Gagauz. Danı ma Komitetinin milli azınnıkları korumak uurunda Çerçevä Konven iyasının raportu

Transkript

1 Gagauz Danı ma Komitetinin milli azınnıkları korumak uurunda Çerçevä Konven iyasının raportu

2 2

3 Danı ma Komitetinin mi lli azınnıkları korumak uurunda Çerçevä Konven iyasının raportu ACFC/OP/I (2002)3 Moldovaya ili ik raport çindekilär I Bu Raportun hazırlanması II Genel nı annamalar III 1-19 statyalara baalı spe ial yorumnar IV Danı ma Komitetinin temel sonuçları hem yorumnarı V Çıkı lar! Çeviricinin kısaltmaları DK Danı ma Komiteti, ÇK - Çerçevä Konven iyası MA Milli azınnıklar Önderliin raportu Kabledip iyünün 29-da 2000 (beklenirdi fevralın 1-da 1999) Moldovanın ilk Devlet Raportunu, DK ba ladı incelemää Devlet Raportunu 9-cu toplantısında 2000 y. noyabrinin kadar. Bu incelemeyi yaparak DK-tin delega iyası geldi vizitlän Moldovaya oktäbrinin 31-dän noyabrinin 5 kadar 2001, aniki bulmaa taa çok informa iya ÇK-nın tamannası için Hükümetin, devlettän ayırı olan organiza iyaların temsilcilindän hem ba ka kaynaklardan. DK babletti Moldovaya ili ik kararını 13-cü toplantısında mardın 1-da ÇK tamannanması konusunda DK sayêr, ani Moldova yaptı helal çalı malar, ani kurmaa zakonnu hem institu ional temelini milli azınnıkları korumaa deyni. DK taa nı annêêr Moldovanın sava masını tamannamaa ÇK-nı praktida, ayırıca üüretim hem kultura uurunda. Bununnan bilä, iisiklär hem problemalar kalêrlar bölä alannarda, nicä mass-media, so ial i lerinä katılma, azınnıklar dillerini kullanım, ayırıca en zor durumda kalan hem en az sayılı azınnıkların. DK nı annêêr, ani milli azınnıklarının korumasını regulat edän organik zakon ba ladı i lemää 2000 avgusta, hem sayêr, ani onun tamannanması için lääzımnı olan dii ikliklär zakonnarda yapılmalı en kısa zamanda, katarak bu i ä onnarı, kimä o dokunêr, aniki saalamaa Moldova zakonnarının MA korumasına uygunnuunu. Bu zakon rus dilinä kolaylık verecek deyni, DK sayêr, ani tamannayarak onu hem ba ka normaları, Moldova kuvetleri lääzım saalasınnar belli koruma hepsi MA-ın ki ilerinä, onnarın dillerinä hem kulturasına, ayırıca en zor durumda kalan hem en az sayılı azınnıkları. Praktikada, tanıyarak saburluk ruhunu hem milletlärarası dialogunu Moldova ob çestvosunda, DK nı annêêr, ani hükümetin tarafından dil sferasında yapılan yada deklarat edilän çalı malar ortaya çıkarêrlar anna mazlıkları. DK sayêr, ani onnarı azaltmak için hem bu sferada dil sabursuzluu olmasın deyni, lääzım balanslı davranı. Milletlärarası dialogu korumaa deyni, önemlidir esaba almaa moldovan çokluun hem hepsi MA-ın hak intereslerini. DK nı annêêr ayırılıı moldovan dilindä i leyän hem rus dilindä i leyän mass-media organnarının arasında, hep bu vakıt o nı annêêr, ani türlü milli azınnıklar arasında massmedia organnarınnan faydalanmak bakımından balanssızlık vardır. DK sayêr, ani kuvetlär lääzım saalasınnar MA-ına taa büük destek, neçinki onnar bu sferada sınırlıdır, ayırıca ukrain azınnıı, aniki saalamaa balanslı kullanabilmäk hem bulunmak mass-media organnarında. DK sayêr, ani ÇK-nı üüretim sferasında uygulayarak önemli danı maa herbir ilgili tarafa herbir yapılan çalı ma konusunda, aniki saalamaa türlü MA-ın interesleri balansını hem resursları kullanabilmektä denklik. Lääzım vermää ayırı önem en sayılı MA-ına hem onnara, kimä yardım etmeer istoria vatanı. Bakmayarak kuvetlerin kimi diil çoktankı ini iativalarına, 3

4 DK sayêr, ani ÇK romnar (çingenelär) uurunda bütün tamannanamadı. DK ku kulu, ani çingenelerin çoyuna dokunêr serioz so ial-ekonomik zorlukları, hem dä kimi sferalarda diskrimina iya. DK sayêr, ani kuvetlär tarafından yapılsın beklenilmäz adımnar, aniki iile tirmää romnarın durumunu hem gerçektän birle tirmää onnarı Moldova ob çestvosunnan. I. BU RAPORTUN HAZIRLANMASI 1. Moldovanın ilk devlet raportu (bura hem ileri dooru DR), ani beklenilirdi , kabledildi DK ba ladı incelemää DR-unu 9-cu toplantısında ncelemeyi yaparak, DK buldu bir sıra problema, angıları için istedi kabletmää taa dolu informa iya. Bu sebep beterinä Moldova kubetlerinä yollandı anketa. Moldova hükümetinin cuvabı kabledildi Sora Moldova hükümetinin çaarısına görä hem Ministrular komitetinin rezolü iyasının (97) kuralına (32) uygun, DK delega iyası yaptı Moldovaya vizit dan kadar, aniki kabletmää ek informa iya hükümetin temcilcilerindän, hükümetä baalı olmayan organiza iyalardan, ba ka baamsız kaynaklardan ÇK-nı tamannamak konusunda. Hazırlayarak bu raportu, DK inceledi birkaç yazılı material da Evropa Sovetinin türlü organiza iyalarından, ba ka halklararası organiza iyalardan, hükümetä baalı olmayan organiza iyalardan hem ba ka baamsız kaynaklardan. 4. Bundan sora DK kabletti raportunu 13-cü toplantısında hem karar aldı vermää onu Ministrular komitetinä Bu raport hazırlandı ÇK-nın 26(1), statyasına uygun, angısına görä inceleyeräk tarafların yapılan çalı malarının adekvatlıını, aniki ba lasınnar çalı maa ÇK-nın prin ipleri, Ministrular komitetinä yardım edecek DK, hem dä (97) 10 rezolü iyanın 23 kuralına görä Danı ma komiteti inceleyecek devlet raportlarını hem verecek kendi soinuçlarını Ministrular kabinetinä. II. GENEL NI ANNAMALAR 6. DK bakı ına görä, yazık, ki devlet raportu kabledildi 17 ay geç kalmaklan, hem DK nı annêêr, ani raportta var genel informa iya zakonnar hem institu ional bazası için MA ki ilerin koruması uurunda, angıları vardılar Moldovada Doklad hazırlanması vakıdında. DK nı annêêr taa, ani DR verer sade kısa informa iya ÇK-nın birkaç statyası uurunda, ayırıca dokunan belli praktikaya, ama hiç vermeer ayırıntılı informa iya belli MA için. 7. DK hep okadar kabledärdi durumun çok taa dolu resimini, bunun sayısında en küçük MA için hükümetin yazılı ekildä anketaya cuvaplarından, ayırıca yukarda anılan Moldovaya vizittän (bak bu Raportun 3 p.). DK sayêr, ani Moldova hükümetinin tarafından organizat edilän vizit verdi ii bir kolaylık yapmaa doorudan dialog devlet kuvetlerinnän hem ba ka organiza iyalarlan. Ek informa iya, angısını verdi hükümet hem ba ka kaynaklar, ayırıca MA temsilcileri, en kıymetliydi, ayırıca belli normaların gerçekle tirmesinä hem diil çoktänkı bu sferada olaylara baalı olarak. 1 DK karar aldı 12-ci toplantısında y. kendi sonuçlarının strukturasında yapmaa kimi dii ikliklär. O karar aldı vazgeçmää verilsin Ministrular komitetinin teklifleri sonuçlar hem rekomenda iyalar için (ilerdeki sonuçların 5 bölümü) da koydu eni bölüm 4, ba lık altında DK-nin temel sonuçları hem yprumnarı. DK taa karar aldı teklif etmää kendi Çıkı larını 5 bölümdä 4 bölümün erinä. Bu dii ikliklär kuvetä girdilär y. beeri, hem onnar kullanılêrlar hepsi sorakı sonuçlarda, kabledilän monitoringın ilk ıklasında. Bu dii iklär yapıldılar ilk kararlar üzerinä, angıları inceleerlär türlü padi aalıkların spe ifikasını ÇK-nı tamannamak uurunda, kabledilän Ministrular komitetin tarafından oktäbridä 2001 yılda. 4

