T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE SORU CÜMLELERİNİN EDİMBİLİMSEL İŞLEVLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Suzan HELVACI Danışman Yrd. Doç. Dr. Gülcan ÇOLAK BOSTANCI Ankara-2013

2

3 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE SORU CÜMLELERİNİN EDİMBİLİMSEL İŞLEVLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Suzan HELVACI Danışman Yrd. Doç. Dr. Gülcan ÇOLAK BOSTANCI Ankara-2013

4 i

5 i ÖZET HELVACI, Suzan. Eski Anadolu Türkçesinde Soru Cümlelerinin Edimbilimsel İşlevleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Çalışmanın birinci bölümünde Eski Anadolu Türkçesinin dönem özellikleri, dil özellikleri ve önemli eserleri hakkında bilgi verildikten sonra, edimbilime ve önemli kuramlarına değinilmiştir. Söz edimleri kuramı detaylı biçimde ele alınmıştır. Ardından soru kategorisi ve soru cümlelerinin çeşitli kaynaklarda yapılan tasnifleri verilerek çalışmanın ikinci bölümünde kullanılacak olan formu ortaya konmuştur. Çalışmanın ikinci bölümünde, Eski Anadolu Türkçesinde soru cümleleri söz edimleri kuramına göre incelenmiştir. Dönemin hem kültürel hem de dil çalışmaları açısından önem taşıyan eserlerinden Süheyl ü Nevbahâr, Yûsuf u Zelîhâ, Dede Korkut Hikâyeleri, Yunus Emre Divanı, Kıssa-i Yûsuf, Risâletü n-nushiyye ve Har-Nâme taranarak elde edilen soru cümleleri gerçek sorular ve retorik sorular olarak iki temel başlığa ayrılmıştır. Konuşucunun dinleyiciden bilgi istediği sorular gerçek sorular; soru cümlesi formunda olan ancak bir bildirim cümlesinin görevini yerine getiren soru cümleleri ise retorik sorular olarak sınıflandırılmıştır. Retorik sorular, Searle ün söz edimleri kuramına dayanarak birer bildirim cümlesi olarak değerlendirilmiştir. Yerine getirdikleri edimlere göre 13 ü ana başlık olmak üzere toplamda 18 başlık altında toplanmıştır. Her edimin, Searle ün edimsöz türlerinden hangisine daha yakın olabileceğine değinilmiştir. Çalışmada, her beyitin/satırın geçtiği sayfa numarası ve ardından beyit/satır numarası verilmiştir. Soru cümlesinin yerine getirdiği edimi daha açık biçimde anlayabilmek için, cümle sonlarında bağlam kısaca açıklanmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde, elde edilen sayısal veriler sıralanmıştır. Sayısal verilerden hareketle kullanım sıklığı da ortaya çıkmış, edimlerin eserlerde kullanım sıklığıyla ilgili kısa bir değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Sözcükler 1. Eski Anadolu Türkçesi 2. Edimbilim 3. Söz Edimleri Kuramı 4. Retorik Sorular 5. Soru

6 ii ABSTRACT HELVACI, Suzan. Pragmatic Function of Questions in the Old Anatolian Turkish, Master Thesis, Ankara, In the first chapter of the research, researcher talks about the significance of Old Anatolian Turkish period, language features and valuable works of literature. Pragmatics is explained through its worthy hypothesis and Speech Act is exclusively studied. After that, definitions of question categories are lined up, explanations of questions taken from variable resources are given to provide the form to be used in the second chapter of the work. In the second chapter, the questions in Old Anatolian Turkish are investigated according to Speech Act. This questions are acquired through the works of that period Süheyl ü Nevbahâr, Yûsuf u Zelîhâ, Dede Korkut Hikâyeleri, Yunus Emre Divanı, Kıssa-i Yûsuf, Risâletü n-nushiyye ve Har- Nâme which have both cultural and literary importance. These questions are divided into two basic heading as Actual Questions and Rhetorical Questions. The questions to which awaits information from a hearer are actual questions; the questions that are asked to promote thinking are rhetorical questions. Rhetorical questions evaluated as directive sentences taking Searle s speech act as a base. Considering the acts they achieve, 18 acts are identified 13 of which are main titles. Researcher mentions which act is more related to Searle a illocution act. As a research method each couplet/line is showed clearly as a means of their page numbers in the works. In order to clarity the acts that questions accomplish, context is explained briefly in the end of each sentence. In the resulting chapter of the research quantitative data is revealed. Frequency of the acts is surfaced with the help of quantitative data; a brief evolution is related to frequency of the acts in the works that are used. Key Words 1. Pragmatics 2. Old Anatolian Turkish 3. Speech Act 4. Question 5. Rhetorical Questions

7 iii ÖNSÖZ Tarihî metinlerin neşri ve Bugünkü Türkiye Türkçesine aktarımı, Türkoloji çalışmalarının temelini teşkil etmektedir. Türkçenin ses bilgisi, dil bilgisi, cümle bilgisi gibi alanları bu neşirler sayesinde gelişmiş ve bilimsel olarak incelenebilmiştir. Daha önce yapılan çalışmalara fayda sağlaması ve farklı bir bakış açısı getirmesi amacı taşıyan bu çalışmada, edimbilim açısından Eski Anadolu Türkçesinin soru cümleleri ele alınmıştır. Ne yazık ki edimbilim kuramlarının, dil bilgisi kuralları kadar net ve değişmez olması mümkün değildir. Anlam ile uğraşan her disiplinin yaşadığı başlıca sorun olan görecelik ya da kolay değişebilirlik, alanda çalışmayı az da olsa zorlaştırabilmektedir. Çalışma süresince soru cümlelerinin edimbilimsel işlevleri tespit edilirken, bir kurala sıkı sıkıya bağlı olmamak, genelgeçer doğrulardan uzak olmak kimi yerde duraksamaya neden olmuştur. Bu noktada, yol gösterici olması ve sınırlarının çizilmesi adına edimbilimin en önemli kuramlarından olan söz edimleri kuramı, işlevlerin tasnifi için esas alınmıştır. İki disiplini birleştirerek yapılan çalışmalar, Türkoloji dünyasında son dönemlerde sıkça karşımıza çıkmaktadır. Yapılan her yeni çalışma, bir sonra yapılacak çalışmanın yolunu aydınlatmakta ve rehber görevi görmektedir. Öncekilerden farklı, yeni bir soluk taşıyan çalışmalara destek verilmesi de ayrı bir önem taşımaktadır. Bana bu yolda en büyük desteği veren, hiçbir zaman beni yalnız bırakmayan, her türlü bilgisini ve tecrübesini benimle paylaşan değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Gülcan Çolak Bostancı ya, yine bu zorlu süreçte desteğini benden esirgemeyen aileme ve arkadaşlarıma da sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Suzan HELVACI Haziran, 2013

8 iv İÇİNDEKİLER ÖZET... İ ABSTRACT... İİ ÖNSÖZ... İİİ İÇİNDEKİLER... İV SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... Vİ GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KURAMSAL ARTALAN 1.1. ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ VE DÖNEMLERİ ESKİ ANADOLU TÜRKEÇİSİNİN DİL ÖZELLİKLERİ EDİMBİLİM NEDİR? Edimbilimin Tanımı Edimbilimin Kısa Tarihçesi ve Gelişimi Edimbilimin Temel Kavramları Edimbilim Kuramları EDİMBİLİM-ANLAMBİLİM İLİŞKİSİ Anlambilim Nedir? Anlambilimin Diğer Bilim Dallarıyla ve Edimbilimle İlişkisi TÜRKÇE DE SORU KATEGORİSİ Soru Nedir? Söz Edimleri Kuramına Göre Soru SORU CÜMLELERİ Soru Cümlelerinin Sınıflandırılması İKİNCİ BÖLÜM ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE GERÇEK SORULAR 2.1.ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE GERÇEK SORULAR Soru Sözcükleriyle Kurulan Sorular Evet/Hayır Soruları

