18. ULUSAL PAZARLAMA KONGRESİ BİLDİRİ KİTABI

Transkript

1 KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ 18. ULUSAL PAZARLAMA KONGRESİ BİLDİRİ KİTABI Düzenleyen KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ HAZİRAN 2013 KARS/SARIKAMIŞ I

2 KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Ankara, Sivas ve Yozgat İllerinde Buğday Üreticilerinin Pazarlama Davranışları Sevinç KARABAK 1 Rahmi TAŞCI 1 Oğuz ACAR 1 Çiğdem BOZDEMİR 1 skarabak2002@hotmail.com ÖZET Dünya da ve Türkiye de buğday, beslenme ve ekonomideki önemi bakımından stratejik bir ürün konumundadır. Ülkemizde birçok sanayi kuruluşunun hammaddesi olmasının yanı sıra kırsal alanda yaşayan halkın en önemli gelir kaynaklarından biridir. Gelirinin önemli bir kısmını buğdaydan elde eden üreticilerin üretimden pazara kadar olan süreçte pazar tercihini ve pazarlama davranışını etkileyen en önemli faktör ürün fiyatlarıdır. Bu çalışma sonucunda; üretici toplam ürünün %58 ini tüccara, %11,5 ini borsaya ve %8,8 ini TMO ya sattığı belirlenmiştir. Pazar yerinin tercihinde en önemli kriter peşin para ve yüksek fiyattır. Üreticilerin yeni buğday çeşitlerine doğru yöneldiği, eski çeşitlerin ekim alanlarının azaldığı, yeni buğday çeşitlerinin gelirine daha fazla katkı sağladığı da belirlenmiştir. ABSTRACT Wheat is a strategic product in terms of the importance of nutrition and the economy in the world and in Turkey. It is a raw material for many industrial enterprises in our country and also one of the most important sources of income for people living in rural areas. The product price is the most important factor affecting the market preference and marketing behavior of producers who get the significant part of income from wheat in the process of production to the market. The producers sold the 58% to merchant, 11,5% to stock exchange market and 8,8% to Turkish Grain Board of the total product in the provinces surveyed. The most important criteria for the choice of the market place are cash and high price. As a result of the project; it is determined that producers headed to the new wheat varieties, planting area of the old varieties decreased, new wheat varieties were also contributed more than income. 1 Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Şehit Cem Ersever Cad. No:9 Yenimahalle/ANKARA, 226

3 Ankara, Sivas ve Yozgat İllerinde Buğday Üreticilerinin Pazarlama Davranışları Sevinç KARABAK Rahmi TAŞCI Oğuz ACAR Çiğdem BOZDEMİR 1. GİRİŞ Sosyal hayatın her alanında bütünsel bir etkiye sahip olan küreselleşme süreci, doğaldır ki çevresel meselelerde ve dolayısıyla tarım ve gıda alanlarında da çok ciddi bir etkiye sahip olmaktadır (Talas,2010:1). Küreselleşme ile birlikte gıda güvenliği ve güvencesi endişesi de ülkeleri birçok tedbir almaya zorlamıştır. Ancak bu tedbirlerin OTP uyumlu olması zorunluluğu beraberinde küreselleşmeye hız kazandıran uluslararasılaşmanın da zeminini hazırlamıştır. Ülkemizde gıda güvenliği ve güvencesinin sağlanması, üretici gelir düzeyinin yükseltilmesi amacıyla tarımsal üretim ve pazarlamaya yönelik birçok politika geliştirilmiştir. Bunlardan sertifikalı tohumluk kullanımı, girdi destekleri, yeni çeşit ve teknoloji geliştirmeye ve buğday fiyat ve pazarını düzenlemeye yönelik politikaların etkisi üretime büyük oranda yansımıştır. Ülkemiz tarımının nüfusun yoğun bir kısmını barındırmasının yanında sektör geliri bakımından yüzde sekiz ile onlarda kalması, meta üretiminin küçük olması, toprak dağılımın parçalı olması ve düşük verimlilik gibi özelliklere sahip olması sıkıntılı bir ekonomi sektörü olduğunun göstergeleri olarak dikkat çekmektedir (Arı,2008:65). Bu nedenle; geliştirilen politikaların üreticiye aynı oranda yansımadığını ve büyük bir kısmını olumsuz etkileyeceği söylenebilir. IMF nin yapısal uyum programları çerçevesinde alınan önlemlerin büyük oranda uluslararası şirketlerin tekelini kuvvetlendiren tarzda olduklarını söylemek mümkündür. IMF önlemleri ise şunlardır: gübre ihracatlarında liberalleşme; yerli üretimde devlet müdahalesinin kaldırılması; gübre dağıtımı, elektrik, sulama ve kredi temini gibi sübvansiyonların sona erdirilmesi; buğday, pirinç, şeker kamışı, pamuk ve yağlı tohum endüstrilerinin korumacılığının sona erdirilmesi (Vandana,2009:1-2). 1980'lere kadar tohumculukta söz sahibi ve fiyat belirleyici devlet olmuştur yılından sonra tohum fiyatları serbest bırakılmıştır yılında "Tohumluk İthalatının Serbest Bırakılması", 1985 yılında çıkarılan "Tohumluk Teşvik Kararnamesi", ve bunları izleyen politikalarla birlikte tohumculukta özel sektörün payı artış göstermiştir (Oral,2009:326) yılından itibaren daha çok meyve ve sebze alanında yaşanan özel sektör tohumculuğundaki gelişmeler son dört yılda özellikle kendine döllenen buğday gibi bitkilerde görülmektedir. Buğday, tarımsal üretim içindeki payı, insan beslenmesindeki önemi, ekonomiye olan katkısı, sanayide hammadde olarak kullanılması ve kırsal halkın geçim kaynağı olması açısından stratejik ürün olma özelliğini devam ettirmektedir. Aynı zamanda geniş bir üretici kitlesini de ilgilendirmektedir. Bu çalışmada; dünyada ve ülkede yaşanan değişimler karşısında buğday üreticilerinin pazarlama davranışları incelenmiştir. Araştırma sonucunda; tohumculuk sektöründe görülen değişimlerin buğday üreticisine de yansıdığı ifade edilebilir. 2. BUĞDAY PAZARLAMASI Tarımda üreticinin hangi ürünü üreteceğine karar vermesi ile pazarlama süreci başlamakta, üretim için gerekli girdi temini, ürünün hasadı veya derimi ürünün pazara hazırlanması ve tüketiciye ulaştırılmasına kadar devam etmektedir (Güneş,1996). Buğdayın pazarlama süreci çeşit seçimi ile başlamaktadır. Son yıllarda girdi fiyatlarında görülen artışların ürün fiyatlarına yansımaması ve sertifikalı tohuma destek verilmesi, buğday fiyatının kaliteye göre belirlenmesi üreticiyi daha verimli, kaliteli ve daha fazla gelir getiren buğday çeşitlerini araştırmaya ve üretmeye yöneltmiştir. Ülkemizde ıslah araştırmalarının başladığı 1926 yılından bugüne kadar 139 adet ekmeklik, 52 adet makarnalık buğday çeşidi tescil edilmiş ve 31 adet ekmeklik buğday, 3 adet makarnalık buğdaya ise üretim izni verilmiştir (TTSM, 2013) yılına kadar yaklaşık %99 u kamuya ait araştırmalar sonucu geliştirilen çeşitler iken, 2012 yılı itibariyle ekmeklik buğdayda özel sektörün payı %25, üniversitelerin 227