5 8. DK kıymet verer i birllii ruhuna, angısınnan moldovan kuvetleri pay aldılar bu raportun hazırlamasında. Ama DK sayêr, ani yazık, ki moldovan kuvetleri yapmadılar geni konsulta iya MA temsilcilerinnän DR-unu hazırlayarak, hem umut eder, ki taa geni konsulta iyalar olaceklar ileri dooru. 9. DK kıymet verer hükümetin çalı masına tanı tırmaa ÇK-nı halka hem lääzımnı organnara. O kanaat olup nı annêêr, ani ÇK biliner Moldovada lääzımnı organnarında hem ani, elindeki informa iyaya uygun, o koydu kendi katkısını, hiç olmazsa belli derecedä, Taraklı problemasının barı lı çözmesinä 1999 yılda. Ama hep okadar DK isteklendirer hükümeti ötää dooru da çalı sın tanıtmaa ÇK-nı, onun açıklama yazılarını hem halklararası uurunda monitoring kurallarını, onnarın sayısında DR-unu hem ba ka lääzımnı dokumentleri tiparlamak hem yaymak yardımınnan. 10. lk sonuç olarak, lääzım sölemää, ani ÇK-nın tamannaması için yapılan çalı maları inceleyeräk, DK esaba alırdı sade o topraa, angısını kontrol eder hükümet. DK nı annêêr, ki Moldova yapmadı bu soruda bildiri, nicä yaptı, katılarak nsan hakları için Evropa konven iyasına. Ratifika iya aktında y. vardı deklara iya: MR bildirer, ani o verämeyecek garantiya Konven iyanın tezisleri tamannanmasına, ne dokunêr kusurlara hem aktlara, ani kablediler kendiliindän bildirilän Pridnestrovya respublikasının organnarı tarafından, o topraklarda indilik onnarın kontrolunda olan, taa bölgedä anna mazlık heptän çözülmeyincä. Hem o kullanmadı ÇK-nın 30 statyasını, aniki belli etmää toprakları, kimin halklararası ili kileri için o sorumnudur hem angılarına lääzım kullanılsın ÇK. Ama moldovan kuvetleri saaladılar bu konuda açıklama DR-unda, ayırıca 19-cu st. DK esaba aldı bu açıklamaları hem onu, ani DR-da var pek sınırlı informa iya hükümetin elindä olmayan bölgelerdä ya ayan MA ki ilerinin durumu için. Bölecä, bu bölgelerdä durum esaba alınmêêr bu raportta. 11. Hükümetin kontrol altında olmayan topraklar konusunda DK bildirdi, ani umut eder, ki saalam hem sade politika çözümü problemalara bulunacek. DK umutlanêr, ani o çözüm koruyacek herbir tarafın intereslerini, memleketin teritorial bütünneenä hem halklararası hak prin iplerinä uygun, ÇK-nın 21 st. görä. DK nı annêêr, ani açan politika anna ması kapadacek problemayı; o lääzım esaba alsın ÇK-nın yazılarını, aniki saymaa MA ki ilerin haklarını. 12. DK isteer taa nı annamaa, ani üüreneräk, nasıl Moldova tarafından tamannanêr ÇK, o esaba aldı serioz ekonomika zorluklarını, angılarını indilik çeker memleket. Annayarak so ial-ekonomika artlarının önemliini, politika ilerletmesinin hem çalı maların, angıları isteer belli finans resursları, DK selämneer moldovan kuvetlerinin sava masını korumaa MA-nı hem gerçekle tirmää ÇK-nı. 13. DK nı annêêr, ani bu raporun kabledilmesindä moldovan politika ya aması dokunêr kimi olaylara, onnarın sayısında baalı olan MA ki ilerinin korumasınnan. DK-nä görä, yazık, ki lääzımnı adımnar, yapılan moldovan kuvetlerinnän Moldovada rus dili statusu uurunda, getirdilär dartı malara. DK umut eder, ani bu dartı malar ortadan çıkaralaceklar enikunu, saburlu, hem ani moldovan çokluun zakonnu interesleri hem hepsi MA saygı göreceklär, ÇKnın ruhuna görä. DK umut eder, ani bu olaylar ÇK-nın tamannanmasına engel etmeyeceklär (bak a aada yorumnarın punktlara 82 hem 83). 14. Bu raportun iledeki payında kimi statyalarında sölener, ani elindeki informa iya temelindä DK sayêr, ani bu sorudakı statyanın tamannanmasına serioz maana bulunmadı. DK isteer açıklamaa, ki bu sölemäk diil lääzım anna ılsın nicä bir signal, ani yapıldı adekvat çalı malar da bu uurda sava malar olur azalsın eki durgudulsun bilä. Gerçektän DK sayêr, ani ÇK-nın istekleri, harakterinä lääzım kuvetlerin uzun zamannı hem dire kän sava ması saymaa ÇK-nın prin iplerini hem tamannamaa onun neetlerini, bundan zeedä, i lerin kimi durumu ÇK-nın diil çoktan kabledilmesi uzerinä var nasıl bu etapta sayılsın eterli. Ama bölä olmayacek ertesi 5

6 monitoringta. Bitki-bitkiyä var nasıl olsun ölä, ani bu etapta kimi problemalar pek önemli görünmeyän, bit vakıttan sora olur, ani onnara lääzımnı kadar önem görmemi. St. 1 III. SPE AL YORUMNAR STATYALARA DK nı annêêr, ani ratifikat etti çok halklararası aktları. indilik elindä bulunan bilgilerä dayanarak, DK sayêr, ani bu statyanın tamannanması hiç vermeer sebep önemli maanalar için. St indilik elindä bulunan bilgilerä dayanarak, DK sayêr, ani bu statyanın tamannanması hiç vermeer sebep önemli maanalar için. St DK urgulêêr, ani ÇK-nda belli defini iya olmadıı için, taraflar lääzım kendileri aara tırsınnar, netürlü uygulanacek ÇK onnarn memleketindä. Onu tan moldovan hükümetinin pozi iyası olacek bu aarı tırmanın sonucu. 18. Bir taraftan DK nı annarkan, ani taraflar bir dereceyä kadar esaba alêrlar memletlerinin spe ifikalı durumnarını, öbür taraftan, o nı annêêr, ani hepsi lääzım tamannansın halklararası zakonnarın genel normalarına hem St. 3 açıklanan temel prin iplerä uygun. O ayırıca urgulêêr, ani ÇK-nın tamannanması yok nasıl olsun istediinä görä eki dooruluksuz. 19. Bu uzerä DK sayêr, ani belli derecedä bu onun borcudur aara tırmaa ÇK-nın tamannanmasını, aniki inandırılmaa, ki yapılmadı istediinä görä eki dooruluksuz, bundan zeedä, o sayêr, ani lääzım inannı kalmaa, ki St. 3 açıklanan temel prin iplerinin tamannanması doorudur. 20. DK nı annêêr, ani MA-ına baalı olan herbir insanın hakı kendisi ayırsın, sayılmaa mı ölä osa sayılmamaa mı, garantiyalanêr moldovan hükümetinnän, ayırıca milli azınnıklarına baalı olan ki ilerin hakları hem onnarın organiza iyaları için Zakonnan (nr y., ani küvedä girdi y., burada hem ileri dooru adlanan Milli azınnıklar için akt). 21. DK selämneer moldovan hükümetinin tarafından bu zakonun kabledilmesini hem önem verer onun içindä bulunan MA terminin defini iyasına: Milli azınnıklarına baalı olan ki ilär hepsi onnar, kim ya êêr MR-nda hem kimin var moldovan vatanda lıı, kim ayırılêr millet, kultura, dil hem din aspektlerinnän moldovan halkın çokluundan hem kim sayêr kendisini ba ka millettän çekilän. DK nı annêêr, ani zakon sıralamêêr ofi ialca tanınmı milli azınnıklarını, ne anna ılêr, ani bu defini iyaya uygun olan hepsi ki ilär sayılêrlar milli azınnıkları. Zakonda anılêr örnek olarak sade en büük MA dilleri, ama onarın listası bütün diil. 22. DK açıklêêr, ani statistika bilgilerinä görä, angıları dayanêrlar 1989-dakı halk sayımına, Moldova halkının 30,5% - MA-dır, onnardan en büük MA: ukrainnär 13,8 %, ruslar 13 %, gagauzlar 3,5 %, bulgarlar - 2%, çıfıtlar - 1%, beloruslar 0,5 %, romnar 0,3 %,, nem elär 0,2 %, poläklar 0,1 %. 23. DK kıymet verer, ani kablederäk bu zakonu moldovan kuvetleri neetlenirdilär bitirmää MA-nı korumak için zakonnar bazasının kurmasını, angısı indi dayanêr, nicä gösterili bu zakonun St. 3, MR Konstitu iyasına, i leyän zakonnara, öbür kuvettä olan zakon aktlarına hem halklararası anna malara hem sözle melerä, angılarına katıldı MR». 6

