Osmanlı Devleti DıĢ Borçları

Transkript

1 Osmanlı Devleti DıĢ Borçları Döneminde Yüzyıl Süren Boyunduruk BORÇLANMALARI GALATA BANKERLERĠ ve OSMANLI BANKASI DÜYUN-U UMUMĠYE ĠDARESĠ TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ NĠN KABUL ETTĠĞĠ OSMANLI DEVLET BORÇLARI Dr. Biltekin ÖZDEMİR Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) E. II.BaĢkanı Maliye ve Gümrük Bakanlığı E. MüsteĢarı T.B.M.M. Plan-Bütçe Komisyonu E. BaĢkanı Ankara, Eylül 2009 I

2 ANKARA TĠCARET ODASI YAYINI ISBN : Desen Ofset A.ġ. Birlik Mah Cad Sok. No:2 Çankaya ANKARA Tel: II

3 Ö N S Ö Z Bir ülke için içinde yaģanılan ekonomik durumu doğru teģhis etmek, açıktır ki, o ülkenin geleceği bakımından doğru önlemlerin alınmasında yaģamsal önem taģır. Bunun gibi, ülke geçmiģinde olup bitenleri bilmek ve ders almak da yine gelecekte uygulanacak politikaları belirlemek bakımından birinci derecede bir yere sahiptir. W. Churchill, ne kadar geriye bakarsanız, o kadar ileriyi görebilirsiniz diyerek geçmiģten ders almanın önemini vurgulamıģtır. Bu düģünce ile biz bu çalıģmamızda ecdadımız olarak Osmanlı Devleti nde 19. yüzyıl sonrasında ekonominin en önemli ve çarpıcı boyutunu oluģturan Osmanlı Devleti DıĢ Borçları nı, borçların nedenlerini, etkilerini ve sonuçlarını aģırı derecede ayrıntıya girmeden ve fakat toplu bir biçimde ele almayı ve kamu oyunun bilgisine sunmayı yararlı gördük. ÇalıĢmamızı iki kitap olarak sunacağız. Osmanlı Devleti DıĢ Borçları adı altında yayınladığımız bu ilk çalıģmamızı, ileride Türkiye Cumhuriyeti DıĢ Borçları adı altında tamamlamak suretiyle, borç meselesinin incelenmesine bütünlük kazandırmayı amaçlamaktayız. Bu çerçevede, konuyu, Borçlanmaları, Galata Bankerleri, Osmanlı Devleti nde Bankacılık ve Osmanlı Bankası, Düyun-u Umumiye Ġdaresi, Sèvres ve Lozan ın ilgili hükümleri gibi temel içerikleri ile incelerken, Türkiye Cumhuriyeti ne onun kabulü ile devren gelen Osmanlı Devlet Borçları nın Cumhuriyet dönemindeki serüvenini de açık bir biçimde ortaya koymaya çalıģtık. ÇalıĢmamızı, Osmanlı Devleti DıĢ Borçları nın ortak temel özelliklerini belirttikten sonra, genel bir değerlendirme yaparak sonuca bağladık. Tüm eksikleri kendi sorumluluğuma ait olan bu çalıģmamızın, akademik çevreler, üniversite öğrencileri, uygulayıcı konumundaki kamu ve reel kesim yöneticileri ve ülke sorunlarına duyarlılık gösteren herkese ıģık tutacağına ve katkıda bulunacağına inanıyorum. Kitabın yayınlanması konusunda ilgilerini esirgemeyen baģta Ankara Ticaret Odası BaĢkanı Sayın Sinan Aygün'e ve onun Ģahsında yönetim kurulu üyelerine ve tüm yöneticilerine, bana evimizde zaman ve mekan özverisinde bulunan III

4 sevgili eģim Semiha Özdemir e, eserin en kaliteli bir biçimde basılması ve en geniģ bir Ģekilde dağıtımı için duyarlılık gösteren ATO BaĢkan DanıĢmanı Attila Sanal ile Desen Offset e ve hizmeti geçen diğer görevlilere, eleģtiri, katkı ve düzeltmeleri ile yardımlarını esirgemeyen Hacettepe Üniversitesi ĠĠBF Maliye Anabilim Dalı BaĢkanı Prof. Dr. Nurettin Bilici ye, değerli meslekdaģlarım Maliye BaĢmüfettiĢleri Doç. Dr. Erdoğan Öner ve Mehmet Fatih Ekinci ye en içten teģekkürlerimi sunuyorum. Dr. Biltekin ÖZDEMĠR Ankara/Oran Eylül 2009 IV

5 ĠÇĠNDEKĠLER I. KARLOFÇA DAN BALTA LĠMANI TĠCARET ANLAġMASI NA... 1 II. OSMANLI DEVLETĠ NDE ĠLK ĠÇ BORÇLANMALAR...10 III. OSMANLI DEVLETĠ NDE ĠLK AVRUPA KÖKENLĠ-ĠÇ BORÇLANMA LAR; GALATA BORSASI ve GALATA BANKERLERĠ IV. BANKERLĠKTEN BANKACILIĞA GEÇĠġ, OSMANLI DEVLETĠNDE PARA VE BANKACILIK Ġlk Bankacılık GiriĢimleri Osmanlılarda Para Birimleri ve 1844 Para Reformu yılında Kurulan Ġstanbul Bankası (Bank-ı Dersaadet) (Banque de Constantinople) V. OSMANLI BANKASI (The Ottoman Bank) VI. BANK-I ġahane-ġ OSMANĠ (Osmanlı ġahane Bankası) (Imperial Ottoman Bank) VII. OSMANLI DEVLETĠNDE DĠĞER KREDĠ KURULUġLARI Société Généralé de L Empire Ottomane (Osmanlı Ġmparatorluğu Genel Ortaklığı) The Ottoman Financial Association (Osmanlı Finansman KuruluĢu) Osmanlı Ġtibar-ı Umumi Bankas Osmanlı Genel Kredi Bankası) Avusturya-Osmanlı ve Avusturya-Türk Bankaları Ġstanbul Bankası Osmanlı Kambiyo ve Esham ġirketi Aralığında Kurulan Bankalar Selanik Bankası Midilli Bankası Türkiye Milli Bankası Ziraat Bankası V

