10. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar yapılmıştır. 14. Yüzyıldan itibaren Osmanlı döneminde türbelerde cenazelik kısmı kaldırılmış, içinde sandukanın bulunduğu ve mescit kısmının yer almadığı türbe binalarının yapımına başlanılmıştır şeklindedir. 2 Bu da tanımlandığı şekliyle kümbetin İran, Azerbaycan ve Anadolu'da XV. yüzyıla kadar bir yapı tarzı şeklinde uygulanmasından ziyade, bunun mezar yapılarını bir ifade biçimi olduğu görülmektedir. Aslında Büyük Selçuklu Devleti ile birlikte mezar yapıları için kümbet ifadesi kullanımı hızla artmış ve bu Anadolu'da da geniş çapta yankı bulmuştur. 3 Öğr. Gör. Vedat Evren BELLİ, Bitlis Eren Üniversitesi, e posta: evrenbelli@mail.com Gsm: Doğan 2002, Top 2014,

2 Kümbet veya türbe mimarisinin ortaya çıkışı hakkında gerçekleştirilen çalışmalarda Josef Strzygowski ve Heinrich gibi sanat tarihçilerin araştırmaları önem arz etmektedir. Selçuklu türbelerinin konik örtü sistemlerinin Ön Asya ve Türkistan daki yer alan çadırlara benzemesi, ayrıca bazılarında çadır saçakları ve etekleri ile kumaş örgü ve süsleme motiflerinin mimaride süsleme elemanı olarak yer almış bulunması da göz önünde tutularak, bu örtünün çadır biçiminden geldiği ileri sürülür. (Görsel-1) Piramidal örtüye de, çadıra benzeyen konik örtünün bir varyasyonu olarak bakılır. Heinrich Glück, Radkan Kümbetini tuğlaya geçirilmiş koskocaman bir çadır diye tasniflemiştir 4. (Görsel-2) Doğu Anadolu da yer alan ve Selçuklu Türbeleri tarafından bir zenginlik gösteren Ahlat Türbeleri içinde benzeri bir durumdan söz edilmektedir. Ahlat taki mezar yapılarının çoğu kümbet şeklinde ifade edilmektedir. XIII. yy dan itibaren görülmeye başlayan Ahlat Türbelerinin XVI. yy a kadar devam ettiği ve en görkemlilerinin XIII ve XIV. yy da yapıldığı günümüze gelen örneklerden anlaşılmaktadır. 5 Bu yapıları; plan, mimari ve süsleme açısından değerlendirmek ve Türk-İslam mezar mimarisi içerisindeki yerini belirlemek amacıyla birçok bilimsel çalışma yapılmış olup, benzeri çalışmalar bundan sonra da devam edecektir. Nahçıvan ve Ahlat Türbelerinin bazılarının ele alınacağı bu çalışmada, Selçuklu Türbe geleneği üzerinde de durulacaktır. Gerek Ahlat ve gerekse Nahçıvan Selçuklu Türbelerinin benzer forma sahip mezar yapılarından bahsedilecektir. AZERBAYCAN VE NAHÇIVAN TÜRBELERİ Büyük Selçuklu Türbelerinin görüldüğü Azerbaycan coğrafyasının güney kesimi İran da kalmaktadır. Güney Azerbaycan ın Meraga ve Urmiye şehirleri ile Nahçivan da yer alan Azerbaycan Türbeleri nin erken tarihli örneği Meraga'da bulunan Kümbet-ı Surh dur. Yapının kuzey cephedeki giriş kapısı üzerinde alınlığı çerçeveleyen kufi kitabeye göre, Abdülaziz bin Mahmud bin Sa d tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Alınlığın üzerindeki enine şerit halindeki kufi kitabeden 542h./ 1148m.tarihinde yapıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca yapının mimarının Bekir Muhammed bin Bendan olduğu tesbit edilmektedir 6. Tamamen tuğladan inşa edilen kümbet, dıştan 8.44m x 8.44m ölçülerinde kare bir alana oturmaktadır. Altta gömü odası ve bunun üzerindeki gövdeden ibadet iki katlı bir düzenleme göstermektedir. Dış yapısı alttan itibaren taştan bir oturtmalık, kübik tuğla gövde ile sekizgen kasnak ve külahtan oluşmaktadır. Taç kapının dışındaki diğer üç cephe ikişer sivri kemerli nişle hareketlendirilmiştir. Kuzey cephe tümüyle sivri kemer alınlıklı taç kapı şeklinde düzenlenmiştir. Yapının bütün süslemeleri geometrik düzenlemelerden oluşmaktadır. Tuğla ve çini malzemenin 4 Strzygowskı, J. - H. Glück F. Köprülü Taşa Bezenmiş Çadırlar Ahlat Kümbetleri-Tents Asorned with Stone Ahlat Kumbets 2017, Cezar 1977,

3 kullanıldığı süslemelerde derz olarak alçıya da yer verilmiştir. Yapı günümüzde restore edilmiş olup, sağlam ve orijinal yapısını muhafaza etmektedir. (Görsel-3) Meraga nın dışında bir mahalde evler arasında kalan kümbet, geniş bir bahçe içerisinde ziyaretçilerini beklemektedir. Meragadaki bir diğer önemli yapı Kümbeti Kabud, Meraga halkı tarafından Kabri Mader-i Hülagu (Hülagu nun annesinin kabri) ya da Guyi Burç (burcun topu-düğmesi-) şeklinde de adlandırılmaktadır. Giriş kapısı üzerindeki kitabeden H.593, M.1197 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır 7. Bunun dışında yapının kime ait olduğuna ve kim tarafından yapıldığına dair bir kitabe mevcut değildir. Ancak iç mekânda bulunan kitabeden yapının mimarının Ahmet Muhammet olduğu tespit edilmiştir. Kümbet dıştan her kenarı 3.40m uzunluğunda ongen bir düzenleme göstermektedir. İki katlı olup, alttaki gömü odası ile bunun üstünde gövdeden oluşmaktadır. Ongen dış yapısı kesme taş bir oturtmalık ile tuğla gövdeden ibarettir. Ongenin köşelerine kaidenin ikinci sırasından başlayan yarım silindirik köşe kulecikleri yerleştirilmiştir 8. Günümüzde ongen piramidal külah yerine gövdeye uydurulmuş, ongen şekilde ahşap ve saç kullanılarak bir çatı yapılmıştır. (Görsel-4) Alt kat gömü odası, dıştan ongen içten haç planlı olarak düzenlenmiştir. Dışta doğu güney yan kenarın ortasına, içte doğu haç kolunun güneyine kalan bir kapı açıklığı ile girilmektedir. Odanın ortası 3.70 x 370m ölçülerinde kare olup, üzeri sekiz köşeli yıldızdan gelişen bir yıldız tonozla örtülmüştür. Haç kolları, 1.70m derinliğinde ve 3.70m genişliğinde olup, üzerleri yanlardan başlayıp, hafif kavisle üçgen biçimde üst ortada birleşen yıldız tonozla örtülmüştür. Gövde zeminden 2.30m yükseltilmiştir. Köşelerine yarım silindirik masif kulecikler yerleştirilmiş ongen plan içeriye de ongen olarak yansımıştır. Batı kuzey yan kenarın ortasına açılmış bir kapıdan üst kata girilmektedir. İçerisi kenar uzunlukları 2.20m olan ongenden meydana gelmektedir. Yapının dış cephelerini altta kesme taş oturtmalık ve bunun üzerindeki gövde oluşturmaktadır. Gövde üç bölüme ayrılmış olup, alt kısmı üçte ikilik bölümünü teşkil etmektedir. Burası köşelerdeki silindirik kulecikler ile aralarındaki dikdörtgen yüzeylerden oluşmaktadır. Bunun üzerinde silmelerle kare şeklinde sınırlandırılmış sivri kemerli, içleri üç sıra mukarnas dolgulu bölüm en üstte yazı ve mukarnaslı iki kuşaktan ibarettir. Batıdaki taçkapının bulunduğu yüzey dışında, gövdenin tüm süslemeleri birbirinin tekrarı niteliğindedir. Gövdenin üst kesiminde ve taçkapıda tuğla süslemeler yanında firuze çinilere de yer verilmiştir 9. 7 Godard 1949, ; Godard 1962, Cezar 1977, Wilber D. N. 1939,

