ne var ne yok Kas rgan n çinde Uçmak

Transkript

1 ne var ne yok Kas rgan n çinde Uçmak Uçakta yolculuk etmiş olanlar, fırtınalı ve yağmurlu havalarda uçmanın insanı ne kadar tedirgin edebileceğini bilirler. Bir de işinizin bu olduğunu düşünün. İşte, NASA da çalışan bazı pilotların görevi kasırgaların içinde uçmak. Uçaklarıyla birlikte kasırgaların içine dalarak sıcaklık, basınç, nem, rüzgar hızı ve buz kristallerinin büyüklüğüne ilişkin ölçümler yapıyorlar. Amaçları, NASA nın iklim çalışmaları için veri toplamak. Toplanan veriler, kasırgaların neler yapabileceğini bilimadamlarının önceden tahmin edebilmelerini sağlayacak, böylece kasırgaların neden olabileceği zararlar azaltılabilecek. Uçuşlarda kullanılan iki tip uçak var. Kasırganın içine uçuş yapmada DC- tipi uçaklar kullanılıyor. Kasırgaların içine girmeksizin, üzerinden uçuş yaparak veri toplayan uçaklarsa ER-. Uçakların topladığı veriler birlikte değerlendiriliyor. Gözleri Yok, Ama Görüyor! Denizyıldızlarının akrabası olan bu canlılar, disk biçimindeki vücutlarından çıkan ince uzun kolları sayesinde hareket ediyorlar. Avlarını izliyorlar ve parlak ışıktan kaçıyorlar. Buraya kadar her şey normal; ancak onların gözleri yok! Bir grup bilimadamı, yaptıkları araştırmanın sonuçlarına dayanarak bu durumu çözümlediler. Bu canlıların vücutlarını örten iskeletin her yerinde küçük kubbemsi çıkıntılar var. Bu çıkıntılar, gerçekte Mercek gibi davranan ç k nt lar n mikroskopik görüntüsü mercek gibi davranan birer kristal. Her kristal, tam altında yer alan sinir hücrelerine ışığı odaklıyor. Böylece bu canlılar "vücutlarının her yeriyle görüyorlar". 4 Bilim Çocuk

2 Tyrannosaurus H zl Koflam yordu Kim Daha H zl? Jurassic Park filminde Tyrannosaurus rex hızla giden bir arabayı yakalayacak kadar hızlı koşuyordu. Oysa ABD de Stanford Üniversitesi nden bilimadamları bunun tersini söylüyor. John Hutchinson ve Mariano Garcia, farklı büyüklükteki hayvanların koşmalarını sağlayacak en düşük arka bacak kas ağırlığının ne kadar olması gerektiğini hesaplamış Hatta Tyrannosaurus un arka bacak kas ağırlığını tavuklarınkiyle karşılaştırıyorlar. Sonuçlar, Tyrannosaurus un koşabilmesi için arka bacaklarındaki kaslarının çok daha büyük olması gerektiğini ortaya koymuş. Öyle ki ton ağırlığındaki bu hayvanın koşabilmesi için arka bacaklarının ağırlığının vücudunun % inden fazlası kadar olması gerekiyormuş. Araştırmacılar, arka bacak uzunluğu, metre olan Tyrannosaurus un hızlı bir yürüyüşle ancak saatte km ilerleyebileceğini düşünüyorlar. Tüm hesaplamalar, Tyrannosaurus un düşünüldüğü kadar hızla koşamadığını göstermiş. Ancak araştırmacılar, bu hızın Tyrannosaurus un avlarını yakalayabilmesine engel olmadığını söylüyorlar. Mars taki Buz Mars a giden Odyssey uzay aracının en önemli görevlerinden biri de su aramaktı. Araştırmacılar, Odyssey in gönderdiği son görüntüler ışığında, Mars ın güney kutbuna yakın bölgelerinde, yüzeyin hemen altında, geniş buzlu alanların bulunduğunu ileri sürüyorlar. Böyle düşünmelerinin nedeniyse bu bölgelerde hidrojenin varlığının belirlenmesi. Araştırmacılar, bu bölgede hidrojen içerebilecek tek bileşiğinbuz halindeki su olabileceğini düşünüyorlar. Sonuçta yine aynı soru soruluyor: Acaba Mars ta yaşam olabilir mi? Odyssey in gönderdi i bu görüntüde mavi renkli bölgelerde hidrojen bulunuyor. Bilim Çocuk 5

3 Kameraman Foklar Antarktika da yaşayan ve ticari önemi olan iki balık türüne ilişkin daha çok bilgi sahibi olmak isteyen bir grup araştırmacının bulduğu yöntem oldukça ilginç. Araştırmacılar, bölgede yaşayan Weddell foklarından yardım alıyorlar. Onbeş Weddell fokun,a birtakım veri kayıt aletleriyle birlikte birer de video kamera takmışlar. Kalın buz tabakasının altında derinlerde yaşayan bu iki balık türünü böylece kolaylıkla izleyebilmeye başlamışlar. Nedeniyse Weddell foklarının temel besinlerinin bu balıklar olması. Kendi Kendini Onaran Plastik Sert ve saydam; yaklaşık C ye kadar ısıtıldığında çatlaklarını kendi kendine onarabiliyor. Üstelik bunu birçok kez yapabiliyor; hem de üzerinde hiçbir iz kalmadan. İşte, Kaliforniya Üniversitesi nden kimyacı ve mühendislerin oluşturduğu bir grup araştırmacı tam da bu özelliklerde bir plastik türü geliştirdiler. Araştırmacılar, bu plastikten yapılmış bir elektronik aygıtta oluşacak çatlakların, aygıt ısınıp soğudukça kendi kendine düzelebileceğini düşünüyorlar. Örneğin, hem sağlam hem de saydam olması gereken büyük mercekler ya da uçakların üst kısmındaki pencerelerin yapımında bu plastik kullanılabilecek. Fosiller Diyor ki: En Büyük Timsah! Geçtiğimiz günlerde Afrika ülkelerinden Nijer de bir çölde, günümüz timsahlarının kuzenlerinden birine ait bir fosilin parçaları bulundu. ABD li bir fosilbilimci olan Paul Sereno nun bulduğu fosil parçaları, bu timsahın yaklaşık metrelik bir çene kemiğinin ve kemikleri de kırabilecek güçte kadar dişinin olduğunu gösteriyor. Çenesinin büyüklüğünden yola çıkarak, avını yakalarken çenesiyle tonluk bir kuvvet uygulayabildiği düşünülüyor. milyon yaşındaki bu fosil, metre boyunda ve ton ağırlığında. 6 Bilim Çocuk

4 nsan n Akl n Okuyan Tafl y c Bir yerden bir yere giderken yorulmamak için her şeyi göze alanların seveceği bir buluş. Ancak epeyce pahalı:, Dolar. Son zamanlarda çocukların gezinmek için kullandığı scooter a benziyor; ancak ondan çok farklı. Hareket etmesi için, gitmek istediğiniz yöne hafifçe ağırlığınızı vermeniz yetiyor. Saatte km hızla gidiyor ve kendi kendini dengeleyebiliyor. Çok az elektrik harcayan ve şarj edilebilen bir de motoru var; bu nedenle çevre kirliliğine yol açan maddeler yaymıyor. Dünyan n En Kötü Kokan Çiçe i Çiçekler çoğunllkla çok güzel kokar; ama bu çiçek hiç de öyle değil. Çiçeği koklayanla,r kokusunu şöyle tanımlıyorlar: çürümüş balık, yanmış lastik, fare ölüsü, ayakkabı... Doğal yaşam ortamı Endonezya nın ormanları olan bu bitkinin adı Titan arum. yıl kadar olan yaşamı boyunca bir ya da iki kez çiçek açıyor. Çiçeği yaklaşık saatte açıyor ve birkaç gün sonra da soluyor. Çiçek açtığında çevreye çürümüş et kokusuna benzer bir koku yayılmaya başlıyor. ABD de Wisconsin Üniversitesi nin serasında yaşayan Titan arum çiçek açtı. Doğal ortamında bulunmadığından, normalde böcekler yardımıyla çoğalan bu bitkinin tozlaşmasına bilimadamları yardım ettiler. Bunun için, rastlantısal olarak birkaç gün önce başka bir kentte açmış olan bir başka Titan arum un çiçektozları Wisconsin e getirildi. Ancak, bu kez çiçektozu taşıyıcılığını böcekler yerine kargo firması yaptı. n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n Zuhal Özer Bilim Çocuk 7

5 ? i r B Ö y k n ü m s z Y a z a r Bu say m zda yine bir öykü yazman z istiyoruz. Bize gönderece iniz öykülerden birini ya da birkaç n seçerek Haziran 2002 say m zda yay mlayaca z. Öyküyü yazmak için ilk olarak bu foto raf inceleyin. Akl n za nas l bir öykü geliyor? Daha sonra yapman z gereken, tasarlad n z öyküyü en güzel yaz n zla bir kâ da aktar p bize göndermek. A d r e s Bilim Çocuk Dergisi PK Kavakl dere Ankara 8 Bilim Çocuk

