M. Doğan KANTARCI 1(*), Orhan ŞEN 2. Bahçeköy/İstanbul

Transkript

1 Hava Kirliliği ve Kontrolü Ulusal Sempozyumu 2008, Ekim 2008, HATAY İSKENDERUN VE MERSİN KÖRFEZLERİ İLE ÇEVRESİNDE HAVA KÜTLELERİNİN HAREKETLERİ VE SOĞUK HAVA ÇÖKELMESİ İLE KİRLİ HAVA YAYILMASI OLAYLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME M. Doğan KANTARCI 1(*), Orhan ŞEN 2 1 İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Abd., (E) Bahçeköy/İstanbul 2 İstanbul Teknik Üniversitesi, Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi, Maslak / İstanbul ÖZET İskenderun Körfezi Doğu Akdeniz in kuzey doğu ucundaki konumundan dolayı, bir yandan Akdeniz üzerinden gelen hava kütlelerinin, bir yandan da çevresindeki yüksek dağlık arazinin ve Çukurova nın etkisi altında bulunmaktadır. Özellikle yüksekten gelen soğuk hava kütleleri ile, Akdeniz üzerinde ısınıp yükselen sıcak hava kütlelerinin karşılaşması, sıcak çekirdekli siklonların oluşmasını da sağlamaktadır. Ancak yüzey rüzgârlarının Körfezi bir at nalı gibi çevreleyen dağlık arazinin etkisi altında yönlenmesi, çevredeki sanayi tesisleri, yerleşim alanları ve motorlu araçlardan kaynaklanan havayı kirletici gazlar ile sera (buzlu cam) etkisi yapıcı gazların da Körfez ve Çukurova çevresinde yoğunlaşmasına sebep olmaktadır. Gündüz ısınma ile artan hava neminin, gece soğuma ile yoğuşması deniz ve dağ meltemlerine sebep olmaktadır. Gece dağ meltemleri ile yalı arazisine akan soğuk hava çökelmektedir (Inversion). Çökelen soğuk hava kirletici gazlar ile zenginleşmekte, ertesi gün buzlu cam etkisi yapmaktadır. Yapılan incelemede; (1) Rüzgârların esiş yönleri üzerinde dağlık arazi önemli etkiler yapmaktadır. (2) Yüzey rüzgârları mevsimlere göre değişmektedir. Kış mevsiminde genellikle kuzey yönlerden esen yüzey rüzgârları, ilk yazdan sonbaharın ortasına kadar güneybatı ve güney yönlerden daha fazla esmektedirler. (3) Derin vadiler Anadolu Yaylasında oluşan serin / soğuk ve kuru havanın Akdenize akmasını sağlamaktadırlar. (4) Deniz ve kara meltemleri Çukurova ile Körfez arasında bir gel git oluşturmaktadırlar. (5) Deniz ve dağ meltemleri dağlık arazi eteğindeki yerleşim alanlarını, tarım alanlarını ve meyva bahçelerini etkileyecek derecede önemli soğuk hava çökelmelerine sebep olmaktadırlar. (6) Mersin ve İskenderun körfezleri çevresindeki alçak arazide ve Çukurova da yer (950 milibar) seviyesinde genellikle kararlı atmosfer koşulları oluşmaktadır. Gün boyunca güneş radyasyonuna maruz kalan bölge geceleri genellikle gökyüzünün açık olmasından dolayı, kendi şartlarına göre önemli ölçüde soğumaktadır. Bu durum yer yüzeyinde don olayına sebep olmaktadır. (7) Dağ meltemleri ile alçak araziye inip çökelen soğuk hava soğuk havada (inversion) havayı kirleten gazlar, kimyasal bileşikler ve CO 2 yoğunlaşmaktadır. (8) İskenderun Körfezi ve Mersin Körfezi çevresindeki hava kirletici kaynaklardan atmosfere salınan gazlar (ve tozlar ile toz boyutundaki kimyasal bileşikler) dağlık araziden oluşan bir at nalı içinde dolaşmaktadırlar. * mdkant@istanbul.edu.tr 416