4 Meraga şehrindeki Burcu Müdevver olarak adlandırılan kümbet anonim bir yapıdır. Silindirik gövdesi nedeniyle Burcu Müdevver yuvarlak burç ya da yuvarlak kümbet olarak adlandırılmıştır. Taç kapısı üzerindeki kitabesinden 563h./ 1167m yılında inşa edildiği anlaşılmaktadır. Kümbet iki katlı olarak düzenlenmiş olup, dıştan silindirik bir gövdeden ibarettir. Bunun alt kesimi taş, üst kısmı tuğla örgülü olarak gerçekleştirilmiştir. (Görsel-5) Gömü odası dıştan daire içten haç planlıdır. Üst kat, dıştan daire içten ongen planlı olarak gerçekleştirilmiştir. Dıştan 9.00m çapındaki daire planın ongen iç genişliği 6.80m dir. İçten her bir kenarı 2.20m tutulan ongenin yüzeyleri gövde boyunca sivri kemerli fazla derin olmayan nişlerle değerlendirilmiştir. Yalnız batı kenarı giriş kapısı olarak düzenlenmiş olup bunun dışa yansıması taşıntılı, düz yüzeyli ve dikdörtgen görünüşlü bir taç kapı şeklindedir. Günümüzde zeminden yüksekçe kalan kapıya seyyar bir demir merdivenle çıkılmaktadır. Ayrıca kapı açıklığı, ahşap çift kanatlı bir kapı ile kapatılmıştır 10. Nahcivan daki Selçuklu türbeleri Anadolu'daki birçok türbenin ana kurgusu olarak nitelenir. Bunlardan Yusuf bin Kuseyr Türbesi kitabesinden anlaşıldığına göre mimar Acemi bin Ebubekir tarafindan Yusuf bin Kuseyr için 1167 yılında yapılmıştır. İki katlı, içten ve dıştan sekizgen planlı, içten kubbe, dıştan sekiz yüzeyli piramidal külahla örtülü yapı, tuğladan inşa edilmiştir. (Görsel-6) Yapıya giriş, batı cephedeki içe doğru profilli ve sivri kemer alınlıklı bir taçkapıdan sağlanmaktadır 11. Sekizgen planlı iç mekân, köşelerindeki sivri kemerlere oturan ve pandantif geçişli bir kubbe ile örtülüdür. Türbenin alt katı, düzgün olmayan sekizgen planlıdır. Giriş, batıdan dokuz basamaklı merdivenle inilen kemerli bir kapı ile sağlanır. Alt kat, sekizgen aynalı, dilimli kubbemsi tonozla örtülüdür. Gövdedeki sekizgenin yüzeyleri dikdörtgen panolar şeklinde düzenlenmiş olup, tamamen farklı geometrik kompozisyonlarla doldurulmuştur 12. Gövdenin üst kısmında bir ayetin yer aldığı yazı kuşağı dolanmaktadır. Yapı piramidal bir külahla yapı sonlanmaktadır 13. Nahcivan daki bir diğer önemli mezar yapısı ise, Mümine Hatun Türbesi dir. Yapı, kitabesine göre 582 H./ 186 M. tarihinde Mümine Hatun için yapılmıştır. Yusuf bin Kuseyr Türbenin de mimarı Acemi bin Ebubekir e yaptırılmıştır.. İki katlı, alt katı içten ve dıştan ongen üst katı içten dairesel dıştan ongen planlı yapı genel olarak bir kuleyi andırmakta olup, üstten piramidal bir külahla örtülüdür. Alt kat gömü odası ortasındaki ongen kesitli bir ayaktan gelişen kaburgalı tonozuyla değişik bir uygulama göstermektedir. Benzer bir uygulamaya, incelenen türbeler içerisinde 1147 tarihli Meragadaki Kümbet-i Surh'un gömü odasında da rastlanmaktadır. (Görsel-7) Anadolu daki Kemah Melik Gazi Kümbetinde de benzer düzenleme görülmektedir. Yapı dıştan son derece zengin süslemeye sahip olup, bünyesinde geometrik, bitkisel ve yazı olmak üzere üç tür bezeme görülür. 10 Top 2014, Kürkçüoğlu 2007, Derck H. - Oleg G. 1967, Godard 1962, 371.; Wilber 1939, 36. 4