4 KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi payı %9, makarnalık buğdayda ise bu oranlar sırasıyla %15,4 ve %9,6 olmuştur. Üretim izinli çeşitlerin ise %94 ü özel sektöre aittir. Küreselleşme sürecinde tarım sektöründe özellikle tohumculuk konusunda hızlı bir değişim gözlenmekte ve bu durum üretici açısından bazı riskleri de beraberinde getirmektedir. Uygun üretim alanlarında önerilen yetiştirme tekniği ile üretildiği takdirde verim ve fiyat açısından üreticiyi memnun ederken, kontrolsüz yayımı ile birçok üreticinin de zarar görmesine neden olmaktadır. Mazid ve ark. (2009) yürütmüş olduğu çalışmada 2008 yılında buğday üretiminin yaygın olduğu Konya, Ankara, Diyarbakır, Adana ve Edirne illerinde her ilde birer çeşit olmak üzere ulusal ve uluslararası ortaklı programlarda geliştirilen toplam 5 buğday çeşidi izlenmeye alınmıştır. Çalışma sonucunda, 5 izlenen, 13 eski ve 27 adet ise yeni buğday çeşidi olmak üzere araştırma alanında toplam 45 buğday çeşidinin üretiminin yapıldığı ve yeni geliştirilen buğday çeşitlerinin eski buğday çeşitlerine göre verimlerinin ve ülke ekonomisine katkısının daha fazla olduğu belirlenmiştir. Karabak ve ark. (2012) tarafından 2007, 2010 ve 2011 yıllarında Ankara da yapılan araştırma sonucunda yeni geliştirilen buğday çeşitlerinin Bezostaja-1 e oranla karlılık açısından üretici gelirine ve refahını arttırmaya önemli bir katkı sağladığı tespit edilmiştir. Bu çeşitlerin verimlerinin yüksek olmasının da karlılık açısından etkili olduğu ifade edilmiş ve son yıllarda gelişme gösteren özel sektör tohumculuğunun da etkili olduğu sonucuna varılmıştır. Ülkemizde buğday pazarlanması Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), tüccarlar ve özel sektör kuruluşları tarafından gerçekleştirilmektedir (Emeksiz ve ark:3). Pazara çıkan buğdayın toplam üretim içindeki payı %65-70 seviyelerindedir (TMO 2010). TMO ya sadece ÇKS belgesi olan üreticiler, kayıtlı miktar kadar ürünü satabilmektedir. Yıllar itibariyle TMO alımlarının üretime oranı %1-25 arasında değişmiştir. Ülkemizde küçük ölçekli üretim yapan işletmeler, yeterli finans ve depolama imkânlarına sahip olmadıklarından ve ürünlerini hasat döneminde pazara çıkartmak zorunda kaldıklarından TMO ya satmayı tercih etmektedirler. TMO ya ürün satan üreticilerin %30-40 ını 20 tonun altında, % ini ise 50 tonun altında ürün satan üreticiler oluşturmaktadır (TMO, 2010). Bilindiği üzere; buğday Türkiye'de 1932 yılından beri destekleme kapsamına alınmış bir üründür ve bu görevi 1938 yılından itibaren Toprak Mahsulleri Ofisi yürütmüştür yılından itibaren sadece taban fiyatını açıklamakta ve bu fiyatlar kendi alım-satım için belirlediği fiyatlardır (Emeksiz ve ark:4) yılında IMF ile yapılan Stand By Anlaşması ve ilk niyet mektubu ile birlikte ülkemizde genel tarım politikasına bağlı olarak hububat politikası da değişikliğe uğramıştır. TMO, 2003 yılından itibaren yeniden yapılandırılmış ve %60 oranında küçülme sağlanmıştır. Bu kapsamda hububat piyasasını düzenleyici bir görev üstlenmesi ve ihtiyaç durumunda alım yapması üreticiyi farklı pazarlara yönlendirmiştir. Trakya bölgesinde Erdem (2012), tarafından yapılan bir araştırmada Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ da buğday üreten işletmelerin yaklaşık %70 inin buğdayın alımını TMO nun yapması gerektiğini ifade etmişlerdir. Ayrıca araştırmada buğday üreticilerinin %92 sinin buğday fiyatlarından memnun olmadığı belirtilmiştir. Bunun nedenlerinin ise; girdilerin pahalı olup fiyatların düşük kalması, buğday ithalatı yapılması ve TMO nun buğday fiyatlarını geç açıklayıp ödemeyi de geç yapması ve yeterli alım yapmaması şeklinde açıklanmıştır. Ülkemizdeki diğer pazarlama kanalı ise borsalardır. Borsalarda işlem gören buğday üretimin yaklaşık %6 sını, pazarlama miktarının ise %9 unu oluşturmaktadır. Ülkemizdeki Polatlı, Konya gibi spot ürün satışlarının yapıldığı borsalarda TMO alım yaparak piyasayı dengeleyici bir rol oynamaktadır. TMO ve borsaların dışında, tahıl ürünleri pazarlaması ülkemizde çoğunlukla tüccarlar vasıtasıyla yapılmaktadır (TZOB, 2004). 228