2 (9) Havaya salınan kirleticilerin önce körfez çevresinde dolaştıktan sonra bölgeyi terk ettikleri görülmektedir (forward trajektory). Bu durum körfez içerisinde atmosferin kararlı yapıya ve bu kararlı yapıda havanın da kirlenmeğe daha çok yatkın olduğunu göstermektedir. ABSTRACT The Gulf of İskenderun being located in the northeast corner of East Mediterranean is under the influence of air masses rising above the Mediterranean and also of the surrounding high mountainous terrain and Çukurova. The confrontation of cold air masses of the high elevations and warm air masses getting heated on the Mediterranean brings about the formation of warm-core cyclones. However the heading of the surface winds due to the effect of highlands encircling the gulf like a horseshoe causes the condensation of pollutants and greenhouse gases (ground glass) released by the industrial plants, settlement areas, and the motor vehicles of the region around the Gulf and Çukurova. The change in the amount of air humidity followed by an increase under the effect of sunlight and condensation at night results in the occurrence of sea and mountain breezes. Cold air moving towards the watersides gets inversed accompanied by the mountain breezes at night. Condensed cold air gets thicker by pollutants and turns out to have ground glass effect on the following day. The conclusions of the survey can be given as follows: Surface winds present an alteration according to seasons. Surface winds generally blowing from the north during winter change their direction in south and southwest ways from spring to mid autumn. Mountainous terrain has a significant effect on the wind directions. Deep valleys provide a corridor for the flow of rapid/cold and dry air of the Anatolian plateau to Mediterranean. Sea and mountain breezes result in such inversions that they may have significant impacts on the settlement areas, agricultural lands and orchards on the hillside. The pollutants emitted from the air polluting sources around the gulfs of İskenderun and Mersin circulate in a horseshoe like atmosphere developed out of the mountainous terrain. Consistent atmospheric conditions are generally observed at low altitudes of the region. Atmospheric conditions that are about to increase the air pollution level especially at night and early morning are available in the region where night inversion is frequently experienced. It is observed that pollutants leave the region at the end of all seasons after having circulated around the gulf (forward trajektory). This situation implies that the atmosphere over the gulf is more inclined to be persistent. Considering its own average conditions, the region getting exposed to the solar radiation whole day becomes notably colder at nights due to the effects of clear sky. This event creates a frost effect on the land. In addition, cooling of the air which also comes into contact with the cold ground leads to night inversion. ANAHTAR SÖZCÜKLER İskenderun Körfezi, Dağlık Arazi, Rüzgârlar, İnversion, Hava Kirliliği 417