6 VIII. OSMANLI DEVLETĠNDE ĠLK DIġ BORÇLANMALAR IX. OSMANLI DEVLETĠ DIġ BORÇLANMALARI A. Kırım Harbindan Düyun-u umumiye Ġdaresinin KuruluĢuna Kadar Yapılan (15 adet) DıĢ Borçlanma( ) Kırım SavaĢı ve Mısır Borçlanması Borçlanması ve Yabancıların Mali Kontrollerinin BaĢlaması Pahalı Borçlanmalar Borçlanması Mirés (Paris) Borçlanması Abdülaziz Fermanı ve 1862 ve 1863 Borçlanmaları Ağnam Ġstikrazı (Koyun Borçlanması) ve I. Tertip Genel Borçlanma Mali Ġflasın EĢiğine Geliniyor ; ve 1868 Yılları Borçlanmaları Borçlanması Ġkramiyeli Rumeli Demiryolları Borçlanması (Lots Turcs) Borçlanması Hazine Tahvilleri Borçlanması ve II. Tertip Genel Borçlanma Mali Ġflastan Önceki Son Borçlanma; 1874 III.Tertip Genel Borçlanması B. Osmanlı Devleti nin Mali Ġflâsı ; Ödemelerin Durdurulması ve Moratoryum Ġlanı (6 Ekim Aralık 1881 Dönemi) Ramazan Kararnamesi, Ġki Kararname Arası Devre ve Moratoryum Ġlanı (6 Ekim Aralık 1881) Milli Savunma Borçlanması; Osmanlı-Rus SavaĢı (93 Harbi); Ayastefanos (YeĢilköy) AndlaĢması ve Berlin Konferansı RÜSUM-U SĠTTE ĠDARESĠ (Altı Vergi Ġdaresi) ) C. Düyun-u Umumiye Ġdaresi nin KuruluĢundan (20 Aralık 1881) II. MeĢrutiyetin Ġlanına Kadar(23 Temmuz 1908) Kadar Yapılan Osmanlı DıĢ Borçlanmaları (18 adet) Muharrem Kararnamesi ve DÜYUN-U UMUMĠYE-Ġ OSMANĠYE ĠDARESĠ nin Kurulması Muharrem Kararnamesi nin Kapsamı ve Borçların Yeniden Yapılandırılması DÜYUN-U UMUMĠYE ĠDARESĠ nin Yapısı, Mahiyeti ve Etkileri a) Yönetimi b) Düyun-u umumiye Ġdaresi nin Görev ve Yetkileri ve Reji Ġdaresi VI

7 c) Yönetimine Tahsis Edilen Gelirler d) Diğer Sınai ve Ticari Görevleri ve Alt Yapı Yatırımları e) Olumlu Sayılabilecek Yönleri f) Olumsuz Yönleri Gümrükler Borçlanması Balıkavı Borçlanması (Saydı Mahî Ġstikrazı) Osmaniye Ġstikrazı Borçlanması (Borçların Konversiyonu) Tömbeki Borçlanması Borçlanmaları Borçlanması Gümrükler Borçlanması Bağdat I. Tertip Demiryolu Borçlanması ve Balık Avı Borçlanması DıĢ Borçların BirleĢtirilerek DeğiĢtirilmesi (Konversiyonu) Operasyonu (Düyun-u Mübeddele-i Muvahhede) Borçlanması Borçlanması ve Askeri Teçhizat Ġstikrazı Borçlanması ve Borç Tahvili II. ve III. Tertip Bağdat Demiryolları Borçlanmaları D. II. MeĢrutiyet in Ġlanından (23 Temmuz 1908) Sonra ( ) Yapılan Osmanlı DıĢ Borçlanmaları (8 adet) Borçlanması Borçlanması Borçlanması Borçlanmaları ; Hudeyde-Sana Ġstikrazı ve Gümrük Ġstikrazı Borçlanmaları ; Konya Ovası Sulaması ve Doklar Borçlanması Gümrük Borçlanması Hazine Tahvilleri ve Avanslar E Döneminde Yapılan Osmanlı DıĢ Borçlanmalarına Toplu BakıĢ (41 adet) X. DOĞRUDAN YATIRIM OLARAK GELEN YABANCI KAYNAKLAR XI. OSMANLI DEVLETĠ NĠN I. DÜNYA SAVAġI ÖNCESĠ VE SONRASI BÜTÇELERĠ VE BORÇ DURUMU; 10 AĞUSTOS 1920 SÈVRES ANDLAġMASI NIN OSMANLI DEVLETĠNE DAYATTIĞI AĞIR MALĠ KOġULLAR Osmanlı Devletinin I. Dünya SavaĢı ( ) Öncesi DıĢ Borçları ve Mali Yılı Bütçeleri Ağustos 1920 Sèvres AntlaĢması nın KoĢulları VII