5 Ankara, Sivas ve Yozgat İllerinde Buğday Üreticilerinin Pazarlama Davranışları Sevinç KARABAK Rahmi TAŞCI Oğuz ACAR Çiğdem BOZDEMİR 3. ARAŞTIRMANIN AMACI Üç yıllık olarak 2010, 2011 ve 2012 yıllarında yürütülen Orta Anadolu ve Batı Geçit Bölgelerinde Buğday Çeşitlerinin Yaygınlığının İzlenmesi projesinin bu makalede sadece bir bölümü irdelenmiştir. Enstitümüz tarafından Ankara, Sivas ve Yozgat illeri seçilmiştir. Türkiye de 2012 yılı buğday üretimi 20 milyon 100 bin ton olup araştırma yapılan Ankara, Sivas ve Yozgat illerinin payı yaklaşık %12 düzeyindedir. Toplam 7,5 milyon hektar buğday ekim alanının ise yaklaşık %14 ünü oluşturmaktadır (TÜİK 2012). Projenin temel amacı buğday çeşitlerinin yaygınlık oranı, derecesi ve buna bağlı olarak yoğunluğunun belirlenmesi ve çiftçinin buğday pazarlamasındaki tutum ve davranışları, buğday satış fiyatları, çeşitler arasındaki fiyat farklılıkları ve maliyetlerinin izlenmesidir. Anketlerde demografik özellikler, işletmenin arazi varlığı, üretim deseni, buğday üretimi ve çeşit tercihini etkileyen faktörler, sertifikalı tohum kullanımı, buğday üretiminde fiziki girdi kullanımı da incelenmiştir. Elde edilen bu verilerle çeşitlerin üretici gelirine katkısı ortaya konulmuştur. 4. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Çalışmada, Ankara, Sivas ve Yozgat ilerinde buğday tarımının yoğun olduğu yerleşim yerleri ekmeklik, makarnalık buğday kuru-sulu olmak üzere 2 sistem dikkate alınarak ilçe ve köyler seçilmiştir. Söz konusu köylerdeki amaca uygun tarım işletmelerinin işletme arazisi varlıkları ÇKS kayıtları dikkate alınarak, tabakalı örnekleme yöntemi ile çiftçi sayısı belirlenmiştir. Tabakalı örnekleme yöntemlerinden Neyman Örnekleme yönteminde her tabakanın ortalaması ve varyansının ağırlıkları dikkate alınarak tabakaların tamamı için tek bir örnek hacmi belirlenir. Neyman yöntemine göre anket sayısı aşağıdaki formül ile bulunmuştur (Çiçek,1996: 76) : N h. Sh 2 n= N 2.D 2 + N h. Sh n = örnek işletme sayısı N h = h ıncı tabakadaki işletme sayısı 2 S h = h ıncı tabakanın standart sapması N= Toplam işletme sayısı D 2 = (d/t) 2 değeri olup, d = Populasyon ortalamasından izin verilen hata miktarını (Ortalama arazi genişliğinin %10 u), t = Araştırmada öngörülen %95 güven sınırına karşılık gelen t tablo değerini (1,96) ifade etmektedir. Birincil verileri; 2010 ve 2011 yıllarında hasat sonrası çiftçilerle yüz yüze yapılan anketler den elde edilen veriler oluşturmuştur. Anket formları, araştırmanın amaçları ve araştırma bölgesindeki özelliklere uygun olacak biçimde hazırlanmıştır. Yıllara göre anket yapılan üretici sayısı Tablo 1 de verilmiştir. 229