3 GİRİŞ İskenderun ve Mersin körfezleri ile Çukurova Akdeniz üzerinden gelen hava kütleleri ile Anadolu Yaylası üzerinden gelen hava kütlelerinin dağlık araziye bağlı olarak yönlendiği ve karşılaştığı çok geniş bir çukur alandır. Deniz üzerinden gelen sıcak ve nemli hava kütleleri Çukurova üzerinde daha da ısınarak termal siklonlara dönüşmektedirler. Kuzeyden gelen soğuk hava kütlesi ile deniz üzerinden gelen sıcak ve nemli hava kütlesi karşılaştığında, sıcak çekirdekli siklonlar oluşmaktadır. Gündüzleri ısınan nemli hava Çukurova ya ve dağ yamaçlarına doğru hareket ederek deniz meltemlerine, geceleri soğuyan ve ağırlaşan hava dağ yamaçlarında yalı arazisine ve Çukurova ya akarak dağ meltemlerine dönüşmektedir. Gökyüzünün açık olduğu gecelerde yer yüzeyinden atmosfere sıcaklık kaybı ile aşırı soğuma oluşmaktadır. Dağ meltemleri ile aşağı akan soğuk havanın çökelmesi (inversion) ile soğuma daha da artmakta ve don oluşmaktadır. Bütün bu hava hareketleri ve durgunlaşmaları bölgedeki hava kirleticilerin ve sera gazlarının yoğunlaşmasını ve yayılmasını etkilemektedir. Bu bakımdan körfezler ile Çukurova da ve çevredeki dağlık arazideki hava hareketlerinin, hava kirliliğinin sebep olabileceği zararlar üzerindeki etkileri açısından incelenip, değerlendirilmesi gerekmektedir. Hava hareketlerine engel olunamayacağına göre, körfezlerin çevresinde ve Çukurova da sanayileşme ve hava kirliliği doğal ekosistemlerin dengelerini bozmayacak, dolayısı ile insan ekosistemlerine zarar vermeyecek ölçekte planlanmalıdır. İSKENDERUN VE MERSİN KÖRFEZLERİ İLE ÇUKUROVA ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK ARAZİNİN YAPISI İskenderun ve Mersin körfezlerini çevreleyen arazi Orta Toroslar Bölümü nün dağlık Arazisi ile Çukurova dır. Kuzeyde Bolkar Dağları (Dümbelek Düzü 2474 m), Kırkpınar Dağı 3488 m, Medetsiz Tepe 3585 m, Aladağlar da: Akdağ 2471 m, Karanfil Dağı 3095 m, Aladağ 3734 m, Demirkazık 3726 m (3900 m), Alaylı Dağ 2463 m, Ergeç Dağı 1602 m, Toklu Dağ 2300 m, ve doğuda Amanos Dağları ( Mıgır Dağı 2262 m, Akra Dağı 1739 m) 1000 m yi aşan yükseltileri ile körfezleri ve Çukurova yı çevrelemektedirler. Bu dağlık arazide açılmış derin vadiler kuzeyden soğuk ve kuru havanın körfezlere ve Çukurova ya akmasını sağlamaktadırlar. Batıdan doğuya doğru; Göksu Vadisi kuzeybatıgüneydoğu yönünde, Tarsus Irmağı Vadisi Gülek Boğazı ile bağlantılı olarak kuzey-güney yönünde, Çakıt Suyu Ulukışla-Pozantı üzerinden Çukurova ya doğru kuzey-güneydoğu yönünde, Seyhan Nehri Vadisi kuzey-güney doğrultusunda, Seyhan Nehrinin önemli kolu olan Göksu Dibek Dağları-Feke üzerinden güney-batı yönünde, Ceyhan Nehri kuzeydoğugüneybatı yönünde, Asi Nehri, Amik Gölü / Ovası ve Aksu oluğu kuzey-güney doğrultusunda uzanmaktadırlar. Amanos Dağlarının kuzey ucunda, Osmaniye Bahçe arasındaki m yükseltideki tepelik arazi Çukurova üzerinde ısınıp yükselen hava kütlelerinin doğuya doğru yöneldiği geçidi oluşturmaktadır. Amanos Dağlarındaki Belen-Top Boğazı geçidi ile Asi Vadisi de Akdeniz etkisinin Amik Ovasına ulaşmasını sağlamaktadır. İSKENDERUN VE MERSİN KÖRFEZLERİNİN ÇEVRESİNDE RÜZGÂR YÖNLERİ Bölgeyi etkileyen hava kütlelerinin hareketleri ve bunların dağlık arazi tarafından yönlendirilmeleri ile meteoroloji istasyonlarının ölçtüğü yeryüzüne yakın hava hareketleri (rüzgârlar) iki ayrı bölümde değerlendirilmiştir. 418