6 ? öykülerinizn n n fliirlerinizn n n n n n etmeye niyetli de ilmifl. Çünkü, o güne kadar timsah çevresindekilere kötülükten baflka bir fley yapmam fl. Güzel kelebek bu duruma dayanamam fl, "ona yard m etmeliyim" diyerek, di er hayvanlar n uyar lar na karfl n timsah n yan na gitmifl. "Bana zarar vermeyece ine söz verirsen diflini iyilefltiririm" demifl. Timsah sevinçle kabul etmifl. Kelebek, uzun u rafllar sonunda timsah n diflleri aras ndaki yaray temizlemifl. Timsah rahatlam fl ve sonunda a r s yok olmufl. Kelebek zorda kalan birine yard m etmenin mutlulu uyla, timsah ilk kez bir dost edinmenin sevinciyle sohbete dalm fllar. n n n n n n n n n n n n Ayd n Da lar Tatlav En lginç Proje Kimin? Burcu. Bir Bilim Çocuk okuruydu. Bilim Çocuk Dergisi ndeki "En lginç Proje Kimin" adl yar flma çok ilgisini çekti. Küçük bir proje haz rlad. Bu projeye göre, robot timsahla robot kelebek konuflacakt. Hemen haz rl klara bafllad. Öncelikle gereksinimi olan malzemelerin bir listesini yapt. Malzemelerin baz lar n evden, di erlerini çarfl pazardan buldu. Timsah ve kelebe i yapt. Fakat bir sorun vard : Nas l konuflacaklard? Annesi ve babas na sordu unda, "bu senin projen, sen bul" yan t n al yordu. Ö retmenine sordu undaysa "sen en iyisi vazgeç" yan t n al yordu. Burcu, bu durumda iflin yine kendisine düfltü ünü anlad. Birden akl na bir fikir geldi. Bilimadamlar "küçük kaset" ad nda bir fley bulmufllard. Fakat yeni ç kt için pahal yd. Biriktirdi i paras yla iki küçük kaset ald, içlerine kendi sesini kaydetti. Timsah ve kelebe in içine yerlefltirdi. Çok sevinçliydi, sonunda projesi tamamlanm flt. fiimde tek ifl bunu Bilim Çocuk a ulaflt rmakt. Projesini postayla gönderdi. Mart ay n n Bilim Çocuk Dergisi ndeki kazananlar listesine bakt. lk s rada ad vard ; birinci olmufltu. Ödülünü 30 Mart ta Büyük Salon da alaca n ö rendi. Ödül günü Büyük Salon t kl m t kl md. Herkes dikkatle sahnede gösteri yapan timsahla kelebe i izliyordu. Bunlar, Burcu nun yaratt kahramanlard. Timsahla kelebek aras nda flöyle bir konuflma geçiyordu: Robot Timsah: Merhaba kelebek kardefl! Robot Kelebek: Merhaba, Bilim Çocuk mu okuyorsun? Robot Timsah: Evet, sen de okuyabiliyor musun? Robot Kelebek: Hay r, ama Do a Kartlar na bak yorum. Robot Timsah: Benim foto raf m da var m? Robot Kelebek: Elbette. Robot Timsah: Ünlü oldum desene. Robot Kelebek: Evet, haydi flark m z söyleyelim. Robot Timsah: Tamam. Birlikte söylerler: Bilimin izinde gidelim, Bilim Çocuk okuyal m, Okuyal m, ö renelim, Yapal m, e lenelim, Bilim Çocuk iyi ki var, Onun içinde her fley var. n n n n n n n n n n n n n n lkay Bostanc Timsah ve Kelebek Çevredeki canl lar n korkulu rüyas, kötü kalpli timsah batakl n kenar nda ac içinde k vran yormufl. Difli o kadar a r yormufl ki günlerdir a z na tek bir lokma bile koymam fl. Hiç kimse ona yard m Süleyman Demirel ÖO/3-A/Bahçeflehir/ stanbul Küçük Kelebek, Büyük Dostluk O gün günlerden sal yd. Fen Bilgisi dersimiz vard. Laboratuvara inmifltik. Ö retmen bize canl larla ilgili bir konu anlat yordu. Laboratuvar m zda birkaç tane doldurulmufl hayvan vard. Bunlardan biri de timsaht. Ö retmen dersi anlat rken ben timsaha bakarak hayal kurmaya bafllad m. Turunculu siyahl küçük bir kelebektim. Benim birçok arkadafl m vard. Ama hiçbiri beni anlam yordu. Ben yine de onlarla geziyordum. Yine bir gün gezerken arkadafllar mdan biri çok yorulmufltu. Biz de yuvam za dönmeye karar verdik. Arkadafllar m de ifliklik olsun diye baflka bir yoldan gitmek istediler. Uçarken karfl m za bir göl ç kt. Suyun içinden aniden bir timsah bafl gözüktü. Herkes kaçm flt, ben orada kalakalm flt m. Uçmay unutmufl, gözlerimi kapam fl, suya düflüyordum ki birden kendimi timsah n burnunun ucunda buldum. Timsah ondan korkmamam istedi. Çünkü dost olmak istiyordu, o da benim gibi yaln zd. Dost olduk. Ben s k s k ona gidiyor, bafl mdan geçen olaylar anlat yordum. Çok flafl rm flt m, çünkü bu kadar sert bir görüntünün alt ndan bu kadar yumuflak kalpli bir timsah n ç kaca n ummuyordum. Yine bir gün timsah dostumla konuflurken arkamda bir fley hissettim. Arkam döndü ümde fen bilgisi ö retmenim flakac bir tav rla "Ard ç, hayatta m s n?" diye sordu. Tam ona yan t verecekken, burnumun ucunda bir kafl nt bafllad. Burnumun ucuna bakt mda bir sivrisine in burnumu s rd n farkettim. Tam onu öldürecekken kelebekle timsah n dostlu u akl ma geldi ve sivrisine i öldürmeden burnumdan kovdum. n n n n n n n n n n n n n n Ard ç Duygu Gazi Osman Pafla ÖO/7-B/ stanbul Ormandaki Yarat k Ben bir timsah m, Keskin difllerim, Aç gözlünün biriyim, Aç olunca sizi bile yerim. Bir gün ormanda, ki kanatl bir yarat k, Burnuma konuverdi, Bana bir fleyler anlatt. Çok arkadafl gördüm, Hiçbirine kan m s nmad, Bu yarat görünce, Hayat m hayat oldu. n n n n n n n n n n n n n n Birol Sevim MEV Nihat Çandarl ÖO/4-B/Avc lar/ stanbul Bilim Çocuk 9

7 Gökten Üç Elma Düfltü Biri Newton a, Biri Bilim Çocuk a, Biri de Buluflçulara! Newton un öyküsünü herkes bilir. Bir a açtan elman n düfltü ünü görür ve yerçekimini keflfeder. Ama bunun bu kadar basit ve kolay olamayaca n düflününenler de var. Biz bu konuda karar vermek için öykünün tamam n ö renelim. Isaac Newton, ngiltere de 1642 y l n n Noel sabah nda do ar. Küçük bir çocuk olmas na karfl n, evinden okuluna her gün yaklafl k 10 km lik yol kateder. 14 yafl na geldi inde annesi çiftlik iflleriyle u raflmas için onu okuldan al r. Newton çiftçi olmak istemez. Matematik ve mekanik dünyas onu büyülemektedir. Neyse ki, ilgisini ve yetene ini gören amcas, okula geri dönmesi ve üniversiteye haz rlanmas için ailesiyle görüflür. Gerçekten de hemen her ailede, çocuklar n ilgi ve yeteneklerini keflfeden, onlar yönlendiren Newton unki gibi amcalar, dedeler, halalar, teyzeler vard r. 12 Bilim Çocuk

