Pror. Dr. Erkut KIVANÇ danışmanlığında, Seda Kıralp tarafından hazırlanan bu çalışma 06/07/2005 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Biyoloji Ana Bilim

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ KIBRIS DİKENLİ FARESİ Acomys nesiotes BATE 1903, NİN TAKSONOMİSİ VE BİYOLOJİSİ Seda KIRALP BİYOLOJİ ANA BİLİM DALI ANKARA 2005 Her hakkı saklıdır

2 Pror. Dr. Erkut KIVANÇ danışmanlığında, Seda Kıralp tarafından hazırlanan bu çalışma 06/07/2005 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Biyoloji Ana Bilim Dalı nda yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Metin AKTAŞ Üye : Prof. Dr. Erkut KIVANÇ Üye : Doç. Dr. Reyhan VERİMLİ ÇOLAK Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi KIBRIS DİKENLİ FARESİ, Acomys nesiotes BATE 1903, NİN TAKSONOMİSİ VE BİYOLOJİSİ Seda KIRALP Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Erkut KIVANÇ Kıbrıs için endemik bir tür olan dikenli farenin (Acomys nesiotes ) taksonomisi yeniden gözden geçirildi, K.K.T.C deki yayılış alanı saptandı. Değişik yerlerden alınan 10 ölü örnek morfolojik ve biyometrik olarak incelendi. Ayrıca 20 Acomys cilicicus örneğiyle karşılaştırılarak farklar ortaya kondu. Arazi gözlemleri değerlendirilerek türün beslenme ve üreme biyolojisi saptandı. 2005, 29 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Kıbrıs, Acomys, taksonomi, biyoloji

4 ABSTRACT Master Thesis TAXONOMY AND BIOLOGY OF CYPRUS SPINY MOUSE, Acomys nesiotes BATE,1903 Seda KIRALP Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Deparment of Biology Supervisor: Prof. Dr. Erkut KIVANÇ In this study, taxonomy of Spiny Mouse Acomys nesiotes Bate 1903 which is an endemic species for Cyprus was determined. It s distribution in T.R.N.C was investigated. 10 dead samples, collected from various places, were analyzed morphologically and biometrically. These samples were compared with 20 specimen of Acomys cilicicus and differences were determined. Evaluation of field observations gave details about feeding and reproduction biology. 2005,29 pages. Key Words: Cyprus, Acomys, taxonomy, biology ii

5 TEŞEKKÜR Bu araştırmada bilgileri ve önerileriyle yardımcı olan ve beni yönlendiren değerli hocam Prof.Dr. Erkut KIVANÇ (Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi) a,her zaman desteğini hissettiğim aileme, özellikle ablam Dr. Senem KIRALP e ve beni hiç yalnız bırakmayan arkadaşlarıma teşekkür ederim. Seda KIRALP Ankara, Temmuz 2005 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET..i ABSTRACT..ii TEŞEKKÜR...iii ŞEKİLLER DİZİNİ...v ÇİZELGELER DİZİNİ. vi 1.GİRİŞ.1 2.KURAMSAL TEMELLER Ordo:Rodentia Familya: Muridae Muridae için cins anahtarı Cins: Acomys Geofrroy, MATERYAL YÖNTEM Ölçüleri Kullanılan Dış Karakterler Ölçüleri Kullanılan İç Karakterler ARAŞTIRMA BULGULAR Acomys nesiotes Bate, Tip yeri Yayılış alanı Habitat Dış morfolojik karakterler Kafatası karakterleri Dişler Phallus ve baculum Biyolojisi Beslenme biyolojisi Üreme biyolojisi.20 5.TARTIŞMA ve SONUÇ Tartışma Acomys nesiotes Bate, Acomys cilicicus la karşılaştırma Sonuç 27 KAYNAKLAR 28 ÖZGEÇMİŞ.29 iv

7 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil4.1.Yayılış haritası.9 Şekil 4.2 A.nesiotes in bulunduğu Kayalar Köyü ne ait habitat.10 Şekil 4.3. Kapanla yakalanan A.nesiotes örneği..11 Şekil 4.4. Yakalandığı kaya üzerinde A.nesiotes örneği..12 Şekil 4.5. A.nesiotes in ventralden ve dorsalden kafatası görüntüsü...13 Şekil 4.6. A. nesiotes te üst ve alt molarların alveollerinin yapısı...14 Şekil 4.7 A.nesiotes te üst ve alt molarların köklerinin yapısı 15 Şekil 4.8. A.nesiotes te phallus 19 Şekil 4.9. A.nesiotes te baculum..20 Şekil 5.1. Ergin A.cilicicus örneklerinde diş ölçü ve kafatası değerlerinin Karşılaştırılması..24 Şekil 5.2. Ergin A.cilicicus örneklerinin standart dış ölçü değerleri...26 v

8 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1. A. nesiotes in ergin örneklerine ait dış ve iç karakter ölçüleri...17 Çizelge 4.2. A. nesiotes in ergin olmayan örneklerine ait dış ve iç karakter ölçüleri...18 vi