8 3. Sèvres AndlaĢması ve Osmanlı Devletinin I. Dünya SavaĢı ( ) Sonrası DıĢ Borçları Osmanlı Devletinin 1919 ve 1920 Bütçeleri XII. LOZAN ANDLAġMASI (24 Temmuz 1923) ve TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ NĠN OSMANLI DEVLETĠ NDEN GELEN DIġ BORÇLARI KABULLENMESĠ Osmanlı Ġmparatorluğu nun 6 Ağustos 1924 te yürürlüğe giren Lozan AntlaĢması ile Belirlenen DıĢ Borçları Osmanlı Devleti DıĢ Borçlarının Ġmparatorluk Topraklarından Pay Alan Devletler Arasında PaylaĢtırılma Kararı Osmanlı Devletinden Devren Gelen Borçların Ġlgili Devletler Arasında PaylaĢtırılma Esasları PaylaĢtırılma Sonucu Türkiye ye DüĢen Borç Miktarı ve Yıllık Taksit Ödemeleri Haziran 1925 tarihli Milletlerarası Hakem Kararı Ġle Belirlenen Miktar Tarihli Paris SözleĢmesi ve Borçların Ödeme Planı tarihli Ġlke UzlaĢması ve tarih ve 2234 sayılı Kanun; % 7,5 FAĠZLĠ 1933 TÜRK BORCU TAHVĠLLERĠ Borçların Tarihli Paris SözleĢmesi Sonrası GeliĢimi Tarihli Fransız-Türk Ödeme AnlaĢması, 5 Yıllık Yeni Ödeme Planı Ve Ek Borçlanmalar % 7,5 FAĠZLĠ 1933 TÜRK BORCU Ġle Ġlgili Erken Ödeme Kararı Düyun-u Umumiye Meclisi nin Türkiye ye ĠliĢkin... Görevlerinin Sona Ermesi ve Tarihe KarıĢması XIII. OSMANLI DEVLETĠ NDEN DEVREN GELEN BORÇLARIN CUMHURĠYET BÜTÇELERĠNDE ÖDENME TAKVĠMĠ Döneminde Ne kadar Borca GirilmiĢtir? Cumhuriyet Hükümetlerine Devredilen Miktar Ne Kadardır? Hangi Ülkelerden BorçlanılmıĢtır? Borçlar Nerelere HarcanmıĢtır? Cumhuriyet Bütçelerinde Ödenme Takvimi Nasıl OlmuĢtur? XIV. KIRIM SAVAġINDAN LOZAN ANDLAġMASINA KADAR ( ) YAPILAN OSMANLI DEVLETĠ DIġ BORÇLARI NIN TEMEL ÖZELLĠKLERĠ VIII

9 XV. GENEL DEĞERLENDĠRME ve SONUÇ XVI. KAYNAKÇA XVII.E K L E R Ek : 1 Sèvres AndlaĢmasının Mali Hükümleri Ek : 2 T.C.Ziraat Bankası Ek : 3 Muharrem Kararnamesi (20 Aralık Muharrem 1299) IX

10 XVIII. TABLOLAR DĠZĠNĠ Tablo : Ekiminde Osmanlı Devleti nin Ġç ve DıĢ borçları Tablo : 2 - Osmanlı Devleti Borçlanmaları ( ) Tablo : 3 - Muharrem Kararnamesi Ġle Karara Bağlanan Osmanlı Borçları ( ) Tablo : 4 - Osmanlı Devleti Borçlanmaları (Özetle) ( ) Tablo : yılında Osmanlı Ġmparatorluğu nda Yabancı Sermaye Yatırımlarının Dağılımı Tablo : 6 - Demiryolları Sektöründe Yabancı Sermaye Yatırımları Tablo : 7 - Maden Sektöründe Yabancı Sermaye Yatırımları Tablo : 8 - Osmanlı Devletinde 1909 Mali Yılı Bütçesi (Bütçe Gelirleri ve Bütçe Giderleri) Tablo : 9 - Osmanlı Devletinde 1913 Mali Yılı Bütçesi (Bütçe Gelirleri ve Bütçe Giderleri) Tablo : 10 -Osmanlı Devlet Bütçesi Açıkları ( ) Tablo : 11 -Osmanlı Ġmparatorluğu ndan Ayrılan Ġlgili Devletlerin Düyun-u Umumiye ye Anapara ĠĢtirak Payları Tablo : 12 -Osmanlı Devleti nden Türkiye Cumhuriyeti ne Devren Gelen Borçlar Tablo : 13 -Osmanlı Devleti nden Gelen Borçlar Üzerinde tarihli Ġlke UzlaĢması ve tarih ve 2234 sayılı Kanun Tablo : tarih ve 2234 sayılı Kanun uyarınca kesinleģen % 7,5 FAĠZLĠ 1933 TÜRK BORCU Ödemeleri( ). 127 Tablo : Dönemini Kapsayan 60 Yılda Ne Kadar Borca GirilmiĢtir? Tablo : 16 -Osmanlı Borçlarının GeliĢimi ( ) Tablo : 17 -Alınan Borçlar Nerelere Harcandı? Tablo : tarih ve 2234 sayılı Kanun uyarınca kesinleģen % 7,5 FAĠZLĠ 1933 TÜRK BORCU Ödemeleri ( ) (Türkiye Cumhuriyeti Bütçelerinden KarĢılanan Osmanlı Borçları) Tablo : 19 -Osmanlı Devleti'nden Gelen Borçların Genel Bütçe Ġçindeki Payı (Ödenek Bazında) X