5 Ongen gövdenin her bir cephesi, ters "U" şeklinde bir dikdörtgen içerisine alınmış üç sıra mukarnaslı sağır nişlerle değerlendirilmiştir 14. Köşe sütunceleriyle sınırlandırılan sağır nişlerin her biri farklı geometrik kompozisyonlarla süslenmiştir. Bu süslemelerde tuğla, çini ve alçı birlikte kullanılmıştır. Gövdenin üst kısmına ayetlerden oluşan yazı kuşağı ile üç sıra mukarnas dizisi boydan boya dolanmaktadır. Türbenin üstten çini kaplı ongen piramidal bir külahla sonlanmaktadır 15. Nahçıvan'da bulunan üçüncü önemli örnek Cuga Köyünde yer alan Gülistan Türbesi olarak tanınmakta olup, genel olarak XIII. yy.'a tarihlenir. Çift katlı türbe; kare kaideli, çokgen prizmal gövdeli bir yapıya sahiptir 16. Alt kat dıştan kare, içten daire planlıdır. Kaidenin köşelerinde, gövdeye geçişi sağlayan çift yüzlü üçgen pahlar yer almaktadır. Alt kata giriş, kuzeybatı duvarı eksenindeki profılasyonlu kapıdan sağlanır. Örtü kubbedir. Üst kat ise dıştan onikigen, içten daire planlıdır. Gövdenin alt kısmında, kaide ile gövdeyi ayıran onikigen silme bütün gövdeyi dolanmaktadır. Kuzeybatı cephenin eksenine, taçkapı yerleştirilmiştir. Üst kat, duvarlar üzerine oturan kubbe ile örtülüdür. Dıştan piramidal külahlı olması gereken türbenin külah kısmı yıkılmıştır. Bunun üzerinde yer alan onikigen gövdenin her bir yüzeyindeki dikdörtgen panolarda yoğun bezeme uygulanmıştır. Bezemeler tamamen geometrik örneklerdir. Düzgün kesmetaş malzeme ile inşa edilmesi ve taş tezyinatı ile Anadolu türbelerine yaklaşır 17. Yapının 2016 yılında büyük bir başarıyla gerçekleştirilen Restorasyon ve Konservasyon çalışması sonrasında, özgün makaleler ile derlenen Gülistan Türbesi kitabı ile yapı tekrardan hayat bulmuştur. (Görsel-8) AHLAT TÜRBELERİ Büyük Selçuklu Hükümdarı Alparslan ın önce Ani Şehri ni alması ve sonrasında 1071 tarihli Malazgirt zaferinden sonra, Anadolu da XII. yy. dan itibaren yoğunlaşan Türkleşme süreci, mimari ve sanatta Selçuklu çığırını beraberinde getirmiştir. Türk yurduna dönüşen Anadolu da farklı yapı türleri bu coğrafyaya özgü koşullarla yeniden şekillenirken geçmişteki kültürel birikimlerle yeni sentezlere ulaşıldığı gözlemlenmektedir. Ahlat ın bu türdeki önemli yapıları çoğunlukla İlhanlı dönemi yapısı olarak İran, Azerbaycan ve Anadolu nun diğer yörelerindekilerden farklı tipolojik formlar ortaya koymakta ve Türk-İslam mezar anıtları içerisinde plan ve mimari açıdan dikkat çekici özellikler taşımaktadır. Bu şekilleri ile Ahlat Türbeleri, Selçuklu, İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Osmanlı devirlerini kapsayacak biçimde dönemlerinin en tipik örneklerini ortaya koymaktadır. Ahlat da yer alan 13 farklı yapı incelenirken Ahlat Kaymakam lığı tarafından 2017 yılında basılan Taşa Bezenmiş Çadırlar Ahlat Kümbetleri-Tents Asorned with Stone Ahlat Kumbets adlı 14 Kürkçüoğlu 2007, Wilber ; Godard 1939, ; Derck H. - Oleg G. 1967, 60.; Godard 1949, Kürkçüoğlu 2007, Azerbaycan Respublikası Naxçıvan Muxar Respublikası

6 eserden yararlanılmıştır. Kitapta yer alan kümbet ve türbe isimlendirmeleri belirtilen kitaptan yazıldığı gibi alınmıştır 18. ALİMOĞLU HURŞİT TÜRBESİ Tahtı Süleyman mahallesinde, Hasan Padişah Türbesi nin kuzeybatı yönünde, bahçe içindedir. Kitabesi yoktur. Mimari şekil ve özelliklerine bakılarak XIII. yüzyıl ikinci yarısına ve üslup özelliklerine bakılarak muhtemelen XIII. yüzyılın son çeyreğine de tarihlendirilmektedir. İki katlıdır, kare planlı kaidenin üzerinde yükselen dairesel planlı gövde l.5 metre yükseklikten sonra muntazam kesilmekte ve yarım bırakıldığı hissini uyandırmaktadır. Doğudan bir kapı ile cenazeliğe girilir. Cenazelik, aynalı tonoz ile örtülüdür. Kaideden on ikigen bir kasnakla silindirik gövdeye geçilir. İkinci katın girişi kuzey yöndedir. Doğu, batı ve güney yönde birer penceresi bulunmaktadır. Türbenin kaidesi 8.33 X 8.33 m. ölçüsünde kare planlıdır. Ancak türbenin üst kısmı tamamlanamadan yarım bırakılmıştır. Yarıya yakın kısmı toprak içerisine gömülmüş olan türbenin altındaki ayna tonozlu mumyalık kısmına, doğudaki yuvarlak bir kapıdan girilmektedir. Kaidenin köşelerindeki ikişer üçgen pahla dört köşeden on iki kenara geçilmekte ve sonra da birbirine geçmiş kırık hatlardan oluşan zencerek motifi tüm gövdeyi kuşatmaktadır. Bunun üzerinde balık kılçığı motifli ince profilli ikinci bir kuşak bulunmaktadır. Gövde dikey hatlı, ince kabartmalı hatlarla dikine bölümlere ayrılmıştır. Türbenin 4.20m ye varan duvarları tamamlanamamıştır. Yıkılmış olabileceği de düşünülmektedir. Pencere üzerinde türbenin en zengin motifleri yer almaktadır. Burada geometrik bezemeler, mukarnas dolguları görülmektedir. Ancak pencerelerin yanı sıra kapı üstü silmeleri bezemesiz bırakılmıştır. Yalnızca güney penceresinin zencerek motifi ile bezenmiştir. Bu durum burasının mihrap olarak kul lanılacağı izlenimini vermektedir. (Görsel-9) ANONİM TÜRBE Herhangi bir kitabesi bulunmayan bu türbe, İkikubbe mahallesinde bahçeler arasındadır. Mimari kompozisyonu ile Mirzabey türbesine benzemektedir. Türbenin XIV. yüzyılda yapılmış olabileceği tahmin edilmektedir. (Görsel-10) ÇİFTE TÜRBELER a-hüseyin TİMUR, ESEN TEKİN TÜRBESİ İki Kubbe mahallesindedir. Çifte türbelerden eski Ahlat'a yakın olan küçük türbedir. W. Bachman, bu türbeden "küçük türbe olarak bahseder. Giriş kapısının üzerindeki (kuzeydeki) lentoda nesih yazılı kitabede Boğatay Aka'nın oğlu 18 Anonim; Taşa Bezenmiş Çadırlar Ahlat Kümbetleri-Tents Asorned with Stone Ahlat Kumbets 2017,