4 Hava Kütlelerinin Hareketleri, Cepheler Ve Siklonlar Doğu Akdeniz in kuzeydoğu köşesi, batıdan deniz üzerinden gelen denizsel subtropikal hava kütleleri ile kuzeyden gelip Anadolu Yaylası üzerinden geçen soğuk ve kuru karasal hava kütlelerinin etkisi altında bulunmaktadır. Zaman zaman Basra Körfezi üzerinden gelip, Suriye Çölü nden geçerken iyice ısınıp, kuruyan karasal sıcak/kuru hava kütleleri ile Kuzey Afrika dan (Mısır üzerinden) gelen karasal sıcak/kuru hava kütleleri de bölgeyi etkilemektedir. Kuzey Afrika dan gelen hava kütleleri Akdeniz üzerinde nemlenmekte iseler de Batı Akdeniz den gelen hava kütlelerinin daha fazla ısınmasını sağlamaktadırlar. Deniz üzerinden gelen sıcak ve nemli hava kütleleri Amanos Dağları önünde yoğunlaşmakta ve yamaçlarda yükselmektedirler. Bu hava kütlelerinin bir bölümü Osmaniye-Bahçe tepelik arazisini aşmakta, bir bölümü de Çukurova üzerine ve oradan da Bolkar Dağlarına doğru dönmektedir (Harita 1 ile Yarpuz ve Aslanköy de hakim rüzgâr yönleri). Sıcak Çukurova arazisinde daha da ısınan nemli hava kütleleri özellikle yaz ve erken sonbaharda termal siklonlar oluşturmaktadırlar. Termal siklonlar dağ yamaçlarına yaslanıp, yükseldikçe soğudukları için taşıdıkları nem yoğuşmakta ve sağanak yağışlara dönüşmektedir. Deniz üzerinden gelen sıcak ve nemli hava kütlesinin, kuzeyden gelen soğuk ve kuru hava kütlesi ile karşılaşması sıcak çekirdekli siklon oluşturmaktadır. Bu sıcak çekirdekli siklonlar fırtınalara ve şiddetli sağanak yağışlara sebep olmaktadırlar. Kış aylarında kuzey cephesinin hareketliliği güçlenmektedir. Akdeniz Havzasındaki ısınma sürecinde kış aylarındaki sıcaklıklar da artmaktadır. Bu sebeple sağanak yağışlara sebep olan siklonların daha sık tekerrür etmeleri beklenmelidir. Kış mevsiminde kuzeyden gelip, Bolkar Dağlarını aşan (Özellikle Pozantı-Feke arasından ve Sertavul Geçidinden) soğuk hava kütleleri kuytu yamaç siklonlarına ve şiddetli fırtınalara sebep olabilmektedirler. Kuytu yamaç siklonları Alp Dağlarını aşıp gelen ve Cenova Körfezi nde (Ligurya Denizi) oluşan Cenova Depresyonları na benzemektedirler. Yüzey Rüzgârları Meteoroloji istasyonlarının ölçtüğü yüzey rüzgârları; hava kütlelerinin hareketleri ve körfezler ile Çukurova yı at nalı gibi çevreleyen dağlık arazinin yönlendirme etkisi altında oluşmaktadırlar. Yüzey rüzgârları bölgedeki 20 meteoroloji istasyonunun aylık ölçmelerinden özetlenmiştir (Tablo 1.1. ve 1.2. de). Yüzeyden esen hakim rüzgâr yönleri incelendiğinde, mevsimlerin ve arazi yapısının etkisi belirgin olarak fark edilmektedir. (1) Bolkar Dağlarının kuytusunda yer alan Mersin de rüzgârlar; kış ve sonbaharda (I, II, III. ve XI, XII. aylarda) kuzeydoğu yönünden, ilkbahar, yaz ve sonbaharda (III, IV, V, VI, VII, VIII ve IX. aylarda) güneybatı yönünden esmektedirler. Bolkar Dağlık Kütlesinin ekseni Mersin de esen yüzey rüzgârlarını yönlendirmektedir. (2) Adana da ise kış aylarında kuzey yönünden (daha sık) ve kuzeydoğu yönünden (daha az) esen rüzgârlar, bahar ve yaz aylarında güneyden esmektedirler. Adana Çukurova üzerinden gelen kuzey rüzgârlarını doğrudan almaktadır. Adana da güneybatı ve kuzeydoğu rüzgârları 2. Dereceden hakim rüzgârlardır. Adana, Yumurtalık ve Ceyhan da hakim rüzgâr yönleri birbirine benzemektedir. 419