11 Osmanlı Devleti DıĢ Borçları I. KARLOFÇA DAN BALTA LĠMANI TĠCARET ANLAġMASI NA Osmanlı Ġmparatorluğu 18. yüzyıla gelinceye kadar her bakımdan Batı Avrupa ülkeleri ile aynı düzeyde bulunan ve iyi örgütlenmiģ olan bir yapıya sahipti. Osmanlı Ġmparatorluğu nda ilk mali örgütlenme kanunları Sultan I. Murat ( ) döneminde yapılmıģtır. Bu dönemde, örfi vergiler ve hizmet yükümlükleri mevcut olup, vergi sistemindeki geliģmelere bağlı olarak, mali bürokrasi de geliģme kaydetmiģtir. Arkasından, Yıldırım Bayezid döneminde yeni vergiler konmuģ, tahrir usulü yeniden düzenlenmiģ, devlet teģkilatının yeniden yapılandırılması bağlamında, hazinedar unvanlı bir görevliye de yer verilmiģtir. Fetret döneminde I. Bayezid in Ģehzadeleri arasında yaģanan iç savaģ ( ) sonrası hakimiyeti ele geçiren I.Mehmed ve onu takiben II.Murad dönemi ( ) bir toparlanma dönemi olmuģ, tahrir defterleri, tımar sistemi ve örfi vergiler XVI. yüzyılda uygulanan vergilerin ve sistemin esasını oluģturmuģtur ( 1 ). Ġstanbul un 1453 yılında Fatih Sultan Mehmed tarafından fethi bürokraside de yeni ve köklü düzenlemeler getirmiģ, oluģturulan ve ilk kez ataması da yapılan defterdarlık müessesesi, önce Anadolu Defterdarı ve Rumeli Defterdarı olarak ikiye ayrılmıģ, sonraki yıllarda ise, Diyarbakır, Erzurum, Sivas, Karaman ve Tuna defterdarlıkları biçiminde sayıları giderek artırılmıģtır. Defterdarlık bünyesinde mali hizmet türlerine göre servis kalemleri (Ģubeleri) teģkil olunmuģ ( 2 ), PadiĢah tuğrası ile hüküm yazma imtiyazı tanınarak üç ana devlet görevlisi olarak yetkilendirilen sadrazam, defterdar ve kadıaskerin aralarında protokol ve maaģ dıģında bir hiyerarģik iliģki dahi öngörülmemiģtir. ( 1 ) Bilgin Aydın, Rıfat Günalan; XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Maliyesi ve Defter Sistemi, Yeditepe Yayınevi, Ġstanbul, s, ( 2 ) Naci Tepir, Düyun-u Umumiye, Yeni Asya Matbaası, Ġstanbul 2008, s

12 2

13 Fatih Kanunnamasi ne göre, defterdarın ana görevleri Ģunlardır: Hazine hakkında yıllık raporu PadiĢaha okumak, Tayinlerle ilgili arzda bulunmak, Hasları idare etmek, ve Hazineyi açıp kapamak. Kanuni Sultan Süleyman ( ) zamanında ise mevcut kanunların kapsamı geniģletilmiģ, mali teģkilat daha da güçlendirilmiģtir. Osmanlı Devleti nde vergi almaya cevaz veren, yani vergiyi haklı kılan, hukuki dayanak, özellikle 1839 Tanzimat Fermanı nın ilanına kadarki dönemde Ġslam hukuku, yani Ģeriat idi. Bu düģünüģle alınan Ģer i vergiler (tekalif-i Ģer iye) Devlet harcamalarının esas kaynağını oluģturuyordu. Bununla birlikte, Ģer i vergiler in (tekalif-i Ģer iye) yeterli olmadığı hallerde de, Ģer i hükümlerle ters düģmemek üzere, PadiĢahın vergilendirme yetkisinine dayanarak koyduğu ve örf ve adete dayanan çok sayıda örfi vergiler (tekalif-i örfiye) sözkonusu idi. Ġmparatorlukda 1580 yıllarına kadar denk götürülen bütçeler, bu tarihten itibaren açık vermeye baģlamıģ, açıklar 1600 lü yıllardan itibaren iltizam usulü ile toplanan ġer i Vergiler, (duyulan ihtiyaca binaen PadiĢahın onayı ile konulan imdad-ı seferiye ya da imdad-ı hazeriye gibi) Örfi Vergiler ve TağĢiĢ (metal para içindeki değerli maden miktarını azaltmak suretiyle niteliğini düģürüp, para miktarını artırmak) suretiyle sağlanan gelirler ile kapatılmaya gayret edilmiģtir( 3 ). 17. yüzyıl boyunca üst üste kaybedilen ve toprak ve itibar kaybına da yol açan savaģların gerekli kıldığı yüksek askeri harcamalar büyük bütçe açıklarının oluģmasına neden olmuģ ve Osmanlı Ġmparatorluğu nu zayıf düģürmüģtür. Diğer taraftan, bu olumsuzluklar, Osmanlı Devletini daha uzun süreli ve peģin elde edilen gelir sağlama yollarını aramaya sevketmiģ, mültezimlere bir yıl veya üç yıl sürelerle verilen mukataaların( 4 ) süreleri 17. yüzyılın sonlarında daha da uzatılarak, ihaleyi kazananlara kaydı hayat koģuluyla verilmeye baģlanmıģ, kısa süreli iltizam usulü ile vergi toplayan-veren mültezimlerin yerini, 1695 yılında kabul edilen bir fermanla, ( 3 ) Erdoğan Öner, Osmanlı Ġmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali Ġdare, T.C.Maliye Bakanlığı, APK Yayınları, No.2005/369, Ankara, 2005; T.C.Maliye Bakanlığı, APK BaĢkanlığı Yayını, No.2005/369, Ankara, ( 4 ) Mukataa, Devlete ait belirli bir arazi veya gelir kaynağının bir bedel karģılıgında 'mültezim'lere kiraya verilmesi veya geçici olarak devredilmesidir. Mukataa konusu toprakların gelirleri doğrudan hazineye aktarılmaktadır. 3