8 Baflar l bir ö renci olan Newton 18 yafl nda Cambridge Üniversitesi ne girer. Üç y l boyunca matematik ve bilim e itimi görür. Londra da veba salg n ortaya ç k nca okul kapan r. Newton evine geri döner ve iki y l n orada geçirir. Ama bu arada bofl durmaz, ö rendikleri üzerinde düflünür, bilgilerini gözden geçirir. Ünlü elman n da bu s rada düfltü ü söylenir. Acaba Newton daha önce a açtan elma düfltü ünü hiç görmemifl midir? Ya da neden o elma tam o anda gözlerinin ba n açar? Bizim bu dedektifvari sorular m z Newton un arkadafl Dr. William Stukely an lar nda yan tl yor. Bir gün yemekten sonra elma a açlar n n alt nda otururlarken Newton a açtan bir elman n düfltü ünü görür, dald düflüncelerden s yr l r ve arkadafl na flöyle der: Neden elma dümdüz afla do ru düfler? Sa a sola, yukar de il de, her zaman Dünya n n merkezine do ru! Elbette Newton ve di er insanlar yaflamlar nda a açtan elma düfltü ünü birçok kez görmüfltür. Belki de birçok insan bunun nedenini merak etmifltir. Ama Newton un di erlerinden fark, bu konu üzerinde düflünmüfl ve çal flm fl olmas d r. O elma düflmeden önce de Newton nesnelerin birbiri taraf ndan çekildi ini düflünmektedir. Elma a açtan dümdüz yere düfltü ündeyse, bu çekimin Dünya n n merkeziyle elma aras nda oldu unu farkeder. Newton Dünya n n çekim kuvvetini yerçekimi olarak aç klar ve yerçekimi yasalar n tan mlar. Newton, yerçekimini keflfiyle, Ay n Dünya n n yörüngesinde kalmas n n nedenini de anlar. Ve Dünya n n, di er gezegenlerle birlikte Günefl in çevresinde dönmesinin, evrendeki gezegenlerin ve y ld zlar n hareketlerinin nedenilerini aç klar. Bunlar bize flu an basit gelebilir. Ama o s rada bu, bilim dünyas için büyük bir geliflmedir. Newton keflfine 20 y l sonra ünlü "Principia" kitab nda yer verir. Pasteur, gözlem alan nda, flans n ancak haz r beyinlere güldü ünü söyler. Bunun anlam fludur: Merak etti iniz bir konuyu ö reniyor, inceliyor ve sorular soruyorsan z, o konuda bir fleyler bulma flans n z yüksektir. Gerçekten de Newton yerçekimini, anlamaya haz r oldu u, bu konuda bilgisi oldu u için keflfetti. O zaman tüm ilkö retim ça ndaki çocuklar çok flansl! Çünkü, onlar her türlü temel bilgiyi ö reniyorlar. Aile, okul ve toplum yaflam n, ülkemizin ve dünyan n co rafyas n, tarihini, yeryüzünü oluflturan su, hava, topra ve yap lar n, deprem ve yanarda lar, bakterilerden memelilere canl lar, insan vücudunu, sistemleri, organlar ve temel yap hücreyi, DNA y ve evrimi, canl lar n birbirleriyle ve çevreyle iliflkilerini, atom, element ve bileflikleri, enerjiyi, ses, fl k, s ve elektri i, kuvvet, güç ve di er mekanik konular n... K saca çevresinde neler olup bitti ini merak eden bir çocu un sorular n n birçok yan t n! Newton da ifle böyle bafllam fl. Çocuklu unda uçurtmalar uçurup günefl saatleri yaparken merakla ne, neden, nas l, nerede, kim sorular n sormufl, yan tlar n aram fl, gözlemler ve incelemeler yapm fl, çok çal flm fl. Bilimadamlar n n öykülerini okursan z, bir özelliklerinin de y lmadan çal flmak oldu unu görürsünüz. Tüm bunlar anlatmam z n bir nedeni var. 7-8 Haziran 2002 tarihinde 2. Bulufl fienli i var. Bilim Çocuk dergisinin amac gelece in buluflçular n beklemektense, buluflçular yaratmak. Yani a açtan elman n düflmesini beklemek yerine a ac sallamak! Merakl lar kat lacak elbette ve kimilerinin bulufllar haz r bile geçen y ldan. Ama biliyoruz ki, kimileri de ne yapsam diye düflünüyor. Nas l yapsam? Nereden yeni düflünce bulsam? flte onlara üç ipucu: Birini verdik bile! Bilimadamlar n n, buluflçular n yaflam öykülerini okumak yararl olabilir. Hatta bu öykülerde Newton gibi okul yaflam nda baflar l ö rencilerle karfl labilece iniz gibi, Einstein gibi okul yaflam nda baflar s z ama büyük buluflçulara rastlayabilirsiniz. Okuldaki baflar n z bulufl yapman z etkilemez, ama bulufl yapmaya karar verdiyseniz, o konuyu iyi ö renmeniz gerekir. Öyküler d fl nda bulufllar tarihini okumak, dünyadaki son bulufllar izlemek, akl n za yeni bir düflünce getirebilir. nternet ten bulufl müzelerine de girebilirsiniz. lgilendi iniz belirli bir konu varsa o konuda araflt rma yapmak da di er bir yöntem olabilir. Çünkü ço u zaman yeni düflünceler gökten elma gibi düflmez. Sizin de elma a açlar n sallaman z gerekebilir. Bu Bilim Çocuk 13

9 nedenle buluflunuzu ilgilendi iniz konuda seçmek, iflleri kolaylaflt r r. Gökbilimle ilgileniyorsan z yeni bir teleskop üzerinde düflünebilir, en sevdi iniz u rafl müzikse yeni bir müzik aleti bulabilirsiniz. Yok ben spora merakl y m diyorsan z, yeni bir spor bulun ya da yeni bir spor aleti. Mekanikle ilgiliyseniz basit makinelerden yola ç karak neler neler yapabilirsiniz! Do ay seviyorsan z, do adaki canl lar koruyacak bir yöntem bulabilirsiniz. Unutmay n buluflunuzun mutlaka bir alet olmas gerekmez. En sevdi iniz ders resimse, belki de yeni bir boyama tekni i sizi bekliyor olabilir bir a açta. Düflmesini beklemeyin. Bilgi toplay n, beyin f rt nas yap n ve çal fl n. Bu arada 2001 y l n n fiubat ve Mart say lar nda size rehberlik edecek yaz lar m z var. Yeni bir düflünce, yeni bir bulufl! flte ikinci ipucu: Yeni bir düflünce için düfllerin de önemli oldu unu unutmay n. Bulufllar n amac yaflam kolaylaflt rmakt r, ama di er yandan birçok bulufl insanlar n düfllerinin sonucu olarak ortaya ç km flt r. Yarat c l n z kullan n. Nas l m? Kimi zaman yarat c l k, düfllerin peflinden kendili inden gelir. O zaman gerçekten flansl s n z. Ama kimi zaman da düflleri ça rmak, bilgileri kullanmak, beyin f rt nas yapmak ve ortaya ç kanlarla yeni düfller kurmak gerekir. Bu durumda yine flansl s n z. Çünkü istedi iniz kadar düfl kurabilirsiniz. Hatta yard m al p, di er insanlar n yarat c düflüncelerinden de yararlanabilirsiniz. Örne in, bu yaz y yazarken Newton'un elmas esin kayna oldu. Beyin f rt nas yla elmalar her yere düfltü. Beyin f rt nas yapmak, bilgi toplamak, en önemlisi düfl kurmak da kimi zaman zordur, denemeler yapmak gerekir. Ama nas l? Dikkat, üçüncü ipucu geliyor! Elinize bir nesne al n. Örne in bir elma! fiimdi düflünün. Elma yerken ne gibi zorluklarla karfl lafl yorsunuz? Elman n kabu u nas l daha kolay soyulabilir? Ya da elmay elma suyu olarak seviyorsan z, suyunu ç karmak için ne gibi yeni yöntemler gelifltirilebilir? Elmadan baflka nas l yararlan labilir? Elman n at klar nas l de erlendirilebilir? Elma deyip geçmeyin, elinize tek bir elma ya da herhangi bir nesne alarak bile birçok yeni bulufl ortaya ç karabilirsiniz. Bu hem bu kadar basit, hem de zor ve kar fl k. Ama zor ve kar fl k yan ndan korkmay n. Sizlerin elmalar bulufllara dönüfltürecek güçte oldu unuzu biliyoruz. En iyisi tüm bunlar yaparken iflin zevkine var n ve olabildi ince e lenin. n n n n n n n n n Tu ba Can Resimleyen Yi it Özgür 14 Bilim Çocuk