7 24. DK nı annêêr, ani bu zakon organik zakondur, angısı onun efektiv tamannanması için isteer ötää dooru kabledilsin ba ka zakonnar hem onanrın var olan zakonnarlan uygun olmasını. DK sayêr, ani kuvetlär lääzım sava sınnar yapmaa hepsini, aniki zakonnar dii imneri, istenän yukarda anılan zakonnan (angıları lääzımdı tamannansın 3 ay içindä, y. kadar), kabledilsinnär oyalanmaksız. DK sayêr, ani kuvetlär taa lääzım saalasınnar zakonnar yazıların baza payını, danı arak hem i birlii yaparak ilgili taraflarlan. 25. DK nı annêêr, ani zakonun birkaç yazısı doorulu MA dillerinin kullanmasına, korumasına hem geli mesina. DK nı annêêr, ani bu yazılar vererlär rus dilinä privilegiyalı status, öbür azınnıkların dillerinä bakarak, hem saalêêrlar devletin katılmasını onun üüretimindä hem kullanmasında. DK isteklendirer moldovan kuvetlerini garantiyalamaa lääzımnı önem hepsi Moldovada ya ayan MA-na baalı olan ki ilerin zorluklarına politika aracılıınnan hem çalı malarlan, angıları dayanêrlar ÇK-na uygun zakon normalarına. 26. MA-na baalı olan ki ilerin hakı için serbest ayırmaa, isteerlär mi onnar ölä sayılmaa, DK sayêr, ani sayım islää bir kolaylık insan belli etsin kendi identikliini. DK nı annêêr, ani bitki halk sayımı geçti Moldovada 1989 yılda. Eni sayım ilkin plannandıydı 1999 yıla, sora da 2001 yılın aprilinä, ama iki kerä resurs eti medii için brakıldı taa geç zamana. Bu durumda DK sayêr, ani moldovan kuvetleri lääzım organizat etsinnär eni sayım nekadar taa hıylı, aniki belli etmää Moldova halkının büünkü resimini hem stimulat etmää MA-na baalı olan ki ileri kullansınnar kolaylıı göstermää kendi milletliini ( bak a aadakı St. 4 uygun yorumnarı da.) 27. DK nı annêêr, ani moldovan kuvetleri vermedilär informa iya ba ka lingvistik eki millet grupaları için, angılarını indiki zamanda, hükümetä görä, bulunmêêrlär ÇK-nın koruması altında. DK sayêr, ani olur uygun erlerdä ÇK-nın belli statyalarını kullanmaa ba ka grupalara baalı olan ki ilerä, hem dü üner, ani moldovan kuvetleri lääzım aara tırsınnar bu problemayı, danı arak ilgili taraflara. St ÇK-nın 4-cü Statyasının 1 paragrafının tamannanması için, lääzım nı annammaa, ani MR Konstitu iyasının Statyası 16 düzenneer vatanda ların e itlik prin ipini zakonun hem kuvetlerin önündä, ayırmayarak rasa, milletlik, millet kökleri, dil, din, cins, dü üncä, politika mayılıı, varlık durumu eki so ial kökleri belirtisinä görä. leri dooru DK nı annêêr, ani MA Aktın Statyası 4.1 MA-na baalı olan ki ilerä verer garantiya birtakım hak zakonun önündä hem zakon tarafından korumak. Hep o zakonun St. 4.2 yasak eder MA-na baalı olmak temelindä türlü diskrimina iyayı. 29. Ba ka zakonnarda, angıları kullanılêrlar MA-n hepsi temsilcilerinä, nicä dä hepsi moldovan vatanda larına, var benzär yazılar e itlik prin ipleri hem diskrimina iyasızlık için: Seçim Kodeksi, Komunal zmetleri için Zakon, Ceza i lerini götürmäk için Zakon, ivil Kodeksi, Kodeksi, Davaacılık için Zakon, Topluluk Birlikleri için Zakon. Lingvistika bazasında diskrimina iya için hem dillär i lemesinä engel etmäk için Moldova topraklarında ceza daava izlemesi hem sank iya. 30. DK selämneer onu, ani zakonnarda sava ıldı kurmaa temel e itlik için hem köktän yok etmää diskrimina iyayi. O nı annêêr, ani kuruldu yuridik temeli haklarını çiinemektän hem diskrimina iyadan zarar görennär için, ama sayêr, ani yazık, ki praktikada kar ılanêr zorluklar. Deyelim, hükümetin bildirimnerinä görä, para olmadıı için daava dokumentleri çevirilmeerlär MA dillerinä (bak a aada stayaya 10 yorumnarı). 31. DK urgulêr, ki önemlidir yok etmää diskrimina iyayı hükümet organnarı tarafından hem hükümetä baalı olmayan organiza iyalar tarafından, angıları çalı êrlar insan haklarını 7