14 kendilerine hayat boyu sürecek ve hatta belirli koģullarla mirasçılarına da geçebilecek mukataa ihale edildiği için daha fazla ve peģin ödemede (bu ödemeye muaccele deniliyordu) bulunmak durumunda olan malikâne sahipleri almıģlardır( 5 ). Bununla birlikte, iltizam usulü 1842 yılında tekrar uygulamaya konulmuģtur. Osmanlı Devleti nde uygulanan vergiler kakkında aģağıda çok kısa da olsa bilgi verilmesi yararlı görülmüģtür( 6 ). ( 5 ) Bu konuda daha ayrıntılı bilgi edinmek, sistemin bürokrasiye ve nüfuz sahiplerine yaygınlaģmasını ve bulaģmasını ve sarrafların devreye giriģlerini görmek için, bakınız: ġevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye Ġktisadi Tarihi , ĠletiĢim Yayınları, 3. Baskı, Ġstanbul 2007.s, ( 6 ) CoĢkun Can Aktan, Osmanlı Vergi Sistemi Ve Anayasal Ġktisat Perspektifinden Bir Değerlendirme osmanli.pdf.). Erdoğan Öner, Osmanlı Ġmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali Ġdare, T.C.Maliye Bakanlığı APK BaĢkanlığı Yayını, No.2005/369, Ankara, 2005.s, ; OSMANLI DEVLETĠ NDE UYGULANAN VERGĠ TÜRLERĠNĠN KISA BĠR ÖZETĠ Burada, Osmanlı Devleti nde uygulanan vergiler kakkında çok kısa bilgi verilmesi yararlı görülmüģtür. I Tanzimat Dönemine Kadar Geçen Dönemde Uygulanan Vergiler : A. ġer Ġ VERGĠLER in (tekalif-i Ģer iye) baģlıcaları; müslüman halktan alınan zekât, ganimet (savaģlarda ele geçirilen esirlerden beģte biri için, yani penci yeki için, her esir için 125 akçe takdir edilip, bunun beģte biri olan 25 akçenin hazine adına alınması) ve öģür, müslüman olmayan halktan alınanlar da haraç ve cizye ismini taģıyordu. Zekât; müslüman halktan, sahip oldukları hayvanlar, altın ve gümüģ, ticari emtia meyve ve hububat gibi mallarının ağırlığı gibi çeģitli ölçütleri dikkate alınarak genel olarak 1/40 ı oranında alınan bir vergidir. Zekat baģlangıçta dini bir mükellefiyet anlayıģı ile alınırken daha sonra vergi, yani zorunlu bir mükellefiyet, haline getirilmiģ ve : Hayvanlardan ağnam vergisi, Zirai ürünlerden aģar (öģür) vergisi, Mal ticaretinden (ithal ve ihracından) gümrük resmi, Madenlerden de devlet hissesi, adı ile alınmaya baģlamıģtır. Haraç; tımar sistemi uygulanan eyalet ve sancaklarda ziraat yapılan mirî arazi kullanıcısı gayrımüslimlerden arazinin alanı dikkate alinarak yılda bir kez harac-ı muvazzafa (maktu haraç), bu arazilerden elde edilen hasılattan (yani ürün ve meyvelerden) da harac-ı mukaseme (gayrısafi hasılatın 1/10 nundan yarısına kadar değiģik oranda alınan haraç) olarak iki ayrı isim altında alınmakta idi. Cizye ise, yine Müslüman olmayan ve büluğa ermiģ erkek halktan, himaye edilmeleri ve askerlik hizmetinden muafiyetleri dolayısıyla, yılda bir kez alınan bir baģ vergiydi. Cizyeyi devlet direkt olarak kendisi tahsil ediyordu. B. PadiĢahın vergilendirme yetkisini kullanması sonucu konulan (yani, Hükümdarın iradesi ile tarholunan) çok sayıda ÖRFĠ VERGĠLER in (tekalif-i örfiye) baģlıcaları ise, yapılan idare ve yargı hizmetleri karģılığı bu hizmetlerden yararlananlardan alınan Rüsum-ı Örfiye ve Devletin savaģ gibi ani masraf gerektiren veya sonraları acil ihtiyaç duyulan hallerde 4

15 imdadiye-i seferiye ve imdadiye-i hazariye gibi adlarla hane reislerine tarhettiği Tekalif-i Divaniye (avârız-ı divaniye, ya da avârız vergileri) adlarını taģıyan vergiler idi. II Tanzimat ve MeĢrutiyet Dönemlerinde Uygulanan Vergiler ( ): Tanzimat döneminde vergi sistemi basitleģtirilmiģ, uygulanan çok sayıda hasılat ve resim türünün tamamı kaldırılarak, Ģer i vergiler den (tekalif-i Ģer iye) sadece üçü, zirai ürünlerden onda bir oranında öģür, hayvanlardan (koyundan) ağnam vergisi ve müslüman olmayan halktan alınan cizye yürürlükte bırakılmıģtır. Ayrıca, mevcut aynî yükümlülüklerle angaryalar da kaldırılmıģtır. Tanzimat ve MeĢrutiyet Dönemlerinde toplanan vergiler Ģunlardır: A. EMLAK VE GELĠR VERGĠLERĠ : 1.Ancemaatin Vergi (bir köy üzerine konulmuģ, hanelere dağıtılan toplu bir mükellefiyet) 2.Emlak ve Arazi Vergisi 3.Musakkafat (Bina) Vergisi 4.Temettü Vergisi 5.Madenler Resmi 6.Harp Kazançları Vergisi B. ZĠRAĠ GELĠR VERGĠLERĠ 1.Ağnam Resmi (Hayvanlar Vergisi) 2.AĢar (Zirai Ürün)Vergisi 3.Özel Ormanlar Hasılatı Vergisi 4. ÇeĢitli Ek Vergiler C. BEDEL OLARAK ALINAN VERGĠLER 1. Cizye (gayrımüslim erkeklerden alınır) 2. Bedel-i Askeri 3. Bedel-i Nakdi-i Askeri 4. Bedel-i Tarik (Yol Bedeli) 5. Muafiyet-i Askeriye Vergisi D. DAMGA VE HARÇLAR 1. Damga Resmi 2. Harçlar 3. Kaydiyeler 4. Tönbeki (tütün) Beyiyesi 5. Rüsum-ı Bahriye (Deniz Resmi) 6. Rüsum-ı Sıhhıye-i Hayvaniye (Hayvan Sağlık Resmi) 7. Saydiye Rüsumu (Balık Avı Ruhsat Resmi) E. GÜMRÜK VE TÜKETĠM RESĠMLERĠ 1. Gümrük Resmi 2. Müskirat Resmi (Alkollü Ġçkiler SatıĢ Resmi) F. ĠNHĠSAR (Tekel) GELĠRLERĠ 1. Tuz 2. Tütün 3. Tönbeki 4. Barut 5. Meskûkat 6. PTT G. MAKTU VERGĠLER (Mısır, Kıbrıs, Sisam, Eflak, Boğdan, Sırbistan, Bulgaristan gibi, bağlı eyalet ve beyliklerden maktuen alınan vergiler) 5