10 Buluflçular çin Kaynaklar...? Asl nda her kitap bir buluflçu için yol gösterici olabilir. Afla daki kitaplar ve nternet sayfalar, ilk bak flta size önerebileceklerimiz. Bunlardan daha fazlas n da elbette bulabilirsiniz. Kitaplar Atom Nas l Parçalan r? Hazel Richardson, Çeviri: Öykü Çoflkun, Mediacat Yay nlar Dr. Ecco'nun fiafl rt c Serüvenleri, Dennis Shasha, Çeviri: Deniz Yurtören, TÜB TAK Yay nlar, 1996 Roket Nas l Yap l r? Hazel Richardson, Çeviri: Öykü Çoflkun, Mediacat Yay nlar Zaman Makinas Nas l Yap l r? Hazel Richardson, Çeviri: Öykü Çoflkun, Mediacat Yay nlar Kimyasal Elementmerin Dünyas, Atkins P.W., Varl k Yay nlar, 2001 Kimya Güzeldir, Ömer Kuleli, Osman Gürel, Pan Yay nlar, 1997 Orkestra Kural m, Yeflim Alt nay, Mehmet Aksel, Pan Yay nlar, 1998 Çocuklar çin Mekanik Deneyleri, Robert W. Wood, Çeviri: Elif Bingöl, Pan Yay nlar Çocuklar çin Optik Deneyleri, Robert W. Wood, Çeviri: Ayfle Acar, Pan Yay nlar Çocuklar çin Is Deneyleri, Robert W. Wood, Çeviri: Ebru Soyçiçek Nar Yay nlar 1998 Makineler, Clive Gifford, Çeviri: Bar fl B çakç, TÜB TAK Yay nlar, 1998 Fizik, Jack Challoner, Çeviri: Gürsel Tanr över, TÜB TAK Yay nlar, Kimya Öyküsü, L. Vlasov, Çeviri: Nihal Sar er, TÜB TAK Yay nlar, 1999 Vücudunuz Nas l Çal fl r?, Judy Hindley, Çeviri: Bar fl B çakç, TÜB TAK Yay nlar, 1997 Enerji ve Güç, Richard Spurgeon, Çeviri: Zehra Sönmezer, TÜB TAK Yay nlar, 1998 Keflifler, Rupert Matthews, Çeviri: Ülker nce, TÜB TAK Yay nlar, 2001 Kâflifler Kolomb'dan Armstrong'a, Struan Reid, Çeviri: Miyase Göktepeli TÜB TAK Yay nlar, 1998 Bilimsel Deneyler, Jane Bingham, Çeviri: Erol Tunal, TÜB TAK Yay nlar, Yüzy l, Michael Tambini, Çeviri: Zeynep Gürsoy, TÜB TAK Yay nlar, 2000 Çocuklar çin Akustik Deneyleri, Robert W. Wood Çeviri: Sevgi Özdemir, Nar Yay nlar 1997 Çocuklar çin Fizik Deneyleri, Robert W. Wood Çeviri: Nükhet Canbeyli, Nar Yay nlar 1996 Deneylerle Fen Bilgisi 4. S n f, Oya Akbulut, ODTÜ Gelifltirme Vakf Yay nc l k, 1999 Bulmacalarla Matematik Oyunlar 4, Ivan Bulloch, Çeviri: Didem Rahvanc, Aksoy Yay nc l k, 1998 Her Yönüyle Otomobiller, Clive Gifford, Çeviri: Ergin Tönük, TÜB TAK Yay nlar, 1999 Bulufl Nas l Yap l r? B. Edward Shlesinger, Çeviri: Özgür Ergin, TÜB TAK Yay nlar, 1997 Nas l Çözmeli? George Polya, Çeviri: Feryal Halatç, Sistem Yay nc l k, 1997 Her Yönüyle Uçaklar, Clive Gifford, Çeviri: Tar k Alptekin, Gökhan Mandafl, TÜB TAK Yay nlar, 1999 Bir Zamanlar..., Mary Jean McNeil, Çeviri: Cem Soydemir, TÜB TAK Yay nlar Gündelik Bilmeceler, Fartha Ghose, Çeviri: Özlem Özbal, TÜB TAK Yay nlar, 1996 Bilim fl Bafl nda, John Lenihan, Çeviri: Bar fl B çakç, TÜB TAK Yay nlar, 2001 Bilim Adamlar Arkhimedes'ten Einstein'a, Struan Reid, Çeviri: R. Levent Aysever, TÜB TAK Yay nlar, 1998 Bilimsel Gaflar-Do ruya Giden E ri Yolda Serüvenler, Billy Aronson, Çeviri: Nermin Ar k, TÜB TAK Yay nlar, 1996 Leonardo'dan Edison'a Mucitler, Struan Reid, Çeviri: Necmi Bu dayc TÜB TAK Yay nlar, 1999 Atom ve Molekül, Phil Roxbee Cox, Çeviri: Feryal Halatç, TÜB TAK Yay nlar, 1998? Marie Curie, Beverly Birch, Çeviri: Leyla Onat, lkkaynak Yay nlar, 1996 Newton ve Yerçekimi Büyük Fikirler, Paul Strathern, Çeviri: Osman Çakmakç, Gendafl Kültür, 1997 Benim Ad m Newton Amper'den Watt'a Ölçü Birimlerine Ad Verenler, Ernst Schwenk, Çeviri: Erdinç Ürkmez, Kabalc Yay nevi, 1996 Thomas-Alva Edison (Hayat ve catlar ) Ünlü Kifliler 5, Vahdet Gültekin, Kastafl Yay nlar, 1980 Einstein ve Görecelik Kuram Büyük Fikirler, Paul Strathern, Çeviri: Handan Hazar, Gendafl Kültür, 1997 nternet Sayfalar Uzay araflt rma merkezi size yeni düflünceler verebilir. Bu bulufl müzesinde en eski bulufllar görebilirsiniz. Bu sitede bulufl tarihine göz atabilirsiniz. Bu sitede bulufl yapmay ö renebilirsiniz. Bu sitey çocuklar için haz rlanm fl, birçok kaynak içeriyor. Bu sayfada her hafta yeni bir buluflçu tan yabilirsiniz. Bu sayfada da büyük bulufllar ve buluflçular yer al yor. Çocuk buluflçular tan mak istiyorsan z bu sayfaya da göz at n. Derleyen Tu ba Can Bilim Çocuk 15

11 Bafl m z n çindeki Evren Beynimiz Milyarlarca küçük birim ve bu birimler aras nda trilyonlarca ba lant ya sahip, yaklafl k 1,4 kg gelen ve hem elektriksel hem de kimyasal enerjiyle çal flan fley nedir? Bunun bir bilgisayar oldu unu düflünüyorsan z yan l yorsunuz. Bu, bisiklete binmenizi, bir flakaya gülmenizi, evinizin telefon numaras n an msaman z, 16 Bilim Çocuk

12 karmafl k bir bulmacay çözmenizi ya da bu yaz y okuman z sa layan beyniniz: Yumuflak, peltemsi pembe-beyaz bir kütle! Einstein' n görelilik kuram n n, Beethoven'in 9. senfonisinin notalar n n, Tolkien' n Yüzüklerin Efendisi'ndeki Hobbitleri nin, bilgisayar dünyas n n ak ll çocu u Bill Gates'in Microsoft'unun ç kt yer. Bu büyük adamlar n ve hepimizin duyular n, duygular n, davran fllar n, hareketlerini, ö renmesini ve ö rendiklerini unutmamas n, açl n ve susuzlu unu, vücut s cakl n, uykusunu, kalp ritmini ve solunumunu düzenleyen, kafatas n n içinde korunan önemli ve duyarl bir organ. Vücudumuzun denetim merkezi: Beynimiz. organ olarak beynin hâlâ çözümlenmemifl birçok yönü var. T pk evrenin de daha bilemedi imiz birçok yönü oldu u gibi. Burada ilginç olan, yaflad m z evreni ancak beynimizin bize gösterdi i kadar yla alg lamam z. Beynimizin bize gösterdi inden farkl bir fley alg layamaz, yaflayamay z. Beyin kabu u Nas rs madde Beyincik Omurilik Beyinsap Talamus Hipotalamus Sinir sistemimiz, d fl dünyay alg lay p davran fllar m z ona göre ayarlamam z sa lar. Sinir sistemimizin temel tafl olan organ m z beynimizdir. Beynimizin farkl bölümlerinin farkl ifllevleri vard r. Çok eski zamanlarda beyin o kadar da önemli bir organ olarak görülmezmifl. Eski Yunanl filozof Aristo, akl n ve düflünmenin merkezinin kalp oldu unu söylermifl, beyin de il! Eski M s rl lar da beynin önemli olmad n düflünürlermifl. Öyle ki, mumya yap m nda kalp ve di er iç organlar dikkatlice ç kar p korurken, beyni atarlarm fl. Yine de beyinle ilgili en eski bilgiler Eski M s r kay tlar nda yer al r. Bu kay tlarda beynin anatomisi, beyin zarlar ve beyin-omurilik s v s yla ilgili bilgiler vard r. O günlerden bugünlere birçok geliflme olur ve sonuç olarak beyin ve sinir sistemiyle u raflan bir bilim dal, nöroloji (sinirbilim) ortaya ç kar. Beyin tarama ayg tlar ve güçlü mikroskoplar sayesinde bilimadamlar beynin içinde neler olup bitti ini bize aç klar. Ancak, karmafl k bir Beyin Tak m n n Oyuncular Beyin yap lar n bir tak ma benzetebiliriz. Tak m n önemli üç oyuncusu, ön beyin, beyincik ve beyin sap d r. En büyük oyuncu ön beyin denilen ve beyin yar mkürelerinin yan s ra baz iç yap lar da içeren bölümdür. Bu bölüm, beynin a rl n n % 85 ini kaplar. Bu önemli, çünkü buras beynin düflünme ve bilinçle ilgili ifllevlerde önemli rol üstlenen beyin kabu unu da içerir. nsan di er hayvanlardan daha ak ll d r. Bir köpek bu yaz y okuyamaz. Çünkü beyninin düflünmeyle ilgili bölümü, bizimkine göre çok küçüktür! Matematik problemlerini çözerken, resim yaparken, can m z nefis çikolatal bir pasta istedi inde ya da dans ederken beynimizin bu bölümünü kullan r z. Beyin kabu u k vr ml d r. Ceviz kabu unun içindeki cevizi düflünün. Nas l cevizi düzgün açt n zda iki yar mküre görürseniz, beyin de sa ve sol olmak üzere iki yar mküreye ayr l r. Cevizinkinden farkl olarak bu yar mkürelerde önemli görevlerden sorumlu olan farkl bölgeler vard r. Bunlardan biri de motor bölgedir. Bubölge, iste imizle çal flan kaslar m z kontrol eder. Örne in, futbol oynarken motor bölgeniz çal fl r. Ama gol atmak için beyninizin daha birçok yerini çal flt rman z gerekir. Oyunculardan beyinci in ad na aldanmay n, çok çal flkand r. Vücudunuzun dengesini, Bilim Çocuk 17