7 Hüseyin Timur'un H.680 Recep (M Kasım) ayında şehit olduğu yazılıdır. Bu tarihte de yapılmış olmalıdır. Doğu penceresi lentosu üzerindeki kitabede ise; Hüsameddin Hüseyin Akakızı Esen Tekin Hatun'un H. 678 Şevval (M Şubat) ayında vefat ettiği yazılıdır. Batı penceresi lentosunda Ayet (Kur'an-ı Kerim 3/18), Türkçesi; "Allah'tan başka şahit yoktur güney penceresi lentosunda Hadis, Türkçesi; Resulullah buyurdu ki "kul takdirin eseridir, yazılıdır. Diğer kitabede ise Tevbe suresinin 21. Ve 22. Ayetleri "Rableri onlara katında bir rahmet, hoşnutluk ve içinde tükenmez nimetler bulunan ebedi ve temelli kalacakları cennetleri müjdeler. yazmaktadır. Alt kısımda 6,72 X 6,72 m. ölçüsünde kare planlı bir kaide bulunmakta olup kübik oturmalıklarının üst köşeleri pahlanarak on altıgen planlı bir kaide hazırlanmış, bunun üzerine silindirik gövde, içten kubbe ve dıştan konik külah oturtulmuştur. Doğu yönden merdivenle inilen cenazelik kısmı kare planlıdır. Burasının üzeri geçme (manastır) tonozla örtülüdür. Güney duvarına sivri kemerli derin bir niş açılmıştır, içerisi doğu, batı ve güney yönde bulunan mazgal pencerelerle aydınlatılmaktadır. Türbenin kaidesinden gövdeye köşelerdeki pahlarla geçilmektedir. Gövde ile kaide arasındaki etek frizi bütün çevreyi dolaşan zencerek motiflidir. Silindirik gövde 30 cm. genişliğinde dikey geometrik geçmelerle bezenmiştir. Bu bezemeler bütün gövdeyi bir kuşak gibi sarmaktadır. Gövde üzerinde meydana gelen dört bölümün her birinde kabartma profiller ile dikdörtgen çerçeveli panolar bulunmaktadır. Bu panoların her birinin ortasında üzeri mukarnas dekorlu büyük pencere nişleri açılmıştır. Bu nişlerin etrafını U şeklinde saran kenar bordürleri geometrik desenlerden farklı olarak işlenmişlerdir. Böylece zengin cephe görünümü ortaya çıkmıştır. Gövdeyi ayıran ve dikey plasterlerle birleşen örgülü kuşağın üzerinde kitabe kuşağı yer almakta ise de bu kitabenin büyük bir kısmı tahrip olmuştur. Ayrıca saçak altında zencerek motifli bir kuşak bütün gövdeyi sarmaktadır. Üst örtüyü oluşturan konik saçak yuvarlak fitilli dikey hatlarla bölümlere ayrılmıştır. Giriş kapısının üst silmesinde türbenin yapım kitabesi bulunmaktadır. İç kısımdaki duvarların üzerinde Bursa kemeri şeklinde düzenlenmiş nişlerle gövde panolara ayrılmıştır. Güney cephesine mihrap yerleştirilmiştir. İçerisini örten kubbe kesme taştan yapılmıştır. Kuzeydeki mescit katı girişine karşılıklı merdivenlerle çıkılır. Giriş dışında; doğu, batı ve güney yönde birer pencere bulunmaktadır. Ayrıca güney penceresi hizasında ve konik çatının altında bir mazgal penceresi mevcuttur. Eser 1969'da Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır. (Görsel-11) b-buğatay AKA-ŞİRİN HATUN TÜRBESİ İki Kubbe mahallesindedir. Çifte türbelerden yeni Ahlat a yakın olanıdır. Hüseyin Timur türbesinin doğusundadır. 7

8 Türbenin 1281 yılında yapıldığı kabul edilmektedir. Emirü l Kebir şeklinde anılan Buğatay Aka ve Hüseyin Timur un Uygur asıllı olmaları muhtemeldir. Çünkü Moğollar Dönemi nde şehirlerin yönetimi genellikle Uygurlara verilmiştir. Buğatay Aka ailesinin ne gibi felaketler neticesinde katledildikleri, akıbetlerinin ne olduğu bilinmemektedir. Türbe iki katlıdır. Bugatay Aka Türbesi de yine kitâbelerinden 680 (1281) yılında öldükleri anlaşılan Emîr Buğatay Aka b. İnal Aka ile Şîrin Hatun bint Abdullah ın mezar anıtıdır. Üçgenler vasıtasıyla (oturtmalıkların üst köşeleri pahlanarak) onikigen planlı kaide üzerine oturtulmuş, silindirik gövdelidir. Doğu kısmından merdivenle cenazeliğe inilir. Cenazelik kuzey-güney istikametinde beşik tonoz örtülü kare bir mekândır. İçerisi doğu, batı ve güney yöndeki mazgal pencere ile aydınlatılır. İkinci kat girişine çift taraflı asma merdivenle çıkılır. Üst yapı, derin nişlerin içindeki üç pencereye sahiptir. Silindirik gövdenin üzeri; içten kubbe, dıştan konik külahla örtülüdür. Külah ile gövde arasında beş bölüme ayrılmış kuşak bulunmaktadır. Türbede gövdenin etrafını çeviren kemer silmeler üstte küçük bir daire çizerek dikdörtgen silmelere bağlanmıştır. Zengi lerden gelen bu süsleme onların etkisinin hala devam ettiğini göstermektedir. Türbe içten kubbe, dıştan konik külahla örtülmüştür. Gövde içi, alçı üzerine kalem işi bitkisel süslemelerle bezenmiştir. Girişin üzerinde, alçı üzerine ortadaki motife (muhtemelen hayat ağacını simgeleyen bir çiçek demetine) dönük, simetrik, kuyrukları kalkık olarak iki tavus kuşu işlenmiştir. Türbenin kapı ve pencereleri üstlerine hakk olunmuş iyi okunabilen 4 kitabe mevcuttur. Giriş kapısı üzerindeki 4 satırlık kitabe Buğatay Aka hakkındadır. Arapça yazılmış olan kitabenin tercümesi: Bu Türbe Allah ın rahmetine muhtaç said, şehit, emrü l-kebir Buğatay Aka bin merhum büyük emir İnal Aka nındır. 680 senesi Recep ayında vefat etti. Batı tarafındaki pencerenin üstünde 3 satırlık kitabede ise şöyle yazmaktadır: Saide, şehide, merhume, Şirin Hatun bint-i Abdullah 680 senesi Recep ayında vefat etti. Güney cephesi üzerindeki kitabelerde ise: Dünya Mü minin hapishanesi, Kâfirin ise cennetidir. Hadis-i Şerif i yer almaktadır. Üç satırdan ibaret bu kitabenin üçüncü satırı hadisin devamı olmayıp Dünya bir saattir (andır) onu taatla geçir. Manasında bir nasihattir. Doğu cephesinin üstündeki kitabelerde ise Ayet el Kürsînin bir bölümü yazmaktadır. (Görsel-12) DEDE MAKSUT TÜRBESİ Ahlat İki Kubbe Mahallesinde, Emir Ali Türbesi karşısında bulunan Dede Maksut Türbesi nin 1538 den önceki tarihlerde yaptırıldığı sanılmaktadır. Şeyh Ahmed isimli bir kimsenin Hicri 945 (Miladi ) tarihli vakfiyesinde Dede Maksut un ismi şahit olarak görüldüğünden, bu tarihte hayatta olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle türbe XVI. yüzyıla tarihlendirilir. 8