16 18. yüzyıla gelinceye kadar sanayi, bilim ve teknoloji dahil hemen her alanda Batı Avrupa ülkeleri ile aynı düzeyde bulunan ve kazanılan savaģlarının ekonomik getirilerinden de yararlanan Osmanlı Ġmparatorluğu nun 26 Ocak 1699 Karlofça AntlaĢması ile zaten baģlamıģ olan siyasi ve askeri gerilemesi, hatta çöküģü, 18 ve 19. yüzyıllarda, çeģitli cephelerde savaģlar ve karıģıklıklar, ticarete gayrı müslim azınlıkların egemen olması ve benzeri diğer nedenlerin yanı sıra, özellikle makineleģmenin ve yeni teknolojilerin üretime girmesi, gümrük duvarlarının koruması altında dıģ ekonomik iliģkilerin geniģlemesi ve derinleģmesi gibi Batı Avrupa ülkeleri lehine iktisadi ve askeri unsurları da içinde barındıran, sanayi devriminin de gerisinde ve hatta tamamen dıģında kalması sonucu, daha da hızlanmıģtır. Ġmparatorluk içinde ise, 1808 yılında imzalanan Sened-i Ġttifak ile taģradaki âyanın gücü artmıģ, taģra idaresi merkezi Devletten bağımsız davranıģlara baģvurmaya baģlamıģ, büyük toprakların ve sonuç olarak vergi gelirlerinin büyük bir kısmını tasarrufları altına almıģ bulunuyordu( 7 ). Bu geliģmelerin doğal sonucu olarak, Osmanlı ekonomisi de, kötüleģmesine aralıksız devam etmiģ, nihayet en önemli çöküģ noktasına 1838 yılında gelmiģtir lü yılların baģından beri Batı ülkeleri ve bilhassa Ġngiltere ve Fransa sanayi devrimini gerçekleģtirmektedir ve geliģen endüstrilerine dünyanın dört bir yanında hammadde ve pazar aramaktadır. Sanayi devrimi Avrupa ülkelerinin çehresini değiģtirmiģ, özellikle Ġngiltere, ulaģmıģ olduğu en güçlü üretici, en büyük ihracatçı ve ithalatçı, yegane yatırımcı ve rakipsiz taģımacı ülke olma özellikleri ile o yıllarda dünyanın en büyük ekonomik ve siyasal gücü haline gelmiģtir( 8 ). O dönemde Batıda sıkı bir gümrük politikası uygulanmakta ve yerli sanayiin korunması için türlü önlemler alınmakta iken, Osmanlı Devleti nde uygulanmakta olan % 3 oranındaki düģük gümrük resmi aynen muhafaza edilmiģtir. Bununla birlikte, yabancıların iç dağıtım Ģebekelerine serbestçe girmesi yasaklanarak, bazı malların üretim ve dağıtımı, yed-i vahid (tekel) yöntemiyle, ruhsata bağlanarak, tamamen devlete ya da yerli tüccara verilmiģ ve böylece iç piyasa dıģ rekabete karģı korunmaya çalıģılmıģtır. DıĢ pazarlar ise, yeterince pay kapamadıkları bu durumdan Ģikayetçi idiler de Ġngiliz, Fransız ve Rus gemilerinin Navarin de Osmanlı donanmasını yakması, 1829 da Rusların Edirne ye kadar, Mısır Valisi Kavalalı ( 7 ) ġevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye Ġktisadi Tarihi , ĠletiĢim Yayınları, 3. Baskı, Ġstanbul 2007.s,198. ( 8 ) Rıfat Önsoy, Osmanlı Borçları, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara, 1999.s, 9. 6