6 KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tablo 1. Yıllar İtibariyle İllere Göre Anket Yapılan Üretici Sayısı İller İlçe Sayısı Köy Sayısı Anket Yapılan Üretici Sayısı Ankara Sivas Yozgat Toplam Anket yolu ile elde edilen verilerin birbirleri ile olan ilişkilerinin belirlenmesinde çapraz tablolar kullanılmış ve veriler arasında bağımlılık olup olmadığını belirlemek amacıyla ki kare testi yapılmıştır. Ki kare testinin uygulanmasında gerekli şartların sağlanmadığı durumlarda Kruskal-Wallis Testi uygulanmıştır. Buğday maliyetinin ekonomik analizinde ise kısmi bütçe analizi kullanılmıştır. Araştırma model olarak bir etki değerleme çalışmasıdır ve bu makalede yalnızca pazarlama konusu ele alınmıştır. 5. ARAŞTIRMA BULGULARI 5.1. Demografik Özellikler ve İşletme Karakteristikleri Her iki yıl da anket yapılan tüm illerde üreticilerin büyük bir kısmı (ortalama 74,4) ilköğretim mezunudur (Tablo 2). Öğrenim durumları arasında istatistiksel açıdan da illerde farklılık görülmemiştir. Tablo 2. Üreticilerin Öğrenim Durumu (%) Öğrenim Durumu Ankara Sivas Yozgat Okur yazar değil - 0,6 0,7 0 0,5 - Okur- yazar 10,1 1, İlköğretim 74,9 83,8 59,2 74, ,5 Lise 12 11,4 20,1 16, ,1 Yüksekokul 1,8 1,8 2,3 1,2 2 2,1 Üniversite 1,2 1,2 0,7 0,5 0,5 1,3 Toplam Tablo 3. te bazı işletme karakteristikleri verilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; aile reisinin ortalama yaşları yaklaşık 50, çiftçilik deneyimi ise 30 yıl düzeyindedir. İller arasında yaş itibariyle istatistiksel olarak bir farklılık görülmemiştir. Ancak çiftçilik deneyimleri %5 önem düzeyinde farklılık göstermiş olup (P=0,03) Ankara da diğer illere oranla daha fazladır. Tarım işletmesi ve üretici ailesi arasında sıkı ve yakın ilişkiler bulunması ve özellikle tarım işletmelerinde kullanılan işgücünün asıl kaynağının aile nüfusu oluşu nedeniyle, incelenen işletmelerdeki nüfus özelliklerinin incelenmesi yararlı görülmektedir (Esengün ve Akay, 1998). Ortalama işletme büyüklüğü en fazla olan Sivas (420,3 da) olarak belirlenmiştir. Bunu Ankara ve Yozgat illeri takip etmektedir (sırasıyla 344,8 da -294,95 da). Yozgat ta ortalama işletme arazisinin 230

7 Ankara, Sivas ve Yozgat İllerinde Buğday Üreticilerinin Pazarlama Davranışları Sevinç KARABAK Rahmi TAŞCI Oğuz ACAR Çiğdem BOZDEMİR %68,4 ü, Ankara da %55,6 sı ve Sivas ta %45,9 u mülk arazidir. Üreticilerin yaklaşık %89 u traktör sahibidir. İl bazında üreticilerin kooperatiflere üyelikleri farklılık göstermektedir Sivas ta %78,7 si, Ankara da %70 i ve Yozgat ta %63,6 sı üyedir yılında Yozgat ilinde kredi kullanımı en azdır (%39), Sivas ilinde ise en fazladır (%54,9). Tablo 3. İşletme Karakteristikleri Karakteristik Özelikler Ankara Sivas Yozgat Demografik Özellikler Aile reisinin yaşı (ortalama) Aile reisinin çiftçilik deneyimi (ortalama) Ortalama Hane Halkı Sayısı Ortalama Hane Halkındaki Kadın Sayısı (%) 50,4 51,3 47,0 48,0 49,0 49,0 Ortalama Hane Halkındaki Erkek Sayısı (%) 49,6 48,7 53,0 52,0 51,0 51,0 Fiziki Sermaye Ortalama işletme büyüklüğü (da) , , ,9 Mülk arazi (da) 189,5 193,7 192,8 192,9 197,4 205,9 Traktör sahipliği (%) 88,6 84,4 93,7 86,8 91,4 91,6 Sosyal Sermaye Kooperatife üyelik durumu (%) 68,2 71,9 72,9 84,4 62,1 65 Finansal Sermaye Kredi Kullanımı (%) 46,1 54,9 39, Girdi Temini Üreticiler işletmede buğday üretiminde kullandıkları tüm girdileri büyük çoğunlukla vadeli olarak temin etmektedir. Vadeli girdi temin eden üretici oranı en fazla Sivas olup, üreticilerin ortalama %76,3 ü girdilerin tamamını ve %64 8 i gübreyi vadeli almaktadır (Tablo 4). Tablo 4. İşletmelerin Girdileri Peşin ve Vadeli Alma Durumu (%) Girdiler Ankara Sivas Yozgat Vadeli Peşin Vadeli Peşin Vadeli Peşin Tüm girdiler 56,9 43,1 76,3 23,7 67,2 32,8 Tohumluk 22,8 77,2 36,9 63,1 34,3 65,7 Gübre 46,7 53,3 64,8 35,2 53,9 46,1 Mazot 43,3 56,7 52,5 47,5 57,4 42,6 İlaç 10,2 89,8 26,3 73,7 21,0 79,0 231