8 korumak sferasında Moldova teritoriyasında. DK stimulat eder üç parlament advokatını gelecektä vermää ayırı önem MA-nın korunmasına dokuman problemalara. 32. Dokunarak diskrimina iyaya kar ı zakonnarın kullanmak praktikasına, DK nı annêêr, ani incelemäk için ona verildi diskrimina iya olayların sınırlı sayısı açık ofi ial kaynaklarından. DK annamêêr, neçin ofi ial ki ilär verämeerlär informa iya bölä olayların sayısı hem harakteri için. Bu üzerä DK yok kolay kıymet versin diskrimina iyaya kar ı mehanizmaların efektivliini hem aara tırsın, ne uurda tamannanêrlar ÇK-nın 4-cü Statyasında bulunan prin iplär. Bu sebepä görä, DK sayêr, ani bu sferadakı olayları lääzım izlemää taa yakından ilgi göstereräk. 33. Taa dooru sölemää, DK kabledirdi aala mak çingenä azınnıı lemsilcilerindän angıları duymardılar kendisini e it kendi MA so ial statusuna görä hem hükümet tarafında destää görä. Makar ki çingenelerdä var birkaç tip organiza iya (karı, gençlik organiza iyası h.b.), onnar kabletmedilär lääzımnı destek, nicä: er kabletmäk, nerdä onnar vardı nasıl gerçekle tirsinnär çalı malarını ba ka MA organiza iyaları gibi. DK kablettii informa iyaya görä, kimi romnarda var serioz problema so ializa iya konusunda. Olmalı, bu romnarı hiç esapalmêêr moldova ob çestvosu: hem kuvetlär, hem dä halk, angıları, bilmeerlär, ne pek zor durumda indiki zamanda kaldılar bu insannar. 34. DK ku kuylan nı annêêr, ani kimi romnar kar ıla êrlar serioz so ial-ekonomika zorluklarınnan titul na iyanın hem ba ka MA-ınnan, uydurarak, onnarda yok o kolaylıklar, angıları var kalan halkta. Kimi sıra onnarda yok minimal para, angısı lääzım kar ılamaa onnarın temel istemeklerini (imäk, içilecek su, medi ina izmeti, transport, komunika iyalar). DK buldu, ani romnara yapılêr diskrimina iya bölä sferalrda, nica: i bulmak (görüner, ki romnarda i sizlik uuru pek üüsektir), oturum için er, privatiza iya zamanındı varlıktan faydalanabilmäk, üüretim, medi ina izmetleri, topluluun ya amasına katılmak (bundan kaari, bak yorumnarı St. 5, 12, 15). 35. Bileräk romnarın kar ılandıı zorlukları için, DK sayêr, ani bu situa iya, angısını tanıyêr hükümet, isteer plannamak hem spe ial çalı malar para verilmesinnän barabar. DK destekleer hükümetin tarafından kabledilän Kararı (nr. 131), angısı saalêêr uzun zamannı çalı maları romnarı desteklemäk için. Onnar kaplêêrlar bölä sferaları, nicä so ial koruması, üüretim hem romnarın dilleri hem kulturası geli mesini. DK stimulat eder hükümeti regularca danı maa bu azınnıın temsilcilerinä, aniki onnarın ya amak artları hem ayırı interesleri iicä alınsın esaba hem, ani bu çalı malar yapılsın direktiv prin iplerin temelindä, angıları yazılı Rekomenda iyalarda (2001) 17 romnarın / çingenelerin ekonomika durumu hem i bulması konusunda, serbestçä gezän Evropada. DK urgulêêr, ani spe ial çalı malar uygulamasında ayırı önem lääzım verilsin çingenä karılarına. 36. DK isteer önem vermää ba ka bir problemaya, angısı lääzım etkilesin MA-nı korumak için na ional politikasını: ofi ial hükümet statistikası hem MA tarafından yapıldıı sayılar arasında denksizlää, ayırıca romnar tarafından verilän azınnıkların ki i sayısına hem onnarın durumuna. DK sayêr, ani gerçek statistika bilgisi iisiklii var nasıl zorla tırsın devletin kolaylıını gerçekle tirmää hem izlemäää çalı maları, ani garantiyalamaa MA-na baalı olan ki ilerä dolu hem real e itlik, hem zorla tırêr halklararası statistik organiza iyaların kolaylıını görmää, tamannêêr mı Moldova baalantılarını, ÇK-na görä. Onu tan DK teklif eder, ani Ministrular komitetin rekomenda iyaalarında 97 (18) gösterilän statistika neetleri için toplanan hem i lenän ki i bilgilerini korumak prin iplerini tamannayarak, hükümet sava sın belli etsin ertesi oy vermektä gerçek statistika bilgilerini, en uygun yolları hem araçları kabletmäk için. Bu bilgilerä lääzım girsin ki ilerin: ya ı, cinsi hem bulunduu er (bak yukarda lääzımnı yorumnarı St. 3). 37. DK sayêr, ani hükümet lääzım danı sın MA-na onnarın organiza iyaları aracılıınnan oy vermäk için praktik hazırlanmak konusunda hem oy vermäk anketaların içindekileri için. Hem 8

9 DK destekleer fikiri kabletmää hem üüretmää MA-ndan gözledici, angıları olur oynasınnar faydalı rol azınnıklara bilgi vermektä oylamanın önemlii için. St DK onaylêêr o faktı, ani bakmayarak finans resursların olmadıına, moldovan hükümeti bitki yıllarda sava tı yapsın yapabileceeni, aniki yardım etmää MA-na korusunnar hem geli tirsinnär kulturasını. DK taa nı annêêr, ani Moldovada ya ayan çok na iya sayılêr hem kullanıler nicä milli varlıı, hem insannar geneldä kabul ederlär, ani bu varlıı lääzım korumaa hem geli tirmää. DK bekleer, ani moldovan kuvetleri, MA için zakonu tamannayarak, vereceklär ayırı önem türlü MA-na baalı olan ki ilerin zorluklarına, sayarak çingeneleri, hem götüreceklär o politikayı, angısı en ii yardım edecek real gerçekle tirmää zakonu, saalayarak MA-nın hakını korumaa hem geli tirmää kendi kulturasını hem identikliini. 39. DK taa stimulat eder vermää bu politikaya lääzımnı destek hem saalamaa, ani MA-nın temsilcilerinnän, sayarak zor durumda bulunannarı, hem sayı bakımından en küçükleri, yapılsın danı malar yardım vermäk için. 40. Hepsi azınnıklarlan danı malar hem aktiv katmak bölä politikanın kararlanmasına hem praktikada tamannanmasına yardım edecek onnara, ayırıca en sayılılara, çetinnetmää kendi identikliini hem hep bu vakıt saalamaa onnarın katılmasını moldovan topluluuna. Bu yardım edecek girmemää riskä, angısı için bildirerlär kimi kaynaklar, - ani bu azınnıklar birle erlär bir halk topluluuna genel faktorlan rus dilinnän, da bu brakêr onnara az kolaylık geli tirmää kendi milli identikliini. 41. DK kanaat olup nı annêêr, MA için Milletlär evin kapuları açık, devlet tarafından düzennenän kultura merkezinin, nerdä var nasıl geçirilsin kultura olayları, diskusiyalar, bulu maklar. DK taa nı annêêr MA kultura olaylarına erli kuvetlerin katılmasını hem onnarın tarafından yardımı. Deyelim, Ki inöv pek aktiv organizat eder kultura olaylarını türlü milli grupaların katılmasınnan. Her yıl kasaba kuvetleri destekleerlär türlü birliklerin kultura proektlarını hem yardım ederlär organizat etmää onnarın tradi ional din yortularınnan baalı olan olayları. 42. Çingenelär durumu konusunda DK sayêr, ani onnarın çalı maları korumaa hem geli tirmää kendi adetlerini, kulturasını hem identikliini kabletmeerlär lääzımnı yardım. Selämneyeräk hükümetin diil çoktankı ini iativalarını, DK hep taa ku kulanêr bu topluluun büünkü durumunnan hem genä inandırıcı teklif eder moldovan kuvetleri oyalanmadan yapsın praktik adımnarı, aniki saalamaa, ba ka halka gibi, hepsi lääzım olan artları onnarın moldovan topluluuna integra iyası için. Hep bu vakıt DK sayêr, ani kuvetlär lääzım kasavetlensinnär vermää romnara kolaylık korumaa kendi tradi ional ya amak sistemasını, kulturasını hem identikliini. St DK kanaat olup nı annêêr, ani kulturalar arasındakı dialog Moldovada ilerleer, hem stimulat eder kuvetleri vazgeçmesinnär sava malardan korumaa saburluun, anna malıın, saygılıın hem i birliin genel ruhunu hepsi burada ya ayan insannar arasında. 44. DK nı annêêr, ani elindä bulunan informa iyaya görä, geneldä moldovan topluluun atmosferasında duyulêr kar ılıklı saygıylan hem annayı lan, makar taa kalêrlar milli sabursuzluun kimi belirtileri. DK nı annêêr, ani ceza kodeksinä görä, milli eki rasa kinini debe tirmäk için belli edili sank iyalar. 45. DK ku kulanêr, ani halkın 2 grupa arasında ayırılık var: bir taraftan devlet dilindä konu an çokluk hem öbür taraftan rusça konu an halk, angısına girer diil sade rus dilini 9