9 Türbe 6,46 x 5,73 m. ölçüsünde, gayet mütevazı küçük bir yapı olup, Ahlat taşından (düzgün kesme taş) yapılmıştır. Türbenin duvarları 2.80 m. yüksekliğinde olup basit bir silme ile sonuçlanmaktadır. Eserin sadece kuzey doğu köşesinde taş lentolu bir kapı üzerinde kitabe yeri bulunmaktadır. Kare planlı türbe, içten beşik tonoz, dıştan düz bir çatı ile örtülmüş olup, güneye bakan bir penceresi ile aydınlanır. Kuzey doğu köşesindeki taş lentolu kapısı üzerinde kitabe yeri bulunmakla beraber kitabesi yeterince okunamamıştır. Türbenin içerisi güney kenarının ortasındaki mazgal penceresinden ışık almaktadır. Cenazeliği sivri beşik tonozla örtülmüştür. Evliya Çelebi nin bahsettiği Menakıbül Evliya: Telifatı es Şeyh Dede Maksut Ahlat i cümlesinden müellifin alim bir kişi olduğu anlaşılır. Türbe içerisindeki üç mezardan biri Dede Maksut a ait olup diğerlerinin ailesine ait olduğu sanılmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü l970 yılında türbeyi onarmıştır. (Görsel-13) EMİR ALİ TÜRBESİ İkikubbe mahallesindedir. Türbenin güney cephesinde, mermerden, kırık bir kitabede Âli adından başka bir kelime okunamamaktadır. Tarihlendirilmesi hakkında şu görüşler mevcuttur; Mimari tarzına göre, 12. yüzyıla tarihlendirilir. Türbe mimarisinin gerilemeye başladığı bir döneme belki de 18. yüzyıla uygun görülmektedir. Albert Gabriel in yapıyı 12. yüzyıla tarihlendirdiği belirtilmektedir. Yapının genel karakteri itibarıyla XIV. yüzyıla yerleştirilmesi gerekir. Tarihlendirme olarak, XIV. yüzyıl kabul edilmektedir. XIV. yüzyıla aittir. Ancak, Ahlat Erzen Hatun (1397) Türbesi yazıtında Emir Ali nin kızı olduğu yazılıdır. Eğer türbe bu şahsa aitse XIV. yüzyıl II. yarısına ve belki de XIV. yüzyıl III. çeyreğine tarihlendirilebilir. Kare planlı ana mekânın önünde duvarları kademeli olarak türbeye doğru yükselen üzeri açık dikdörtgen planlı ön mekân vardır. Cephesi açık ve hiçbir türbede görülmeyen şekilde ileriye doğru fırlamış küçük bir bahçe teşkil edilmiştir. İçten kubbe, dıştan sekizgen kasnak üzerinde, sekiz kenarlı piramidal külah boğumlu bir alemle nihayetlenir. Tek katlıdır. Ziyaret kısmına (dikdörtgen planlı, güneydeki avluya) doğusundaki kapıdan girilir. Asıl türbenin prizmatik gövdesinin güney cephesi, sivri kemerli eyvan şeklindedir ve öndeki küçük avlusuna açılmaktadır. Türbenin içi baldeken tarzında dört kemerlidir. İçten kubbe ile örtülü yapıda kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Pandantifler, sağır sivri kemerlerle birbirine bağlanırlar. İç mekânın üç cephesinde küçük nişler vardır. Ahlat türbeleri arasında değişik planı ile dikkati çeken Emir Ali Türbesi eyvanlı türbeler arasında yer almaktadır. Türbe 6,05 x 5,35 metre ölçüsünde dikdörtgen planlıdır. Burada diğer türbelerde olduğu gibi mumyalık kısmı bulunmamaktadır. Zemin ile aynı düzeyde olup kesme taştan yapılmıştır. Beden duvarlarında, köşelerdeki üçgen pahlarla dört köşeden sekizgen kasnağa geçilmektedir. Güney cephesinde yan kenarlar boyunca uzanan avlu duvarları üç kademe 9

10 halindedir. Doğu kenarına kapı açılmış olup buradaki kapı kemeri üç dilimlidir. Büyük bir sivri kemerle avluya açılan eyvanın kemerleri içeride kirpi dışarıda düz bir kuşakla çevrilidir. Kenarlardaki köşe dolgularına her iki yanda mermer üzerine kufi yazıyı andıracak motiflerle süslü iki pano işlenmiştir. Eyvan kemeri ortasına kitabe yerleştirilmiş ise de bu kitabe okunamamıştır. Bu türbeyi Vakıflar Genel Müdürlüğü l976 yılında onarmıştır. (Görsel-14) EMİR BAYINDIR TÜRBESİ Akkoyunlu Devleti devrine ait mescit ve türbedir. Emir Bayındır Türbesi nin BabaCan isimli Ahlatlı bir usta tarafından yapıldığı bilinmektedir. Dünyada benzer mimari özellikler gösteren sadece bir türbe daha bulunmaktadır. Türbe, kitabesine göre yılında ölen Emir Ali kızı Erzen Hatun için yaptırılmıştır. Diğer türbelere nispeten daha zarif olan bu yapı, ince süslemelidir. Yoğun bir taş işçiliği görülmektedir. İki katlı türbenin mezar odası çapraz tonozla örtülüdür. Kare kaideden köşelerin pahlanmasıyla onikigen gövdeye geçilmiştir. Dairesel planlı türbe, içten kubbe, dıştan iki kademeli örtü sistemiyle konik bir külahla örtülmüştür. Bu yapı Ahlat türbeleri içerisinde en süslü olanıdır. Türbenin hemen hemen her santimi zarif tezyinatıyla dikkat çekmektedir. Yapının tepesinden, gövdenin alt kısmına kadar süslemeleri vardır. Geometrik süslemelerin yanında çok çeşitli bitkisel motifleri de göz doldurmaktadır. Kaide süslemeleri diğer türbeleri andırır. Gövdenin alt kısmını iki düğüm motifli geometrik geçme bordürü ile sathi küçük nişlerden meydana gelen bir şerit çevirir. Cepheler, sathi Bursa kemerli nişlerle yapılmıştır. Dört esas yönü dışındaki cephelerde, sağır Bursa kemerlerinin içinde, daha derin olan üçgen nişler vardır. Bu nişlerin alt uçlarının sadelerine karşılık, üst uçları radyal bir şekilde yayılan yivlere sahiptir. Bu nişleri, yanlardan ve üstten geometrik veya bitkisel kompozisyonlu bordürler çevirir. Bitkisel kompozisyondaki bordürler, kıble cephesinin iki tarafında yer alır. Bu bordürler, iki ruminin kavradığı palmet motiflerinin üst üste sıralanışı ile meydana gelir. Kaidenin dört köşesinde meydana gelen ikişer adet üçgen pahla onikigene geçilmekte ve kaidenin hemen bitiminde gövdenin bütün etrafını saran örgülü kenar kornişi başlamaktadır. Yüzeyden kabartma olarak yapılmış örgü motifi aynen Hüseyin Timur-Şirin Hatun türbesinde olduğu gibidir. 30 cm genişlikteki örgünün üzerinde kırık hatlarla meydana gelen tezyini kemer sıralarından ikinci bir kuşak etek bordürünü tamamlar. Geometrik bordür iki çeşittir. Bordür ekseni üzerinde sivri köşeleri çakışan altıgenler sivri 10