5 Pozantı da ve Karaisalı da hakim rüzgârlar kış mevsiminde kuzeyden, yaz mevsiminde güneyden esmektedirler. Silifke ile Gülek te de kuzey rüzgârları hemen yıl boyunca hakimdir. Güney rüzgârları ancak VI. ve VII. aylarda hakim olabilmektedirler. Bu dört istasyon Anadolu Yaylasından gelen soğuk ve kuru havanın Akdeniz e aktığı vadilerde bulunmaktadırlar. (3) Dörtyol da güneybatı ve doğu rüzgârları hakimdir. Batıdan gelen rüzgârlar 2. dereceden hakim rüzgârlardır. Osmaniye de de güneybatı rüzgârları hakimdir. Osmaniye de batı rüzgârları bahar ve yaz aylarında belirginleşmektedir. (4) İskenderun da kuzeybatı, batı, güney ve güneydoğu yönlerinden hakim rüzgârlar esmektedir. Amanos Dağları nın İskenderun çevresinde yaptığı yay ile Belen Geçidi-Top Boğazı üzerinden güneydoğudan gelen hava akımları İskenderun da rüzgâr yönlerini çeşitlendirmektedir. Uluçınar (Arsuz) da da rüzgârların güneyden gelmesi Amanos yayından kaynaklanmaktadır. (5) Antakya içinde yer aldığı Asi Irmağı Aksu oluğundan kuzey, Amik Ovası üzerinde kuzeydoğu ve Asi Irmağı Vadisinden güneybatı (Akdeniz) rüzgârlarını almaktadır. (6) Dikkat çekici rüzgâr yönlerinde biri de Aslanköy ve Yarpuz dadır. Aslanköy ile Yarpuz da hakim rüzgârlar doğu-batı yönlerinden esmektedirler. Amanos Dağlık kütlesi önünde dönen hava kütleleri kış aylarında; İskenderun da güneydoğudan, Dörtyol da doğudan ve Yarpuz da (980 m) doğudan esen hakim rüzgârları oluşturmaktadırlar. Aslanköy de ise (1650 m) doğudan gelen hakim rüzgârlar yaz aylarında olup, kış aylarında batıdan gelen rüzgârlar hakimdir. İki farklı mevsimde; batı yakasında Aslanköy de, doğu yakasında Amanos Kütlesinin önünde doğudan hakim rüzgârların esmesi, Çukurova üzerinde çevresindeki dağlardan yönelen bir iç hava dolaşımının varlığını işaret etmektedir. Yüzey rüzgârlarının Çukurova üzerinde ve ovayı at nalı gibi çevreleyen dağlık arazideki hareketleri bölgeye özgü olduğu kadar, kirli havanın dolaşımı ve ormanlara verebileceği zararlar bakımından da önemlidir. Meltemler Mersin Körfezi ve İskenderun Körfezi ile çevrelerindeki dağlık arazi arasında, körfezler ile Çukurova arasında ve Çukurova ile çevresindeki dağlık arazi arasında birbirinden farklı özellikteki üç tip meltem oluşumu ve hareketini ayırdetmek gerekmektedir. (1) İskenderun Körfezi ve Mersin Körfezi ile Çukurova arasındaki deniz ve kara meltemleri. (2) Mersin ve İskenderun körfezleri ile çevredeki dağlık arazi arasındaki deniz ve dağ meltemleri (Şekil 2). (3) Çukurova ile çevresindeki dağlık arazi arasındaki ova ve dağ meltemleri. Bu üç meltem tipi de gündüz ısınan havanın dağ yamaçlarına doğru yükselmesine veya Çukurova ya doğru ilerlemesine bağlı olarak gelişmektedir. Gece soğuyan ve içerdiği nem yoğuşan hava ağırlaştığı için dağ yamaçlarından aşağı doğru akmaktadır. Soğuk hava ovada veya yalı arazisinde çökelmektedir. Özellikle açık / bulutsuz gecelerde yeryüzünden ısı kaybı 420