10 kullanannar, ama ba ka slavän azınnıkları da, kimin dili diil ölä korulu, nicä rus dili. Konstitu iyanın 13-cü statyası devlet dilinä deer moldovanca, onun alfavitinä dä latin. Dillerin i lemesi Zakonun önsözündä (sentäbri 1989) anêr moldovan-romın identikliini, esaba alarak yukarda anılan Konstitu iyanın yazısını, DK kullanêr termini moldovan dili» bütün bu raportta, esaba almayarak, ayırılêr mı bu dil romıncadan. DK sayêr, ani kuvetlär lääzım aara tırıp inannı olsunnar, ki dil politikasıdaki olaylar, verip rus dilinä taa üüsek status, geni letmeyeceklär yukarda anılan yarıklıı, neçinki o, pek var nasıl kuvetlesin dil sabursuzluunu, hem çokluun tarafından, hem dä MA tarafından, DK sayêr, ani moldovan kuvetleri bu soruya lääzım versinnär ayırı önem, uygulayarak diil çoktan kabledilän MA için Zakonu. Lääzım kasavetlenmää, ani bu uurda herbir çalı ma, hem zakonnar bakımından, hem ba ka, yardım etsinnär korumaa topluluk birliini, hem kulturalar arasındakı dialogu. DK sayêr, ani ofi ial usulu isteer enikunuluk, neçinki hepsi bu soru lar peydalanacek, identiklik aaraması hem çokluk için, hem dä azınnıklar toplulukları için taa bitmediynän, hem açan taa onnar sıkı baalı dil komponentinä. 46. DK ileri dooru nı annêêr yarıklıı mass-media arasında moldovan dilindä hem rus dilindä. Belli, ki bu faktor kulturalar arasındakı dialogu zorla tıracektır deyni, DK stimulat eder kuvetleri kurmaa lääzımnı artları mass-mediaların baamsızlıı için, ne dildä olursa. Ölä durum kurmak için, ani yardım etsin milletlärarası anna malaa. Bu konteksttä DK isteer bildirmää kimi mass-media temsilcilerinin tarafından açıklanan bakım noktasını, angılarına görä presa bulunêr memleketin en büük politika kuvetlerinin sert baskısı altında. 47. DK taa nı annêêr, ani kimi basın-yayın organnarı ( BYO) ilerleerär vermää haberleri ölä, ani bu kızdırêr toplulukta milletlärarasında sabursuzluu yada belli azınnıklar grupalarına kurêrlar negativ stereotip. DK sayêr, ani BYO hem saburluk prin ipini geli tirmäk uurunda Ministrular komitetinin rekomenda iyasında N (97)21 gösterilän prin iplär lääzım gerçekle tirilsinnär Moldovada. Bu konteksttä o nı annêêr, ani Presa için Zakonun St. 4.1 a yıldan yasaklêêr na ional, rasa hem din du mannıını hem diskrimina iya debe tirmesini. DK bu üzerä sayêr,ani moldovan BYO lääzım daymaca izlesinnär bu problemayı kendi gözletici organnarının yardımınnan. 48. DK taa nı annêêr, ani Moldovada bulunêr a aa-yukarı 4-5 bin ki i africalı-aziyalı köklerindän çekilän, yakla ık halkın 0,1 %, sayarak siriyalıları, livannıları, türkleri, sudannıları hem kitaylıları. Onnarın kimisi ya amı lar burada 10 yıldan zeedä, ama ölä dä kabledmemi lär moldovan vatanda lıı belli zakonnar iisikliin hem bürokratlıın beterinä. DK annêêr, ani moldovan kuvetleri uura êrlar bu problemaylan, hem stimulat eder bulmaa lääzımnı çözüm. St DK nı annêêr, ani politika partiyaları hem topluluk organiza iyaları için Zakonun ( ) 5.3 statyası gösterer, ki politika patiyaların registra iyası lääzım, ba ka yazılarlan barabar, uygulansın a aadakı artlara: memleket rayonnarın yarısında ya ayan 5 ki i hem herbir rayonda ya ayan 150 ki i. DK sayêr, ani pek benzeer, ki bu yazı sınırlayacek MA ki ilerinin kolaylıklarını, angıları uymêêrlar bu arta politika partiyası kurmak için. DK nı annêêr, ani praktikada MA ki ileri bulunêrlar Moldova parlamentindä, neçinki kimi politika partiyaları koydular onnarı kendi kandidatların listasına. Ama hep okadar DK sayêr, ani bu i nı annamêêr, ki bu insannar kullanêrlar hepsi kolaylıklarını memleketin ya amasına efektiv katılmak için hem karar almak pro esindä. DK sayêr, ani moldovan kuvetleri lääzım aara tırsınnar bu situa iyayı, danı ma yaparak ilgili taraflara (bak 15-ci st. uygun yorumnarı). St DK-n Moldovaya gelmesindä tatarlar birliin temsilcileri aala ardılar, ani bakmayarak onnarın tekrar-tekrar yalvarmalarına bitki yıllarda bildirilän hükümetä, onnarın topluluu taa 10

11 kabletmedi ne lääzımnı destek, ne er musulman mezarlıı kurmak için. DK sayêr, ani moldovan kuvetleri lääzım uura sınnar bu problemaylan hem bulsunnar uygun çözüm ilgili taraflarlan danı malar için. St DK kanaat oolup nı annêêr, ani Moldovanın audio-vizual organnarı Koordina iya soveti verdi li enziya yayın için MA-n temsilcilerinä. A aadakı topluluklarında bulunan ki ilerin ricälerinä görä: 33 radioyayım li enziyası verildi ruslara, 14 gagauzlara, 5 bulgarlara hem 1 ukrainnerä. Ama DK ku kulu onunnan, ani ukrain azınnıı kullanmêêr bu kolaylıı, hem stimulat eder kuvetleri desteklemää bu azınnıın ki ilerini, ani enidän kurmaa balans. 52. DK taa selämneer o halı, ani moldovan radiosu hem TV yayınnêêr kolverimneri MA ki ilär için hem onnarın katılmasınnan geneldä onnarın dillerindä uygun efir zamanda. DK nı annêêr, ani teleradio Moldova-radioyayın devlet korpora iyasının ustavı isteer ondan garantiyalamaa vatanda lara onnarın informa iya hakını, milli kulturanın real kıymetlerinä, MA kulturalarına destek (st. 22). 53. DK nı annêêr, ani audiovizual yayın için zakonun (1995) st. 13 p. 3 görä, audiovizual institutları, cümlä eki özel, yayınnêêrlar en az 65 % programalarını devlet dilindä. Bu yazı diil geçerili sputnik kolaylıınnan yayın yapan televiziya programaları için hem kabelli TV için, hem dä yabancı stan iyaları için, angıları yayınnêêrlar MA-nın toplu ya aması bölgelerindä. DK nı annêêr, ani bu statyanın uygulanması getirdi ona, ani Koordina iya sovetin tarafından bir vakıda anulat edildi kimi rus dilindä yayınnayan radiostan iyaların hem televiziya kanallarının li enziyaları. Bu durum getirdi anna mazlaa hem kritikaya hem na ional, hem dä halklararası uurunda, da bitkidä Moldova parlamenti 2000 y. Sentäbridä kabletti açıklayan düzeltmä. 54. Kendi düzeltmesindä parlament açıklêêr, ani bu art dokunêr sade Moldovada yapılan programalara hem dokunmêêr yayın zamanına, açan Moldova topraklarında i leyän audiovizual organiza iyaları yayınnêêrlar yabancı kanalların programalarını. DK sayêr, ani kuvetlär lääzım izlesinnär, ani bu artların tamannanması zarar etmesin MA halklarına hem etki yapmasın azınnıklar dillerindä informa iya kabletmesinä. 55. DK kıymet verer moldovan kuvetleri tarafından yapılan zakon kabletmäk uurunda hem ölä politika gerçekle tirmesindä, angısı garantiyalêêr MA-na istediini sölemäk serbestliini hem YBO-nı kullanabilmäk. Bu konuda DK selämneer Moldova topluluu TV-nın diil çoktankı ini iativasını yayın yapmak için indi i leyän programalara eklemää bir spe ial programa milletlärarası ili kilär kulturası kurmaa deyni saburluk, annayı lık, ba kalıkları kabul etmäk hem onnara saygı göstermäk temelindä. 56. Hep okadar DK sayêr, ani lääzım ekstra çalı malar, ani türlü MA arasında kurulsun bir balans, ani dokunêr onnarın BYO-nı kullanabilmesinä. DK nı annêêr, ani topluluk kanalları hazırlêêrlar hem 30-dan 35 % kadar kendi temel programalarını (ba haberlär, kultura hem so ial programaları) rus dilindä devlet dilinnän paralel. O taa nı annêêr, ani programa ( ) var nasıl tutulsun ba kasabada (12 saat gündä), nicä dä 3 kabel televiziya programası Rusiyadan. Buna bakarak ukrain azınnıı bu alanda kableder taa az kolaylık. Durum kayet zor küü bölgelerindä, nerdä kimi azınnıklar ya êêrlar izolä iyada, kendi BYO-nı kurmaa da kolaylıkları yok. DK sayêr, ani bu disbalans sevindirmäz. DK nı annêêr, ani ukrain azınnıı, sayı bakından en büük olarak, kalêr kusurlu durumda hem onun var zoru kabletmää moldovan kuvetlerindän taa çok destek. 57. DK sayêr, ani moldovan kuvetleri lääzım aara tırsınnar bu durumu bölä organiza iyalar yardımınnan, nicä Milletlärarası li kilär Departamentinin monitoring hem informa iya bölümü hem aaramaa, nasıl koymaa erinä lääzımnı balansı, danı arak ilgili taraflara. Deyelim, 11