9 1. GİRİŞ Acomys cinsinin dünyadaki yayılışı dikkate alındığında Girit, Kıbrıs, Anadolu, İran ın güneyi, Filistin, Arabistan Yarımadası, Hindistan ın kuzeybatısı ve Afrika yı içerir. Palearktik bölgedeki yayılışı iki tür (A. cahirinus ve A. russatus) ve 10 alttürle (Ellerman and Morrison- Scott, 1951 ve Corbet, 1978) dünyadaki yayılışı ise 14 türle (A.cahirinus, A.cilicicus, A.cineraceus, A.ignitus, A.kempi, A.louisae, A.minous, A.mullah, A.nesiotes, A.percivali, A.russatus, A.spinos, A.sissimus, A.subspinaus, A.wilsoni) temsil edilmektedir (Wilson and Reeder 1992). Bate 1902 yılında Kıbrıs tan aldığı 13 örneği British Museum daki örneklerle karşılaştırmış, büyüklük ve genel görünüş bakımından diğer türlerden farklı olduğunu belirterek 1903 yılında bu taksonun tanımını yaparak ilk kaydını vermiştir. Yine ayni yıl Mitchell yaptığı detaylı araştırmasında Acomys nesiotes in yeni bir tür olduğunu teyit ederek, yayılışı konusunda Bate in belirttiği gibi sadece Girne dağlarında değil adanın diğer bölgelerinde de yayılış gösterdiğini ve örneklerinin tüm özelliklerinin Bate in bulgularıyla uyum içinde olduğunu kaydetmiştir. Buna karşılık 1951 yılında Ellerman ve Morrison-Scott bu türü Acomys cahirinus nesiotes Bate, 1903 olarak ele almıştır. Zahavi ve Wahrman 1956 yılında Acomys nesiotes in karyotip özelliklerini vermişlerdir yılında Corbet Palearktik te bu cinsten iki geçerli tür olduğunu kaydederek A.nesiotes için herhangi bir bilgi vermemiştir de Spitzenberger Kıbrıs tan aldığı Acomys örneklerini Silifke ve Girit adasındaki örneklerle karşılaştırmış, Kıbrıs örneklerinin beden, ardayak ölçüsü ile kesici ve molar dişlerin yapısı bakımından farklı olduğunu yani Anadolu, Girit ve Kıbrıs populasyonlarının geçerli birer tür olduklarını kaydetmiştir yılında Wilson ve Reeder Dünya Memelileri listesinde Acomys nesiotes i farklı tür olarak ele almıştır. Denys vd de, Barome vd de Kıbrıs, Girit ve Türkiye örneklerinin karyotip analizini yapmış, kromozom sayılarının yanında kromozom kol sayılarının da farklı olduğunu kaydederek bunların ayrı türler olduğunu ifade etmişlerdir. 1

10 Yukarıda belirtildiği gibi Acomys nesiotes in taksonomisiyle ilgili bazı çalışmaların bulunmasına karşılık literatürde K.K.T.C sınırları içinde yapılmış detaylı bir taksonomik çalışma bulunmamaktadır. Ayrıca bu türün biyolojisiyle ilgili bilgiler de yetersizdir. Bu çalışmada K.K.T.C sınırları içinde toplanan Acomys örnekleriyle birlikte arazi ile ilgili veriler değerlendirilerek taksonomisi ve biyolojisindeki eksikliklerin giderilmesi amaçlanmıştır. 2

11 2. KURAMSAL TEMELLER 2.1. Ordo:Rodentia Kemiriciler Antartika ve Kutuplar hariç tüm karalara yayılmış durumdadırlar. Tarla, dağ, bataklık, dere kenarı, orman, ova, çöl, lagün ev, ambar gibi her türlü ortamda yaşarlar. Bunların ortak özelliği her çenede bir çift kesici dişin bulunmasıdır. Bu dişler köksüz devamlı büyüyen yalnız ön yüzlerinde mine bulunan uzun dişlerdir. Kemiricilerde köpek dişleri yoktur, bu nedenle kesiciler ve molarlar arası boştur. Herbivor veya omnivor olarak beslenirler Familya: Muridae Büyüklükleri ev faresinden sıçan büyüklüğüne kadar değişir. Kuyruk uzun bedenin 2\3 ve 4\3 ü kadardır. Kulaklar, gözler ve ardayaklar nispeten büyüktür. Avrupa daki diş formülü 1003\1003 tür. Molarlar daima köklü ve çiğneme yüzeyinin üstü kabarık çıkıntılıdır, çıkıntılar en iyi olarak M 1 de tanınmaktadır. Avrupa da daima molarlar brachyodont tur. Kafatasında büyük interorbital kanallar bulunur. Beslenme çok çeşitlidir, tohum ve meyveleri tercih ederler. Kış uykusuna yatmazlar, eski dünyadan köken alırlar. Birkaç tür, insanlar tarafından kuzey ve güney Amerika ya taşınmışlardır (Niethammer ve Krapp,1978) Muridae için cins anahtarı (Handbuch der Saeugetiere Europas, 1978 den): A) Dış karakterlere göre: 1. Vücut büyük, ard ayak 30 mm den fazla.... Rattus - Vücut daha küçük, ard ayak30 mm nin altında Sırtın gerisi, yassılaşmış dikenli......acomys - Kürk dikensiz Ağırlığı 10 gr altında, kulak kısa 10 mm nin altında.....mıcromys 3