8 KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 5.3. Üreticilerin Buğday Pazarlama Kanalları ve Tercih Nedenleri Üreticiler ürünlerinin bir kısmını tohumluk ve ev tüketimine ayırdıktan sonra kalan ürünün büyük bir bölümünü borsa, tüccar ve TMO ya satmaktadır. Tablo 5. Toplam Buğday Üretiminin Satış Yerlerine Göre Oransal Dağılımı 2009/2010 Üretim Sezonu Borsa Tüccar TMO Tohumluk satış Tohumluk ayrılan Değirmen Ev Tüketim Depo Ankara 27,7 37,7 4,9 3,2 3,8 0,8 1,4 20,4 Sivas 1,0 72,3 6,1 1,3 4,3 0,7 3,3 11,1 Yozgat 1,7 67,1 13,5 1,0 5,5 1,3 1,3 8,4 2010/2011 Üretim Sezonu Ankara 44,9 24,1 14,9 1,3 3,4 4,7 0,6 6,2 Sivas 2,5 58,0 7,4 0,6 7,6 5,3 2,8 15,9 Yozgat 3,3 47,0 25,6 0,6 8,3 1,1 2,2 12, yılında Ankara da üreticiler toplam ürünlerinin % 37,7 sini tüccara, %27,7 sini borsaya, 2011 yılında %44,9 unu borsa, %24,1 ini tüccara satmıştır. Sivas ta ürünün yıllara göre %72,4, %58,6 sı, Yozgat ta ise %67,1 ve 47 si tüccara satılmıştır. TMO ya en fazla ürün satan il ise Yozgat olarak belirlenmiştir (Tablo 5). ÇKS kaydı olan üreticiler kayıtlı arazi üzerinden aldıkları ürünün bir kısmını borsa veya TMO ya, kalanı ise tüccara satmaktadır. Ankara da borsanın bulunması satış yeri açısından üreticiye önemli bir alternatif sunmaktadır. Anket yapılan dönemde depolama imkanı olanların ürünün küçük bir kısmını depoladıkları da görülmektedir. İl adı 2010 YILI Peşin ürün bedeli Tablo 6. Buğday Satış Yeri Belirleme Kriterleri (%) TMO'nun Alım Yapmaması (mecburiyet) Yüksek fiyat Tanıdık yer olması Ankara 41,9 24,6 19,8 7,2 6,6 Sivas 46,9 28,0 18,0 2,7 4,5 Yozgat 22,1 38,6 22,1 6,4 10,7 İl adı 2011 YILI Peşin ürün bedeli Yüksek fiyat TMO'nun Alım Yapmaması (mecburiyet) Tanıdık yer olması Ankara 42,51 25,15 19,76 7,19 5,39 Sivas 53,28 14,75 25,41 6,56 Yozgat 37,76 32,17 18,18 11,89 Mesafe olarak yakınlık Mesafe olarak yakınlık Ürün satış yerini belirlemede birinci tercihleri 2010 yılı anket sonuçlarında; Ankara ve Sivas illerinde ürün bedelinin peşin alınmasıdır. İkinci olarak TMO nun alım yapmaması ve başka bir alternatif olmadığından mecburen satışa sunmalarıdır. Yozgat ta ürün bedelinin peşin alınması 2010 yılı sonuçlarında 232

9 Ankara, Sivas ve Yozgat İllerinde Buğday Üreticilerinin Pazarlama Davranışları Sevinç KARABAK Rahmi TAŞCI Oğuz ACAR Çiğdem BOZDEMİR birinci sırada yer almıştır yılında her üç il içinde ilk tercih ürün bedelinin peşin alınmasıdır (Tablo 6). Üreticiler güvenilirlik nedeniyle özellikle TMO yu tercih ettikleri ancak TMO nun alımlarını azaltması üzerine mecburiyetten tüccara satış yaptıklarını belirtmişlerdir. Ürün bedelinin peşin ödenmesini tercih etmelerinin en önemli nedeni girdilerin vadeli alınması ve vade dönemlerinin hasada göre ayarlanmasıdır Buğday Satış Fiyatları Tablo 7 de buğdayın yıllar itibariyle aylık ortalama fiyatları incelendiğinde; Polatlı Borsası nda fiyatların daha yüksek seyrettiği görülmektedir. Son beş yıllık dönemde fiyatlarda Polatlı Borsası nda %12,6, TMO da %19 oranında artış gerçekleşmiştir. Tablo 7. Anadolu Kırmızı Sert Buğdayın (Ekmeklik) Yıllar İtibariyle Borsadaki Aylık Ortalama ve TMO Alım Fiyatları (TL/kg) AYLAR 2008 (TL/kg) 2009 (TL/kg) 2010 (TL/kg) 2011 (TL/kg) 2012 (TL/kg) Polatlı Borsası TMO * Polatlı Borsası TMO Polatlı Borsası TMO Polatlı Borsası TMO Polatlı Borsası OCAK 0,549-0,577 0,589 0,717 0,635 - ŞUBAT 0,579-0,585 0,589 0,724 0,630 - MART 0,644-0,573 0,590 0,712 0,616 - NİSAN 0,640-0,547 0,583 0,725 0,632 - MAYIS 0,622-0,549 0,569 0,708 0,643 - HAZİRAN 0,559-0,563 0,500 0,586 0,550 0,684 0,668 - TEMMUZ 0,559-0,540 0,500 0,575 0,550 0,611 0,605 0,648 - AĞUSTOS 0,575-0,514 0,500 0,616 0,550 0,614 0,605 0,673 - EYLÜL 0,584-0,546 0,510 0,661 0,560 0,626 0,610 0,688 - EKİM 0,578-0,562 0,520 0,671 0,570 0,654 0,615 0,713 - KASIM 0,576-0,585 0,530 0,682 0,580 0,630 0,620 0,740 - ARALIK 0,585-0,530 0,580 0,620 - Ortalama 0,588-0,558 0,513 0,610 0,563 0,673 0,613 0,662 - * Buğday Alım Fiyatı belirlenmemiştir. Emanet alımlar için 0,500TL/kg fiyat belirlenmiştir. (Kaynak : TMO,2012, Polatlı Borsası 2012) TMO Araştırma bölgesinde sulu-kuru, ekmeklik ve makarnalık olmak üzere 35 farklı buğday çeşidi ekilmektedir. Bunun %74 ü kamu, %26 sı özel sektör tarafından geliştirilen çeşitlerdir. Tablo 8, 9 ve 10 da iller bazında yaygınlık oranı ve derecesi yüksek olan çeşitlerin, satış yerlerine göre üretici fiyatları verilmiştir. 233