12 hükümet lääzım ayırı önem versin erli uurda BYO kurmasına, ayırıca o bölgelerdä, nerdä bulunêr MA-ın çok ki ileri. Erli gazetalar radiostan iyalar, danı an bu topluluklara onnarın dilindä, nerdä buna var sorum, sayıdan küçük MA-na korumaa kendi dilini hem identikliini deyni gözäl bir yardım kolaylııdır, bu sırada çingenelär dä, angıları bulunêrlar en zor durumda. St DK nı annêêr, ani MA için zakonun 7-ci st. görä, MA ki ilerinin var hakı serbestçä kullanmaa kendi dilini, yazılı hem aazdan, serbest kullanabilmää informa iyayı kendi dilindä, yaymaa kendi dilini hem yapmaa o dildä informa iya dii imi. Moldovanın Konstitu iyası ( yıldan) devlet dili olarak kaavileer moldovan dilini latin grafikası temelindä (st. 131). O garantiyalêêr rus dilinin hem ba ka dillerin, angılarında lafediler memlekettä, devlet uurunda tanınmasını hem korunmasını (st. 13.2). 59. DK nı annêêr, indiki vakıtta Moldovada dillerin kullanılması regulat ediler 1989 yılda sentäbridä kabledilän Dillär çalı ması için zakonnan. Bu lonuda DK nı annêêr, ani konstitu iyanın (1994 y., avgust) son hem geçici yazılarının 7-ci ba lıına görä, yukarda anılan zakon kalêr kuvettä o derecedä, nedä o kar ı gitmeer bu konstitu iyaya, hem ani ona var nasıl bi ey eklenilsin 7 yıldan sora, çekederäk o vakıttan, açan bu konstitu iya girdi kuvedä. DK sayêr, ani moldovan kuvetleri, hazırlayarak dillär için eni zakonnarı, lääzım saalasınnar Konstitu iyanın hem ÇK uygun yazılarının bütün tamannanmasını, ili ik MA ki ilerinin haklarına. O sayêr, ani moldovan kuvetleri lääzım bulsunnar yol moldovan-rus bilingvizması için moldovan dilini, devlet dilini gibi, önfikirsiz hepsi MA ki ilerinin üürenmesinnän barabar, ÇK-nın 14-cü st. 3-cü p. görä. 60. DK nı annêêr, ani moldovan zakonnarı, ayırıca Dillär i lemesi Zakonu (1989) ayırêr memlekettä kullanılan dilleri onnarın baza funk iyasına hem kullandıı geografik bölgesinä görä. Demäk, moldovan dili devlet dili belli ediler taa nicä milletlärarası ili kilär dili. Rus dili dä (ani SSRB zamanında milletlärarası ili kilär diliydi) belli ediler nicä milletlärarası ili kilär dili. Zakon 1989 y. söleer gerçek na ional-rus hem rus-na ional bilingvizması için (st. 3). Gagauzların kompakt ya adıı erlerindä ya amanın türlü sferalarında ofi ial dil devlet dili, gagauz dili eki rus dili (st. 2). Zakon taa isteer devlettän saalansın o dillerin kullanması, angılarında lafeder Moldovada ya ayan türlü etnik grupaları (st. 4). 61. Danı arak administrativ kuvetlerinä, vatanda ların var serbest hakı ayırmaa devlet dilini yada rus dilini, yada gagauz dilini, bu grupa çoklukta olan erlerdä. Bu ayırım verili ba ka MA dillerinä dä o erlerdä, nerdä azınnık bir teritoriyada bulunêr çoklukta (bak 1989 zakonun 6-cı st.). 62. DK kıymet verer bu yana manın elastikliinä. Ama hep okadar sayêr, ani çokluun bu sınırı üüsektir, dayanarak ÇK-nın 10 statyasına. O taa sayêr, ani lääzım taa büük açıklık yılın dillär için zakonu deyärkän çokluk, açıklamêêr, bu çokluk ba kalarına mı bakarak osa absolüt mu, MA için zakon sa (2001) anêr halkın büük payını. DK annadı, ani büük payı sayılêr en az halkın yarısı. DK sayêr, ani anılan sınırı lääzım indirmää MA için zakonu tamannayarak hem dillerin i lemesi için eni zakonnarı hazırlayarak (bak yukarda 59 paragrafı), aniki taman uygun olmaa ÇK-nın 10-cu statyasında 2-ci paragrafta açıklanan prin iplerä. 63. DK nı annêêr zorlukları, ani kaynaklanêrlar çinovniklär aparatından moldovan-rus bilingvizması istenmäk olumsuzluundan. indilik DK elindeki informa iyaya görä, moldovan kuvetleri bu problemaya bulamadılar açık hem daymalı çözüm. Tanıyıp, ani bu sferada ilktän teklif edilän destek e it hem/eki uygun, moldovan kuvetleri 2001 yılda fevralda kablettilär milli programa ( ), aniki iile tirmää devlet dili üürenmesini. DK nı annêêr, programaya koyulan çalı malar kabledeceklär spe ial finanslama milli bücettän. DK bekleer, 12

13 ani bu programa yardım edecek köklän çıkarmaa problemaları, angıları durêrlar administrativ personalın hem toplumun aktiv payının önündä, urulan bu problemaya devlet dilini lääzımnı kadar bilmedii için. Bu evolü iya yardım edecek kurmaa gerçek hem efektiv e itlik i sferasında hem milletlärarası dialogta hem kar ılıklı anna makta. 64. DK nı annêêr, ani moldovan zakonnarında var läzımnı garantiyalar herbir MA ki inin hakının tamannanmasına, daava pro esindä kabl etmää informa iya hem korumaa kendini ona anna ılan dildä. Ama praktikada bu hak sistematik sayılmêêr resurs eki kvalifika iyalı çevirici iisiklii için, ayırıca az sayılı MA olaylarında. DK sayêr, ani moldovan kuvetleri lääzım hepsi lääzımnı çalı maları, aniki saalamaa bu hakın bütün garantiyasını (bak 4-cü st. uygun yorumunu). 65. Yukarda sölenmi i sonuçlayarak, DK nı annêêr Moldovada rus dilinin ayırı pozi iyasını hem onu, ani bu dil geni kullanılêr MA ki ilerinin çoyunnan hem titul na iyanın büük payınnan. DK nı annêêr, ani diil çoktankı MA için zakon belli ekildä kaavileer rus dilinin pozi iyasını, devlet dilini hem MA-nın ba ka dillerinä bakarak. 66. Geneldä DK selämneer çalı maları, angıları doorulu kaavilemää azınnıkların dillerini hem verer kolaylık MA ki ilerinä korumaa hem geli tirmää kendi dil identikliini. Ama hep okadar o sayêr, ani kuvetlär lääzım garantiyalasınnar, ki belli bir MA dilinin faydasına yapılan çalı malar zararlamasınnar ba ka MA dillerini. O sayêr, ani gerçekle tireräk dil haklarını, ÇK-nın 10-cu st. uygun, moldovan kuvetleri lääzım bulsunnar balanslı yana ma türlü dillerä, angılarında lafederlär MA ki ileri, sayarak onnarı, ani bulunêrlar zor durumda eki en az sayılı. 67. DK nı annêêr, ani dillär i lemesi situa iyası özel avtonom statuslu bölgelerdä, nicä Gagauziya, taman ba kadır burada zakon LB344 dekabridän 1994 Gagauziyanın ayırı statusu için bildirer moldovan, rus hem gagauz dillerini ofi ial dil hem dä bu 3 dilin yanında garantiyalar koruma ba ka dillerä dä. St Elindä bulunan informa iyaya dayanarak, DK taa sayêr, ani bu statyanın tamannanmasına hiç bir önemli maana bulunmêêr. St DK kanaatlan nı annêêr, ani moldovan kuvetleri çok sava tılar, ani kolalarda, bibliotekalarda, bilim-aara tırma institutlarda hem muzeylerdä geli tirilsinnär kıymetlär, kultura, adetlär, istoriya, dil hem din, ani durêrlar MA-nın hem majoritar na iyanın identiklik temelindä. 70. DK selämneer bölä çalı maların zakonnarca i lemneri için yapılan adımnarı (bak Konstitu iyanın 35-ci st., angısı kaavileer üüretim hakını hem MA için zakonun 5, 6-cı st. üüretim hem bilim için). Dokunarak institu ional yardımına, DK nı annêêr, ani 1990 yy. ba lantısında MA problemaları için sorumnu olan spe ial upravleniya organizat edildi üüretim ministerliindä. Onun prioritetleri girdi: MA kola üüredicileri hem ki ileri için trening, majoritar na iya için kullanılannara uygun kurikulum hazırlaması, lääzımnı kola kiyatları yazması hem student dii imi için programa hazırlaması. 71. DK sayêr, ani resurs iisikliinä bakmayarak, moldovan kuvetleri yaptılar çok çalı ma yukarda anılan sferalarda. Deyelim, kolalarda, angılarına giderlär MA u akları, MA-nın ana dilindä üüretim saalayan kolaların Moldovada sayısı üçtä bir. Üüsek üüretimä dokunarak, DR-una görä, studentlerin milletlii bakımından bölünmesi pek ayırılmêêr MA ki ilerinin propor iyasından, bakınca memleket halkının sayısına. Tanıyarak, ani kimi romnar eti meerlär 13