13 1 Sinir hücrelerinin birbirleriyle ba lant içinde olduklar bölgelere sinaps denir. Bir sinir hücresinin dendritlerin taraf ndan al nan bir uyar hücrede elektriksel bir de iflim bafllat r. H zla ilerleyen bu uyar lar ilk olarak hücre gövdesine, daha sonra aksona gelir. Uyar akson ucuna ulafl nca buradan hücre d fl na özel kimyasal maddeler salg lan r. Aksonlardan salg lanan kimyasal maddeler, sinapslardan komflu sinir hücrelerinin dendritlerine uyar n n aktar lmas n sa lar. flte, iki hücre aras ndaki haberleflme böyle gerçekleflir. 1 Akson ucu 2 2 Aksonlardan dendritlere özel kimyasal maddelerin geçti i bölge: sinaps 3 Dendrit 4 4 Sinapslarda hücreler aras nda haberleflmeyi sa layan özel kimyasal maddeler (k rm z kürecikler) 3 hareketlerinizi ve bu hareketlerin birbiriyle uyumunu sa lamak üzere beyin yar mkürelerinin hemen alt nda yer al r. Beyinci in becerilerini görmek istiyorsan z, seksek oynay n, takla at n, ip atlay n... Tüm bu cambazl k hareketlerini yaparken beyinci iniz size yard mc olur. Üçüncü oyuncu beyin sap d r. Beyin yar mkürelerinin hemen alt nda ve beyinci in önünde yer al r, omurilikle devam eder. Evrimsel aç dan beynimizin en eski parças d r. Sürüngenlerle bafllayarak tüm hayvanlarda beyin sap bulunur ve temel yaflamsal ifllevleri yerine getirmek için çal fl r. Soluk almak, yedi imiz yeme i sindirmek, dolafl m düzenlemek, görevlerinden kimileri. ste imiz d fl nda çal flan birçok kas m z da beyin sap yönetir. Kalbimizin atmas n, mide kaslar m z n kas lmas n sa lar. Ayr ca milyonlarca uyar n n beyinden di er organlara iletilmesinde bir köprü görevi görür. Beyne giden bilgiyi gözden geçirir, bilginin ifllenip ifllenmeyece ine ve Sinir sisteminin oluflturan temel yap, sinir hücresidir. Bir sinir hücresi üç bölümden oluflur: dendritler, hücre gövdesi, akson. Al nan bir uyar dendritlerden aksona do ru ilerler. Aksonun üzeri miyelin denilen özel bir maddeyle kapl d r. Vücudumuzdaki sinir hücreleri çok çeflitli yap larda olabilir. Hücre gövdesi Dendritler Miyelin k l f Akson Sinir hücresi çeflitleri 18 Bilim Çocuk

14 Beynimiz çok say da sinir hücresinden oluflur. Burada çok say da sinir hücresini birlikte görüyorsunuz. ifllenecekse bu iflin beynin hangi bölgesinde yap laca na karar verir. Bu üç temel yap n n içerdi i baflka beyin yap lar da var. Örne in, hipokampusu unutmamak gerek. leride bu yaz y an msamaya çal fl rken onu kullanacaks n z. Ö renme ve belle imizden sorumludur. Bir de kan bas nc n, vücut s cakl n, ac kma ve susamay, uykuyu ve cinsel geliflimi denetleyen hipotalamus var. Talamus ise omurilikten kendisine gelen duyular beyne iletir. Ne çok Latince sözcük var de il mi? Unutmay n, beynin bölümlerini ö renmek, birtak m Latince sözcükleri de ö renmek demek. Beyin Sinir Hücrelerinden Oluflur Sinir hücreleri farkl biçim ve büyüklükte olabilir. Sinir hücrelerinin bir gövdesi, bu gövdeden ç kan akson ve dendrit denilen kollar vard r. Bir sinir hücresini ahtapota benzetebiliriz. Vücudumuzda yaklafl k 100 milyar sinir hücresi bulunur. Bu hücreler aras nda yer alan ve bir yap flt r c gibi sinir hücrelerini destekleyen özel hücrelerin say s ysa trilyonlara ulafl r. Sinir sistemimizdeki tüm hücreler de birbirine tutunmufl ahtapotlar olarak düflünülebilir. Bu flekilde tutunan hücreler birbirleriyle ba lant kurarlar. Bilimadamlar, sinir hücreleri aras ndaki ba lant lar n evrendeki y ld zlardan bile daha çok oldu unu söylüyor. Bu inan lmaz ve karmafl k küçük evrende ifller nas l yürür? Sinir hücreleri, iflitmemizi, koflmam z, an msamam z, tat almam z, düflünmemizi vb. sa lamak üzere sürekli uyar tafl rlar. Uyar, sinir hücresinde oluflan elektriksel ya da kimyasal bir de iflikliktir. Uyar lar, sinir hücresinin dendrit denilen uzant lar na ulaflt nda hücrede elektriksel bir de iflim bafllar. Hücrede h zla ilerleyen bu uyar lar ilk olarak gövdeye, daha sonra aksona gelir. Uyar akson ucuna ulafl nca buradan hücre d fl na özel kimyasal maddeler salg lan r. Aksonlarla dendritlerin aras nda kimyasal madde ak fl n n oldu u küçük boflluklara sinaps denir. Aksonlardan salg lanan kimyasal maddeler, sinapslardan komflu sinir hücrelerinin dendritlerine uyar n n aktar lmas n sa lar. Uyar n n yolculu u bu flekilde; ama uyar nas l oluflur? Bir yapra a dokundu umuzda elimizdeki deride bulunan vedokunma duyusunu alan al c lara ba l sinir hücreleri, uyar y alarak bunu yukar da sözünü etti imiz yolculukla omurilik arac l yla beyne ulaflt r r. Büyüyen Beyinlerimiz Do du umuzda beyin hücrelerimizin tümü vard r. O zaman beynimiz nas l büyür diye soracaks n z? Beyin hücreleri aras ndaki özel hücrelerden söz etmifltik. flte onlar n ço almas yla beynimiz büyür. Beyin büyürken bu hücrelerin say s dakikada kadar artar. ki yafl m za geldi imizde beynimiz bir yetiflkin beyninin % 80 i kadard r. Bilimadamlar için beynin büyümesi bir anlam daha tafl r. Beynimizin temel iflleyiflini genlerimiz belirler. Resim konusunda yetenekli bir ailenin çocuklar n n da ressam olmas do ald r. Genler d fl nda çevre koflullar da beynimizin verimini büyük ölçüde etkiler. Bu, genleri tümüyle birbirinin ayn olan efl yumurta ikizlerinin, farkl beyin özelliklerine sahip olmalar n n nedeni. Çünkü ikizler annelerinin dölyata nda bile farkl deneyimler geçirirler. Bir bebe in do umundan sonraki bir y l içinde beyninde ba lant lar kurulup bir devre biçimlenirken, sinir hücrelerinin yar s da ölür. Çocukluk boyunca herhangi bir ba lant kurulmayan sinir hücreleri elenmeye devam eder. Bu s rada kalan hücrelerin ba lant lar geliflir. Bu nedenle çocuklu un ilk dönemlerinde beyin bir yetiflkininkine göre uyar c lara daha aç kt r. Atalar m z da bunu farketmifller ki, "A aç yaflken e ilir" demifller. Gerçekten küçükken ne kadar çok sa l kl uyar c yla karfl lafl rsak, sinir Bilim Çocuk 19