17 Mehmet Ali PaĢa nın da Mısır ordusu ile Kütahya ya kadar ilerlemesi üzerine, PadiĢah II. Mahmut zamanında, Osmanlı Devleti Rusya dan yardım istemiģ, bu geliģmelerden memnun kalmayan Ġngiltere, bu kez DıĢiĢleri Bakanı Mustafa ReĢit PaĢa nın Rus baskısının önlenmesi ve Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali PaĢa nın isyanını bastırmak üzere istediği yardıma karģılık olmak üzere, Osmanlı Devleti ne, bir ticari anlaģma yapılmasını kabul ettirmiģtir. Ġstanbul da 16 Ağustos 1838 tarihinde, Ġngiltere ye ticari bakımdan büyük ayrıcalıklar tanıyan ve iç ticaretin dıģ rekabet karģısında korunmasını tamamen kaldıran Balta Limanı Ticaret AnlaĢması imzalanmıģtır. Bu AnlaĢma, yabancı ülke mallarının ülkeye serbestce giriģine sınırları açmıģ, kapitülasyon sistemini sağlamlaģtırmıģ, Avrupa devletlerinin bu AnlaĢma ile kazandıkları kısıtlamalardan kurtulma ve bir köprü baģı ele geçirme( 9 ) sonucu olarak da Avrupa malları Osmanlı pazarlarını doldurmuģ, gümrüksüz giren Ġngiliz geliģmiģ makina endüstrisi malları Osmanlı'nın korumasız el tezgahı endüstrisini kısa zamanda ezmiģtir. Böylece, 17. ve 18. yüzyıllardaki gerilemelerle baģlayan süreç, ekonomiyi yarı sömürge bir devlet ekonomisi konumuna düģürmüģ, Osmanlı ekonomisi o dönemdeki en zayıf noktasına gelmiģtir ( 10 ). Benzeri anlaģmalar daha sonra yıllarında Fransa, Sardunya, Ġsveç, Norveç, Hollanda, Belçika, Prusya, Portekiz ve Danimarka gibi diğer ülkelerle akdedilmiģtir. Bu anlaģma, o tarihte Sadrazam ReĢit PaĢa nın konağı olarak kullandığı, Boğazda bugünkü Ġstanbul Üniversitesi sosyal tesislerinde DıĢiĢleri Bakanı Mustafa ReĢit PaĢa ile Ġngiltere Büyükelçisi Ponsonby tarafından imzalanmıģtır ( 11 ). Bu anlaģmanın arkasından aynı yıl Fransa ile, daha sonra da diğer Avrupa devletleri ile benzeri koģullar içeren anlaģmalar imzalanmıģtır. ( 12 ): Balta Limanı Ticaret AnlaĢması nın önemli düzenlemeleri Ģunlardır ( 9 ) Hüseyin ġahin, Türkiye Ekonomisi,Uludağ Üniversitesi, ĠĠBF, Bursa, 2007.s.2. ( 10 ) Düyun-u Umumiye; ( 11 ) Hüseyin Perviz Pur, Türkiye nin Borç Prangası, Ġstanbul, Otopsi, 2006, s.,150. ( 12 ) Mehmet Fatih Ekinci, Türkiye nin Mali Ġntiharı,BarıĢ Platin Ltd. ġti, Haziran 2008, Ankara.s, ; 7

18 Fiyat artıģlarını kontrol edebilmek için tekel (yani, yed-i vahit) altında tutulan mallardan bazılarının, bu bağlamda iģlenmiģ ya da iģlenmemiģ tarım ürünlerinin ve sanayi mallarının, artık Hükümetin uygun gördüğü yabancı tacirlerce diledikleri gibi alıp satılabilmeleri sağlanmıģ, böylece Ġngilizlerin ülke içinde ruhsatsız serbestçe ticaret yapabilmeleri imkanı doğmuģtur. Bunun anlamı, Osmanlı pazarlarının Ġngiliz tüccarların iç ticaretine açılmıģ ve uygulanan tekel sisteminin kaldırılmıģ olmasıdır. Ġngiliz vatandaģlarına, hububat, pamuk, ipek, yün ve bakır gibi, ihracı yasak veya izne tabi, Osmanlı ürünlerini serbestçe ihraç etme hakkı verilmiģtir. Osmanlı Devletinin kendi topraklarında uyguladığı iç gümrükler yabancılar için tamamen kaldırılmıģ, yerli tüccarlar için devam etmiģtir. Ġngiliz gemileriyle gelen Ġngiliz malları için ithalde bir defa gümrük ödendikten sonra mallar alıcı tarafından nereye götürülürse götürülsün bir daha gümrük ödenmeyecektir. Böylece Ġngiltere vatandaģları Osmanlı Devleti sınırları içinde ticaret yaparken, gümrük vergisi yanı sıra bir de ticaret vergisi ödemek durumunda olan Osmanlı vatandaģlarından bile daha az vergi ödemek imkanına kavuģmuģlardır. Yerli tüccarlar, ihraç malları için daha önce ödedikleri % 3 vergi yerine % 12, ithal malları için % 5 ve transit mallar için % 3 oranında vergi öderken, yabancılar ihraç malları ve transit mallar için vergi ödemekten muaf tutulmuģlar, sadece % 5 ithal gümrüğü ödemek imkanına kavuģmuģlardır ( 13 ). Ġngiliz tebaasına ve tüccarına en ziyade müsadeye mazhar devlet tüccarı (yani, diğer ülkelere tanınabilecek en düģük gümrük tarifesinden de otomatik yararlanma) statüsü tanınmıģtır. Görüldüğü üzere, bu anlaģmalarla Osmanlı Ġmparatorluğu, iç piyasada yokluğu görüldüğünde yapağı, pamuk, ipek ve bakır gibi maddelerle hububatın dıģarıya satılmasını yasaklayabilme, dıģarıya sattığı mallara yüksek gümrük koyabilme, yabancı tüccarların Osmanlı Ġmparatorluğu içinde yerli ürün alıp, satabilmeleri için gerekli olan ruhsat için bir harç talep etme, tekel altında bulundurulan kimi malların fiyatlarını belirleme ve nihayet Avrupa menģeli mallara da gümrük koyabilme hak ve imkanından kısmen veya tamamen ( 13 ) Hüseyin ġahin, a.g.e.,s.2. 8