9 v 2.2. ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE RETORİK SORULAR Onaylatma-Hak Verdirme-Doğrulatma Söz Edimi Tehdit Söz Edimi Merak Uyandırma Söz Edimi Küçümseme Söz Edimi Meydan Okuma Söz Edimi Endişe-Kaygı Söz Edimi İkna Söz Edimi Geri Çağırma-Arama Söz Edimi Reddetme-Önerme Söz Edimi Yakınma Söz Edimi Hesap Sorma Söz Edimi Minnet Duyma Söz Edimi İsyan Etme Söz Edimi SONUÇ KAYNAKÇA EKLER EK 1. HİKÂYE ÖZETLERİ Dede Korkut Hikâyeleri Süheyl ü Nevbahâr Yûsuf u Zelîhâ / Kıssa-i Yûsuf Har-Nâme

10 vi SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ DK : Dede Korkut KY : Kıssa-i Yûsuf RN : Risâletü n-nushiyye SN : Süheyl ü Nevbahâr YED : Yunus Emre Divanı YZ : Yûsuf u Zelîha

11 GİRİŞ Konu Çalışmanın konusunu, Eski Anadolu Türkçesinden seçilen eserlerden taranan soru cümlelerinin edimbilimsel işlevleri oluşturmaktadır. Eski Anadolu Türkçesi, Oğuz ağzının Orta Asya yazı dili geleneğinden uzaklaşarak müstakil bir dil olarak ortaya çıktığı dönemin adıdır yüzyıl arasında Anadolu sahasında verilen eserler arasından seçilen Süheyl ü Nevbahâr, Yûsuf u Zelîhâ, Kıssa-i Yûsuf, Dede Korkut Hikâyeleri, Har-Nâme, Risâletü n- Nushiyye ve Yunus Emre Divânı ndan taranan soru cümleleri, söz edimleri kuramına göre yerine getirdikleri edimler göz önüne alınarak sınıflandırılmıştır. Soru cümlelerinin bilgi istemek işlevi dışında hangi edimleri yerine getirdiği üzerinde durulmuştur. Eldeki malzeme, en geniş iyle gerçek soru cümleleri ve retorik soru cümleleri olarak iki ana başlık altında toplanmıştır. Çalışmanın Amacı Dildeki her birimin gramerlerde tanımlanan temel görevleri bulunmaktadır. Çalışmanın konusu olan soru cümleleri için, konuşucu tarafından sahip olunmayan bir bilgiyi dinleyiciden istemek şeklinde genelgeçer bir tanım yapılmaktadır. Ancak, dilin anlam boyutu söz konusu olduğunda kesin ve net yargılara varmak oldukça güçtür. Soru cümleleri için yalnızca bilgi istemek görevinde kullanılan bir isim ve fiil çekim kategorisidir demek bazı noktalarda yetersiz kalabilmektedir. Bilgi isteyen gerçek sorular dışında, bir bildirim cümlesinin taşıdığı önerme içeriğine sahip, amacın kesinlikle konuşucunun kendi bilgi açığını doldurması olmadığı retorik soru cümleleri ni belirlemek amaçlanmıştır. Retorik sorular, hem edimbilim çalışmaları içinde hem de ondan ayrı biçimde ele alınan bir konudur. Söyleyişte, konuşucunun soru yoluyla bir bildirimde bulunması, dinleyiciden cevap beklememesi ve konuşucunun aslında bildiği cevaba adanmışlığı gibi özellikleri bulunan retorik sorularla ilgili

12 2 yapılan çalışmalarda genelde ikna edimi öne çıkmıştır. Ancak, bu çalışmada retorik sorular tarafından ikna edimi dışında da birçok edimin yerine getirebileceğinin ortaya konması amaçlanmıştır. Çalışmadan beklenen, Eski Anadolu Türkçesinde soru cümlelerinin kullanıldıkları işlevleri ortaya koymasıdır. İlerde daha fazla eser taranarak genişletilebilecek bir çalışmaya zemin hazırlanması amaçlanmıştır. Yapıları bakımından ve anlamsal işlevleri bakımında ele alınan soru cümlelerinin söz edimleri kuramı bakımından incelenmesinin, Eski Anadolu Türkçesinin soru cümlelerine yeni bir bakış açısı kazandıracağı düşünülmektedir. Çalışmanın Yöntemi Çalışmada incelenmek üzere Eski Anadolu Türkçesi içinden yedi eser seçilmiştir. Bu yedi eser; içeriklerine göre belirlenmiştir. Diyalogların ağırlıkta olduğu ya da yazarın karşısında dinleyici varmış gibi bir üslupla yazılmış eserler tercih edilmiştir. Özellikle, dönemin önemli isimlerinden ve dil özelliklerini en iyi şekilde yansıtacak eserlerden malzemeler toplanılmasına özen gösterilmiştir. Çalışma, iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm, Eski Anadolu Türkçesi, edimbilim, edimbilimle anlambilim arasındaki ilişki, edimbilim için önemli kuramlar özellikle Söz Edimleri Kuramı, soru ve soru tasnifleri hakkında kuramsal bilgiler içerir. İkinci bölüm ise taranan malzemenin, yerine getirdikleri edimlere göre ayrıştırılmasından ve bu edimlerin hangi ölçütlere göre belirlendiğinin açıklanmasından oluşmaktadır. Süheyl ü Nevbahâr, Yûsuf u Zelîhâ, Kıssa-i Yûsuf, Dede Korkut Hikâyeleri, Har-Nâme, Risâletü n-nushiyye ve Yunus Emre Divânı taranmıştır. Bugünkü Türkiye Türkçesine aktarılmış metinlerde, aktarmalardan yararlanılmıştır. Türkiye Türkçesine aktarılmamış metinler de ise edimin anlaşılabilmesi için kısaca bağlam açıklanmıştır. Soru cümlesi olduğuna karar verilen her cümle sayfa ve beyit numaralarıyla fişlenmiştir.

13 3 Dede Korkut Hikâyelerinde ise sayfa ve satır numarasıyla fişleme yapılmıştır. Satır numarası sayfanın başından sonuna doğru 1 den başlayarak verilmiştir. Soru cümlelerini seçerken, aktarıldığında, Sen nereye gittin biliyorum., Bundan sonra ne yapılacak kestiremiyorum. gibi yüklemi bildirme formunda olan cümleler değerlendirmeye tabi tutulmamıştır. Dikkat edilen temel koşullar, cümlenin herhangi bir ögesinin fiil soylu/isim soylu olması fark etmez- soru çekiminde olması ya da soru sözcükleriyle cümleye soru anlamı katılmış olmasıdır. Soru sözcüklerinin, cümleye soru anlamı katmadığı durumlar dikkate alınmamıştır. Cümle, Bugünkü Türkiye Türkçesine aktarıldığında mutlaka soru cümlesi olmalıdır. Soru cümlelerinin başka bir dinleyiciye aktarılması durumları da dikkate alınmamıştır. Aşağıdaki örnekte olduğu gibi, cümlenin fiili bildirme çekiminde ise ve soru yalnızca dolaylı anlatımla dinleyiciye iletiliyorsa değerlendirme dışında bırakılmıştır. Yûnus a sorarısan bu sözleri kanda alur Meger ol dîvân-ı ışkun defterinden yâd ider (67:9) (Yunus a sorarsan eğer, bu sözleri nereden alır diye, görürsün ki o Allah aşkının divanını yad eder, hatırlar, oradan söyler.) (YED, 2008). Cümle taraması esnasında, soru olduğu tespit edilen cümlenin, metin içinde hangi bağlamda geçtiği cümlenin hemen sonunda, sayfa ve beyit/satır numarasının ardından ayraç içinde açıklanmıştır. Cümlenin yerine getirdiği edimin ya da gerçek bir soruysa neden gerçek soru olduğunun aydınlatılması adına böyle bir yol tercih edilmiştir. Çalışmada, her edimin başlığı altında; o edim hakkında kısa bir açıklama yapılmış, açıklama metinlerden örneklerle desteklenmiş hemen altına da söz konusu edimin yerine getirildiği cümleler sıralanmıştır. Cümleler sıralanırken; her eser kendi içinde ayrı ayrı ele alınmıştır. Böylece, retorik

14 4 sorular yerine getirilen edimlerin Eski Anadolu Türkçesi içindeki kullanım sıklığı ile ilgili de bir bilgi sahibi olunması hedeflenmiştir. Ancak, unutulmamalıdır ki, kullanım sıklığının kesin sonuçlara ulaşması için daha fazla eser taranmalı, daha fazla malzeme incelenmelidir. Burada, ortaya konan yalnızca bir başlangıç olarak kabul edilebilir. Taranan metinlerin, transkripsiyonlarından yalnızca (ñ) ve (â) sesleri gösterilmiş, diğerlerinde bugünkü alfabedeki karşılıkları tercih edilmiştir. Çalışmanın sonunda, malzemenin derlendiği hikâyelerin kısa birer özeti verilmiştir; böylece cümle sonunda bağlamın yetersiz kalabileceği durumlarda özetten yararlanılabilecektir. Gerek edimlerin açıklanmasında kullanılan örnekler gerekse edimin yerine getirildiği cümlelerin tamamı sayfa numaralarına göre sıralanmıştır. Edimleri açıklarken ayraç içinde sayıyla numaralandırılan cümlelerin sayfa ve beyit/satır numarası, bağlamı verildikten sonra yayınlayanın soyadı ve yayının yılı verilmiştir. Böylece eserin adı altında değil edimin açıklandığı kısmın örnek cümlelerinde hangi esere ait olduğu anlaşılabilecektir.