10 KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tablo 8. Ankara İli İşletmelerinin 2009/2010 ve 2010/2011Üretim Dönemi Çeşit Bazında Buğday Satış Fiyatları (TL/kg) Tüccar Borsa TMO Tohumluk olarak satış Genel ortalama Buğday çeşit adı Bezostaja-1 * 0,481 0,524 0,564 0,654 0,508 0,512 0,530 0,585 0,521 0,569 Esperia * 0,520 0,558 0,568 0,571 0,650 0,728 0,544 0,627 Odeska * 0,625 0,554 0,541 0,558 0,583 0,556 Tosunbey * 0,470 0,505 0,564 0,560 0,515 0,545 0,540 0,516 0,538 Ukrayna * 0,475 0,542 0,528 0,583 0,500 0,535 0,501 0,553 Demir ,460 0,510 0,620 0,510 0,510 0,540 0,510 Pehlivan * 0,410 0,507 0,584 0,475 0,483 0,490 0,495 Albatros * 0,510 0,510 Kate A-1 0,500 0,480 0,480 0,500 Syrena * 0,507 0,520 0,507 0,514 Flamura -85 * 0,575 0,490 0,470 0,512 - Gerek-79 0,400 0,375 0,388 - Gün-91 0,420 0,420 - Kızıltan-91 ** 0,450 0,510 0,430 0,516 0,500 0,440 0,509 Kunduru ** 0,450 0,493 0,543 0,450 0,546 0,450 0,527 Ortalama 0,478 0,518 0,536 0,562 0,486 0,536 0,483 0,580 0,492 0,534 *(Ekmeklik buğday çeşitleri) **(Makarnalık buğday çeşitleri) 2010 ve 2011 yılı verilerine göre 3 il arasındaki çeşitler bazında ortalama buğday fiyatındaki farklılık istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur [2010 yılı; (χ 2 (2)=232,351; p=0,000; p<0,05),2011 yılı; (χ 2 (2)=105,131; p=0,000; p<0,05,)]. İllerin Mean Ranks değerlerine göre ise en yüksek fiyatın Ankara ve en düşük fiyatın Sivas ilinde olduğu belirlenmiştir (Tablo ). Bu farklılığın en önemli nedeni Ankara da kaliteli ve verimli sertifikalı çeşit kullanımının fazla ve satış fiyatlarının yüksek olmasıdır. Pazarda buğdayın fiyatını belirleyen en önemli kriter kalitedir. Çoğunlukla tüccar üreticiden aldığı buğdayı borsa, TMO, un fabrikaları veya değirmenlere daha yüksek fiyatla satmaktadır. Nakliye gideri, stopaj ve kantar ücretlerinin yüksek, pazara olan mesafenin uzak olması, TMO ve Borsa da sıra beklemesi ve tüccarın tarladan da alması sebebiyle üreticilerin bir kısmı en yakın tüccara ürününü satmayı tercih etmektedir. 234