6 ile olan soğumalara, dağ meltemlerinin soğuk havasının da eklenmesi don olaylarına sebep olmaktadır (Şekil 2) HAVAYA SALINAN GAZLARIN RÜZGÂR ALTINDAKİ DOLAŞIMI İÇİN BİR ÖRNEK: SU GÖZÜ TERMİK SANTRALININ BACA GAZLARI Yumurtalık ta Sugözü kıyısında kurulan ve 2004 termik santral ithal linyit kömürü ile çalıştırılmaktadır. Sugözü Termik Santralı 200 ha lık II. sınıf niteliğinde (sanayi tesisi yapılamasına izin verilemez nitelikte) tarım arazisine kurulmuştur. Santralın toplam kurulu gücü 1210 MW tır (net güç 2x605=1210, brüt güç 2x660=1320). İki birim tam kapasite ile çalıştırıldığında; yılda 305 günlük çalışma süresinde 3.3 milyon ton, saatte 450 ton olmak üzere günde ton linyit kömürü yakabilmektedir. Kullanılan kömürden alınan örneklerde ( tarihli tespit) kuru kömürde % kül ve % 0.6 yanabilir kükürt bulunduğu bildirilmiştir. Bu kömür değerlerine göre yakılan kömürden günde 1500 ton kül (10800 ton x = ton), ton SO 2 (64.8 ton kükürt) ve arıtması tam kapasite ile çalıştırılırsa (akışkan yatakta kömür / kireç tozu oranı yeterli tutulabilirse) günde 480 ton (20 ton saat -1 ) alçı taşı (CaSO 4 ) açığa çıkmaktadır. Arıtma sisteminin % 95 başarı ile çalıştırılabilmesi halinde CaSO 4 olarak bağlanacak olan SO 2 miktarı ton gün -1 olup, kalan % 5 lik bölüm baca gazlarına karışıp atmosfere salınacaktır. Atmosfere salınacak olan SO 2 miktarı günde 6.48 ton dur. Kömürün yanması ile oluşacak ve sera gazı etkisi yapacak olan CO₂ in tutulması için bir düzenek yoktur. En az 60 gün yetecek kadar kömür depolama alanı ve 31 ha lık kül depolama alanı ayrılmıştır. Soğutma suyu denizden alınmakta ve soğutmadan çıkan su (çürük su) denize verilmektedir. Baca gazları 150 m yüksekliğindeki bacadan atmosfere verilmektedir (Tek baca kılıfı içinde iki baca vardır.). Yakın çevredeki arazinin yükseltileri göz önüne alınarak, baca yüksekliğinin en az 222,6 m olması gerektiği hesaplanmıştır. Sugözü Termik Santralı ile tarihinde erken üretim protokolu yapılmış, tarihinde geçici kabul yapılmış, tarihinde de Gayrı sıhhi müesseselere ait açılma ruhsatı verilmiştir. Termik santral deneme çalışmaları da hesaba katılırsa 2003 yılından beri faaliyettedir. Sugözü Termik Santralı Mersin Körfezi ile İskenderun Körfezini ayıran Karataş Burnu nun doğusunda İskenderun Körfezi nin girişinde yer almaktadır. Santralın bacasının koordinatları 36⁰ K, 35⁰ 52 44,34 D olarak belirlenmiştir (Resim 1). Termik santralın baca gazlarının incelenmesindeki amaç; tesisin iki körfezin ortasında ve Çukurova nın girişinde yer almasından dolayı, farklı zamanlarda, farklı yönlerden gelen rüzgârların bölgenin özelliklerine göre yönelmelerini göstermek ve yapabilecekleri etkileri ortaya koymaktır. Termik santralın 2008 de çekilen uydu görüntüsü güneşli bir günde alınmış olup, bacanın gölgesi yere düşmüştür. Bacadan salınan toz açıkça görülmektedir (Resim 1). Görüntü soğutma kulesinden çıkan su buharı değildir. Yukarıda da belirtildiği gibi termik santral deniz suyu ile soğutulmakta ve çıkan soğutma suyu denize verilmektedir. Sugözü Termik Santralının bacasından bu kadar toz (kül) çıkmamaktadır. Birimlerden birinin devreye alınması sırasında elektro-filtrelerin çalıştırılmamasından dolayı bacadan salınan kül uydu tarafından görüntülenmiştir. Saatte yakılan 450 ton kömürde (% kül oranı ile) saatte 62 ton kül çıkmaktadır. Tek birimin devreye alınma süresinde bacadan 30 ton kadar kül salınmaktadır. Uydudan alınan görüntü de bu durumu göstermektedir (Resim 1). Görüntüye göre 150 m lik bacadan çıkan kül kuzey rüzgârı altında güneye, deniz üstüne doğru yönelmiştir (Yükselmiyor, deniz yüzeyine paralel gidiyor.). Eğer rüzgâr güneyden gelse idi, 421