15 BİRİNCİ BÖLÜM KURAMSAL ARTALAN 1.1. ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ VE DÖNEMLERİ Eski Anadolu Türkçesi, bugüne kadar farklı araştırmacılar tarafından ele alınırken çeşitli adlandırmalar ve tasniflere tabi tutulmuştur. Bununla beraber, araştırmacılar dönemin tarihsel süreçteki yeri hususunda genel olarak aynı fikirdedir. Eski Anadolu Türkçesi veya Eski Türkiye Türkçesi, Anadolu Selçuklu Devleti nin kuruluşunun ardından XIII. - XV. yüzyıllar arasında Oğuz-Türkmen ağzının dil özellikleri üzerine temellenen ve gelişen Türk yazı dilinin dönemindeki adıdır. Söz konusu yazı dilinin yayılma alanı; Anadolu yla sınırlı kalmamış, Kuzey ve Güney Azerbaycan ile Irak ve Suriye ye kadar yayılmıştır. Coğrafya bakımından sınırların çizilmesi, döneme ad verilmesi bakımından da önem teşkil etmektedir. Eski Anadolu Türkçesi adının Anadolu dışında kalan Osmanlı şehirlerini içine almadığı düşünülerek, Tarihi Türkiye Türkçesi teriminin daha uygun olduğunu ileri sürülmüştür. Eski Anadolu Türkçesi, tarihî seyir itibariyle Osmanlı Devleti nin kuruluşundan önce Selçukluların son dönemine denk geldiği için bir dönem de Almanca Altosmanische kelimesinin karşılığı olan Eski Osmanlıca olarak adlandırılması da doğru bulunmamıştır. Kaynaklarda Eski Oğuz Türkçesi terimi kullanılsa da günümüz çalışmalarında yaygın olarak Eski Anadolu Türkçesi adlandırması tercih edilmektedir (Şahin, 2003:13; Korkmaz, 2005:471; Özkan, 2009:40, Ercilasun, 2004: 442, Köktekin, 2008: 1-3, Timurtaş, 1983 :319). Eski Anadolu Türkçesi, Türkiye Türkçesinin yazı dili tarihinin ilk dönemdir. Eski Anadolu Türkçesinin asıl önemi ise, bahsedilen yüzyıla kadar

16 6 Oğuzların diliyle ilgili yazılı hiçbir eser olmayışıdır. Oğuzlar, siyasi ve sosyal alanlarda Orta Asya Türk devletlerinin tamamında önemli bir unsur olarak yer almalarına rağmen, konuştukları lehçeden günümüze kalan bağımsız bir eser yoktur. Ancak, Oğuz ağzının etkilerinin Orta Asya Türk devletlerinden kalan metinlerde de tespit edilebilmiş ve buna dayanarak tasnifler yapılmıştır. Eski Anadolu Türkçesi kendi içinde dönemlerine ayrılırken, yapılan tasniflerin bir kısmı yalnızca Anadolu sahası eserlerini kapsarken, bazıları da Oğuz lehçesinin ilk göstergelerinden hareketle tasnifi Orta Asya Türk yazı dili geleneği ürünlerine dayandırmaktadır. Yazı dilinin temelinin bu kadar eskilere götürülebilmesinde yararlanılan kaynaklar, Türk dilinin ilk yazılı metinleridir. Oğuzlar; Köktürk, Uygur ve Karahanlı Devletleri bünyesinde siyasi ve sosyal varlıklarını korudukları bilgisi tarihî ve coğrafi kaynaklardan edinilebilmektedir. Ayrıca X.yüzyılda Sir Derya boylarında ve Aral Gölü kıyılarında bir Yabgu Devleti kurdukları da bilinmektedir. Kaşgarlı Mahmut da Divanü Lûgati t- Türk te Oğuzlara ve Oğuz lehçesinin söyleyiş özelliklerine sık sık değinmiştir. Karahanlı döneminde, Oğuzcanın ağız farklılıklarını belirten bu özelliklere ait bir metin bulunmadığından, yalnızca konuşma dili olarak varlığını sürdürdüğü söylemek yerinde olacaktır. Bütün bu bilgiler ışığında aşağıdaki şekliyle bir tasnif ortaya çıkmaktadır (Korkmaz, 2005: , Yelten, 2009: 23-26, Şahin, 2003: 13-14). Oğuz lehçesinin Eski Anadolu Türkçesinden önceki dönemi, Korkmaz (2005) aşağıdaki gibi verilmiştir. - VI.-XI. yüzyıllar arasındaki dönem - XI.-XIII. yüzyıllar arasındaki dönem Oğuz lehçesinin XI.-XIII. yüzyıllar arasındaki durumuyla ilgili görüşler çeşitlidir. Henüz yazı dili olarak bağımsız bir varlık göstermeyen Oğuzca, Karahanlı Türkçesi içinde yazılan metinlerde, kendini hissettirmiş ve Orta Asya yazı dilini az da olsa etkilemiştir. Özellikle XII. yüzyıl itibariyle olga-bolga denilen karışık dilli eserler ortaya konmuştur. Yazı dili geleneği olarak Orta

17 7 Asya Türk yazı dilinden kopmayan ancak Oğuz lehçesinin konuşma dili özelliklerini barındıran metinler dikkat çeker. Bunlarda ilki, Karahanlı Türkçesiyle yazılan 1914 yılında Zeki Velidî Togan tarafından bulunan Anonim Kur an Tefsiridir. Metin, esasen Karahanlı Türkçesi özellikleri göstermesine rağmen Oğuzcanın etkisi az da olsa hissedilmektedir. Bu dönemin karışık dilliliği kimi araştırmacılar tarafından Oğuzcanın yazı dili olma yolunda ilerlediği basamaklar olarak değerlendirilirken, kimi araştırmacılar bu durumun kişilerin ağız özelliklerinden kaynaklandığını düşünmektedir. Söz konusu dönem (XI.-XIII. yüzyıllar) bazı kaynaklarda Eski Doğu Oğuzcası ya da Selçuklu Oğuzcası olarak adlandırılır. XI.-XIII. yüzyıllar arasındaki Selçuklular evresi ile Orta Asya nın Karahanlı-Oğuz, Harezm-Oğuz doğrultusunda gelişen karışık dilli evresi paralellik göstermektedir (Yelten, 2009: 27-29, Korkmaz, 2005: ). Büyük Selçuklu Devleti ni Horasan da, Anadolu Selçuklu Devleti ni de Anadolu da, bilim ve devlet dili olarak Arapça ve Farsça kullanmıştır. Arapça ve Farsça nın yoğun etkisi sebebiyle Türkçe eserlerin oldukça kısıtlı olması ve çok az sayıda eserin elimize ulaşmış olması, dönemin dil özelliklerinin tam olarak aydınlatılmasına olanak vermemektedir. Bu dönemden elimize ulaşan eserlerin ilki Behçetü l-hadâ ik fi Mev izeti l-hâlayık tır. Eser, karışık dilli eserlerin en karakteristik temsilcisi olarak değerlendirilir. Eserin, Oğuzcanın Eski Türkçe geleneğinden kopmadığı göz önüne alınarak XII. yüzyıl sonları- XIII. yüzyıl başlarında yazıldığı düşünülmektedir. Selçuklu Dönemi içinde verilen bütün eserlerde Eski Türkçe etkisi hissedilmeye devam etmektedir. Bu döneme ait karışık dilli diğer eserler şu şekilde sıralanabilir: Kıssa-i Yûsuf ( Ali tarafından yazılmış olan), Kudûrî Tercümesi, Ferâiz Kitabı, Kitab-ı Gunya. Söz konusu eserler dışında varlıklarını tarihî kaynaklardan öğrendiğimiz ancak elimizde bulunmayan eserlerde vardır. Şeyh San an Hikâyesi, Salsalnâme gibi eserler bunlara örnektir. Ayrıca ilk yazılış şekilleriyle elimizde bulunmayan ancak daha sonraki yüzyıllarda kısmen yenileşmiş şekilleriyle elimizde bulunan Dânişmend-Nâme ve Battalnâme gibi