12 - Ağırlığı daha büyük erginlerde 10 gr üstünde, kulak 10 mm üzerinde Ardayak kısa ekseriya bedenin %20 sinin altında, sırt tarafında çizgi bulunmaz...mus - Ya sırt tarafı çizgili ya da ardayak bedenin %25 i civarında....apodemus B) Kafatasına göre: 1. Mesopterygoid alan kemik çıkıntılı.acomys - Mesopterygoid alanda kemik çıkıntısı bulunmaz Interorbital alanın kenarları pervazlı (kemik çıkıntılı) Interorbital alanın kenarları pervazsız (kemik çıkıntısı bulunmaz) Kafatası büyük interorbital genişlik 5,5 mm üstünde....rattus - Kafatası daha küçük interorbital genişlik 4,5 mm altında.apodemus 4. Foramina incisiva M 1 in ortasına kadar ulaşmış, parietaller önden sivri çıkıntılı...mus - Foramina incisiva M 1 in yalnız başlangıcına kadar ulaşır, parietaller dış önden çıkıntısısız Interorbital genişlik, 3,5 mm nin altında... Micromys - Interorbital genişlik, 3,5 mm nin üzerinde...apodemus C) Molarlarına göre: 1. M 1 de yalnız iki dış tüberkül bulunur (t7 eksik), M 1 in Sm tüberkülleri bulunmaz 2 - M 1 de en az 3 dış tüberkül vardır (t7 var), keza M 1 de öndeki Sm tüberkülü mevcut Üst diş sırası uzunluğu>5mm ; M 1 genellikle 5, M 1 4 köklü. Rattus - Üst diş sırası uzunluğu<5 mm ; M 1 genellikle 3, M 1 2 köklü Üst diş sırası uzunluğu>4, Acomys - Üst diş sırası uzunluğu<4,0.....mus 4. Üst diş sırası uzunluğu>3,0;m 1 2 köklü.apodemus - Üst diş sırası uzunluğu<3,1;m 1 3 köklü......micromys 4

13 2.3. Cins: Acomys Geoffroy, Acomys I. Geoffroy, Annales des Sci. Nat. Zool., (2), 10: 126 Dikenli fareler Muridae nin bir alt ailesi olan Murinae ye ait bir cinstir. Bu cins, morfoloji ve yaşama alanlarına göre birbirlerinden ayrılan birçok türü ve alt türü içerir. İsmini sırtındaki dikenli yapıdan almıştır. Bu dikenler kirpilerdekilere benzer ancak daha zayıf ve yumuşaktır. Dikenler savunma mekanizması ve havalandırmada iş görür. Acomys ler pasif hayvanlar olduklarından diğer kemiricilerle girdikleri rekabet sonucunda, bu cinse ait türler kurak bölgelerde yaşamaya zorlanmışlardır. Bu cinse ait formlar postun dorsali dikenli olan küçük kemiricilerdir. Kuyruk silindirik olup pullarla kaplıdır. Ardayak geniş ve çıplaktır. Pençelerinde normal yastıklara ek olarak yedek tüberküllerde bulunur. Ardayak genelde kısa olup yaklaşık kulak uzunluğu kadardır (Harrison and Bates 1991). Dikenli fareler zemin hayvanıdır. Kaya yarıkları, toprak çatlakları, kemirici tünelleri ve termit yuvaları içine saklanırlar. Genellikle kayalık alanlarda, steplerde ve çöllerde yaşarlar. Acomys cinsi Doğu Akdeniz adaları Girit ve Kıbrıs, Afrika ve güney batı Asya dan kuzey batı Hindistan a kadar yayılış gösterir. 5

14 3. MATERYAL ve YÖNTEM Bu çalışmada yılları arasında K.K.T.C de 3 farklı lokaliteden toplam 10 örnek (5, 5 ) ile Türkiye den toplanmış 20 ölü Acomys cilicicus örneği değerlendirildi. Örnekler arazi çalışmaları sırasında kapanlarla yakalandı. Dört standart dış vücut ölçüsü (tümboy, kuyruk, ardayak, kulak ) ve ağırlık alındıktan sonra örnekler tahnit edildi. Ayrıca örnekler tahnit edilmeden önce eşeyi, testis, uterus ve gebelik durumu varsa embriyo sayısı kaydedildi. Arazide tahnit edilen örneklerin mideleri laboratuarda incelenmek üzere alkole alındı, phallusları da tahnit edilirken üzerlerinde bırakıldı. Bu mideler laboratuarda lup altında incelenerek türün beslenme biyolojisi saptanmaya çalışıldı. Phalluslar Lidiker (1968) in yöntemine göre hazırlanarak şekilleri çizildikten sonra baculumlar çıkartılarak gereken ölçüler alındı. Baş iskeletleri %15 amonyak içeren suyla kaynatılmak suretiyle temizlendi ve her baş iskeletinden literatürde verilen karakter ölçüleriyle birlikte gerekli görülen toplam on yedi karakter ölçüsü alınarak çizelge 4.1 ve 4.2 de verildi. Dişi örneklerin gebelik durumuyla ilgili verilerle tüm örneklerin diş aşınımı dikkate alınarak yapılan yaş tayininde, araştırılan örnekler ergin ve ergin olmayan olarak değerlendirildi. Ayrıca tüm örnekler Spitzenberger (1978) in tanımladığı yaş guruplarına ayrılarak değerlendirildi. Kafatası, dişler, phallus, baculum karakterlerinin karşılaştırmalarda kullanılabilmesi için bu yapılar çizim aleti ile çizildi. Ele alınan takson, bugünkü geçerli adı, ilk orijinal adı, tanımlayan yazar adı, tarihi ve yayını, tip yeri, yayılış alanı ve habitatı, dış morfolojik karakterleri, kafatası karakterleri ve diş yapısı, çizelgeler, beslenme ve üreme biyolojisi, incelenen örnek sayısı ve yayılış kayıtları adı altında verildi. 6