14 universitet üüretimin uuruna kadar, DK eskiycä ku kulanêr MA ki ilerinin üüsek kabledäbilmesi için. 72. DK nı annêêr, ani bitki yıllarda belli edilän kvotalar saalêêrlar MA studentlerinin üüsek üüretim hem stipendiyä kabledäbilmesini memleket a ırısında. 73. Geneldä DK selämneer moldovan kuvetlerinin baalılıını ilerledilän moderniza iyaya hem üüretim kaçestvosunu iile mesinä, sayarak MA ki ilerini. Hükümetin tarafından belli edilän kusurlar üüredici eti memezlii hem universitet bitirenneri küçük kazanç beterinä üüredici zanaatına çekmäk zorluu, devlet dilini hem MA-nın dillerini bilän üüredicilär iisiklii (beceräbilän üüretmää dil olmayan predmetleri hem devlet dilindä, hem azınnıkların dillerindä), kola kiyatları iisiklii, MA üürenicileri için kola kiyatlarının taa paalı olduu, MAnın dillerindä üüretim programalarının genelliini saalamak zorluu hem geneldä finans resursları eti memezlii. DK annêêr, ani hepsi bu problemalara lääzım bakmaa üüretim sisteması kontekstindä, angısına yapılêr reforma hem moderniza iya. Bu üzerä o selämneer kompetent kuvetlerinin kararlı neetini bulmaa çözüm, sava arak bununnan barabar desteklemää sistemanın stabilliini hem bakmaa olmasın ölä durum, ani MA ki ileri üürenerlär izolä iyada. 75. DK nı annêêr, ani resurslar sınırlı olduu için, MA-nın istoriya vatannarınnan ili kilerä veriler pek büük önem. DK-nnän bulu maklarda kuvetlär sölärdilär ba arılı ili kilär için Bulgariyaylan, Rusiya F., Türkiyeylän, Ukrainaylan h.b. Bu memleketlär i birlii yapêrlar üüredicilär için seminar hazırlanmasında hem studentlär dii imi yapılmasında. Onnar taa vererlär MA-nın dillerindä kola kiyatları, dayanarak üüretim ministerliin tarafından verilän lääzımnı kitapların listasına, standart milli üüretim planına uygun. DK nı annêêr belli zorlukları, ani taa kalêrlar Ukrainaylan i birlii sferasında, hem stimulat eder moldovan kuvetlerini çetinnetmää bu konuda çalı malarını. 76. DK stimulat eder kuvetleri saalasınnar, ani MA, ayırıca en az sayılı, istoriya vatanından yardım kabletmeyän, birtakım kullansınnar MA için üüretim alanında spe ial programaları. 77. DK taa isteer hükümetin önemini çekmää romnarın kolayı kaçırmak üüsek uuruna hem okumak-yazmak bilmemesinä hem dä bölä spe ifikalı problemalara, nicä: kola kiyadı eti memezlii, romnarın arasından üüredici eti memezlii, kimi rom küülerindä u ak ba çası olmadıı. DK sayêr, ani indiyadan yapılan kanaatladırıcı diildir, hem ani olur i i belli ilerletmää spe ial üüretim programaları, aylelärlän dialog kurmak hem doorudan finanslamak yardımınnan. O sayêr, ani moldovan kuvetleri lääzım bunu kendisinä prioritet neet, kullanarak temel prin ip gibi Evropadakı rom u aklarını üüretmäk için Ministrular komitetin rekomenda iyasını (2000) 4. St Elindä bulunan informa iya temelindä DK sayêr, ani bu statyanın tamannanması için hiç bir önemli maana bulunmêêr. St DK nı annêêr, ani moldovan zakonnarı MA ki ilerinä verer hak üürenmää ana dilini hem garantiyalêêr onu zakonnan. Deyelim, Moldova Konstitu iyasının st fiksat eder dil identiklik hakını, statya 35.2 sa deer, ani devlet, zakona görä, herbir insana garantiyalêêr hak ayırmaa kendisinä üüretim hem üürenmäk dilini. 80. MA için zakonun 6-cı statyası verer taa büük kuvet konstitu iyanın bu yazılarına, isteyeräk, ki devlet tamannasın Konstitu iya tarafından garantiyalı bu hakları. ÇK-nın 10-cu statyası anıldıı için, DK nı annêêr, ani moldovan zakonunda var standartlı olmayan bir usul 14