18 8 eserlerden de bahsetmek gerekmektedir. Selçuklu Dönemi ne ait bilinen ve günümüze ulaşanlar; Mevlânâ Celâleddin Rumî nin Türkçe beyitleri ve Ahmed Fakih, Sultan Veled, Şeyyad Hamza, Hoca Dehhanî ve Yunus Emre ye eserlerdir (Şahin, 2003: 15-17, Köktekin, 2008: 7-12, Özkan, 2009: 59-68). Beylikler Dönemi nde, Oğuz Türkçesi artık eski yazı dilinin etkisinden kurtulmuş; müstakil bir dil ine gelmiştir. Selçuklu Dönemi nde sosyal alanda Arapça ve Farsça nın yoğun etkisine rağmen Beylikler Dönemi nde Türkçe ye sahip çıkılmış ve ön planda tutulmuştur. Beylikler, merkezi otoriteyi sağlamak ve kendi şehirlerini bilim ve kültür merkezi hâline getirmek için, Türkçe ye, bilim adamlarına ve şairlere önem vermişlerdir. Selçuklu döneminde görülen eser azlığının aksine Beylikler Dönemi nde eser sayısı oldukça artış göstermiştir. Kur an tercümeleri, peygamler hikâyeleri, evliya menkıbeleri, tıbba, baytarlığa, avcılığa dair eserler, edebî alanda manzum-düz yazı eserler, divanlar, mesnevilerle dolu bir külliyat oluşmuştur. Değerinin oldukça arttığı bu dönemde Türkçe, Selçuklularda olduğu gibi yalnızca halka hitap eden eserlerde kullanılmamış, müstakil bir yazı dili olma yolunda hızlı şekilde ilerlemiştir. Bu açıdan Beylikler Dönemi, Eski Anadolu Türkçesi için oldukça önemli bir dönemdir. Gülşehri, Âşık Paşa, Hoca Mes ud, Erzurumlu Darir gibi isimler bu dönemde eser vermişlerdir. Osmanlıcaya Geçiş ya da Osmanlılar Dönemi olarak adlandırılan bu dönemde, dilin yapısı Beylikler Dönemi ndekinden büyük farklılıklar göstermez. Ancak XV. yüzyılın ortalarına doğru büyük bir imparatorluğun yazı dili olmaya başlayan Türkçe eski sadeliğini de kaybetmeye başlamıştır. Sade ve açık ifadeler yerini karmâşık bir ifade tarzına bırakmış ve bu özellikleriyle bir geçiş dönemi hüviyetine bürünmüştür. Bu süreçte Şeyhî, Süleyman Çelebi, Ahmed-i Dâ i gibi isimler eser vermişlerdir (Şahin, 2003: 21-32, Özkan: 2009, 68-85, Köktekin, 2008:12-17, Korkmaz, 1995a: ).

19 9 Eski Anadolu Türkçesinin en büyük ismi yılları arasında yaşamış olan Yunus Emre dir. Hacı Bektaş-ı Veli Velâyetnamesinden menkıbevî hayatı öğrenilebilmektedir, ancak gerçek yaşamı hakkındaki bilgiler kısıtlıdır. Şiirlerini hem hece hem de aruzla yazan Yunus, duyguyu ve heyecanlarını çok sade ve akıcı bir dille anlatmaktadır. Yunus un şiirlerini; Burhan Toprak, Abdülbaki Gölpınarlı, Faruk Kadri Timurtaş, Mustafa Tatçı gibi isimler yayımlamışlardır. Yunus üzerine yapılan son çalışmayı hazırlayan Mustafa Tatçı, Yunus a ait kabul edilen 415 şiiri Yunus Emre Divanı I-II (İnceleme-Tenkitli Metin) adıyla yayımlamıştır. Yunus un ayrıca yılında yazdığı didaktik mesnevi tarzında 573 beyitlik Risâletü n-nushiyye adlı bir eseri de bulunmaktadır. Yine 13. yüzyıla ait bir başka şair de Şeyyad Hamza dır beyitlik Yusûf u Zelîhâ adlı aşk mesnevisi şairin en büyük eseridir. Bir başka Yûsuf hikâyesi ise Erzurumlu Kadı Darir e aittir. Ancak bu eser, 14. yüzyılın ikinci yarısına aittir. 14. yüzyılın önemli eserlerinden biri de Süheyl ü Nevbahâr, Farsça dan çevrilmiş 5568 beyitlik bir aşk mesnevisidir. Eseri yazmaya Hoca Mes ud bin Ahmed başlamış ancak onun yeğeni İzzeddin Ahmed tarafından tamamlanmıştır. 15. yüzyıl şairlerinden Şeyhî nin Hüsrev ü Şirin i ve Har-Nâme si, Eski Anadolu Türkçesi nin önemli eserlerindendir. Ancak bütün bu eserler içinde gerek Eski Anadolu Türkçesi gerekse Türk Dili Tarihi açısından büyük önem taşıyan Dede Korkut Hikâyeleri, Oğuzname den kopup Anadolu ve Azerbaycan bölgelerinde sözlü olarak yaşarken yüzyıllarda elimizde bulunan şekline gelerek 16. yüzyılın ilk yarısında yazıya geçirilmiştir. Eser yazıya 12 boy hâlinde geçirilmiştir (Ercilasun, 2004: ) 1.2. ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNİN DİL ÖZELLİKLERİ Siyasi olarak Anadolu Selçukluları, Beylikler, Karakoyunlu ve Akkoyunlu dönemleriyle Osmanlı Devleti nin ilk zamanlarını içine alan Eski Anadolu Türkçesi, Oğuz Türkleri nin kendi lehçelerini yazı dili olarak ilk kez

20 10 kullandığı dönemdir. XI. yüzyılda Anadolu ya girerek Türk siyasi tarihi ve Türk dil tarihi açısından yeni bir süreç başlatan Oğuzlar, Bugünkü Türkiye Türkçesi ne temel teşkil edecek önemli gelişmelere imza atmışlardır (Ercilasun, 2004: 442, Korkmaz, 2009: 61). Anadolu da bir süre Arapça ve Farsça nın resmî dil olması halkın konuşma dilini olumsuz yönde etkilememiştir ancak, tekke ve medreselerde kullanılan, dinî ve edebî metinlerde geçen yabancı ögeler halkın konuşma diline de sirayet etmiştir. Bunun örneklerini, dilinin sadeliği, duruluğu tartışılmayan ve döneminin halk dilinin en güzel örneklerini vermiş olan Yunus Emre de görmek mümkündür. Yunus Emre nin dilinin %13 lük kısmını oluşturan Arapça ve Farsça ögelerin yanında aynı ögelerin Türkçe karşılıklarına da rastlamak mümkündür. Mevlânâ Celâleddin Rûmî nin oğlu Sultan Veled in Türkçe dizelerinde de günün konuşma dilini görmek mümkündür. XIII. yüzyıla ait olup, uyak kaygısıyla yabancı sözcük oranının %28 e ulaştığı Ahmet Fakih in Çarhnâme si dönemin dilini aydınlatması bakımından önemli bir eserdir. Selçuklular ve Beylikler Dönemi nde dil daha sade kalmakla beraber, Osmanlıya Geçiş Döneminde kültürlü zümre edebiyatında yabancı ögeler nüfuzunu artırmaya başlamıştır (Aksan, 2007: 45-54, Aksan, 2008: 46). Eski Anadolu Türkçesi, Oğuzların konuşma dilinin yok olmaktan kurtarak bir yazı dili ine getirmiş, Osmanlı Türkçesi ve Türkiye Türkçesi için temel teşkil etmiştir. Bunun yanında yazı dilinin baskısından korunup Rumeli ve Anadolu nun zengin ağız özelliklerine de zemin hazırlamıştır. Dönemin ortak dil özellikleri dışında yer yer eserlerin dilinde farklılıklar dikkati çekmektedir. Bunun sebebi, Oğuzları meydana getiren 24 boy olması ve ağız farklılıkların temelde boy farklılığından meydana gelmiş olmasıdır. Dilin standartlaşması açısından olumsuz bir durum olsa da ağızların korunması açısından önemlidir (Korkmaz, 2009-II:69, Korkmaz, 2011: 45).