11 köşeler uzatılarak birbirleri ile alternatif olarak birleştirilmiş veya sivri köşelerden çıkan uçlar birbirini keserek diğer altıgeni teşkil etmiştir. Böylece, zencirek izlenimini bırakan atlatıcı bir altıgenler silsilesinden ibaret olan bordür dekorasyonu doğmuştur. Bu süslemeler, gövdenin üst kısmını yatay bir bordür halinde çevirir. Diğer geometrik bordürleri, yıldız geçmelerden meydana gelen pozisyonlar teşkil eder. Türbe üzeri, adeta hiç boş yer bırakılmaksızın zengin motiflerle taş işçiliği ile bezenmiştir. Motifler o kadar güzel ve değişiktir ki, Ahlat türbelerinde bu kadar çok motifin bir arada görülmesi bir şaheser olarak karşılanmaktadır. Çok motifin bulunmasına rağmen hiçbir motif biri birine ters gelmemekte, büyük bir armoni içerisinde kaynaşmaktadır. (Görsel-15) ŞEYH NECMETTİN TÜRBESİ (HAVAİ BABA TÜRBESİ) Ahlat, Ergezen Mahallesinde Erzen Hatun mezarlığında Erzen Hatun Türbesi yanındaki Şeyh Necmeddin Türbesi, Ahlat ta bulunan en eski tarihli yapıdır. Üzeri kare biçimde yükselen piramidal külahla örtülüdür. Bu bakımdan da benzerleri arasında tek örnektir. Diğer türbeler hep silindirik biçimde, konik külahlıdırlar. Şeyh Necmeddin tarafından 1222 de yaptırılmıştır. Giriş kapısı üzerinde iki kitabe bulunmakla birlikte bunlardan birisi vakfiye olup, diğeri de türbenin yapım kitabesidir. Kitabesinden öğrenildiğine göre Şeyh Necmeddin Havai babanın türbe ve tekkesine ait vakfiyeyi ihtiva eder (Vakfiyenin Türkçesi; vakfın şartında Allah ona rahmet etsin bu mübarek kubbeyi şeyh yaptı... Ahaliden onun sözleri eşit değildir ve onun ismi Aliyüddin dir... Muhakkak Allah işiten ve bilendir). Kitabeye göre H. 619 (M. 1222) Ramazan ve Şaban aylarında yapılmıştır. Türbe, aynı zamanda şeyhin tekkesi olarak kullanılmıştır. Şeyh, 1222 yılında öldüğü için, Melik Eşref ve Ahlat Hükümdarı İzzettin Balaban günlerinde yaşamış olduğu anlaşılmaktadır. Şeyh Necmeddin Havai Baba nın Ahlat da medfun 9 evliyadan biri olduğu belirtilmektedir. Türbenin 5.17 X 5.18 m. ölçüsünde küçük kare bir kaidesi vardır. Alt kattaki mumyalığın kuzey cephesinden yedi basamaklı bir merdivenle aşağıya inilmekte, buradaki yay kemerli bir kapıdan mumyalığa girilmektedir. Üzeri sivri beşik tonozla örülü mumyalığın batı ve doğu kenarında iki mazgal penceresi bulunmaktadır. Üst kat kare planlı olup kesme taştan yapılmıştır. Doğu cephesindeki iki taraflı dört basamaklı bir merdiven ile çıkılan giriş kapısı türbenin en gösterişli ve en süslü bölümüdür. Giriş kordon şeklinde yuvarlak hatlı dikdörtgen çerçeveler içerisine alınmıştır. Dar ve uzun olan buradaki kapının iki köşesine sütuncukların bulunduğu uzun kenarlı sivri kemerli kapı nişi yerleştirilmiştir. Giriş kapısının üzerinde türbenin vakfiyesi yerleştirilmiş, bunu mukarnaslar tamamlamıştır. Bunun üzerine de türbenin diğer kitabesi konulmuştur. Türbenin beden duvarları sivri kemerlerle bölünmüş ve rozetlerle bezenmiştir. İç kısım son 11

12 derece sade olup kıble duvarı ortasına dikdörtgen mihrap nişi yerleştirilmiştir. Türbenin batı ve kuzey yüzlerindeki pencereler Bursa kemerli nişler içerisine açılmıştır. Türbe bir süre mescit olarak kullanılmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü türbeyi l yıllarında restore etmiştir. Söz konusu türbeye halk arasında Havai Baba türbesi denilse de 413 nolu tapu tahrir defterinde ve 1316 tarihli Bitlis Salnamesinde Şeyh Necmeddin Hâbî Baba olarak geçmektedir. (Görsel-16) HASAN PADİŞAH TÜRBESİ Ahlat'da XIII. yüzyıla ait mezar anıtıdır. Ahlat'ın Tahtı Süleyman mahallesinin güney kısmında ve Tarihi Karaşeyh Mezarlığı'nın kuzeydoğusunda, üzerine yapıldığı tepenin siluetine hâkim bir yerde bulunmaktadır. Yapı, yine Ahlat'da bulunan Ulu Türbe'den (Usta-Şâgird Türbesi, Çubuklu Türbe) sonra en büyük ölçütlere sahip olan ikinci mezar anıtıdır. İçerisinde üç mezar bulunmaktadır. Kapısının üzerinde girift bir istif halinde nesih hattıyla yazılmış iki satırlık kitabe vardır. Bu kitabeye göre 673 yılının Recep ayında (Ocak 1275) Melikü'lümerâ Mahmûd b. Hüsâmeddin Hasan Aka için inşa edilmiştir. Diğer iki mezardan birinde de veziri Hasan Ali yatmaktadır. Halk arasında türbenin Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'a ait olduğuna inanılmaktadır. Aslında Hasan Padişah denilen zat Abdürrahim Şerifin eserinde bahsedildiği üzere Cengiz Han'ın torunu olan Hülagu Hanın çocuklarından Hasan Apka'dır. Moğolların (İlhanlı Devleti dönemi) Ahlat hâkimidir. Cengiz Hanın torunudur. Evliya Çelebi'nin 1655 yılında Ahlat'a geldiği zaman içine girdiği ve,... Birçoğu kurumuş iskelet halindedir. Hatta bir zenci yüzlü çocuk, elinde sopası ile ayak üzerinde bekçi gibi duvara dayalı durmaktadır. Gayet korkulu bir yüzdür. Türbedan yoktur. Kapıları Revan fatihi Murad Han'ın ziyaret etmesinden beri kapalıdır../ diye anlattığı yapı Hasan Padişah Türbesidir. Mumyaların, 1910 yılında mum adağı yapan kadınların yol açtığı bir yangın sonucu hasar gördüğü bilinmektedir 19. Türbe de bu yangından zarar görmüştür. Hasan Padişah Türbesi, altta kare planlı cenazelikle (mumyalık) bunun üzerindeki daire planlı ziyaret mahallinden (mescit) meydana gelmektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1969 yılında restorasyon çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalarda cenazelikle gövdenin kuzeye bakan çeyrek kısmı dışında kalan yerleri tamamen yenilenmiştir. Cenazeliğin yuvarlak kemerli girişi, doğu cephesinin kuzeydoğu köşesine yakın bir yerde bulunmaktadır. Çapraz tonoz örtülü mekân üç duvarındaki mazgal pencerelerden ışık alır; bu pencerelerden batıdakinin sövesi zencirek, güneydekininki ise zikzak motiflerle bezelidir. Diğerlerine göre daha sade olan doğu penceresi 19 Şerif 1932,