7 bacadan çıkan külün çevredeki yerleşme alanlarının, tarım alanlarının, meyva bahçelerinin ve kıyı kuşağındaki ormanların üstüne yöneldiği görüntülenecekti. NOAA, 2008 de alınan tarihli görüntüler incelendiğinde; baca gazlarının güneybatı rüzgârı altında Çukurova ya Ceyhan Şehri üzerine doğru ilerlediği görülmektedir (Resim 1, Şekil 3). Şekil 3 (1) de gece durgun havada baca gazlarının yakın çevredeki tepeleri aşamadığı ve bir gaz şemsiyesi oluşturduğu görülmektedir. Şekil 3 (2) de ise sabah başlayan güney rüzgârı (veya deniz meltemi) ile baca gazları kuzeye Çukurovaya doğru taşınmaktadırlar. Baca gazlarının yıları arasında farklı aylardaki hareketleri şekil 4 te sıra ile verilmiştir. Şekil 4 serisi incelendiğinde aşağıda ilişkiler dikkati çekmektedir. (1) günü Yumurtalık üzerinden önce batıya doğru yönelip, sonra doğuya dönen hava akımının baca gazlarını İskenderun Körfezi-Belen / Top Boğazı Asi Aksu Oluğuna ve oradan da Kilis üzerinden doğuya kadar taşıdığı görülmektedir (Şekil 4.1.). (2) günü Yumurtalık üzerinden doğuya doğru yönelen hava akımı baca gazlarını da Kilis e kadar taşımaktadır (Şekil 4.2.). (3) günü kuzeybatıdan gelip, Çakıt Suyu ve Seyhan Nehri vadileri boyunca Çukurova ya inen hava akım baca gazlarının Doğu Akdeniz üzerinden Mısır a kadar ulaşmasını sağlamıştır (Şekil 4.3.). (4) günü kuzeybatıdan gelip Çukurova ya inen hava akımı baca gazlarını Kıbrıs ın Beşparmak Dağlarından aşırıp, Karlıdağ Kütlesine ulaşmasını sağlamıştır (Şekil 4.4.). (5) günü güneybatıdan gelen hava akımı baca gazlarını Amanos Dağlarının kuzeyinde Osmaniye-Bahçe tepelik arazisi üzerinden Mardin Eşiğine kadar taşımıştır (Şekil 4.5.). (6) günü güney-güneybatı yönünden gelen hava akımı baca gazlarını Amanos Dağlarına yaslamış, dağın üzerinden ve Belen-Top Boğazı geçidinde Suriye-Irak arazisine kadar taşımıştır (Şekil 4.6.). (7) günü güneyden gelen ve gün boyu kuvvetlenen hava akımı baca gazlarını Trabzonda Vakfıkebir ile Akçaabat ın arasındaki sırta kadar taşımıştır (Şekil 4.7.). Şekil 4 te derlenen hava akımlarına göre baca gazlarının taşınma mesafeleri baca gazı yoğunluğu ile ilgili değildir. Bu model bacadan çıkan gaz moleküllerinin seyrelmiş te olsa ulaşabilecekleri mesafeyi göstermektedir. Bacadan çıkan gaz moleküllerinin ve külün yoğun olara yaslandığı yerler Çukurova çevresindeki dağlık arazinin yamaçlarındaki ormanlardır. Şekil 4 serisinde baca gazlarının yayılma yönünde yükselme kesiti de verilmektedir. Bu yükselme kesiti kirli havanın çevredeki ormanlara yaslanıp kaldığını göstermektedir. Ayrıca şekil 3 te durgun havada baca gazı şemsiyesi de dikkatle değerlendirilmelidir. Çünkü baca gazlarının akışkan yataklı yakma sistemi ile yakılmasında kireçle arıtılma (CaSO 4 oluşturma) yöntemi genelde % 95 oranında bir arıtma sağlamaktadır. Bu durumda Sugözü Termik Santralı tam kapasite ile çalıştırıldığında arıtamadığı (%5 oranındaki) 6.48 ton gün -1 SO 2 i atmosfere vermektedir. Termik santralın batısındaki Deveciuşağı Köyünün kıyısında bulunan doğal Halep Çamı ormanındaki ibrelerde belirgin sarı SO 2 yanıkları durgun havada yere 422