21 EDİMBİLİM NEDİR? Edimbilimin Tanımı Edimbilim, dil felsefesi ve genel dilbilim çalışmaları temelinde şekillenen, kişinin dil tercihlerini ve bu tercihlerin dinleyici üzerindeki etkisini belirleyen etkenleri ortaya koymayı amaçlayan, yani dili sosyal bir davranış biçimi olarak algılayıp, bu şekliyle gözlemleyen ve yorumlayan disiplindir. İletişim esnasında dili nasıl kullandığımız, edimbilimin cevap aradığı temel sorudur. Bir bağlam içerisinde, bir kişi tarafından sözceleme işlemi gerçekleştirildikten sonra, bağlamsal durumlarla dilbilimsel etkenlerin girdiği etkileşimin incelenmesi konu alanını oluşturur. Sözcenin edimselliği bakımından doğru olan bir durum; sesbilimsel, söz dizimsel ve anlambilimsel olarak doğru olmayabilir. Bu yapılar sözcenin dil bilgisel boyutuyla ilgili olup, sözcenin soyut varlığını meydana getirmektedir. Sözce, ancak belirli bir bağlamda, belirli bir kişi tarafından kullanıldığında somut varlık ine gelir. Buradan hareketle, dille ilgili durumları ele alırken yapıyı meydana getiren bileşenlerle işlevi birbirinden koparmanın doğru olmayacağı sonucuna varılabilir. Edim bilimde etkileşim sırasında oluşan anlamın, dilin yapısını meydana getiren unsurlarla ilişkisi ve bu ilişkinin yorumlanması esastır. Dilbağlam ilişkisi dilin genel yapısının anlaşılması için de büyük önem taşımaktadır. Anlamla ilgilenmesi sebebiyle edimbilimin kapsamıyla ilgili görüş ayrılıkları mevcuttur. Bazıları dilin yapısında bulunan biçimsel farklılıkları edimbilimin tanımını ve kapsamını belirlemede kullanırken; diğer bir görüş edimbilimin kapsamını anlambilimin başka bir bakış açısıyla incelenmesi olarak belirler. İkinci görüşte, tümcenin yapısal içeriği göz ardı edilmekte, anlam bütün yönleriyle incelenmektedir. Bir başka görüş de, bütün dilsel etkileşimlerin prensiplerini, uygulamalarını, ifadelerin uygunluğunu ve anlama durumlarını inceleyen bir dilbilim dalı olduğu yönündedir. Edimbilim sözcelerin; neyin, ne zaman, kime, hangi amaçla, hangi koşullarda sözcelendiğiyle ilgilenir. Bunu, kimi araştırmacılar sözcenin biçimsel

22 12 verilerinden yola çıkarak incelerken, kimi araştırmacılar da tamamen sözcenin işlevselliğini dilsel etkileşimlerin ilkeleri ışığında inceler. Geoffrey Leech, pragmatiği anlamadan dilin doğasını anlayamayacağımızı söyler (Neslihan Kansu-Yetkiner, 2009:1, Crystal, 2010: 120, Erkman-Akerson, 2000: 54, 55, Leech, 1983:1-5). şekildedir: Neslihan Kansu-Yetkiner (2009) e göre edimbilimin konu kapsamı şu - Sözcelerin kullanımlarının ve yorumlanmasının gerçek dünya bilgisine nasıl bağlı olduğu, - Konuşmacıların sözeylemleri nasıl kullanıp anladıkları, - Konuşmacı ve dinleyici arasındaki ilişkiden tümce yapısının nasıl etkilendiği (s.: 2). Leech (1982), edimbilimi gramerle karşılaştırarak, edimbilimin tanımına yardımcı olacak esaslar belirlemiştir: - Bir tümcenin anlambilimsel bir simgelemesi (ya da mantıksal şekli), tümcenin edimsel yorumlamasından ayrıdır. - Anlambilim kurala dayalıyken (gramatikaldir), genel edimbilim esaslarla kontrol edilir (yani sözbilimseldir). - Gramer kuralları esasen gelenekseldir, genel edilbilim esasları ise esasen geleneksel olmayıp, konuşmanın amacına göre şekillenir.

23 13 - Genel edimbilim sözcenin anlamıyla (ya da gramatikal anlamıyla) onun edimsel gücü (ya da edimsöz edimi) arasında ilgi kurar. Bu ilişki nispeten dolaysız ya da dolaylı olabilir. - Gramatikal uygunluk haritalandırma (çakıştırma) ile tanımlanabilir; edimsel uygunluk ise problemler ve onların çözümleriyle tanımlanabilir. - Gramatikal anlamlandırma esasen şekilseldir; edimsel anlamlandırma ise esasen fonksiyoneldir, yani kullanıma bağlıdır. - Gramer düşünseldir yani bir anlamda zihne aittir, edimbilim ise kişilerarası ve metinseldir. - Genel olarak, gramer ayrı ve kesin kategoriler ile ilgili olarak tanımlanabilir; edimbilim ise sürekli ve kesinleşmemiş değerlerle ilgili olarak tanımlanabilir (s.:5) Edimbilimin Kısa Tarihçesi ve Gelişimi Edimbilimin tarihi, dilbilimin tarihsel gelişimiyle açıklandığında daha tatmin edici bir sonuç ortaya çıkacaktır. Dilbilimin bir bilim dalı olarak ortaya çıkışının ardından alanda yapılan çalışmalar bütünlükten uzak, derli toplu olmayan fikirlerden oluşmaktadır. Bir süre dilbilimin çalışma alanı ses bilim ve morfonoloji dışına çıkmamış, söz dizimi oldukça yüzeysel biçimde ele alınmıştır. Başlangıçta Saussure ün yapısalcı yaklaşımından kopmayan, ancak daha sonra kendinden öncekilerden farklı olarak söz dizimi merkezli bir kuram ortaya koyan Noam Chomsky, dilbilim adına son derece önemli gelişmelere imza atmıştır. Dilbilim çalışmalarının da hız kazandığı 1960 lı yılların başında anlamın artık yapısal dilbilim çalışmalarına dâhil edilme

24 14 çabaları da sonuç vermeye başlar. Katz ve Fodor la (1963) başlayan çalışmalar, Lakoff un (1971) söz diziminin dil kullanımından ayrılamaması gerektiği görüşüyle hız kazanır. Bu noktada edimbilim kendini söz diziminden ayırmaya başlar. Edimbilim bu noktada, söz ün yapısal verilerini incelemekten ayrılıp; şekil, anlam ve bağlamı kapsayan bir disiplin hâlini alır. Bu gelişmeler, edimbilimin Amerikan Okulu bünyesinde geçirdiği aşamaları kapsamaktadır. Dönemin dilbilim çalışmalarında kendini hissettiren Amerikan Okulu ve dilbilim alanının öncülerinin yanında dil felsefecileri de edimbilim çalışmalarında çok büyük rol oynamıştır. Bu noktada edimbilime gerçek anlamda ivme kazandıran isimler; İngiliz Felsefe Okulu temsilcileri olmuştur. Başta J.L. Austin olmak üzere, John R. Searle ve Paul Grice bu temsilcilerin en önemlileridir (Leech, 1983: 1-2). Edimbilim çalışmaları başlangıçtan günümüze kadar çeşitli bakış açılarıyla ele alınmıştır. Bunlardan ilki felsefi bakış açısıdır; edimbilim terimini ilk kullanan Amerikan Okulu temsilcisi Ch. Morris, konuşucunun yorumlama yönüne de dikkat çekmekte ve dilde öznellik temelinde bir görüş ortaya koymaktadır. Felsefi bakış açısıyla ama başka bir çizgide karşımıza Wittgenstein, dil kullanımındaki anlama değinirken, İngiliz Felsefe Okulu nda Austin Söz Eylem Kuramı nı ortaya atmış, Searle kuramı geliştirme yoluna gitmiştir. Grice ise sözcelerin bir tümce anlamı ve konuşucu anlamı olduğunun üzerinde durmuştur. Bu görüşün temelini teşkil eden İş Birliği Kuramı nı ortaya koyar. Grice ile beraber felsefî bakış açısı yerini bilişseledimbilimsel bakış açısına bırakır. Wilson-Sperber ise iletişimi zihinsel süreçlerle bağdaştırarak Bağıntı Kuramı nı geliştirir. Kuram, konuşucunun, zihninde oluşturduğu bağıntılar sonucunda iletişim kurduğunu savunmaktadır. Austin tarafından tamamen görmezden gelinen, öğrencisi Searle tarafından kısmen ele alınan, Grice tarafından ise son derece idealize edilmiş hâlde değinilen dilin sosyalliği, bakış açısı itibariyle kendinden önceki iki akımdan ayrılır. Bu noktada artık idealize edilmiş, homojen bir dil anlayışı eleştirilerek