15 3.1. Ölçüleri Kullanılan Dış Karakterler 1. Tüm boy (TL): Burun ucundan kuyruk ucuna kadar olan mesafe. 2. Ardayak uzunluğu (HF): Ardayağın en uzun parmağının tırnak ucundan patellanın başlangıcına kadar olan mesafe. 3. Kuyruk uzunluğu (T): Kuyruk kaidesinden kuyruk ucuna kadar olan mesafe. 4. Kulak uzunluğu (E ): Kulak uzunluğunun en alt ve en üst noktası arasındaki mesafe. 5. Ağırlık (W) 6. Nispi kuyruk uzunluğu: Kuyruk uzunluğu x 100 Beden uzunluğu 7. Beden uzunluğu (SB): Burun ucundan kuyruk başlangıcına kadar olan mesafe Ölçüleri Kullanılan İç Karakterler 1. Occipito-nasal uzunluk (ONL): Occipital condyl in en art noktası ile nasal kemiğin en uç noktası arasındaki mesafe. 2. Condylo-basal uzunluk (CBL): Occipital condyl lerden kesicinin alveolünün en ön noktasına kadar olan en kısa mesafe. 3. Condylo-basilar uzunluk: Occipital condyl den kesicinin en ön noktasına kadar olan mesafe. 4. Rostral genişlik (RGW): Rostrum un en geniş iki noktası arasındaki mesafe. 5. Diastema uzunluğu (Dia): Kesicinin alveolünden M 1 in alveolüne kadar olan mesafe. 6. Interorbital genişlik (İO): Frontal kemiklerin orbitler arasındaki en kısa mesafe. 7. Zygomatic genişlik (ZB): Zygomatic yayların en dış noktasındaki mesafe. 8. Kafatasının bullealı yüksekliği (Skh): Bullea nın ventralindeki en dış noktada teğet geçen doğru ile kafatası çatısına teğet geçen doğru arasındaki dik mesafe. 9. Mandibul uzunluğu (ML): Alt çenenin articular kısmından kesicinin alveolüne kadar olan mesafe. 7

16 10. Üst molarların taçtan uzunluğu (MXC taçtan): Sol üst molardan M 1 tacının ön kenarı ile M 3 tacının en arka noktası arasındaki mesafe. 11. Üst molarların alveolden uzunluğu (MXC alveolden): Sol üst molar alveollerinin en ön noktası ile en arka noktası arasındaki mesafe. 12. Alt molarların taçtan uzunluğu (MDC taçtan): Alt molardan M 1 tacının en ön noktası ile M 3 tacının en arka noktası arasındaki mesafe. 13. Alt molarların alveolden uzunluğu (MDC alveolden): Alt molar alveollerinin en ön noktası ile en arka noktası arasındaki mesafe. 14. Sol üst kesicinin yandan en büyük genişliği (İ 1 -s): Kesicinin yandan en geniş kısmındaki en uzak iki noktası arasındaki mesafe. 15. Kesicinin önden en büyük genişliği (İ 1 -f): Kesicinin önden en geniş kısmındaki en uzak iki noktası arasındaki mesafe. 16. M 1 genişliği: M 1 in lingual labial istikamette en uzak iki noktası arasındaki mesafe. 17. M 1 genişliği: M 1 in lingual labial istikamette en uzak iki noktası arasındaki mesafe. 8

17 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Acomys nesiotes Bate, 1903 Acomys nesiotes Bate, On the occurrence of Acomys in Cyprus. Ann. Nat. Hist.,II: Tip yeri Kıbrıs, Girne, Beşparmak dağları, Dikomo kasabası, Yayılış alanı Türün yayılışı şekil 4.1 de verildi. Bu türün varlığını güneyden Mitchell (1903) bir(2), Spitzenberger (1978) iki(7,8) lokaliteden kuzeyden ise Bate (1903) bir(1), Spitzenberger (1978) dört (3,4,5,6), Niethammer (1978) bir (9) ve Barome (2001) bir (10) lokaliteden kaydetmişlerdir. Bu çalışma ile K.K.T.C den iki farklı lokalite saptanmıştır (11,12). Şekil 4.1. A.nesiotes in Kıbrıs taki yayılış alanı:1) Dikomo Kasabası, 2) Limasol, 3) Ermeni Manastırı, 4) Bufavento nun 5km doğusu 5) Bufavento Kalesi, 6) Vasilya, 7) Apsiou 8) Yermesoyia, 9) Magosa nın 5km kuzey batısı, 10) Karpaz 11) Karga Burnu 12) Kayalar Köyü. 9

18 Habitat Bu tür, kışın hava sıcaklığının 0 0 C nin altına düşmediği bölgelerdeki farklı yaşta oluşmuş olan blok kalker kayalıkların çatlak, yarık ve gözeneklerinde yaşar. Bu bölgeler bitki örtüsü bakımından oldukça fakirdir. Çalı ve maki topluluklarına sahip bu alanlarda yer yer keçiboynuzu ve yabani zeytin ağaçlarına da rastlanmaktadır (Rihannus sp., Pistacia lentiscus, Olea europaea oleaster, Pistacia terebintus, Cistus cireticus, Genista acantho, Ceretonia siligua, Calicatome villosa). Bu türün habitatı şekil 4.2. de görülmektedir Şekil 4.2. A.nesiotes in bulunduğu Kayalar Köyü ne ait habitat. 10

19 Şekil 4.3. Kapanla yakalanan A.nesiotes örneği Dış morfolojik karakterler Vücudun dorsal rengi koyu gri olup menekşe griden kahverengiye kadar renk çeşitliliği gösterir. Genç ve yaşlılarda post rengi farkı görülür. Gençler daha açık menekşe grisi olup yaşlılar koyu gri kahverengi renklere sahiptirler. Sırt rengiyle baş kıllarının rengi tamamen aynidir. Yavruyken dorsalde bel bölgesinden başlayan dikenimsi kıllar yaş ilerledikçe sertleşip diken şeklini almaktadır. Bu dikenler koyu grikahverengi ya da renksiz olup, ancak tümünün uç kısmı koyu kahverengidir. Bu renk farklılığı dikenli bölgenin kırçıllı bir görünüm kazanmasına neden olmaktadır. Dikenlerin orta kısmında oluğa benzeyen bir yapı vardır. Dikenler kaide kısmında silindirik olarak başlar, uca doğru gidildikçe yassılaşır ve sivrilir. Kök kısmı koyu renklidir. Dikenler bel bölgesinden başlayarak kuyruk başlangıcına kadar devam eder. Dorsalde renk böğürlere doğru kahverengiden sarıya doğru açılır. Sırt ve karın rengi 11

20 böğürlerde kesin bir sınırla belirgin şekilde ayrılmaktadır. Gençlerde beyaz olan karın rengi yaşlandıkça kirli beyaz renge dönüşür. Beden uzunluğu ortalama 119 mm dir. Kulaklar gri olup kulak kepçesi kıllarla kaplıdır ve dorsal çevrede yarım ay şeklinde bir beyazlık vardır. Bu beyazlık gençlerde daha belirgindir. Kulak uzunluğu ortalama mm dir. Kuyruk silindirik olup uca doğru incelmektedir. Kuyruğun üst tarafı vücut rengiyle uyumludur, alt kısmı ise seyrek beyaz kıllıdır. Kuyruğun ortalama uzunluğu mm dir. Ön ve arka ayakların üstü ve yanları beyaz kıllıdır, taban çıplak olup yastıklar bulunmaktadır ve ardayağın ortalama uzunluğu mm dir. Şekil 4.4. Yakalandığı kaya üzerinde A.nesiotes örneği 12

21 Kafatası karakterleri Kafatası kemikleri ince ve narin yapıdadır. Rostral kısım kısa dar ve sivrilmiştir. Zygomatic yaylar geniş bir şekilde dışa çıkıntı yapmaktadır. Interorbital genişlik dardır. Incisiv foramina ların arka uçları M 1 i geçmez. Pyteriygoid çıkıntılar timpanic bulleaya kadar uzanır ve bunlarla temas halindedir. Timpanic bullealar küçük ve occipital condil lere ulaşmadan sonlanır. Foremen lacerum a ve foremen hypoglosiye ek olarak mesopterygoid alanda yan yana iki foremen daha vardır. Baş iskeletine ait ölçüler çizelge 4.1 ve çizelge 4.2 de verilmiştir. Şekil 4.5. A.nesiotes in ventralden ve dorsalden kafatası görüntüsü 13

22 Dişler Acomys nesiotes in kesici dişleri orthodont olup, molarlar bunodonttur. Diş formülü 1003/1003 dür. Acomys nesiotes in alt ve üst molarları zayıf, narin yapıdadır. Üst moların çiğneme yüzeyleri düz olmayıp tepe şeklinde çıkıntılıdır. M 1 de t 1 ve t 4 göze çarpacak kadar yüksektir. M 2 de t 3 mevcut olup belirgindir. M 3 orta büyüklüktedir. Aşınmada M 3 den M 1 e doğru bir sıra izlenir ve yaşlı örneklerde de M 1 de aşınma izlerine rastlanır. M 1, M 2, M 3 üç köklüdür. Ancak dört M 1 in üç köküne ek olarak labialde ince ve çok kısa bir kökün varlığı saptandı, ayrıca dört örnekte M 2 nin bir örnekte M 3 ün dört köklü olduğu görüldü. Farklı diş kökleri ve alveoller şekil 4.6 ve 4.7 de verildi. Alt molarların da çiğneme yüzeyleri üst molarlar gibi düz olmayıp tepeciklidir. M 1, M 2,ve M 3 iki köklüdür. (a) üst (b) alt (c) (d) Şekil 4.6. A. nesiotes te üst ve alt molarların alveollerinin yapısı:a., b. normal yapı, c., d. ilave köklü yapı. 14

23 (a) M 1 M 2 M 3 (b) M 1 M 2 M 3 (c) M 1 M 2 M 3 Şekil 4.7. A.nesiotes te üst ve alt molarların köklerinin yapısı: a) Üst molarlardaki normal kök yapısı b) Alt molarlardaki normal kök yapısı c) Farklı örneklere ait molarlardaki ilave köklerin yapısı 15

24 Spitzenberger (1978) in dört farklı populasyondan (Sudan, Türkiye, Kıbrıs ve Girit ) elde ettiği örneklere göre saptadığı yaş gruplarının bu araştırmadaki örnekler için de geçerli olduğu görüldü. Böylece örneklerin yaş durumları aşağıda maddeler halinde verildi. Ancak 1 ve 6 numara ile verilen yaş grupları saptanamadı. Bu durum örnek sayısının azlığından kaynaklanmış olabilir. Saptanan yaş grupları aşağıda belirtildi. 1. M 3 diğer molarların seviyesine tam yaklaşmamış, henüz aşınmamış (örnek yok). 2. M 3 diğer molarların seviyesine tam yaklaşmış, henüz aşınmamış (bir örnek). 3. M 3 aşınma izleri taşıyor (iki örnek). 4. M 3 belirgin aşınmış (üç örnek). 5. M 3 kuvvetli, M 1-2 açıkça aşınmış (üç örnek). 6. M 1-3 kuvvetli olarak aşınmış(örnek yok). 16

25 Çizelge 4.1. A. nesiotes in ergin örneklerine ait dış ve iç karakter ölçüleri Dış ve iç karakterler ÖS S Ort. SS Tüm boy mm 222,83mm 12,368 Kuyruk mm 104,50mm 4,461 Ardayak mm 19,71mm 1,799 Kulak mm 17,75mm 0,957 Ağırlık gr 53,83gr 6,014 Nispi kuyruk 6 81,9-91,6mm 86,717mm 4,0425 uzunluğu Beden uzunluğu mm 119,14mm 8,050 Occipito-nasal ,10mm 31,7357mm 1,20717 Condylo-basal 7 27,5-30,6mm 29,654mm 1,0982 Condylo-basilar 7 21,8-26,8mm 24,221mm 1,6268 Rostral genişlik 7 4,10-4,50mm 4,3000mm 0,16073 Diestema uzunluğu 7 5,3-6,5mm 6,107mm 0,4286 Interorbital 7 4,6-6,1mm 5,364mm 0,4553 genişlik Zygomatic genişlik 7 14,1-16,4mm 15,157mm 0,8101 Kafatasının 7 10,0-10,7mm 10,357mm 0,2225 bullaeli yüksekliği Mandibul 7 15,9-18,1mm 16,486mm 0,7426 uzunluğu Üst molarların 7 4,0-5,1mm 4,400mm 0,3367 taçtan uzunluğu Üst molarların 7 4,4-4,8mm 4,671mm 0,1380 alveolden uzunluğu Alt molarların 7 3,8-4,1mm 3,943mm 0,1397 taçtan uzunluğu Alt molarların 7 4,2-4,5mm 4,371mm 0,1113 alveolden uzunluğu Kesicinin yandan 7 1,9-2,2mm 2,029mm 0,1113 en büyük genişliği Kesicinin önden en 7 1,9-2,2mm 2,071mm 0,1254 büyük genişliği M¹ genişliği 7 1,5-1,6mm 1,529mm 0,0488 M genişliği 7 1,0-1,2mm 1,129mm 0,0951 Ös: Örnek sayısı, S:Sınırlar, Ort: Ortalama, SS+:Standart sapma. 17

26 Çizelge 4.2 A. nesiotes in ergin olmayan örneklerine ait iç ve dış karakter ölçüleri Dış ve iç karakterler ÖS S Ort. SS Tüm boy mm 183,3333mm 7,63763 Kuyruk mm 90,3333mm 5,03322 Ardayak mm 16,0000mm 1,73205 Kulak mm 14,6667mm 2,51661 Ağırlık gr 27,3gr 6,4291 Nispi kuyruk 3 94,4-100mm 97,067mm 2,8095 uzunluğu Beden uzunluğu mm 93,0mm 2,646 Occipito-nasal 3 27,65-30,0mm 29,0667mm 1,24733 Condylo-basal ,50mm 27,8833mm 3,31147 Condylo-basilar Rostral genişlik 3 3,5-4,1mm 3,800mm 0,3000 Diestema uzunluğu 3 4,25-5,00mm 4,5500mm 0,39686 Interorbital 3 4,6-5,0mm 4,833mm 0,2082 genişlik Zygomatic genişlik 3 12,9-14,7mm 13,533mm 1,0116 Kafatasının bullaeli yüksekliği 2 9,45-10,70mm 10,0750mm 0,88388 Mandibul uzunluğu 3 13,7-14,2mm 13,967mm 0,2517 Üst molarların taçtan uzunluğu Üst molarların alveolden uzunluğu 3 4,1-4,3mm 4,200mm 0, ,5-4,8mm 4,600mm 0,1732 Alt molarların taçtan uzunluğu Alt molarların alveolden uzunluğu 3 3,8-4,2mm 4,033mm 0, ,2-4,5mm 4,367mm 0,1528 Kesicinin yandan 3 1,7-2,0mm 1,800mm 0,1732 en büyük genişliği Kesicinin önden en 3 1,7-2,0mm 1,800mm 0,1732 büyük genişliği M¹ genişliği 3 1,3-1,4mm 1,367mm 0,0577 M genişliği 3 1,1-1,1mm 1,100mm 0,0000 Ös: örnek sayısı, S:sınırlar, Ort: ortalama, SS+:standart sapma. 18

27 Phallus ve baculum Glans penis uzunluğu 7-9 mm arasında, genişliği ise mm arasında değişmektedir. Phallusun genel görünümü şekil 4.8 de verildi. Baculumun proksimali şişkin sap kısmı distale gidildikçe biraz incelmekte ve orta kısımda yanlara doğru hafif bir çıkıntı oluşturmaktadır. Distal kısım bir taca benzemektedir. İki yanda şişkin kısımlar ortada ise sivrice bir kısım bulunmaktadır. Distal kısım genç bireylerde kıkırdak yapıda olup yaşlandıkça kemikleşmektedir. Kemikleşme, öncelikle ortadaki sivri kısımda başlar. Baculumun boyu mm, proksimal genişlik mm ve kaide genişliği mm arasında değişir. (a) (b) (c) (d) Şekil 4.8. A.nesiotes te phallus, a: Ventral, b: Lateral, c: Dorsal, d: Phallusun içinde baculum görüntüsü. 19

28 (a) (b) (c) Şekil 4.9. A.nesiotes te baculum, a: Ventral, b: Dorsal, c: Lateral, d: Basal (d) Biyolojisi Beslenme biyolojisi Türün beslenme biyolojisini saptayabilmek için araziden getirilen 10 örneğin mide içerikleri incelendi ve içerikte teşhis edilemeyen bitki parçacıklarına ayrıca insecta ya ait örnek, vücut parçaları ve yumurtaları bulundu Üreme biyolojisi Türün üreme biyolojisi yakalanan dişi örneklerin uterus ve embriyolarına bakılarak saptandı. Bu çalışmaya göre saptanan türün üreme periyodu Temmuz-Eylül arası olduğu söylenebilir te Temmuz, Ağustos, Eylül aylarında, arazi çalışmaları yapılıp örnek alınmasına karşın, sadece eylül ayındaki 705 ve 706 numaralı örneklerde ikişer embriyoya rastlandı. Ancak Temmuz ayında yakalanan iki örneğin morfolojisi ve diş 20

29 yapısı onların oldukça genç olduğunu göstermekteydi. Bu durumda Temmuz ayı da üreme periyodu içine dahil edilebilir. İncelenen örnek sayısı: 10 Yayılış kayıtları: Girne: Kayalar Köyü 4 (1, 3 ); Bufavento Kalesi 5 (3, 2 ); Karga Burnu Mevki 1 ( ). 21