15 hücrelerimiz aras ndaki ba lant say s da o kadar çok olur. Bu nedenle, çocuklar yeni bir dili, oyunu, makineyi kullanmay, gerçekte her fleyi yetiflkinlerden daha kolay ö renir. Örne in, çocuklar n kolayl kla ö renip bilgisayarda yapabildikleri iflleri yetiflkinlerin anlamas genelde daha çok zaman al r. Beynin Enerjisi Nereden Gelir? Beyin 24 saat süresince çal fl r. Siz fark nda olmadan çevreden birçok uyar c al r, bunlar ifller ve gerekli gördüklerini ilgili bölümlere iletir. Uyurken bile! Öyle etkindir ki, beyindeki her bir hücre saniyede yüzlerce, binlerce uyar c alabilir. Beyin kabu undaki sinir hücrelerinin, uç uca dizildiklerinde km yol katedebileceklerini de unutmamal! Bu kadar çok çal flan bir organ n do al olarak bir yak ta gereksinimi var. Beynimizin en önemli yak t oksijen ve flekerdir. Beynin a rl vücudun yaln zca ellide biridir, ama vücuttaki flekerin beflte birini, oksijeninse dörtte birini kullan r. Vücudun yöneticisi olmak kolay de il elbette! Sa Beyin, Sol Beyin Beynimizin sol yar mküresi vücudun sa yan n, sa yar mküresiyse sol yan n yönetir. Ayr ca, her yar mkürenin yerine getirdi i ifllevler farkl d r. Sol yar mküre konuflma ve dil ö renmeden sorumludur. Mant k ve çözümleme gerektiren ifllerde de bize yard mc olur. Örne in, toplama-ç karma yaparken ya da ayakkab m z ba larken sol yar mküremizi kullan r z. Sa yar mküreyse sözel olmayan flekil, boyut, ritm, müzik, renk gibi soyut becerilerden sorumludur. Bir fleyi oluflturan parçalar de il, bütününü alg lamam z sa lar. Bir yüzü an msarken ya da müzik dinlerken beynimizin sa yar mküresini daha çok kullan r z. ki yar mküre aras ndaki iletiflimi kal n bir sinir hücresi demeti olan nas rs madde sa lar. Gerçekte iki yar mküre iflbirli i içinde çal fl r. Örne in, sol yar mküremizi kullanarak "sincap" sözcü ünü okuyup anlayabilir, sa yar mküremizi kullanarak da sincab gözümüzde canland rabiliriz. K z Beyni, Erkek Beyni Erkeklerin beyni k zlar nkinden daha büyüktür. Hem de yaklafl k % 10 daha büyük! Ama k zlar üzülmesin, ak l beyin büyüklü üyle ilgili de il. Beyindeki sinir hücrelerinin say s ve bu hücreler aras nda olabildi ince çok say da ba lant kurulmas ak ll olmak aç s ndan daha önemli. K zlar n beyinlerinin belirli bölgelerindeki sinir hücresi ba lant lar n n, erkeklerinkinden daha fazla oldu u bulunmufl. Erkekler de üzülmesin! Onlar n da konumsal becerileri daha geliflmifl. Örne in erkekler daha kolay harita okuyabilir. Gerçekte bu tart flmaya gerek yok, bilimadamlar cinsiyetimizin ak ll olup olmad m z belirlemedi ini söylüyor. Kullan Ya da Kaybet! Bir insan n beyninin en yüksek verimde çal flmas için çok say da sinir hücresinin kullan lmas ve bu hücreler aras nda daha çok ba lant n n kurulmas gerekti ini söylemifltik. Kullan lmayan beyin hücreleri yok olup gider. Buna "kullan ya da kaybet" ilkesi denir. Özellikle çocuklar n çok say da uyar c yla karfl karfl ya kalmalar, beyinlerindeki sinir hücresi ba lant lar n n kurulmas aç s ndan önemlidir. Tiyatro, sinema ya da bale izlemek, sergi, müze ya da hayvanat bahçesine gitmek, kitap okumak, müzik dinlemek ya da resim yapmak, bir yapra incelemek ya da bir bitkinin nas l büyüdü ünü gözlemek, spor yapmak... Bunlar n hepsi uyar c lar fazlas yla sa layan etkinlikler. Ancak normal, sa l kl ve biraz da e lenceli bir ortamda büyüyen her çocu un beyni yeterince uyar c yla karfl lafl r. Elbette bu ilke yaln zca çocuklar için geçerli de il. Yetiflkinlerde de uyar c lar sinir hücreleri aras nda ba lant kurulmas n sa layabilir. Çocuklar n, bir dili ya da bilgisayar kullanmay daha kolay ö rendiklerinden söz etmifltik. Yetiflkinler de yeterince çaba gösterir, uygun e itim ortamlar nda bulunurlarsa bunlar baflarabilirler. Tüm bir gün televizyon izlemek, bilgisayar bafl nda durmak ya da oyun oynamak yerine spor, sanat, kültür ve bilim etkinliklerine kat lmak 7 den 77 ye herkesin beynine iyi gelir. Elbette televizyon da izleyeceksiniz, bilgisayarda da oynayacaks n z, ama bilinçli ve sa l kl bir flekilde! Sa l kl Bir Beyin çin larda hayvanlar üzerinde yap lan deneylerde beyin kabu unun önemli bir k sm al nmas na karfl n beynin ifllevlerini sürdürdü ü sonucuna var lm fl. Bunun üzerine beynimizi % 10 unu 20 Bilim Çocuk

16 kulland m z düflünülmüfl. Gerçekte bu yanl fl bir bilgi. Çünkü, insan beyni üzerinde yap lan araflt rmalar, küçük bir zarar n bile beynin kimi ifllevlerini yitirmesine neden oldu unu gösteriyor. Öyleyse bu kadar önemli ve duyarl bir organ iyi korumak gerekir. Tafl tlarla yolculuk yaparken mutlaka emniyet kemerinizi tak n. Bu, bafl n z korur ve beyninizin zarar görmesini önler. Bisiklete binerken, patenle kayarken de bafl m z korumal, özel bafll klar takmal y z. Özellikle spor yaparken çok dikkatli olmal y z. Hastane kay tlar çocuklarla ilgili kazalarda yaralanmalar n ço unun dikkatsizlikten kaynakland n gösteriyor. Öte yandan sigara ve alkol, sinir hücrelerini öldürür. Sa l kl beslenmek ve beynin sa l kl çal flmas n sa lar. Beyninize yeterli oksijen ve fleker gitmesi gerekti ini unutmay n. Beyinle lgili lginç Araflt rmalar Ünlü illüzyonist David Copperfield bir arabay file çevirebiliyorsa bilimadamlar da kemik ili inden sinir hücreleri yapabilir! Kemik ili inde çok özel hücreler bulunur. Bunlar bugünlerde bilim dünyas n n çok ilgilendi i "kök hücreler"dir. Bir sihirbaz n flapkas ndan ç kanlar gibi, de iflip, farkl lafl p, geliflerek bir canl y olufltururlar. Bilimadamlar kök hücrelerinin kas, kemik, kan ya da karaci er hücrelerine dönüfltü ünü ö rendi inden beri araflt rmalar na h z kazand rd lar. Son çal flmalar kemik ili indeki bu özel hücrelerden sinir hücrelerinin de gelifltirilebilece ini gösteriyor. Bu bilgi size s k c geldiyse o zaman çikolatadan söz edelim. Beyinle çikolatan n ne ilgisi var diyeceksiniz? O zaman çikolata yedi inizde neden mutlu oldu unuzu düflünün. Kimi kimyasal maddeler beyni etkiler. Çikolatan n içinde de 380 kimyasal maddenin oldu u biliniyor. Bu nedenle çikolatan n 3000 y ll k tarihi ve kakaonun hâlâ bilinmeyen özellikleri nörologlar çok ilgilendiriyor. Beyinle ilgili daha birçok ilginç bilgi var. Ama flöyle bir anlaflma yapal m. Onlar da siz araflt r n. stanbul'da Deneme Bilim Merkezi'ndeki Beyin Sergisi ve nternet teki "Neuroscience for Kids" sayfas ilk u ranacak yerler. Araflt rma sonuçlar n z bizimle paylaflmay unutmay n. Sahip oldu umuz ak l, yarat c l k, bellek ve duygular m z milyarlarca y ll k evrimin biz insano luna arma an. Bu arma an en iyi flekilde kullanmak bizim elimizde! n n n n n n n n Tu ba Can Bilim Çocuk 21