25 15 söylem-bağlam ilişkisinin etkileşime açık oluşu kabul edilmektedir (Kansu- Yetkiner, 2009 : 1-10). Toplumsal bakış açısında dilin idealize edilme çabasının karşısında bir tutum sergilenmektedir. Dili anlama-konuşma ve dili üretme-tüketme koşulları toplumdaki üretim ve tüketim koşullarından ayrılmamalıdır. Bakış açısına göre, edimbilim hareketleri tanımlar. Tanımladığı hareketler esasen insan hareketleridir, çünkü dille ilgili her hareket temelde insan davranışlarına dayanır. Yani, insan davranışlarını tanımlamak bir anlamda dili tanımlamak olacaktır. Bir söylem, bir metin bazen tek bir cümle bile bu işi yapmaya yeterli görülmektedir. Konuşucunun niyeti, dinleyicinin de kabulü üretim ve tüketimi oluşturmaktadır. Dil bilgisel olarak hatasız kurulan bir cümle, hatasız bir edimsel bağlam dilsel iletişim için yeterli görülmemekte, konuşucu ve dinleyicinin sosyal etkileşimine büyük önem verilmektedir. Anlamı bu etkileşimin yarattığını ve doğruluğun ya da uygunluğun durgun (stabil) değil hareketli (dynamic) bir bağlamla sağlanabileceğini savunur (Mey, 1979: 10-12) Edimbilimin Temel Kavramları Sözcelem Sözcelem, konuşucunun sözceyi bir bağlam ve durum içinde üretmesidir. Sözcenin yapısal bir dizge olması dışında, dinleyicide etki bırakan dilsel etkinliğin uygulamaya konmasıdır. Sözcelem, konuşma ediminin kendisidir. Tümce içindeki görevli sözcükler, sözcelemle anlam kazanır (Kıran, 2002: 222; Vardar, 2007: 181).

26 Söylem Söylem; tümcelerden oluşan, tümcelerin birbirleriyle ilişkisi bakımından ele alınan, sözcelem ediminin ortaya koyduğu üründür. Konuşucunun kullanımıdır, yazılı ya da sözlü olabilir (Kıran, 2002:222; Vardar, 2007:179) Sözce Sözce, tümcenin bir bağlam içindeki kullanımı olup (Erkman-Akerson, 2007:118), tümcenin dilsel bir çözümlemeye tabi tutulmadan önceki bütünüdür. Farklı dilbilim kuramlarında sözce için çeşitli tanımlar yapılırken, genel anlamıyla tartışılan nokta sözceyle tümcenin ilişkisi olmuştur. Tümceyle sözceyi aynı kabul eden görüşlerin yanında, birbirine karşıt iki kavram olarak ele alındığı durumlar da vardır (Vardar, 2007:181). En genel tanımıyla, sözce tümcenin belirli bir kişi tarafından belirli bir durumda, belirli bir yer ve zamanda sözcelenmesi ediminin somut bir sonucudur (Kıran, 2002:222) Söz Edimi ya da Dil Edimi Dil edimi ya da söz edimi, konuşucunun belli bir durumda, belli bir yer ya da zamanda sözce üretmesidir. Sözce, bu kullanımın ürünüyken, söz edimi kullanımın kendisidir (Kıran, 2002:223; Vardar, 2007:182) Tümce Tümce, edimbilim çalışmalarında tanımına yer verilen bir kavram değildir. Çünkü tümce; dilbilgisel, konuşucudan ve bağlamdan bağımsız olmasıyla sözceden ayrılmaktadır. Sözce, bağlam içinde var olan,

27 17 konuşucunun somut bir ürünüyken; tümce tüm bunlardan ayrışabilen biçimsel soyut bir olgudur. Bu nedenle edimbilimin inceleme alanına girmemektedir. Biçimsel olarak tam, anlam açısından da eksiksiz olmak tümce için yeterliyken, sözce olmak için bunlara artı olarak bir bağlam ve bir konuşucu gerekmektedir (Kıran, 2002: 223, Erkman-Akerson, 2007: 118, Vardar, 2007: 197) Konuşma Ortamı (Speech Situation) Konuşma ortamının bir edimbilim kavramı olarak değerlendirilmesinin nedeni Leech (1982: 5) in konuşma ortamını, kendisini oluşturan unsurlarla beraber ele almasıdır - Gönderen ve alıcı (addresser and addresse) - Bağlam (context) - Amaçlar/hedefler (goals) - Edimsöz edimi (illocutionary act) - Sözce (utterance) Bütün bu unsurları ve belki de zaman ve sözcenin sözcelendiği mekân gibi diğer unsurları da kapsayan unsurlarla bir konuşma ortamı kavramı meydana getirebiliriz. Edimbilim, konuşma ortamıyla ilgili olan anlamla ilgilenmesi yönüyle anlambilimden ayrılır Edimbilim Kuramları Söz Edimleri Kuramı: L.J. Austin Söz Edimleri Kuramı, İngiliz dil felsefecisi Austin in 1955 yılında William James Seminerlerleri kapsamında Oxford da verdiği on iki derslik bir

28 18 dizi için hazırladığı notlara ek olarak derslere katılan öğrencilerin de tuttuğu notlar eklenerek son şekli verilen How To Do Things With Words Söylemek ve Yapmak (1962) kitabında ortaya atılmıştır. Bir şey söylemek, bir şey yapmaktır görüşünden yola çıkılan kuramda, dönemin mantıkçı yaklaşımına karşı çıkılmaktadır. Austin kuramda, mantıkçı yaklaşımın yalnızca bildirimde bulunmak, betimlemeler yapmak gibi işlevlerinin göz önünde bulundurup, değerlendirilmesini eleştirmektedir. Dilin bu işlevlerini de kabul ederek, kuramın odak noktası olan edimselleri onlardan ayırır. Austin e kadar sözü edilmemiş olan da zaten bu edimsellerdir. Austin, çağdaşlarının aksine gündelik konuşma dilini çözümlemeye başlamıştır (Austin, 2009: 12-19). Austin, ilk derse bir ayrım yaparak başlar. Bu ayrım, kendi deyimiyle edimseller ve saptayıcılardır. Saptayıcılar, doğru ya da yanlış olabiliyorken, edimseller sadece isabetli ya da isabetsiz olabilmektedirler. Bunun nedeni, edimsellerin söylendikleri anda bir eylemi de gerçekleştirmiş olmalıdır. Yani, Oğlumun adını Efe koyuyorum. dediğimde, bu tümcenin doğru ya da yanlış olamayacağını, isabeti ya da isabetsiz olabileceğini söylemektedir. Eğer bir oğlum yoksa, bir erkek çocuğa hamile değilsem ya da oğlumun zaten bir adı varsa, ona ad koyamam. Bu durumda edimsel de isabetsiz olur. Austin, bu edimsellerin yerindelik koşullarını belirleyen üç ana başlık ve altı kural oluşturmuştur. Bu altı kuraldan ilk dördü isabetsizlikler içinde karavana (yani, edim yerine getirilmek istenmiştir ancak yine de hükümsüz sayılmaktadır), son iki madde ise suistimal olarak adlandırılır. Suistimaller dördüncü derste ele alınmıştır. Suistimal maddelerinde edim gerçekleşir ancak gerçekleşmesinde bir düzenbazlık söz konusudur. Austin in edimsellerin yerindeliğini sağlayan isabetsizlik ve suistimal ilkeleri aşağıdaki gibidir (Searle, 2000: 15 sunuş-, Austin, 2009: 49-59). A.1. Ortada, belli bir uylaşımsal etkisi olan, kabul görmüş belli bir uylaşımsal işlem olmalıdır. (İşlem, belli koşullarda belli kişilerce belli sözlerin söylenmesi işlemidir.)