19 yoksun kılınarak, meydan Avrupa Devletlerine adeta boģ bırakılmıģtır. Böylece, yarı sömürge bir yapıda, açık pazar haline gelmiģ olan Osmanlı Devleti ihracatın çok üstünde ithalat yapmak durumunda kalmıģ, dıģ ticaret açığındaki bu durum savaģlarla da birleģince, ülke, oluģan devasa finansman açıkları karģısında dıģ borca muhtaç hale düģmüģ ve mali çöküntüsü hızlanmıģtır( 14 ) yılında Ġngiltere ile imzalanan Balta Limanı Ticaret AnlaĢması Osmanlı Ġmparatorluğu nu Avrupa kapitalizminin pazarı haline getirmiģ, onu önce sanayi kapitalizminin, ardında da finans kapitalin egemenliği altına sokarak, Dünya-sistemine eklemleģtirmiģtir( 15 ). Çok ilginçtir, Balta Limanı AnlaĢması nın imzalandığı 1838 tarihinde Osmanlı Ġmparatorluğunun dıģ borcu yoktur( 16 ). Bir bakıma bu anlaģmanın da sonucu olarak, olağanüstü durumlarda kullanabileceği önemli bir ek gelir kaynağını kaybetmiģ olan Osmanlı Devleti, bir süre sonra 1854 yılında giriģtiği Kırım SavaĢı sırasında içine düģtüğü mali sıkıntılar yüzünden ilk kez dıģ borçlanmaya baģvurmak zorunda kalmıģtır( 17 ). Osmanlı Devleti yıllarında, yaģanan mali bunalımın da zorlaması ile ihracattan alınan gümrük vergisini % 5 den % 1 e düģürmek durumunda kalmıģ ve bu uygulama Birinci Dünya SavaĢına kadar devam etmiģtir. Ġthalattan alınan vergiler ise 1861 de % 5 den % 8 e, 1907 de % 11 e, 1913 de de % 15 e yükseltilmiģtir. Osmanlı Devleti Balta Limanı Ticaret AnlaĢması nın kısıtlayıcı alanından Birinci Dünya SavaĢı sırasında çıkmıģ ve daha bağımsız bir dıģ ticaret politikası izleyebilir duruma gelmiģtir( 18 ). Osmanlı Devleti bu anlaģmayı sonuçlarını ve uzun vadede zararlarını bildiği halde içinde bulunduğu iktisadi, siyasi ve mali koģulların zoru ile ( 14 ) Hasan Sabır, Atatürk ün Ekonomi AnlayıĢı, ĠÜSBF Ġktisat Anabilim Dalı, SayıĢtay Dergisi, Sayı 62,Temmuz-Eylül 2006,sf.3. ( ( 15 ) Gülten Kazgan, Tanzimattan XXI. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, Bilimsel Sorunlar Dizisi, Altın Kitaplar Yayınevi, Ġstanbul, 1999.s, 31. ( 16 ) Tanzimattan Cumhuriyete kadarki döneme ait ayrıntılı bilgi için bakınız: Metin AYDOĞAN, Türkiye Üzerine Notlar, ,Umay Yayınları, Ġzmir, Ocak 2008, s.17 ve s Hüseyin ġahin, a.g.e.,s ( 17 ) ġevket Pamuk, a.g.e.s, ( 18 ) ġevket Pamuk, a.g.e.s,

20 imzalamıģtır. Özellikle mali durumu zayıf olan ülkelerin dıģ ticaret ve gümrük politikaların da da bağımsız kalamıyacakları, karģılıklılık (mütekabiliyet) ilkesi çerçevesinde davranamayacakları ve eģit olmayan koģullara boyun eğmek zorunda kalacakları burada da kendisini açıklıkla göstermektedir. II. OSMANLI DEVLETĠ NDE ĠLK ĠÇ BORÇLANMALAR Daha önce değinildiği üzere, 17. ve 18. yüzyıllar boyunca üst üste kaybedilen ve toprak ve itibar kaybına da yol açan savaģların gerekli kıldığı yüksek askeri harcamalar büyük bütçe açıklarının oluģmasına neden olmuģ, Osmanlı Devletini daha uzun süreli ve peģin elde edilen gelir sağlama yollarını aramaya sevketmiģ, mültezimlere bir yıl veya üç yıl süreli sözleģmelerle verilen mukataaların süreleri 17. yüzyılın sonlarında daha da uzatılarak, ihaleyi kazananlara kaydı hayat koģuluyla verilmeye baģlanmıģ, kısa süreli iltizam usulü ile vergi toplayan-veren mültezimlerin yerini, 1695 yılında kabul edilen bir fermanla, kendilerine hayat boyu sürecek ve hatta belirli koģullarla mirasçılarına da geçebilecek mukataa ihale edildiği için daha fazla ve bir bakıma iç borçlanma niteliğinde peģin ödemede (bu ödemeye muaccele deniliyordu) bulunmak durumunda olan, malikâne sahipleri almıģlardır. Bununla birlikte, iltizam usulü 1842 yılında tekrar uygulamaya konulmuģtur. Ġlk kez 1683 Ġkinci Viyana KuĢatması sonrası Ġmdadı Seferiye adı altında ve akçe miktarında bir iç borçlanmaya gidilmiģ, bu borç daha sonra varlık vergisi adı ile konulan ve her haneden toplanan bir vergi ile karģılanmıģtır. Yine, Osmanlı Hükümeti 1775 yıllarında ihraç ettiği esham (hisse senedi) karģılığında yeni bir iç borçlanma yöntemi baģlatmıģtır ( 19 ). Büyük mukataa (Devlete ait belirli bir arazinin veya gelirin muaccele denilen sabit bir bedel karģılığında uzun süreli kiraya verilmesi) gelirlerinin halka satılmasının söz konusu olduğu ve gelir ortaklığı benzeri bir yöntemin uygulandığı bu sistemde, belirli bir gelir garantisi öngörülmekte ve ihraç edilen hisse senetleri kiģiler arasında tedavül edebilmektedir ( 20 ). Gelirleri ile giderleri arasındaki açık gittikçe artmaya baģlayan Osmanlı Devleti nde bütçe açıklarının kapatılması hususunda borçlanmadan baģka çare ( 19 ) ġevket Pamuk, Osmanlı Ġmparatorluğu nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul 1999.,s,207. ( 20 ) Naci Tepir, Düyun-u Umumiye, Yeni Asya Matbaası, Ġstanbul 2008, s