17 sever, sever, sever ama en çok metali sever katla, k r flt r, büzüfltür tüm gerçekleri sorufltur ev de bilim ev de bilim sar, k rm z, mavi, yeflil, mor hepsi onun içinde, bulmak zor! Robot El H a r e k e t S i s t e m i n i Ö r e n i y o r u z... Bugün sabahtan beri yapt n z iflleri düflünün. Spor ayakkab n z n ba c klar n nas l ba lad n z? Kitab n z n sayfalar n nas l çevirdiniz? Ya di er yüzlerce ifli yaparken elinizi nas l kulland n z? Bu sorular yan tlamak için eliniz hakk nda biraz araflt rma yapmak yerinde olur, çünkü birazdan bir el modeli yapaca z. Dokunmaya duyarl bir derinin alt nda çok say da, iflbirli i halinde çal flan kas ve kirifl, eklem ve ba lar n kemik bir yap y sar p sarmalad bir organ elimiz. Hayvanlar dünyas nda da, makinelerin dünyas nda da onun gibi bir alet daha yok. Elinden her ifl geliyor anlayaca n z! Peki, bir elmay tuttu unuzda elinizde neler oluyor? Dirse inizle bile iniz aras ndaki uzun kaslar kas l yor. Bu kaslar parmaklar n zdaki bir grup eklemli kemi e tutunmufl kiriflleri çekiyor. Ba lar ve di er lifli dokularsa kiriflleri ve kaslar bir yerde tutuyor. Tüm bunlar anlamak için elinizi, elinizdeki kaslar, parma n zdaki kemikleri ve eklem yerlerini iyice inceleyin. Sanki bir fley kavrarm fl gibi elinizi s karak ya da parmaklar n z oynatarak kaslar n z n, kemiklerinizin nas l hareket etti ini inceleyin. Gerekli Malzeme n n n n n n n n 10 cm x 10 cm x 1 cm tahta parças 30 cm x 1 cm x 1 cm ç ta 5 kal n paket lasti i Yaklafl k 80 küçük, halkal vida Flaster Kalem Paket ipi Makas Y harfi mi, makas m? yoksa soru iflareti mi? amaç bunu bulmak m?.. Haydi Bafllayal m Tahta parças üzerine avucunuzun fleklini çizin. Yaklafl k 6,5 cm geniflli inde olsun. Ayn ifli parmaklar n z için de ç tan n üzerinde yap n. Ç tan n üzerine parmaklar n z s rayla koyun ve her parma n z n uzunlu unu (eklem yerleriyle birlikte) iflaretleyin. Baflparmak için iki, öteki parmaklar n her biri için üç olmak üzere toplam 14 parçan z olmal! Tahtay kestirmek için bir marangozdan ya da evdeki büyüklerinizden yard m al n. Daha önceden çizimini yapt n z avuç ve parmaklar kestirin. Bu flekilde el kemikleri haz r olacak. Ama elin hareket etmesi için kas, kirifl, eklem ve ba lara da gereksinimimiz var. Önce flaster yard m yla eklemleri oluflturun. Her parma n ucundan bafllayarak avucun iç k sm na kadar flaster yap flt r n. Flasterli k s m elin içi olacak. Ancak baflparmak biraz farkl yap da. Elinizin iç taraf n kendinize çevirirseniz, dört parmak size dönükken, bafl parma n yan durdu unu görürsünüz. Buna ba l olarak eklemleriniz dört parmakta içe do ru, baflparmakta yana do ru hareket aç kapa tuttur da tuttur nesneleri bulufltur... uçak, kay k, flapka, ev yaratt n her fley güzel olur!

18 yayl k skaç gözünü dört aç... say tanecik say dök tanecik dök... önce, sonra, flimdi, bitti... olana verir. Bu nedenle flasteri baflparma n yana hareketine olanak sa layacak flekilde yap flt r n. S ra geldi ba lara! Halkal vidalarla ba lar oluflturaca z. Parmak kemiklerinin her birinin avuç içine ve d fl na denk gelen k s mlar na ikifler halkal vida tak n. Elin bilek k sm na da bir s ra halkal vida geçirin. Yine baflparma haz rlarken dikkatli olun. Vidalar baflparma n yan durmas n sa layacak flekilde fiunlar da Deneyin! Bir kâ da 1'den 9'a kadar say lar yaz n. Çok kolay de il mi? Bir de kalemi iflaret parma n z n üzerine uzunlamas na ba latarak ayn fleyi deneyin. Bu daha zor de il mi? Neden zor oldu unu, elinizin hangi k sm n kulland n z düflünerek bulabilirsiniz. sterseniz, baflka denemeler de yapabilirsiniz. Avuç içi size bakacak flekilde elinizi bir masan n üzerine koyun ve s rayla parmaklar n z masaya dik kald rmaya çal fl n. Orta parma n zla, yüzük parma n z n k smen birlikte hareket etti ini keflfedeceksiniz. Bunun nedenini araflt r n. takmal s n z. El kaslar n paket lastiklerinden yapaca z. Önce lastikleri keserek halka olmaktan ç kar n. Elin d fl taraf ndaki halkal vidalara parmak boyunca bir lastik geçirerek, bafltaki ve sondaki uçlar n vidalara ba lay n. Paket ipleriyle de kiriflleri oluflturaca z. pleri parmaklar n iç k sm ndaki vidalara geçirin. Ancak, ipin yaln zca parmak uçlar na denk gelen k s mlar n vidalara ba lay n ve bilek k sm ndaki uçlar serbest kals n. Art k ipleri serbest uçlar ndan tutup çekerek elinize hareket verebilirsiniz. El modeli yapmak için size daha uygun gelen baflka malzemelerden de yararlanabilirsiniz. az ekle, çok ekle, kar flt r bekle... n n n n n n n n n n n n n n n n n n n Tu ba Can...yumuflak m, kuru mu? bu kolay bir soru mu?.. yuvarla, döndür, sar, çevir, sonunda de ifltir...

19 Babaanne ve Ihlamur A ac Bir kona n arka bahçesinde iki hlamur a ac yaflard. Birinin ad Küçük Gümüfl di eri de Büyük Gümüfl tü. Onlara Gümüfl ad verilmesinin nedeni, bilimsel adlar n n Gümüfli hlamur olmas yd. Küçük Gümüfl ün boyu 15 metre, Büyük Gümüfl ün boyu da 40 metre kadard. K fl aylar nda yapraklar n döken bu iki a ac n yaz aylar nda dallar sar ms beyaz çiçeklerle dolard. Yapraklar da ayr bir güzellikteydi. Kalp biçimindeki yapraklar n alt yüzü gümüflümsü beyaz, y ld z biçimli tüylerle kapl yd. Bu iki a aç, uzun y llard r hem birbirleriyle hem de yaflad klar bahçenin sahipleriyle arkadaflt lar. Evdeki çocuklar, çocuklar n babalar, bu iki a ac n çiçeklerinden yap lan çaylar içmeye bay l rlard. Büyük Gümüfl, onlar bu bahçeye gelmeden çok önceleri orada yafl yordu. Küçük Gümüfl üyse evin babaannesinin babas oraya dikmiflti. Zaten hem çocuklar hem de babalar n bu nefis çay içmeye, babaanneleri al flt rm flt. Ihlamur a açlar n n yüzlerce y la varan yaflam süreleri dikkate al nd nda, Gümüfllerin, bu ailenin gelecek kuflaklar yla da arkadafll k kuracaklar ortadayd. Babaanne, açt nda mis gibi kokusunu çevreye yayan hlamur a açlar n n çiçeklerini toplay p kurutur, sonra da çocuklar na hlamur çay demlerdi. Ihlamur a ac n n çiçeklerinden yapt bu nefis çay n idrar art r c, terletici, uyutucu, etkileri oldu unu bilirdi. Çocuklar n öksürük ve so uk alg nl na karfl da hlamur çay yla korurdu. Bazen hlamur çay n n içine bir miktar portakal çiçe i eklerdi. Çay böyle demledi inde, mutfak mis gibi hlamur ve portakal çiçe i kokard. Bu nefis çay n içine bir kafl k bal kar flt rd da olurdu. Çocuklar, bu ball çay da çok severek içerlerdi. Yemekten sonralar içilen hlamuru, genellikle içine biraz kuru nane ekleyerek demler ve bu nefis

20 lezzettin tad na ailedeki herkes bakard. Babaanneleri, hlamuru böyle demledi inde a r kesici etkisini, nanenin sindirimi kolaylaflt r c özelli iyle birlefltirdi ini biliyordu. Bu çay, akflam yemeklerinden sonra içilebilecek en iyi çaylardan biriydi. Onlar çaylar n içerken babaanneleri de bu iki hlamur a ac n n akrabalar hakk nda bildiklerini onlara anlat rd. Çocuklar, bir zamanlar, ormanca zengin olan ülkelerde hlamur a ac kabuklar ndan yap lm fl tabakalar üzerine yaz yaz ld n, yani bunlar n kâ t yerine kullan ld n ö rendiklerinde çok flafl rm fllar; o günden sonra Gümüfllere "Bilgin" lakab n takm fllard. Babaanne çok güzel ud çalard. Baz akflamlar, ailenin tüm bireyleri bir araya toplan r, babaannenin uduyla çald klasik Türk müzi ini dinlerlerdi. flte böyle bir günde, babaannelerinden udun burguluk denilen parças n n da hlamur a ac ndan yap ld n ö rendiler. Ihlamur gibi yumuflak dokulu, kolay ifllenebilir a açlardan de iflik sazlar yap ld n da. Eski kanunlar n alt k s mlar da hlamur a ac ndan yap l rm fl. O, son derece güzel yumuflak ve yuvarlak sesleri bugünkü kanunlar m zda duyamamam z n nedeniyse hlamur a ac yerine, baflka malzeme kullan lmas ym fl. Çocuklar o günden sonra da babaannelerinin çald udu dinlerken hlamur içmeyi hiç ihmal etmediler. Ihlamur, bu keyifli müzik dinletisinin ayr lmaz bir parças oldu. vidalar önce Büyük Gümüfl ün kal n gövdesine bat r p çevire çevire iyice içeri soktu. Büyük Gümüfl ün gövdesi çok kötü yaraland. Ayn ifllem Küçük Gümüfl e de uyguland. Onun da gövdesinde vidan n neden oldu u kocaman bir delik aç ld. Sonra halkalara ip ba land ; iplere kilim dolanarak sal ncak kuruldu. Her sallan flta Gümüfllerin içine giren vida da sallan yor, aç lan yara geniflliyordu. Babaanne mutfakta konuklar na hlamur çay demlemekle meflguldü. Çaylarla birlikte bahçeye geldi inde, hlamur a açlar n n ona kurtar bizi dedi ini sanki duydu. Hemen çaylar bir kenara b rakt ve çocuklar kurulan sal ncaktan indirdi. Sonra da vidalar Gümüfllerden ç kard. Gövdelerine aç lan yaray tedavi etmek için yerden biraz toprak ald, bunu suyla kar flt rd, bu çamuru vidan n açt yaralara sürdü. Sonra konuklar na dönerek, "Bu a açlar da bizler gibi canl. Onlara zarar verecek fleyler yapmak hiç do ru bir davran fl de il" dedi. Hatalar n anlayan konuklar Büyük ve Küçük Gümüfllere özür dileyen gözlerle bakt lar. O s rada hafif bir rüzgâr çevreye mis gibi hlamur çiçe i kokusunu yayd. Bu koku dilenen özürün bir kabulüydü sanki. Gülgûn Akbaba Resimleyen Yi it Özgür Bir yaz günü kona a akrabalar geldi. Hofl bir sohbetten sonra bahçeye ç k ld. Hava günlük günefllikti. O s rada çocuklar için sal ncak kural m dendi. Misafirlerden biri koflarak arabas na gidip ucunda halka olan kocaman bir vida ve ip getirdi. Sonra da bu