29 19 A.2. Koşullar ile kişiler, işlem için uygun koşullar ve kişiler olmalıdır. B.1. İşlemin tarafları, işlemin doğru bir biçimde yerine getirmelidir. B.2. İşlemin tarafları, işlemi eksiksiz bir biçimde yerine getirmelidir. C.1. İşlemin tarafları, işlemin belirttiği duygulara düşüncelere, yönelimlere sahip olmalıdır. C.2. İşlemin tarafları, sonunda, yöneliminde oldukları şeyi gerçekten yapmalıdır. Edimsel, bu altı kuraldan birine uymuyorsa yerinde değildir. Şimdi bu maddeleri örneklendirelim; A.1. Önceden noter huzurunda imzalanarak belirlenmiş bir vasiyetnamesi bulunan kişinin, vasiyetname doğrultusunda kızına Evimi sana bırakıyorum. tümcesi, yerinde değildir. Çünkü, noter onaylı bir vasiyetname varken, sarfedilen bu cümle geçerli değildir. Bu tümceyle evini kızına bırakmak isteyen bir ebeveyn önceden bunun aksi bir sözleşme imzalamamış olmalıdır. Bu tümce, bu şartlarda, üzerine uylaşılmış değildir. A.2. Evli bir kadınla bekâr bir erkeğin nikahlarının kıyılması ve nikah memurunun Sizi karı koca ilan ediyorum. tümcesi yerinde değildir. Çünkü, evli bir kadınla bekâr bir erkeğin nikahının kıyılmasının yani evlendirilmesinin sözcelenmesi yerinde değildir. Bu uylaşımsal bir işlem değildir. Nikah kıyma işleminde iki tarafında bekâr olması gerekmektedir. B.1. Nikah memurunun, nikahını kıydığı çifte, sizi evli bir kadın ve evli bir adam ilan ediyorum tümcesi, yerinde değildir. Bu tümcenin sizi karı koca ilan ediyorum olarak sözcelenmesi gerekmektedir. Ancak o zaman edimsel yerini bulacaktır. Burada bir kusur söz konusudur.

30 20 B.2. Kişinin, karşısındakinin iddiaya girmeyi isteyip istemediğini ya da kendisinin fikrinin aksini düşünüp düşünmediğini sormadan bahse girerim ki yarınki maçı bizimkiler kazanacak tümcesi, yerinde değildir. Bu tümcenin sözcelenmiş olması tarafların iddiaya girmesi için yeterli değildir. İki tarafın da aynı derecede istekli olmasıyla ancak edimsel yerini bulacaktır. C.1. Konuşucunun, dinleyiciyle cumartesi akşamı yemeğe çıkma isteği olmadığı hâlde Söz veriyorum, cumartesi akşamı yemeğe çıkacağız. tümcesi, yerinde değildir. Çünkü bu tümcenin sözcelenmesinde bir içtensizlik söz konusudur. İçtensizlik, Austin in kuramında suistimal isabetsizlikleri kapsamında değerlendirilir ve edimselin yerinde olmamasının nedenlerinden biridir. Yukarıda, bu tip isabetsizlikler düzenbazlık olarak adlandırılmıştı. C.2. Cumartesi akşamı yemeğe çıkmaya söz veren kişinin, gerçekten bu niyette olmasına karşın yemeğe gitmeyen kişinin sözcelediği Söz veriyorum, cumartesi akşamı yemeğe çıkacağız. tümcesi, yerinde değildir. Çünkü, bu tümcenin sözcelenmesi sonucunda verilmiş olan sözün tutulması gerekmektedir. Ancak bu edimsel gerçekleşmemiştir. Bütün bu başarısızlık durumlarının yanında bir de yanılgı lardan söz edilebilir. Burada söz edilen yanılgı, suçsuzken hüküm giyilmesi, haksız yere penaltı verilmesi gibi örneklerle açıklanır. Verilen hüküm yerine getirilir, ancak haksız yere verilmiştir (Austin, 2009: sunuş-). Austin, belirtik ve örtük edimsellerden bahseder. Burada kastedilen, edimsöz gücünü taşıyan, dilbilgisel belirticilerin varlığıdır. Yani, Mutlaka gel lütfen! tümcesini aslında konuşucu, Mutlaka gelmen konusunda ısrar ediyoruz. şeklinde de kurmuş olabilirdi. Temelde iki tümcenin de önerme içeriği aynı olabilecekken ikinci tümcenin bir edimsöz fiili taşıması, onu belirtik bir edimsel hâline getirir. Örtük edimseller, edimsel fiil

31 21 içermeyenlerdir. Austin, notların bir sonraki bölümünde belirtik edimsel fiilleri ele alır. Austin e göre isabet kurallarına uyarak sözcelenen tümce ile bir hareketi gerçekleştirdiysek söz ediminde bulunmuş oluruz. Bu söz edimiyle beraber şu üç edimi yerine getiririz; düzsöz edimi, edimsöz edimi, etkisöz edimi Düzsöz Edimi Düzsöz edimi, üç katmandan meydana gelmektedir. Bunlar; seslendirme, dillendirme ve anlamlandırma dır. Seslendirme edimi, belli sesler çıkarmaktır. Dillendirme edimi ise, sözcük üretme, bir dilin söz varlığında yer alan kelimeleri seslendirme işlemidir. Dillendirme ediminde, konuşucu dillendirdiği kelimenin ait olduğu dilin dilbilgisi kurallarını ihmal etmeden, olması gerektiği gibi dillendirme edimini gerçekleştirmelidir. Yoksa dilendirme edimi yerine getirilmiş sayılmaz. Austin in özellikle belirttiği nokta şudur ki, dillendirme edimi seslendirme ediminin bir alt başlığı değildir. Anlamlandırma ediminde ise, üretilen sözceyi belirli bir durumda kullanma söz konusudur. Anlamlandırma yapmadan, dillendirme yapabiliriz ancak dillendirme olmadan anlamlandırmadan söz edemeyiz. Austin e göre dillendirme ediminde bulunan kişi seslendirme ediminde de bulunur. Yani, dillendirme edimi, seslendirme edimini zorunlu kılar. Ancak seslendirm ediminde dillendirme zorunlu değildir. Bir anlamlandırma edimi amacı taşımadan dillendirme edimi gerçekleştirilebilir. Yabancı bir dilde duyduğumuz cümlenin aynısı tekrarlamak bu duruma örnektir. Bu durumunda tersi olanıksızdır. Yani dillendirme edimi gerçekleşmeden, anlamlandırma edimi gerçekleşmez. Dillendirim (tümce) dile ait bir birimidir; hatalı bir dillendirime saçma, anlamsız denir.

32 22 Anlamlandırım ise bir iletişim birimidir; hatalı bir anlamlandırıma bulanıktır, boştur (Austin, 2009: ) Edimsöz Edimi Edimsöz edimi, konuşucunun bir şey söylerken, bir şey yapması olarak açıklanabilir. Yerine getirilen edime edimsöz edimi adını verir. Austin burada, kendinden önceki dil felsefecilerinin anlamı düzsöz boyutunda ele aldığını, bağlamın önemi artsa dahi bu konudaki eğilimin yalnızca sözcüğün anlamını ele alarak, sözcüğün ya da tümcenin gücünün göz ardı edilmesinden yana sergilenen tutumdan şikâyet etmektedir. Austin in amacı, sözcenin gücüyle, anlamını birbirinden ayırmaktır. Kurama göre, edimsöz gücü işte sözcenin sözlüksel anlamından ayrı olarak sahip olduğu güç tür (Austin, 2009: ) ) : Austin, bu edimsöz edimlerini beş başlık altında toplar (Austin, 2009: Hüküm-belirticiler : Bu başlık altında incelenen edimsözler, karar verme yetkisine sahip kişilerin hakemler, hakimler, jüri üyeleri gibisözcelerinin taşıdığı edimsöz güçleridir. Kesin bir yargı aramadan sadece karar verilmiş olması yeterlidir. Erk-belirticiler: Kişinin sahip olduğu bir gücü, bir hakkı kullanırken sözcelenen tümcelerin taşıdığı edimsöz gücüdür. Atama, emretme, oyunu belirtme, uyarma, önerme vs. Sorumluluk-yükleyiciler: Austin, bu seçenekte değerlendirilecek tümcelerin edimsöz güçlerinin, hüküm-belirticiler ve erk-belirticilerle yakın bağları olduğunu belirtir. Söz verme edimsöz gücü, sorumluluk-yükleyiciler

33 23 içinde en emin olduğudur.bunun dışında birinin tarafını tutmak gibi belirsiz durumları da Austin bu maddede değerlendirir. Davranış-belirticiler: Austin bu edimsöz gücünü betimlerken, net sınırlar çizememiştir. Ancak, davranışların ve tutumların sahip olduğu edimsöz güçlerini kapsadığını belirtir. Bunların içine taziyede bulunma, kutlama, özür dileme, saygı duyma, beddua etme gibi davranışlar ve tutumlar girmektedir. Serimleyiciler: Austin, bu edimsöz güçlerini de tanımlamakta zorluk çekmektedir. Tanımlamayı kısaca şöyle özetleyebiliriz; iletişim sırasında tümcelerimizi nasıl kullandığımızı gösteren bir güce sahiptir. Yani; yanıtlama, kabul etme, varsayma vs Etkisöz Edimi Austin in söz edimlerinin sonuncusu olan etkisöz edimi için yaptığı tanımdan bizim çıkaracağımız sonuç şöyledir; düzsöz ediminin sahip olduğu edimsöz gücüyle dinleyici de yarattığı etkidir. Yani, Ev çok sıcak. tümcesini sözcelediğim anda yerine getirdiğim söz edimi, düzsöz edimidir. Eğer ki, tümceyi sözcelerken uygun dilbilgisel kurallarla sözcelemişsem düzsöz edimini yerine getirmişim demektir. Bu düzsöz edimin sahip olduğu edimsöz gücü; evin gerçekten sıcak olduğu bilgisini dinleyiciye vermek istiyor olmam, dinleyicinin kaloriferi kapamasını istemem, terlediğimi ve pencereyi açmayı istediğimi sezdirme amacında oluyor olmam, olabilir. Bu edimsöz güçleri daha da çoğaltılabilir. Dinleyicinin ise benim sözcelememin üzerine Pencereyi açayım demesi ya da açması ise etkisöz edimidir; ayrıca, Austin in söz edimleri kuramının da son basamağıdır. Austin, etkisöz edimlerinin gücünü de ikiye ayırır. Bunlar, etkisözel hedefe ulaşmak ve etkisözel bir davranışa yol açmak tır. Hava yarın kar yağışlı olacak.

34 24 tümcesiyle dinleyiciyi yalnızca bilgilendirirsek, hedeflerin birincisine; dinleyiciyi harekete geçirip arabasının lastiklerini değiştirmeye yönlendirirsek de hedeflerden ikincisine ulaşmış oluruz. Dinleyiciye yalnızca bir durumu haber vermek amacıyla sözcelememiş aynı zamanda, bir davranış sergilemesini de sağlamış oluruz. Yani, hem edimsözün devamındaki davranışta gerçekleşmiş olur, hem de etkisöz hedefine ulaşmış olur. Austin, bu iki hedef birbiri için mutlaka ardışık gelmesi gereken durumlar değildir. Bazen etkisözel hedefe ulaşılmasa etkisöz davranışı yerine getirilebilir. Dinleyiciye yalnızca bir durumu haber vermek amacıyla sözcelememiş aynı zamanda, bir davranış sergilemesini de sağlamış oluruz (Austin, 2009: 136, Searle, 2000: 25 sunuş-) Söz Edimleri Kuramı: John R. Searle Austin in öğrencisi olan Searle, Söz Edimleri Kuramı nda birtakım değişiklikler yapmıştır. Austin in kuramını şu noktalarda yeniden ele alır: Düzsöz-edimsöz ayırımı, edimsöz edimlerinin başarı koşulları, edimsöz edimi türleri. Searle, düzsöz-edimsöz ayrımında Austin in gözünden kaçan üç nokta belirler. Söz Edimleri kitabında bu üç noktayı detaylı biçimde açıklar. Austin in seslendirme-dillendirme ve anlamlandırma olarak katmanlaştırdığı düzsöz edimini Searle, yeni şekli dillendirme ve anlamlandırma olmak üzere yeniden düzenler. Searle, dillendirmeyi, tümcenin dolaysız sözcelenmesi, anlamlandırmayı da dolaylı sözcelenmesi olarak ele almaktadır. Austin de ise dolaylı anlatım, edimsöz edimi olarak sınıflandırılmaktadır. Bu durumda Searle, Austin in bu ayrımının bu noktada geçersiz olduğunu, dolaylı anlatımın aslında düzsöz ediminin anlamlandırma basamağında olduğunu, hâliyle düzsöz ediminin kendi içinde bir edimsöz gücü taşıdığını vurgulamaktadır. Searle, Austin in, dolaylı anlatım fiillerinin en az edimsöz edimi fiilleri kadar edimsöz gücü taşıdığını göremediğinin altını çizer. Searle, Austin in düzsöz-edimsöz ayrımını yeniden düzenlerken, bu ayrımın temelini

35 25 teşkil eden üç önemli ayrıma da değinmektedir. Bunlar, yalnızca bir edimsöz edimi sözcelemeye çalışmak ile bir edimsöz ediminde bulunmayı başarmak ayrımı; ikincisi, bir tümcenin tek başına (iletişim ortamından bağımsız olarak) anlattığı şey ile o tümceyi sözcelerken konuşam kişinin anlatmış olduğu şey ya da şeyler ayrımı; üçüncüsü ise önerme ile edimsöz ayrımıdır. Searle e göre, ilk iki ayrım kesinlikle Austin in aklında olan ayrımlardır. Ancak üçüncü hakkında Searle de emin olamamaktadır. Bu ayrım, bir edimsöz ediminin içeriği ile yerine getirilen edimin türü arasındaki ayrımdır. Edimsöz edimini önerme ediminden (edimsöz gücü bakımından yansız olan söz takımını dile getirme ediminden) ayırmak gerekmektedir. Searle ün Austin e hak verdiği önemli bir nokta şudur; betimleyici sözcelemlerin, dikkati önerme boyutunda topladığı, edimsöz ediminde ise dikkatin önerme boyutundan çok sözcelemin edimsöz gücünde yoğunlaştığıdır (Searle, 2000: (-sunuş-). Yukarıda anlatılanlara örnek vermek gerekirse, hava durumu spikeri Bugün hava Ankara da 5 derecedir. dediğinde, dinleyici bu sözcelemin edimsöz gücünden çok doğruluğunu ve yanlışlığını düşünür. Bu önerme gücünden kaynaklanan bir durumdur. Ancak ben, Yarın akşam orada olacağım. dediğimde ise dinleyiciyi uyarıyor, tehdit ediyor, haberdar ediyor ya da bir işi yapması konusunda harekete geçiriyor olabilirim. İşte Searle, edimsöz gücüyle önerme edimi arasında Austin tarafından çizilen bu sınırda Austin ile aynı fikirdedir Söz Edimi Searle, What Is a Speech Act? (1965) adlı yazısında söz edimlerinin dilsel iletişimin temelinde yer aldığını belirtir. Bir simge, bir sözcük ya da bir cümlenin dilsel iletişimdeki rolünün ürün olduğunu belirtir. Searle e göre, sözcükler ya da tümceler dilsel iletişimin temel parçalarıdır. Bu temel parçanın belli koşullar altında ortaya konması ise söz edimidir. Söz edimi,