11 Ankara, Sivas ve Yozgat İllerinde Buğday Üreticilerinin Pazarlama Davranışları Sevinç KARABAK Rahmi TAŞCI Oğuz ACAR Çiğdem BOZDEMİR Tablo 9. Sivas İli İşletmelerinin 2009/2010 ve 2010/2011Üretim Dönemi Çeşit Bazında Buğday Satış Fiyatları (TL/kg) Tohumluk olarak satış Buğday Çeşit Tüccar Borsa TMO Genel ortalama Adı Bezostaja-1 0,506 0,474 0,605 0,450 0,640 0,584 0,462 Odeska 0,530 0,500 0,530 0,520 - Tosunbey 0,515 0,515 0,515 0,515 Altay 0,420 0,420 Demir ,535 0,535 Bayraktar 0,483 0,503 0,520 0,485 0,550 0,518 0,494 Gerek 79 0,470 0,427 0,465 0,407 0,420 0,405 0,468 0,415 Gün-91 0,422 0,480 0,515 0,472 Zerun 0,455 0,472 0,450 0,455 0,461 Tablo 10. Yozgat İli İşletmelerinin ve 2010/2011 Üretim Dönemi Çeşit Bazında Buğday Satış Fiyatları (TL/kg) Tohumluk olarak satış Buğday çeşit Tüccar Borsa TMO Genel ortalama adı Bezostaja-1 0,456 0,497 0,400 0,500 0,502 0,515 0,500 0,453 0,503 Ç ,462 0,511 0,457 0,454 0,458 0,511 Ekiz 0,561 0,496 0,500 0,620 0,500 0,591 0,499 Gerek 79 0,421 0,480 0,400 0,420 0,420 0,455 0,424 0,450 Gün-91 0,500 0,420 0,540 0,487 - İkizce 96 0,477 0,487 0,430 0,492 0,500 0,500 0,469 0,493 Kate A-1 0,455 0,492 0,490 0,484 0,507 0,490 0,500 0,480 0,500 Kızıltan 91 0,437 0,508 0,443 0,500 0,482 0,520 0,454 0,509 Mirzabey 0,520 0,524 0,450 0,523 0,470 0,480 0,524 Pehlivan 0,409 0,498 0,500 0,489 0,511 0,550 0,500 0,483 0,502 Tosunbey 0,483 0,500 0,470 0,470 0,492 Esperia 0,480 0,500 0,500 0,493 Bayraktar 0,488 0,500 0,494 Ortalama 0,470 0,498 0,437 0,505 0,474 0,495 0,523 0,500 0,477 0,498 Tablo 11 incelendiğinde tüm çeşitlerin ortalaması dikkate alınarak, Ankara ve Yozgat ta en yüksek fiyat Kasım ayında, Sivas ta Ekim ayında görülmüştür. 235

12 KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tablo 11. Aylara Göre 2010/2011 Üretim Dönemi Buğday Üretici Satış Fiyatları İller Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ankara 0,535 0,530 0,559 0,541 0,564 0,557 Sivas 0,500 0,478 0,485 0,538 0,511 0,475 Yozgat 0,499 0,500 0,494 0,479 0,517 0,513 Ankara da üreticilerin yaklaşık %48 i, Yozgat ta yaklaşık %64 ü ürünü Ağustos ayında, Sivas ta ise hasat dönemine bağlı olarak yaklaşık %52 si Eylül ayında satmaktadır. Üreticilerin %90 ı ürünü ekim ayına kadar satmayı tercih etmiştir. Bölgemizdeki işletmeler girdi ve benzeri ihtiyaçlarını büyük oranda vadeli almakta ve ödemelerini hasat dönemine göre planlamaktadır. Bu nedenle; hasat sonrası satışı tercih etmektedir. Ancak ürünü hasattan birkaç ay sonra satan üreticilerin buğday satış fiyatlarının daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Tablo /2011 Üretim Döneminde Üreticilerin Buğday Satış Tercihlerinin Aylara Göre Yüzde Dağılımı İller Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Ankara 24,17 47,87 12,80 7,11 6,15 1, Sivas 0,65 40,65 51,61 3,87 2,58 0, Yozgat 14,41 63,98 14,83 4,24 1,27 1, Araştırmanın Kısıtları ve Öneriler Bu araştırma Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğünün desteklemiş olduğu bir kamu araştırması olduğundan personel, finans ve zamandan tasarruf etmek amacıyla Orta Anadolu Bölgesinde örnekleme yapılmıştır. Örneklemelerde ÇKS verileri dikkate alınmıştır. ÇKS ye kayıt yaptıranlar üreticiler sadece tapulu araziye sahip olanlardır. Ancak ÇKS kaydından daha fazla üretici ve ekim alanı mevcuttur. Araştırmacıların bu hususu dikkate alması ve benzeri araştırmaların diğer tarımsal ürünlerde de, daha geniş olarak kapsamlı yapılması önerilmektedir SONUÇ VE ÖNERİLER Küreselleşme ve serbest piyasa düzenine geçiş tarımsal girdi ve ürün fiyatlarını önemli ölçüde etkilemiştir. Son on yıllık dönemde %26 lık Amonyum Nitrat(AN) gübresinde yaklaşık %293, %33 lük AN de %314,5, DAP gübresinde %264, mazot fiyatlarında ise %252 oranında fiyat artışı gerçekleşmiştir (Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı,2013). TMO alım fiyatlarına göre; makarnalık buğday fiyatı yaklaşık %171, ekmeklik buğday ise %189 oranında artış göstermiştir (TMO,2012). Girdi fiyatlarındaki artışın ürün fiyatlarına yansımaması üreticiyi, verimli ve satış fiyatı yüksek kaliteli buğday çeşidi tercih etmeye yönlendirmiştir. Son yıllarda tohumculuk sektöründeki değişimlerle birlikte buğdayın çeşitliliği de artış göstermiş ve olumlu sonuçların yanında kontrolsüz yayım gibi problemlere de yol açmıştır. Bölgeye, iklime uygun olmayan çeşitler üreticinin zarar görmesine neden olabilmektedir. Fakat yöreye uyumlu, kaliteli ve verimli çeşitlerin pazar fiyatlarının da yüksek olduğu ve üretici gelirini yükselttiği bu araştırma sonucunda ifade edilebilir. TMO nun yapısal değişimi ile birlikte alımlarını azaltması ve ÇKS Belgesi nde kayıtlı üretim miktarı kadar ürünü taahhütname karşılığında teslim alması, borsanın bulunmadığı bölgelerde üreticinin tüccara yönelmesine neden olmuştur. Tüccar fiyatları ise buğdayın çeşidine, ürünün kalitesine ve ürünü teslim 236