15 memlekettä i leyän MA dillerinä. Devlet dilindekisi gibi, devlet baalanêr saalamaa üüretim rusça üüretim sistemasının herbir uurunda koladan ileri taa universitet hem postuniversitet uuruna kadar (st. 6.1). ba ka dillerdä lafedän azınnıklar için devlet baalanêr sade kurmaa kolaylıkları, angıları lääzım onnarın kendi dilindä üüretim hem üürenmäk hakı için (st. 6.1). Bununnan birliktä, devlet nasıl da olsa baalanêr koysun katkısını üüretim plannarının hem lääzımnı üüretim metodikalarının geli mesinä hem üüredicilär için trening geli mesinä, angısına var nasıl girsin ba ka devletlärlän i birlii (st. 6.2). 81. DK tanıyêr moldovan kuvetlerinin baalılıını tamannamaa azınnıkların hakını üürenmää kendi dilini hem selämneer bunun için yapılan adımnarı. O nı annêêr, ani azınnıkların dilindä üüretim yapan kolalardan ba ka, yapıldı ek ini iativalar, onnarın arasında eksperimental lek iyalar sade azınnıkların dilindä üüretimnän hem azınnıklar dillerini üürenmäk için spe ial Pazar kolalar. 82. DK tanıyêr, ani istoriya sebepleri üzerinä hepsi MA ki ileri de fakto bilerlär rusçayı, nicä dä titul na iyanın büük payı. Bununnan birliktä DK nı annêêr, ani büük gerginnik peydalandı 2002 yılın yanvarda, açan Üüretim ministerliin izininä görä (2001 yılın avgustu), moldovan kolalarında rus dili mutlak predmet olarak koyuldu. Bu gerginnik kaavilendi bildirilän karardan vermää rus dilinä taa üüsek status konstitu iyada düzeltmäk yapmasınnan, angısı teklif edildi 2001 y. dekabridä. DK selämneer moldovan kuvetlerinin diil çoktankı denemelerini zayıflatmaa gerginnii hem saalamaa moldovan topluluunda ileri dooru usluluk. Bununnan barabar DK nı annêêr, ani dil problemaları hep taa kalêrlar Moldovada delikat bir sorum, hem sayêr, ani kuvetlär lääzım bu sferada çalı sınnar pek enikunu, aniki kar ıla mamaa olabilir konfliktlän eki onun için sebeplän. 83. DK stimulat eder moldovan kuvetlerini saalamaa, ani hertürlü olabilir dii imnär indiki zakonnara eki plannanmı çalı malar, angıları baalı sferada zakonnarın tamannanmasınnan, konu ulsun ilgili taraflarlan. Bu pro estä kuvetlär lääzım sava sınnar bulmaa kompromis hepsi MA-nın spe ifikalı istekleri arasında, esaba alarak onnarın durumunu hem zorunu, ani var olan resurslar e itli bölünsün. Annayarak, ki devlet dilini bilmäk topluluun birlii hem integra iyası için önemli bir faktordur, DK sayêr, ani bu çalı malar önemlidir devlet dilini önfikirsiz üürenmäk, üüretmäk eki onda üüretmäk için. DK tanıyêr, ani MA ki ilerinin bilmesi kalêr sınırlı hem yayılêr pek yava. DK stimulat eder moldovan kuvetlerini ileri dooru yapmaa denemeleri, aniki iile tirmää bu durumu, ayırıca yapmaa çalı maları, angıları nı annı milli programada, kabledilän 2001 y. fevralda (bak yukarda p.63). St DK tanıyêr moldovan kuvetlerinin sava malarını destek vermää MA ki ilerinä katılsınnar moldovan topluluun türlü alannarına, ayırıca o selämneer yapılan çalı maları kultura hem üüretim alannarında hem hükümetin baalılıını ilerlemää kendi çalı malarını bu alannarda. 85. DK nı annêêr, ani MA için zakonun 2 bölümü açıklêêrlar MA-nın organiza iyalarına hem onnarın haklarına katılmaa devlet i lerini öndermää, zakona görä, bu organiza iyalar kablederlär devlet yardımı kendi programaları için bölä sferalarda, nicä: kultura, bilim, üüretim, istoriya aara tırmaları hem gumanitar çalı maları (st. 20.1). Zakonun 22-ci statyası isteer, ani hükümet hem hertürlü ba ka devlet organiza iyaları pay alan kultura hem üüretim politikasının danı sınnar bu organiza iyalara. 86. DK taa nı annêêr Moldova Hükümetindä Milletlärarası li kilär için ayırı bir Departamentinin kurulmasını, angısının statusu ba kalara dokunan devlet politikasını gerçekle tirmää deyni eni zakonda belli edili. MA tarafından bu hükümet Departamentinin ba partnöru Danı ma soveti MA-nın en önemli organiza iyalarını toplayan organ. DK nı annêêr erli kuvetlerin herbir ikinci uurunda MA i leri için cuvapçının devlet i çisinin olduunu da. 15

16 87. DK selämneer institu ional temelindä organiza iya kurulmasını MA-ının ki ilerini onnara dokunan soru larda pay almaa izin için. O umutlanêr butakım temel koymaa tarafların intereslerini halizdän gösterän hem Moldova topluluun özel artlarına adaptat olan katılmanın praktika formalarına. Bu konteksttä o nı annêêr, ani 1998-ci yılda kuruldu Prezident soveti, angısının neetiydi vermää bu ki ilerä kolaylık bildirmää en üüsek devlet organnarına kendi intereslerini. DK sayêr, ani yazık, ki bu Sovet 2001-ci yılda durguttu çalı masını. 88. DK sayêr, ani MA-lan danı an sferalar, MA için 2001-ci yıldan zakonun 22 statyasına görä, çok dar, kaplêêrlar sade kultura hem üüretim sferalarını. O stimulat eder kuvetleri geni eltmää eni zakonnarın bakılmasında hem MA için zakonun gerçeklemesinin politikasında MA-rın ki ilerinnän dialogun kaplamını. 89. DK sayêr, ani MA Danı ma sovetindän kaarä hükümet lääzım kontakt yapsın herbir MA organiza iyasınnan da. Bu verecek Hükümetä kolaylık identifikat etmää hem haliz zorluklara yardımcı olmaa, hem kar ıla mamaa situa iyaylan, angısında Danı ma soveti taa aktiv azınnık grupalarının intereslerini koruyêr. 90. DK Toplum i lerinin efektiv katılmasına dokunarak, DK tanıyêr, ani MA-rın ki ileri pay alêrlar devletin politika ya amasında. Erli uurda bu olabilir dolaylarda, neredä MA-ın pro enti büük (maasuz Gagauziyada, angısının var kendi Halk toplu u hem onun kendi tamannayıcı organnarı, hem öndercisi Moldova hükümetinin azasıdır; hem dä Taraklı dolayında) devlet i çilerinin hem seçilän organiza iyaların yardımınnan. Parlamenttä devlet uurunda MA ki ilerinin var eri, ama MA-ra rezervat olunmu parlament kvotası yok. Onnar kaplêêrlar ministru postlarını da, türlü hükümet departamentlerindä erleri dä. DK stimulat eder Moldova kuvetlerini yapmaa ölä, ani küçük sayıda MA da kendi bakı larını söleyäbilsinnär hem kendi intereslerini koruyabilsinnär. 91. Politika partiyaları hem so ial-politika organiza iyaları için zakonun 7-ci st. DK kendi komentariyalarına döner hem stimulat eder Hükümeti, danı ıp ilgili taraflara, bakmaa MA ki ilerinin topluluk i lerinä efektiv katılmasının en uygun yollarını. O stimulat eder kuvetleri yardım etmää yava -yava çözmää MA ki ilerindä peydalanan devlet i inä girmää deyni problemaları. Yukarda sölediimiz gibi, bu ayırıca devlet dilinin ii uurda bilmesinä baalı (bakın 10-cu st. uygun komentariyi). 92. DK nı annêêr, ani 1995-ci yılda Gagauziyaya, zakona görä, büük derecedä administrativ hem kultura avtonomiya statusu verildi, ki 90-cı yılların çeketmesindä peydalanan anna mazlıkları çözmää. O belli eder taa, ani verilän avtonomiyanın ölçüsünnän hem çalı masınnan kayıl olmayan Gagauz halk toplu u temsilcileri 2001-ci yılın oktäbri ayında bildirdilär tekliflerini, ki enidän bakmaa onnara dokunan konstitu iya düzeltmeleri. DK büük kıymet verer kuvetlerin neetinä koymaa Gagauz avtonomiya statusunu kabledän kararı Konstitu iyaya hem selämneer, uygun çözmeklär bulmaa deyni, incelemää bu situa iyayı interes gösterän taraflarlan barabar. 93. Türlü ya amak sferalarına efektiv katılmak soru unu bakarak, lääzım esaba alalım romnarın azınnıını. DK-nın informa iyasına görä, romnar kimi erlerdä izolat ya êêrlar, erli kuvetlär dä onnarı esaba almêêrlar. Erli seçilän organnarda onnarın yok kendi temsilcileri, onnar kabletmeerlär payını erli resurslardan. DK kanaatlan nı annêêr romnarı temsil edän kimi organnarın aktivliini, angıları kendi aara tırmaklarına hem so iologiya gözletmelerinä görä Hükümetä konkret i tekliflerinnän danı tılar. DK sayêr, ani romnara dokunan politikanın tamannanmasında kendi romnar lääzım taa büük rol oynasınnar, hem Hükümet taa aktiv esaba alsın onnarın tekliflerini. DK tanıyêr, ani bakmayarak ekonomika zorluklarına, diil çoktan yapıldı kimi adımnar. Ama o sayêr, ani Moldova kuvetleri lääzım zeedelesin bu uurda kendi sava maklarını garantiyalamaa, ki romnar Moldovada marginalizat olmayaceklar (bakın 4-cü st. komentariylerini). 16-cı st. 94. DK kanaatlan nı annêêr, ani ÇK kararları katkısını koydular 1999-cu yılın anna mazlıkların barı lı çözmesinä Taraklı dolayında, neredä halk çoyu milletliinä görä bulgarlar. Bu halk duydu, ani administrativ-teritorial reformasına görä, grani a 16