8 çökelen baca gazlarının etkisini göstermektedir. Bolkar Dağlarında Pamuk Dere Havzasında 1750 m ye ulaşan SO 2 kara çamların ibrelerinde sarı yanık lekeleri oluşturmuştur. SONUÇ Mersin ve İskenderun körfezleri ile Çukurova üzerinde ve çevresindeki hava hareketleri üç sınıfta toplanmaktadır: (1) Batı Akdeniz üzerinden gelen hava kütleleri ile kuzeyden Anadolu Yaylasını aşıp gelen hava kütleleri ve bunların dağlık araziye uyarak yönelmeleri. (2) Mevsimlere göre yön değiştiren ve dağlık arazinin yapısına uyarak esen yüzey rüzgârları. (3) Meltemler (Deniz/dağ, deniz/kara, ova/dağ arasında). Sıcak çekirdekli siklonların, termal siklonların ve kuytu yamaç siklonlarının sebep oldukları şiddetli sağanak yağışlar ve bunlara bağlı olarak gelişen sel ve taşkın olayları önemli zararlar vermektedir. Seyhan barajı ilk yıllarda bu sel ve taşkınları önlemekte yararlı olmuşsa da son yıllarda patlama tehlikesi karşısında, kapakları açılarak su salınmaktadır. Salınan su Adana ve çevresinde taşkınlara, zararlara sebep olmaktadır. Dağ meltemleri soğuk havanın geceleri Çukurova ya ve yalı arazisine inmesine sebep olmaktadırlar. Gökyüzünün açık olduğu gecelerde yeryüzünden ısı kaybı ile soğuma, dağ meltemlerinin getirdiği soğuk hava çökelmesi katkısı ile don olaylarına sebep olmaktadır. Asıl önemli sorun çökelen ve durgunlaşan soğuk havanın atmosfere salınan kirletici gazlar ve sera etkisi yapan CO 2 ile zenginleşmesidir. Bu kirli hava tarım alanlarına ve meyva bahçelerine olumsuz etkiler yapmaktadır. Gündüz ısınıp yükselen hava (deniz veya ova meltemleri) dağ yamaçlarında sis kuşağı oluşturmakta ve orman ağaçları üzerinde olumsuz etkiler yapmaktadır. Baca gazlarının rüzgâr etkisi altında yayılma mesafeleri çok uzaklara ulaşabilmektedir. Ancak baca gazlarının taşıdığı hava kirleticiler durgun havada (gece soğuk hava çökelmelerinde) yakın çevrede, rüzgâr altında ise dağ yamaçlarında etkili olmaktadırlar. Bütün bu hava çeşitli hareketleri, dağlık arazi yapısı ve hava kirliliğinin yayılma, yoğunlaşma alanları ormanları etkilemektedir. Ağaçların hava kirliliği etkisi altında kalması, sığ topraklardaki ağaçların kurumasına, ormanların seyrelmesine, kapalılığını kaybetmesine sebep olmaktadır. İklim değişikliği sürecinde Akdeniz Havzasının daha da ısınacağı, buna bağlı olarak siklonların sıklaşacağı, sağanak yağışları daha sık ve daha şiddetle tekerrür edeceği anlaşılmaktadır. Seyrelmiş, kapalılığını kaybetmiş ormanlar yağış sularının sellere dönüşmelerini önleyemezler. Bölgede sel ve taşkın olaylarının giderek daha sık tekrarlanması tehlikesi vardır. Bu tehlike, sanayileşmenin yarattığı ve yaratacağı hava kirliliğinin ve CO 2 üretiminin, bölgenin özelliklerinin göz önüne alınarak ve doğal ekosistemlerin dengesini bozmayacak ölçüde değerlendirilip, planlanması ile önlenebilir. Bölgede hava kirliliğinin bir bumerang etkisi yapacağı ve geri tepkinin çok pahalıya mal olacağı gözden kaçırılmamalıdır. 423

9 424

10 425

11 426

12 427

13 428

14 429

15 430

16 431

17 KAYNAKLAR Devlet Meteoroloji İşleri Gnl.Md lüğü, Ortalama ve Ekstrem Kıymetler Meteoroloji Bülteni, Başbakanlık Basımevi-Ankara, Devlet Meteoroloji İşleri Gnl.Md lüğü, Ortalama ve Ekstrem Kıymetler Meteoroloji Bülteni, CD ile yayınlanmış değerler, Ankara, NOAA, National Oceanic and Atmospheric Administration, USD,