30 5. TARTIŞMA ve SONUÇ 5.1 Tartışma Acomys nesiotes Bate, Bate 1902 yılında Kıbrıs Adasındaki Dikomo Kasabasından aldığı örneklerin daha önce adada kaydı verilmeyen Acomys cinsine ait olduğunu ve Brithish Museum daki örneklerle karşılaştırdığında diğer türlerden farklı olduğunu kaydederek bu türü Acomys nesiotes olarak tanımladı. Bate (1903) çalışmasında bu türün büyüklük ve genel görünüş itibariyle A.dimidiatus a benzediğini, ancak kuyruk uzunluğunun beden uzunluğundan daha kısa olmasıyla ayrıldığını belirtmiştir. Araştırmacı yakaladığı 13 örneğe göre A.nesiotes in kuyruk uzunluğunun bedenden daha kısa olduğunu; Ön ve ardayaklarının tamamen beyaz, kulak çevresinin çok açık renkli kıllarla çevrildiğini, sırt renginin ağaç kahverengisi- koyu gri olup böğürlere doğru açıldığını, karın renginin bej kuyruğun diğer türlere göre kalın ve solgun, üst kıllarının sert alttakilerin ise uca doğru yumuşak olduğunu kaydetmiştir. Araştırıcı gençlerde dorsal rengin daha homojen fare grisi renkte olduğunu kaydetmiştir. Ayrıca 6 örneğin beden ( mm), kuyruk (71-93 mm), ardayak (18-22 mm) ve kulak (19-21 mm) uzunluklarını vermiştir. Bate (1903) A.nesiotes için verdiği karakterlerle, bu çalışmada ele alınan örneklerin (n=10) karakterleri karşılaştırıldığında morfolojik karakterler bakımından uyum içinde olduğu, ancak ölçü karakterlerinden kuyruk ve kulak uzunluğu hariç diğer ölçüler bakımından önemli bir farklılığın olmadığı saptandı. Araştırıcı 13 örnekle çalıştığı halde sadece 3 örneğin kuyruk, 6 örneğin de kulak uzunluğunu vermiştir. Her iki çalışmadaki bu ölçü farklılığının daha çok örnek azlığından ve ölçünün alınma şekliyle ilgili olduğu düşünülmektedir. Mitchell (1903) ve Bate (1903 a) çalışmalarında bu türün daha önce tek bir lokaliteden ( Girne dağları-dikomo) kaydedildiğini ancak başka bölgelerde de bulunduğunu hatta tüm adaya yayılmış olduğunu kaydetmiştir. Spitzenberger (1978) yaptığı çalışmada farklı 6 lokaliteden bu türün varlığını kaydetmiştir. 22

31 Bu çalışmada, günümüze dek yapılan çalışmalarda verilen lokalitelere ek olarak iki farklı lokaliteden daha kayıt verildi. Spitzenberger 1978 yılında Kıbrıs, Türkiye ve Girit dikenli fare populasyonlarının renk bakımından homojen olduğunu ve bu renk tanımının en iyi olarak Zimmerman (1953) tarafından A.minous için yapılan renk tanımı olduğunu kaydetmiştir. Bu tanıma göre, sırt rengi ipek gibi parlayan menekşe grisidir. Spitzenberger A.nesiotes te karın renginin böğürlerde sırt renginden kesin bir sınırla ayrıldığını ve bu sınırın diğer iki türe nazaran (A.cilicicus ve A.minous) daha belirgin olduğunu belirtmektedir. Ayrıca araştırıcı beş dış karakter ölçüsüyle beş adette kafatası ölçüsü almıştır. Bu ölçüler ergin ve ergin olmayan yaş gruplarına göre düzenlenerek sırasıyla ergin olanlarda, beden ( mm, n=16), kuyruk ( mm, n=12), ardayak ( mm, n=14), kulak ( mm,n=11), ağırlık ( gr, n=11), Condylo-basal ( mm, n=11), Zygomatic genişlik ( mm, n=15), interorbital genişlik ( mm, n=13), üst molarların uzunluğu ( mm, n=15) ve alt molarların uzunluğu ( mm, n=15), ergin olmayanlarda, beden (86-97 mm, n=2), kuyruk (62-76 mm, n=2), ardayak ( mm, n=2), kulak (17.4 mm,n=1), ağırlık ( gr, n=2), Condylo-basal (22.9 mm, n=1), Zygomatic genişlik ( mm, n=2), interorbital genişlik (4.8 mm, n=2), üst molarların uzunluğu ( mm, n=2) ve alt molarların uzunluğu ( mm, n=2) verildi. Bu çalışmada ele alınan A.nesiotes örneklerinin saptanan morfolojik karakterleri Spitzenberger (1978) in belirttiği morfolojik karakterle ve kafatası ölçüleriyle uyum içindedir. Bate (1903), Michell (1903) ve Spitzenberger (1978) bu türün beslenme biyolojisiyle ilgili olarak keçiboynuzu ve bazı çalıların yapraklarıyla beslendiklerini kaydetmişlerdir. Bu çalışmada 10 örneğe ait mide içerikleri incelenerek, türün bitkilerin yanında böcek ve yumurtalarını da besin olarak aldıkları saptanmıştır. 23

32 Acomys cilicicus la karşılaştırma A.nesiotes örnekleri (n=10), A.cilicicus örnekleriyle (n=20, Öztürk 2004) dorsal ve ventral renk bakımından uyumlu olduğu, ancak böğür bölgesindeki renk sınırının A.nesiotes te daha belirgin ve A.cilicicus ta ventral rengin daha beyaz olduğu saptandı. Her iki türün ergin örneklerinin 20 dış karakter ölçüsü (Öztürk 2004-Çizelge 4.1) birbirleriyle karşılaştırıldığında, A.nesiotes, tüm boy,beden,ağırlık,rostral genişlik,zygomatic genişlik, kesicinin yandan en büyük genişliği, M¹ genişliği bakımından Acomys cilicicus tan daha büyük olduğu saptandı. Ayrıca M 3, A.nesiotes te A.cilicicus a nazaran daha büyük ve M 2 deki t 3 indirgenmemiştir. Spitzenberger (1978) ve Öztürk (2004) ün verdiği ölçü çubuklarıyla ilgili şekiller bu çalışmada dikkate alınarak A.nesiotes in diğer populasyonlarla ölçü karakterleri bakımından karşılaştırılması yapıldı. Buna göre Kıbrıs populasyonunun I 1 -s, M 1, ZB, RGW, E ve TL ölçüleri Türkiye populasyonundan farklı olduğu görüldü. Ayrıca Spitzenberger in A.nesiotes için verdiği I 1 -f, M 1, I 1 -s, MXC, MDC, ZB, CBS, IO ve HF ölçülerinin varyasyon sınırlarında bir genişleme olduğu saptandı. Şekil 5.1. Ergin A.cilicicus örneklerinde diş ölçüsü ve kafatası değerlerinin karşılaştırılması (S: Sudan dan alınan A.dimidiatus örnekleri,t: Türkiye den alınan A.cilicicus örnekleri, Z: Kıbrıs tan alınan A.nesiotes örnekleri, K: Girit ten alınan A.minous örnekleri) 24

33 Şekil 5.1. (devam) 25

34 Şekil 5.2. Ergin A.cilicicus örneklerinin standart dış ölçü değerleri Kırmızı renkle gösterilen çubuklar Öztürk 2004, siyah renkle gösterilen çubuklar Spitzenberger 1978 den aynen alınmıştır. Mavi renkli çubuklar ise bu araştırma örneklerinin ölçülerine aittir. (Dağılış çubuklarının altında verilen sembollerin tanımı sayfa 7-8 de verilmiştir.) 26

35 5.2.Sonuç Bu çalışma sonunda A.nesiotes in literatürde kaydedilen bölgelerden farklı olarak iki lokalite de daha bulunduğu ( Girne nin 23 km batısı Kayalar köyü ve Girne nin 8 km doğusu Karga Burnu Mevki) saptandı. Bu çalışmada kullanılan örneklerden alınan yirmi dört ölçü Spitzenberger (1978) in aldığı on iki ölçü ve Bate (1903) in aldığı dört dış karakter ölçüsü ile karşılaştırıldığında erginlerde kulak ergin olmayanlarda kuyruk ve Condylo-basal hariç özdeş olduğu görüldü. Yapılan bu çalışma ile A.nesiotes in A.cilicicus la olan ölçü (I 1 -s, M 1, ZB, RGW, E ve TL) ve morfolojik farkları saptandı. 27

36 KAYNAKLAR Barome, P., Lymberakis, P.,Monnerot, M. and Gautun, J., Molecular Phylogenetics and Evolution Vol. 18,No.1,January,pp Bate, D The Mammals of Cyprus. Proc.zool.soc, London, II: On The Occurrence of Acomys In Cyprus. Ann.Mag.Nat.Hist., II: Corbet, G.B.1978.The Mammals of the palearktik region:a taxonomik review. Cornell Univ.Press, London and Ithaca. Dennys,C.,Gautun, J.C.,Tranier, M., and Volobouev, V Evolution of the genus Acomys (Rodentia, Muridae) from dental and chromosomal patterns:ecology, physiology and systematics. Isr.J. Zool. 40: Ellerman, J.R and Morrison-Scott, T.C.S Checklist of palaearctic and Indıan Mammals British Museum (Natural History), Harrison, D.L. and Bates, P.J.J The Mammals of Arabia. Harr. Zool.Mus.pub.sec. Edition. England. Lehmann, E Eine neue Säugetieraufsammlung aus der Tűrkei in Museum Koenig(Kumerloeve-Reise 1968).Zool. Bietr.,15: Lidiker, W.Z A Phylogeny of new Guinea rodent genera based on phallic morphology. J. Mammalogy. 49 (4), , 22. Mitchell, P Note on the Cypriote Spiny Mouse. Proc.zool.soc. London, II: Niethammer, J. Und Krapp, F Handbuch der Säugetiere Europas, I. Wiesbaden: Öztürk, D A.cilicicus Spitzenberger,1978 un Taksonomisi ve Biyolojisi. Yüksek lisans tezi. Ankara üniversitesi. Spitzenberger, F Die Stachelmaus von Kleinasien Acomys cilicius n.sp.(rodentia,muridae).ann.naturhist.mus.wien 81: Die säugetierfauna Zyperns. Teil I: Insectivora und Rodentia. Ann. Naturhist.mus.,81:401. Wilson,D.E. and Reeder, D.A.M Mammals of The World:a taxonomic and geografik reference.smithsonien Institute Press,1:1205. Zahavi, A. and Wahrman, J Chromosome races in the genus Acomys (Rodentia:Murinae). Bull. Res. Coun. Israel, 5:316. Zimmermann,K1953. Die Rodentia Kretas-Z.f.. Säugetierkunde,17:

37 ÖZGEÇMİŞ 1980 yılında K.K.T.C de doğdu. İlk, orta ve lise eğitimini Kıbrıs ta Lefkoşa Türk Lisesi nde tamamladı de Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü nden Biyolog ünvanıyla mezun oldu.2003 yılında başladığı yüksek lisanstan 2005 te mezun oldu. 29