21 Kelebekleri Gözlemlerken Bahar gelmiflti sonunda. Küçük t rt l bir bitki dal na yapt kozas n n içinden günefli hissetti. "Art k uyanma zaman geldi" dedi kendi kendine. K fl gelmeden önce binbir emekle ördü ü kozas n y rtt. Bafl n uzatmas yla birlikte güneflin s cakl n antenlerinde hissetti. Bu, ona çok flafl rt c geldi. Çünkü kozas na girmeden önce antenleri yoktu. Sonra kozadan ç kmak için bir ad m att ama bunun çok zor oldu unu farketti. Sanki kozaya giren t rt ldan çok daha büyük, çok daha farkl yd. Bir ad m daha att günefle ulaflmak için. Çok yak nlarda bir dal buldu tutunacak. Kendisini yavafl yavafl çekti ve s yr ld kozas ndan. Bütün k fl boyunca içinde uyudu u kozan n ne halde oldu una bakmak için arkas na döndü ünde gördüklerine kendisi de inanamad. Art k kanatlar vard. Hem de rengârenk kocaman kanatlar. Kendisine çok k sa gelen koza uykusu s ras nda, vücudu büyük bir de ifliklik geçirmiflti. Kendine gelebilmek için bulundu u dal n üzerinde silkindi kendine gelebilmek için. Bu s rada kanatlar aç ld, hareketlenmeye bafllad. Bir t rt lken asla yapamayaca bir fleydi uçmak ve art k kanatlar sayesinde uçabilecekti. Tutundu u daldan güç alarak h zla kanatlar n ç rpmaya bafllad ve ayaklar yerden kesildi. 26 Bilim Çocuk

22 Yemyeflil bir çay rl kta kanatlar gibi rengarenk çiçeklerin üzerinde uçuyordu. Üstelik t rt lken yapraklar n yedi i bitkilerin balözüyle besleniyordu art k. Uzun hortumunu uzat p bir çiçe in balözünü emiyor, sonra baflka bir çiçe e konuyordu. Beslenmeye çal fl rken çiçeklerin döllenmesine, dolay s yla bitkilerin üremesine yard mc oldu unun fark nda bile de ildi. Sonra bu kocaman çay rda yaln z bafl na olmad n farketti. Kendisi gibi birçok kelebek vard çevresinde. Kimisi kendisiyle ayn renk ve desenleri tafl yordu ama ço u farkl yd. K rlarda di er kelebeklerle beraber çiçekten çiçe e dolafl rken kendisine bakan bir çift göz farketti. Bu, küçük bir k zd. Elinde, üzerlerinde kelebek foto raflar olan kartlar ve içine notlar ald küçük bir defteri vard. K z büyük bir merakla kendisine yaklaflt. Kaçmad bizim küçük kelebe imiz. K z büyük bir hayranl kla izliyordu kelebe i. Sonra kartlardaki foto raflarla karfl laflt rmaya bafllad. Kelebek de k zla beraber kartlara bak yordu. Birden bizim kelebek çok flafl rd kendi foto raf n kartlar n üstünde görünce. K z n gözleri fl ldad : "Buldum seni! Sen çatalkuyruksun", dedi. Not defterine "çatalkuyruk" yazd. Çay rda tan nacak daha çok kelebek vard. Onlar n da adlar n ö renmek, özelliklerini do ada tan mak için yoluna devam etti. Sizler de do aya ç kt n zda bu küçük k z gibi kelebekleri gözlemleyebilir, onlar daha yak ndan tan yabilirsiniz. Bu say m zda verdi imiz kelebek kartlar n kullanmak iflinizi kolaylaflt racak. Elbette öncelikle kelebeklerin temel özelliklerini bilmemiz gerekiyor. Di er böcekler gibi kelebeklerin de vücutlar bafl, gövde ve kar n olmak üzere üç bölümden oluflur. Üç çift bacaklar ve dört kanatlar vard r.yaflamlar na difli kelebe in b rakt yumurtadan ç kan küçük bir t rt l olarak bafllarlar. Bu evrede bitki yapraklar n yiyerek beslenirler, yeterince büyüdükten sonra ördükleri kozan n içine girer, baflkalafl m geçirir ve erginleflerek kelebek haline gelirler. Besinleri art k yapraklar de il, çiçeklerin balözüdür. Kelebeklere çok benzeyen ve kelebeklerin yak n akrabalar olan bir canl grubu daha vard r. Güveler dedi imiz bu canl grubunu kelebeklerden ay ran belli bafll özellikleri flunlard r: Kelebekler kanatlar n yere dik olarak tutabilme yetene ine sahipken, güveler kanatlar n daima yere paralel olarak tutarlar. Kelebeklerin antenlerinin ucunda küçük topçuklar vard r. Güvelerinse antenleri ince iplik fleklinde ya da kufl tüyü biçimindedir. Ergin kelebekler daha renkliyken ergin güveler (çok ender olarak renkli güvelere rastlansa da) daha boz kahverengi tonlarda olur. Kelebekler gündüz beslenirlerken güveler ço unlukla gece dolafl rlar. Evlerimizde geceleri fl n çevresinde dolaflan ve t rt llar yün kazaklar m z yemesin diye onlara karfl naftalin kulland m z böcekler kelebek de il, güvedir asl nda. Kelebekleri Ne Zaman, Nerede Görebiliriz? Her kelebek türünün farkl bir yaflam alan seçimi ve yaflam süresi vard r. Ormanlardan da lara, hatta evimizin yak n ndaki parka kadar her yerde onlar görebiliriz. Ama kelebekler ço unlukla bol çiçekli çay rl klarda, çamurluk alanlarda ve yumurta b rakabilecekleri bitkilerin bulundu u yerlerde bulunurlar. Havalar n s nmas yla beraber ilk önce kelebek olarak k fl uykusuna yatm fl olan türler uyan rlar. Bahar n gelmesiyle beraber de di er türler do ay flenlendirir. Kelebeklerin ömürleri san ld gibi iki gün de ildir. Hatta düflündü ümüzden çok daha uzun yaflayabilirler. Örne in, Amerika da yaflayan ve Kuzey Amerika dan Güney Amerika ya göç eden kral kelebe inin ömrü 6 aya ulafl r. Bu nedenle kelebekleri hemen her yerde bahar n bafl ndan k fl n bafllang c na kadar gözlemlemek olas d r. Kelebek Gözlemcileri Nelere Gereksinim Duyar? Bir kelebek gözlemcisinin yan nda olmas gereken üç önemli eflya vard r: dürbün, arazi rehberi ve not defteri. Yak n na yaklaflamad m z kelebekleri onlara zarar vermeden izlemek için dürbün kullan r z. Ancak pek çok kelebek türü insanlardan kaçmaz. Ayr ca kelebek gözlemcileri gördükleri kelebe in ad n ve özelliklerini ö renmek için arazi rehberi kullan rlar. Sizler kelebek kartlar n arazi rehberi olarak kullanabilirsiniz. Hangi kelebe i, nerede gördü ünüzü kaydetmek için de bir defter tafl mak, gördüklerinizi unutmaman z sa lar. Bir kelebek gözlemcisi olmak için art k bilgi sahibi oldu unuza göre ilkbahar n bu güzel günlerini kelebekleri izleyerek geçirmeye ne dersiniz? Do a ve kelebekler bütün fl lt s yla sizleri bekliyor n n n n n n n n Evrim Karaçetin Resimleyen Yi it Özgür Bilim Çocuk 27