13 alınlığında iri bir rozet, yanlarında basit bir süsleme bandı görülmektedir. İçeride bulunan üç mezardan biri diğerlerinden büyüktür. Ziyaret mahallinin onikigen kaidesi cenazeliğe köşelerdeki çift ters üçgen pahlar vasıtasıyla bağlanmıştır. Bunun üzerinde konik külâhlı silindirik gövde yükselir. Kuzey cephede yer alan kapıya iki taraftan taş basamaklı dar merdivenlerle ulaşılır. Kapı, kenarlarında burmalı sütunçeler bulunan yedi sıra mukarnas kavsaralı bir açıklık halindedir. Mukamasların içleri kabartma rûmî ve palmetlerle bezelidir. Üzeri iç içe geçme sekizgenler ve palmet dizileriyle süslü geniş bir bordür kapıya çerçeve teşkil eder. Batı, güney ve doğu yönlerine açılan üç pencere beşer sıra mukarnas kavsaralıdır. Geometrik bezemeli dar bir bordürün çevrelediği nişlerinin içindeki kuşatma kemeri üzerinde birer gülbezek göze çarpar. Türbenin dış yüzeyi, içlerinde girift saç örgüleri bulunan bordürler, kaval silmelerle bağlantılı yüzeysel kemerler ve bunların içinde yer alan gülbezeklerle (toplam on altı adet) süslenmiştir. Kapı ve pencere aralarına rastlayan yerlere üçgen kesitli ince uzun nişler açılmış ve bunlara çerçeve teşkil eden dar bordürün içi zikzak motifiyle doldurulmuştur. Üzerinde birbirine paralel fitiller bulunan ve tamamı yeni olan konik külâhın eteğini iki sıra mukamaslı saçak frizi dolanmaktadır. Halen oldukça bakımlı durumda bulunan Hasan Padişah Türbesi, mimarisi ve süslemesi bakımından Ahlat türbelerinin özelliklerini bünyesinde toplayan ilçenin en gösterişli mezar anıtlarından biridir. (Görsel-17) KEŞİŞ TÜRBESİ İkikubbe mahallesindedir. Keşiş Türbesi olarak adlandırılmıştır. Yapım yılı için farklı görüşler mevcuttur. Yapı, tarz ve malzemesine bakılarak XII-XVinci yüzyıllara, yapının genel karakterinden dolayı XIV. yüzyıl sonlarında Karakoyunlu eseri olarak yapıldığını, XV yüzyıla ait olduğu ve XIV. yüzyılın ilk yarısına ait olduğu şeklinde görüşler bulunmaktadır. İki katlıdır, Türbenin alt kısmı 6.20 X 6.20 cm ölçüsünde kare planlıdır. Üst kat onikigen, prizmal gövdeli, içten kubbe, dıştan piramit çatıyla örtülüdür. Doğu yönden merdivenle inilen kare planlı cenazeliğin üzeri, doğu-batı yönünde beşik tonozla örtülüdür. Doğu, batı ve güney yönlerden mazgal pencerelerle aydınlatılmıştır. Kare kaide köşelerinden on iki kenarlı gövdeye üçgen pahlarla geçilmektedir. Burada zencerek motifli bir kuşak bulunmaktadır. Gövdenin on iki kenarı üzerinde üst kısımları Bursa kemeri şeklinde, kırık hatlı kemerli nişler gövdeyi süslemektedir. Oldukça sade bir işçilik gösteren gövdenin dört cephesinde kapı ve pencere nişleri açılmıştır. Bunların üzerleri zengin mukarnaslarla bezenmiştir. Onikigen prizmal gövdenin her kenarı Bursa kemeri şeklindeki sathi oyma nişlerle 13

14 hareketlendirilmiştir. Gövde iç yüzeyinde çok belirgin olmayan alçı üzerine kalem işi süslemeler mevcuttur. Mescit katına kuzey yöndeki, karşılıklı (çift taraflı) merdivenle çıkılmaktadır. Doğu, batı, güney cephelerinde pencereler yer alır. Gövde üzerindeki külahın altı 40 cm. genişliğinde birbiri içerisine geçmiş zencerek motifli bir silme ile hareketli bir görünüm kazanmıştır. Piramidal çatının üzeri dikey hatlı yuvarlak fitillerle ahşap kaplamayı andırmaktadır. Kitabesi olmadığı için neden Keşiş Türbesi denildiği bilinmemektedir. Müverrih Vardan ın kaydına göre XII. Yy. ortalarında, yani Ahlat Şahı 2. Sökmen döneminde Ahlat-Şahlar memleketinde yaşayan, iyiliksever, yetimleri gözeten Avet adında bir papaz bulunuyordu. Şöhreti her tarafa yayılan bu papaz Ahlat a geldiğinde Ahlat Şahı 2. Sökmen, Papaz Avet i törenle karşıladı. Fakat Avet in şöhretini ve Ahlat Şahı 2. Sökmen tarafından itibar görmesini bazı papazlar çekemeyerek ona iftira ettiler. Bu iftira yüzünden Papaz Avet taşlanarak öldürüldü. Daha sonra olayın iftira olduğu, Papaz Avet in suçsuz ve haksız yere öldürüldüğü anlaşılınca 2. Sökmen Avet e hürmeten onun anısına bu türbeyi inşa ettirir. (Görsel-18) MİRZA MUHAMMET (MİRZA BEY) TÜRBESİ Abdürrahim Şerif Baygu bu türbeden bahsetmiş ve fotoğrafını yayımlamışsa da isim vermemiştir. Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu Mirza Bey Türbesi diye bahseder. İki Kubbe Mahallesi içerisindedir. Kitabesi yoktur. XIV. yüzyıl 1. veya 2. yarısına tarihlendirildiği gibi XIV. yüzyıl sonlarına, XVI. veya XVII. yüzyıla da tarihlendirilmiştir. Türbenin zemini yanından geçen yol nedeniyle aşağıda kalmıştır. Mumyalığı olmayan kare planlı türbe, 6.20 X 6.20 m ölçüsündedir. Kuzey kenarının ortasında niş içerisinde giriş kapısı bulunmaktadır. Kapı mukamaslı bezeme ile daralmakta ve üzerini iki rozet süslemektedir. Kare plandaki türbenin beden duvarlarının üst köşelerindeki üçgen pahlarla mekânın üzeri sekizgen hale gelmiştir. Gövde üst kesiminde çıkıntı yapan üçgen pahlarla üst örtüye geçilmektedir. Üst örtüyü teşkil eden sekizgen piramit külah gövdenin üzerine bir şapka gibi oturmaktadır. Sekizgen piramidal külah üzerinde boğumlu taş alem yer alır. Kuzey yöndeki girişin üzerinde aşınmış durumda mukamaslı kavsara vardır. İçeriden dörtkenardaki sivri kemerlerle takviye edilen beden duvarlarından taş pandantiflerle kubbeye geçilmektedir. Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu 1945 yılında hazırladığı Ahlat raporunda türbenin taşlarının büyük bir kısmının sökülerek çalındığını belirtmiştir. Fakat yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğünce aslına uygun olarak onarılmıştır. (Görsel-19) USTA ŞAGİRT TÜRBESİ (ULU TÜRBE) Tatvan yönünden Ahlat'a girişte, yolun sağında (Meydanlık mezarlığının karşısında), Van 14

15 Gölü'ne yakın yerde, halk arasında "Eyilef olarak tabir edilen mevkide bulunmaktadır. Türbenin kitabesi mevcut değildir. Fakat kuzeydoğusunda kalıntısı mevcut olan Sadi Aka (Ağa) Türbesi'nin taşlar arasında kitabesi bulunup 1300 (13. yüzyıl sonu) okunmuştur. Ancak günümüze kadar baki kalamamıştır. Yapım tekniği ve süsleme özellikleri dikkate alınarak 1285 yılına doğru yapılmış olduğu kabul edilmektedir. İlhanlılar zamanında Çobanlı Şeyh Hasan 1340 yılında hanlık mevkiine çıkınca Tebriz'de Usta Şagird adıyla bir mescit yaptırmıştır. Ahlat, Küçük Şeyh Hasan'ın idaresinde olduğuna göre, Usta Şagird Türbesi'nin yaptırması da ihtimal dahilindedir. Türbe; kare kaideli, silindirik gövdeli, konik külahlı ve iki katlıdır. Ulu Türbe, Ahlat'daki türbelerin en büyüğüdür. A. Gabriel tarafından "Ulu Türbe olarak adlandırılmıştır. İki katlı olan türbenin doğu yönündeki merdivenle cenazeliğe inilir. Buranın üzeri aynalı tonoz ile örtülüdür. Alt kat birçok türbeye nispeten büyük ve yüksektir. Cenazeliğin kapısı bir zaruret olarak ön cephede değil, yan kenarda (doğuda) açılmış ve iç veya dış mekânın bozulması önlenmiştir. Yüksek kaideli türbelerde bu problem daima bu şekilde halledilmiştir. Kare plandan köşe pahları ile oluşturulan onikigen ve onu izleyen bilezik üzerinde silindirik gövde yer alır. Gövdenin üzeri içten kubbe, dıştan konik külah ile örtülüdür. Üst kata, kuzeydeki karşılıklı (çift taraflı) merdivenle çıkılır. İkinci katta, doğu, batı ve güney yönde birer pencere bulunur. Güneydoğu köşede de küçük üst pencere yer alır. Bu günkü doğal yüzeyden, külah tepesine kadar 20 m. yüksekliğindedir. Cenazelik katı da dahil edilirse bu yüksekliğin toplamı 22,35 metredir. En alt zeminden çatı uç noktasına uzunluğu 36,5 metredir. (Görsel-20) YARIM TÜRBE İkikubbe Mahallesinde Hasan Padişah Türbesi'nin kuzeyindedir. Çok yıkık bir durumda olan türbe 1967'de yeniden yapılmıştır. Kitabesi olmadığı için kime ait olduğu bilinmemektedir. XIV. yy.da yapıldığı sanılmaktadır. (Görsel-21) SONUÇ Sonuç olarak Nahçıvanda 2016 yılında restorasyonu tamamlanan ve kaynak eser haline getirilerek basımı gerçekleştirilen Gülistan Türbesi adlı çalışma, Türkiye de yer alan ve onarılması gerekli diğer kümbet ve türbeler için bir örnek olabilecek niteliktedir. 15

16 Gülistan Türbesi nin Ahlat Türbeleri nin plan özelliği bakımından ilk örnek olması Ahlat ve Anadolu daki Selçuklu Kümbet ve Türbelerin tipolojik olarak nereden geldiği konusunda çok önemlidir. Günümüzde orijinalliğini büyük ölçüde muhafaza eden ve Ahlat ın önemli yapıları arasında yer alan bu mezar yapıtları, ince zarif bir işçiliğin zengin malzeme ve süsleme anlayışının yanı sıra değişik plan tipleri göstermeleri ile de dikkat çekmektedir. Selçuklu türbe geleneğini yansıtacak biçimde dönemin mimari ve sanat anlayışını da üzerinde barındıran bu eserlerin yaşatılması, korunması ve tanınması gelecek kuşaklar için çok önemlidir. Ahlat Kaymakamlığı nın 2017 yılında çıkarmış olduğu kaynak eser niteliğindeki Taşa Bezenmiş Çadırlar Ahlat Kümbetleri-Tents Asorned with Stone Ahlat Kumbets adlı kitap bu aşamada atılmış çok büyük bir adımdır. EDEBİYAT 16

17 Anonim, 2017 Azerbaycan Respublikası Naxçıvan Muxar Respublikası, Cezar, M Derek H. Oleg G Doğan, S Godard, A Godard, A Kürkçüoğlu, E Strzygowskı, J. - H. Glück F. Köprülü T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü web sitesi Şerif, A Top, M Wilber D. N : Taşa Bezenmiş Çadırlar Ahlat Kümbetleri-Tents Asorned with Stone Ahlat Kumbets, Ahlat Kaymakamlığı Yayınları, Ankara. : Gülistan Türbesi, Azerbaycan Respublikası Naxçıvan Muxar Respublikası, Nahçıvan. : Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. : Islamic architecture and its decoration, London. : Kümbet İslam Ansiklopedisi, cilt 26, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, : Athar-e Iran, IV/I, Khorasan. : I Art de I Iran, Paris. : Nahçıvan TarihiV-XV. Yüzyıllar, Güneş Vakfı Kültürel Yayınları 5, Erzurum. : Eski Türk Sanatı ve Avrupa ya Etkisi, İstanbul İş Bankası Yayınları, Ankara. : : Ahlat Kitabeleri, İstanbul. : Selçuklularda Kümbet Geleneği ve Ahlat Kümbetleri - Tradition of Seljuk Tobs and Ahlat Tombs, (ed. O. Belli- V. Evren Belli), II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim, Kültür ve Sanat Sempozyumu The Second International Ahlat-Eurasia Symposium on Science, Cultere and Art, Eylül 2013 Ahlat-Bitlis, Bitlis Eren Üniversitesi Yayını, No: 5, Atölye Omsan Matbaası, İstanbul, : The development of mosaic faience in Islamic architecture in Iran, Ars Islamica, VI/I, GÖRSELLER 17

18 Görsel-1: Ön Asya ve Türkistan daki çadır geleneği Görsel 2: Radakan Kümbeti Görsel-3: Kümbet-ı Surh Görsel-4: Kümbeti Kabud 18

19 Görsel-5: Burcu Müdevver Görsel-6: Yusuf bin Kuseyr Türbesi Görsel-7: Nahcivan Mümine Hatun Türbesi Görsel-8: Gülistan Türbesi kitabı 19

20 Görsel-9: Alimoğlu Hurşit Türbesi Görsel-10: Anonim Türbe Görsel-12 Buğatay Aka-Şirin Hatun Türbesi Görsel-11: Hüseyin Timur, Esen Tekin Türbesi 20

21 Görsel-13: Dede Maksut Türbesi Görsel-14: Emir Ali Türbesi Görsel-15: Emir Bayındır Türbesi Görsel-16: Şeyh Necmettin Türbesi (Havai Baba Türbesi) 21

22 Görsel-17: Hasan Padişah Türbesi Görsel-18: Keşiş Türbesi Görsel-20: Usta Şagirt Türbesi (Ulu Türbe) Görsel-19: Mirza Muhammet (Mirza Bey) Türbesi 22

23 Görsel-21: Yarım Türbe 23