13 Ankara, Sivas ve Yozgat İllerinde Buğday Üreticilerinin Pazarlama Davranışları Sevinç KARABAK Rahmi TAŞCI Oğuz ACAR Çiğdem BOZDEMİR alacağı yerin uzaklığına göre değişmektedir. Araştırma bölgesinde üreticilerin ortalama %76,3 ü alım dönemindeki nakit yetersizliği nedeniyle girdilerini daha yüksek fiyatla vadeli almaktadır. Vade sonunu hasat dönemine göre ayarlayan üretici ürününü hasat sonunda pazara çıkararak, bedelini peşin alabileceği şekilde pazarlamayı tercih etmektedir. İkinci tercihi daha yüksek fiyatla pazarlamaktır. Aynı zamanda satış yerinin ve analizlerinin güvenilirliği de önem taşımaktadır. Özellikle bir devlet teşekkülü olması sebebiyle üreticilerin büyük bir kısmı TMO ya satış yapmayı istemektedir. Serbest piyasa düzeninde tarımsal alanda faaliyet gösteren özel sektör, kurum ve kuruluşlar pazarda söz sahibi olmak, ulusal ve uluslararası düzeyde rekabet edebilmek için sadece kar oranını arttırmayı hedeflemektedir. Araştırma sonucunda; bu durumdan küçük ölçekli buğday işletmelerinin büyük oranda etkilendiği ifade edilebilir. Üreticinin pazarlama davranışını serbest piyasa şartları belirlemektedir. Özellikle girdi temininde yaşanan problemler üreticiyi yönlendirmektedir. Bu nedenle; tarımsal girdi fiyatları için bir kontrol mekanizmasının oluşturulması ve desteklemelerin girdiler üzerinde yoğunlaştırılması önerilmektedir. TMO nun arz fazlalığına göre alım miktarını arttırarak, piyasayı dengeleyici bir tutum izlemesi ve tohumculuk sektöründe sıkı bir denetim ve kontrollü yayım faaliyetlerinin planlanması gerekmektedir. KAYNAKÇA ARI, A., (2006), Türkiye de Tarımın Ekonomideki Yeri ve Güncel Sorunları, Çalışma ve Toplum Ekonomi ve Hukuk Dergisi, (2) 9 aylan_ari.pdf ÇİÇEK,A., ERKAN,O.,(1996). Tarım Ekonomisinde Araştırma ve Örnekleme Yöntemleri, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları, No: 12, Ders Notları Serisi No:6, Tokat. ERDEM,B.,(2012), Trakya Bölgesinde Buğday, Ayçiçeği ve Çeltiğin Üretim ve Pazarlama Sorunlarının Analizi, Basılmamış Doktora Tezi, Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Ten Bilimleri Enstitüsü, Tekirdağ. EMEKSİZ,F.,ALBAYRAK,M.,GÜNEŞ,E.,ÖZÇELİK,A.,ÖZER,O.O.,TAŞDAN,K., (2005).,Türkiye de Tarımsal Ürünlerin Pazarlama Kanalları ve Araçlarının Değerlendirilmesi. Tarım Haftası 2005 Kongre VI.Teknik Kongre 3-7 Ocak 2005, s: , Ankara. ESENGÜN, K., AKAY, M., (1998). Tokat İli Artova Bölgesi Tarım İşletmelerinin Yapısal Analizi ve Faaliyet Sonuçları, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 24,Arastırma Serisi No: 4, Tokat. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, (2023), Sayfalar/Anasayfa.aspx GÜNEŞ, (1996), Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın no:1467/ Tarımsal Pazarlama s. 3-4, Ankara. KARABAK, S., TAŞCI, R., ÖZKAN, N., BOZDEMİR, Ç., DEMİRTAŞ, R., (2012), Ankara İlinde Buğday Çeşitlerinin Yaygınlığı ve Ekonomik Analizi, 10.Tarım Ekonomisi Kongresi Kitabı, Cilt 2 Sayfa , Konya. MAZİD, A. AMEGBETO.K.N., KESER M., ALEXEY M., PEKER K., BAĞCI A., AKIN M., KÜÇÜKÇONGAR, M., KAN, M., KARABAK, S., SEMERCİ, A., ALTIKAT, A., YAKUTBAY, Ş., (2009), Adoption and Impacts of Improved Winter and Spring Wheat Varieties in Turkey, ICARDA-Allepo/SURİYE ORAL, N Türkiye'de Tarım ve Gıda Sektöründe Yabancılaşma ve Tekelleşme, Mülkiye Dergisi, 33(262): , Ankara. Polatlı Borsası (2012), TALAS, M., (2010) Küreselleşme Sürecinde Tarım ve Gıda Güvenliği, Aksaray Ekoloji Kongresi, 5-8 Mayıs 2010,Poster Bildiri,.Aksaray. TMO (Toprak Mahsulleri Ofisi, 2010) istatistikler/tablolar/10_ekmeklikbugdayalimfiyatlari.pdf TTSM (Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi 2012), TR/belge/1-218/milli-cesit-listesi-tarlabitkisi-cesitleri.html TÜİK(Türkiye İstatistik Kurumu, 2012), gov.tr/ bitkiselapp/ bitkisel.zul TZOB, (Türkiye Ziraat Odaları Birliği, 2004), ana sayfa.htm, VANDANA, S., (1997), The Threat of the Globalization of Agriculture Voluntary Service Overseas (VSO), Alındığı tarih: , archives/25a/007.html 237

14 238 KAFKAS ÜNİVERSİTESİ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi