Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları

Transkript

1 Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan To honour of Prof. Dr. Ay Melek Özer and Prof. Dr. Şahinde Demirci Editörler/Editors Ali Akın Akyol - Kameray Özdemir homerkitabevi

2 Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan To honour of Prof. Dr. Ay Melek Özer and Prof. Dr. Şahinde Demirci

3 ISBN: Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey To honour of Prof. Dr. Ay Melek Özer and Prof. Dr. Şahinde Demirci Editörler Ali Akın Akyol - Kameray Özdemir Yayın Yönetmeni Betül Avunç Tasarım Sinan Turan Kapak Fotoğrafı Tuna Akçay Ofset Hazırlık Homer Kitabevi Baskı ve Cilt Altan Basım Ltd. 1. Basım: 2012 Homer Kitabevi ve Yayıncılık Ltd. Şti. Tüm metnin yayım hakkı saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yazarın ve yayımcının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. Homer Kitabevi ve Yayıncılık Ltd. Şti. Yeni Çarşı Cad. No: 12/A Galatasaray İstanbul Tel: (0212) Faks: (0212) homer@homerbooks.com

4 Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Two Eminent Contributors to Archaeometry in Turkey Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan To honour of Prof. Dr. Ay Melek Özer and Prof. Dr. Şahinde Demirci Editörler/Editors Ali Akın Akyol - Kameray Özdemir

5 İçindekiler Önsöz Prof. Dr. Ay Melek Özer Biography of Professor Ay Melek Özer Ay Melek Özer in Yayınları / Bibliography of Ay Melek Özer Prof. Dr. Şahinde Demirci Biography of Professor Şahinde Demirci Şahinde Demirci nin Yayınları / Bibliography of Şahinde Demirci Neden Arkeometri? Ünsal Yalçın Keban Projesi nden Arkeometri Ünitesi ne Türk Arkeolojisinde Çağdaşlaşma Süreci.. 43 Mehmet Özdoğan Ankara Vilayet Meydanı Antik Roma Yolu Kazısı Arkeometrik Analizleri Ali Akın Akyol - Yusuf Kağan Kadıoğlu Yakın Doğu Neolitiğinde Ev ve Sosyal Eşitsizlik Çiğdem Atakuman Madencilik ve Uygarlık M. Ümit Atalay Arkeometride Spektrometri Yöntemleri O. Yavuz Ataman Bizans Dönemi ne Ait Altın Sikke Orijinalliğinin Tespitinde Tahribatsız Arkeometrik ve Görsel Analiz Yöntemlerinin Kullanılması Mahmut Aydın - Sena Mutlu Glass Finds Recovered in the Excavations at Tekfur Sarayı, İstanbul Ömür Bakırer

6 Ankara Bölgesi nde İlk Tunç Çağ Yerleşimleri Gülçin İlgezdi Bertram - Jan-K. Bertram Ankara Valiliği Bahçesi Roma Caddesi Kazısı Halil Demirdelen - Mustafa Metin Alanya da Erken Hristiyan ve Bizans Dönemi Araştırmaları ( ) Sema Doğan Urartu Ayanis Kalesi (Van) Arpa Depolarındaki Ambar Biti Kalıntıları Emel Oybak Dönmez - Tuğba Solmaz Nudity of Male Statues in Ancient Greek Art Serra Durugönül Komana ve Çevresinde Çağlar Boyu Yerleşim Burcu Erciyas Ürünlü Kültür Köyü Yemek Geleneği Begümşen Ergenekon Akhaemenid Egemenliği Döneminde Doğu Yunan Bölgesinde Cam Emel Erten Türkiye de Taşınabilir Kültürel Mirası Koruma Eğitimi Üzerine Bekir Eskici Monokrom Sırlı Mozaik İran Çinilerinin Karakterizasyonu A. Emel Geçkinli - Gülsu Şimşek Antik Cam Üretimine Dair Bilgilere Ulaşmada Arkeometrik Analizlerin Önemi: Elaiussa Sebaste Örneği Çiğdem Gençler Güray Antik Yunan Vazo Betimlemelerinde Zaman ve Mekân Algısı Suna Güven Ankara Akköprü Arkeometrik İncelemeleri Kapsamında Jeofizik Çalışmalar Selma Kadıoğlu, Yusuf Kağan Kadıoğlu, Ali Akın Akyol, Bekir Eskici Esra Ezgi Baksı, Büşra Bihter Demirci, Kıymet Deniz Arkeometrik Araştırmalarda İstatistiksel Yöntemlerin Kullanımı Zeynep I. Kalaylıoğlu - H. Öztaş Ayhan Göltepe den Özgün Bir Buluntu Ergun Kaptan

7 Some Remarks on the Development of Musical Instruments With Emphasis on Hittite Period Erhan Karaesmen - Bilge Küçükdoğan Ülkemizde Yazılı Kültürel Mirasın Korunması Alanında Yapılan Çalışmalar ve Sorunlar Esra Mert Kronik Demir Eksikliğine Bağlı Anemi: Klinik ve Paleopatolojik Bulgular Işığında Yeni Değerlendirmeler Metin Özbek Element Analizleri ile Erken Tunç Çağı İkiztepe Toplumunun Yaşadığı Ekolojik Ortam ve Besin Kaynaklarının Belirlenmesi Üzerine Bir Deneme Kameray Özdemir - Yılmaz Selim Erdal Nif (Olympos) Dağı Kazıları Cam Buluntuları Üzlifat Canav Özgümüş - Serra Kanyak Hititlerde Bilimsel Düşünce Örnekleri Aygül Süel Ortaköy-Ağılönü Kurban Çukurlarının Fiziksel Yapılanması Mustafa Süel Arkeolojik Alanda Taban Mozaiklerinde Karşılaşılan Bozulmalar Y. Selçuk Şener Analysis of Eastern Sigillata B Finds From Troia Billur Tekkök - Ernst Pernicka Türkiye nin Yerli Koyunları İçin Bir Antik DNA Çalışması Planlanırken İnci Togan - N. Dilşad Dağtaş Radyografi Tekniği ile Eserlerin Değerlendirilmesi A. Beril Tuğrul Spatial Analyses on the Surface Assemblages of a Hellenistic Pottery Workshop, A2 at Tekir, Turkey Numan Tuna Rocks and Minerals in Archaeological Investigations Asuman Günal Türkmenoğlu Osmanlı Seramik Araştırmalarında Analizlerin Önemi Filiz Yenişehirlioğlu

8 195 Türkiye de Taşınabilir Kültürel Mirası Koruma Eğitimi Üzerine Bekir Eskici * Özet: Geçmiş kültürlerin izini taşıyan maddi kalıntılar, üzerine geleceğimizi kurmakta olduğumuz tarihi gelişimi yansıtırlar. Kültür ve tarih mirasımızın kalıcılığını ve sürekliliğini tehdit eden faktörler karşısında mimarlar, arkeologlar ve sanat tarihçileri, bilimsel çalışmaların öz kaynağını oluşturan eserlerin korunması ve bakımı konusunda uzunca bir zamandır çalışmaya yönelmişlerdir. Dünya da Türkiye kadar zengin kültür mirasına sahip olmadığı halde, ileri ve ilerlemekte olan tüm ülkeler, koruma alanında büyük yatırımlar yapmış, bilimsel ve kapsamlı eğitim programları açarak konunun uzmanlarını yetiştirmişlerdir. Özellikle ikinci dünya savaşından sonra, kültürel mirası koruma etkinliğinin zanaat olmaktan çıkıp bilimsel nitelik kazanması dünyada koruma içerikli eğitim programlarının hızla çoğalmasına yol açmıştır. Bu sayede çoğalan ve çeşitlenen araştırma yöntemleri kültür varlıklarının hizmetine sunulmuştur. Ülkemizde ise bu alanda faaliyet gösteren eğitim programlarının sayısının bir elin parmaklarını geçmediği, var olanlardan yetişen sınırlı sayıdaki koruma elemanlarının (konservatör) da ihtiyacı karşılamaya yetmediği ortadadır. Mevcut istihdam olanaklarına karşın, nitelikli eleman sayısının yetersizliği nedeniyle kültür varlıklarımız ya kaderlerine terk edilmekte, ya da mesleğe kısıtlı bilgi ile girip deneme yanılma yoluyla uygulama yapan eğitimsiz elemanların insafına bırakılmaktadır. Bugün müzelerimiz, ören yerlerimiz tarihi kentlerimiz kötü ve bilinçsiz uygulamalar sonucu zarara uğratılmış eser örnekleriyle doludur. Ülkemizde yaygın olan ara eleman yetiştirmeye yönelik meslekî eğitim programlarından mezun olan konservasyon-retorasyon teknikerleri, sahip oldukları kısıtlı bilgi ile karar verme ve inisiyatif kullanma aşamalarında yetersiz kalmaktadır. Teknikerlerin uygulamalarda mutlaka bir koruma elemanı veya uzmanı (konservatör) tarafından yönlendirilmeleri ve denetlenmeleri gerekmektedir. Dolayısıyla, öncelikli olarak bilimsel araştırma, yöntem belirleme, uygulama ve uygulama sonuçlarını değerlendirme bilgi ve becerisine sahip koruma elemanı ve uzmanlarının yetiştirilmesi, bunun için de en az lisans düzeyinde eğitim-öğretim verilmesi gerektiği ortaya çıkmış bulunmaktadır. Nitekim ileri ülkelerdeki örneklere bakıldığında çeşitli kültür varlıklarını kapsayan koruma-onarım ile ilgili eğitim programlarının 4 ila 7 yıl arasında değiştiği görülmektedir. * Doç. Dr. Bekir Eskici, Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü, Kırım Cad. 6. Sokak, Emek, Ankara. bekireskici@gazi.edu.tr -

9 196 Bekir Eskici Anahtar Kelimeler: Restorasyon, Konservasyon, Kültür Varlığı, Kültürel Miras, Koruma Eğitimi. The Conservation Education on Movable Cultural Heritage in Turkey Abstract: The material relics that carry traces of the past cultures reflect the historical progress that we build our future upon. Architects, archaeologists and art historians have directed their studies on the issue of conservation and maintenance of the works which constitute the essential resource of scientific studies, against the factors that threaten the durability and sustainability of our cultural and historical heritage. All the developed and developing countries in the world, despite the fact that they do not have a cultural heritage as rich as Turkey s, have made huge investments in the field of conservation, and have trained specialists by opening up scientific and comprehensive training programmes. Especially after the World War II, the activity of conserving the cultural heritage ceased to be an artisanship and gained a scientific qualification, and this led to a rapid increase in the number of training programmes on conservation in the world. The research methods that multiplied and diversified thanks to this development have been put in the service of cultural properties. It is evident that in our country, there are only a few training programmes in this field, and the limited number of conservation personnel (conservators) educated in the existing programmes do not meet the need. Despite the existing employment opportunities, due to the unsatisfactory number of qualified personnel, our cultural properties are either abandoned or left to the uneducated reasoning of the personnel, who started this job with a limited knowledge and work with trial and error methods. Today our museums, ruin places and historical cities are full of examples of works that are damaged as a result of bad and unconscious implementations. The conservation-restoration technicians that graduate from vocational education programmes, which are widespread in our country, directed at training intermediate staff are insufficient in decision making and taking initiative stages because of their limited knowledge. The technicians definitely need to be directed and supervised by a conservation personnel or specialist (conservator) in the implementations. Thus, primarily the necessity of training conservation personnel and specialists who have the competence and knowledge in conducting scientific research, determining methods, implementing and assessing the outcomes of the implementations, and to achieve this giving at least undergraduate level of education, have emerged. As a matter of fact, when the examples in the developed countries are considered, the period of study at education programmes covering the conservation-restoration of various cultural properties, range from 4 to 7 years. Keywords: Restoration, Conservation, Cultural Properties, Cultural Heritage, Conservation Training. I. Giriş Geçmiş kültürlerin izini taşıyan maddi kalıntılar, üzerine geleceğimizi kurmakta olduğumuz tarihi gelişimi yansıtırlar. Kültür ve tarih mirasımızın kalıcılığını ve sürekliliğini tehdit eden faktörler karşısında mimarlar, arkeologlar ve sanat tarihçileri, bilimsel çalışmaların öz kaynağını oluşturan eserlerin korunması ve bakımı konusunda uzunca bir zamandır çalışmaya yönelmişlerdir. Dünya da Türkiye kadar zengin kültür mirasına sahip olmadığı halde, ileri ve ilerlemekte olan tüm ülkeler, koruma alanında büyük yatırımlar yapmış, bilimsel ve kapsamlı eğitim programları açarak konunun uzmanlarını yetiştirmişlerdir. Özellikle ikinci dünya savaşından sonra, kültürel mirası koruma etkinliğinin zanaat olmaktan çıkıp

10 Türkiye de Taşınabilir Kültürel Mirası Koruma Eğitimi Üzerine 197 bilimsel nitelik kazanması dünyada koruma içerikli eğitim programlarının hızla çoğalmasına yol açmıştır (Kuban, 2000: 32-33). Bu sayede çoğalan ve çeşitlenen araştırma yöntemleri kültür varlıklarının hizmetine sunulmuştur. Ülkemizde ise bu alanda faaliyet gösteren eğitim programlarının sayısının bir elin parmaklarını geçmediği, var olanlardan yetişen sınırlı sayıdaki koruma elemanlarının (konservatör) da ihtiyacı karşılamaya yetmediği ortadadır. Mevcut istihdam olanaklarına karşın, nitelikli eleman sayısının yetersizliği nedeniyle kültür varlıklarımız ya kaderlerine terk edilmekte, ya da mesleğe kısıtlı bilgi ile girip deneme yanılma yoluyla uygulama yapan eğitimsiz elemanların insafına bırakılmaktadır. Bugün müzelerimiz, ören yerlerimiz tarihi kentlerimiz kötü ve bilinçsiz uygulamalar sonucu zarara uğratılmış eser örnekleriyle doludur. Ülkemizde yaygın olan ara eleman yetiştirmeye yönelik meslekî eğitim programlarından mezun olan konservasyon-restorasyon teknikerleri, sahip oldukları kısıtlı bilgi ile karar verme ve inisiyatif kullanma aşamalarında yetersiz kalmaktadır (Alioğlu, 1999: 26, Kökten, 1999: 35). Teknikerlerin uygulamalarda mutlaka bir koruma elemanı veya uzmanı (konservatör) tarafından yönlendirilmeleri ve denetlenmeleri gerekmektedir. Dolayısıyla, öncelikli olarak bilimsel araştırma, yöntem belirleme, uygulama ve uygulama sonuçlarını değerlendirme bilgi ve becerisine sahip koruma elemanı ve uzmanlarının yetiştirilmesi, bunun için de en az lisans düzeyinde eğitim-öğretim verilmesi gerektiği ortaya çıkmış bulunmaktadır. Nitekim ileri ülkelerdeki örneklere bakıldığında çeşitli kültür varlıklarını kapsayan koruma-onarım ile ilgili eğitim programlarının 4 ila 7 yıl arasında değiştiği görülmektedir (Bingöl, 1999: 21-22). Bu sorunlar ve Türkiye nin tarih mirası ile dünyada koruma uzmanlarına en fazla gereksinimi bulunan ülkelerden biri olduğu gerçeğinden hareketle, ülkemizde taşınır kültürel mirasın korunmasına yönelik lisans ve lisansüstü seviyelerde koruma eğitimi veren programların yapılandırılması ve desteklenmesi yoluna gidilmelidir. Bu programların temel hedeflerinden biri; konusu sanat objesi olan kültür varlıklarının korunması alanında teknik bilgi ve becerileri gelişmiş, ülke gereksinimlerine katkı sağlayacak nitelikli meslek elemanları (konservatör) yetiştirmek olmalıdır. Bu doğrultuda açılacak eğitim programlarının temel amaç ve hedeflerini aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür: 1. Türkiye ve dünyada koruma ve onarım alanındaki bilgi ve teknolojik gelişmeleri izlemek, 2. Taşınır/taşınabilir ve taşınmazlara ait mimari ve dekoratif nitelikteki kültür ve sanat varlıklarının korunmasında karşılaşılan sorunların türleri ve nedenlerinin bilimsel yöntemlerle araştırılması, belirlenmesi ve belgelenmesini sağlamak, 3. Koruma ve onarımda kullanılan malzeme, alet ve aygıtların tanınması ve kullanılmasını sağlamak, 4. Bilimsel inceleme ve araştırma; yöntem geliştirme ve belirleme; uygulama yapma ve uygulama sonuçlarını değerlendirme becerisine sahip konservatörler yetiştirmek, 5. Düzenlenecek lisansüstü programlar ile koruma alanında uzmanlaşmayı sağlayarak araştırmacı ve eğitmen yetiştirmek, 6. Kültür varlıklarının korunması alanında uluslararası geçerliliği olan ilkeler ve temel yaklaşımların benimsenip ülkemizde yaygınlaştırılmasını sağlamak, 7. Eğitim-öğretimin yanı sıra, koruma bilimine yardımcı olan arkeoloji, sanat tarihi, güzel sanatlar, müzecilik, mimarlık, mineraloji, mikrobiyoloji, petrografi ve arkeometri gibi farklı sanat, sosyal ve fen bilimleri ile iş birliği içinde bulunarak, taşınır, taşınmaz ve/veya taşınabilir nitelikteki eser, yapı ve yapı malzemelerinin korunmasına yönelik teşhis ve tedavi yöntemleri geliştirecek araştırma-uygulama projeleri ve

11 198 Bekir Eskici Şekil 1: Laboratuvar araştırmaları (Foto. A. Akın Akyol). Şekil 2: Arkeolojik seramiklerde temizlik uygulamalarından örnek. Şekil 3: Boyalı alçı süslemelerde lazer yöntemiyle temizlik uygulamalarından örnek (Roma, Vatikan).

12 Türkiye de Taşınabilir Kültürel Mirası Koruma Eğitimi Üzerine 199 danışmanlık hizmetleri ile kültürel mirasımızın korunması alanında etkin rol oynamak (Şekil 1-3). Açılacak bölümlerde zorunlu ve seçmeli olmak üzere, teori ve pratiğe dayalı ders programı uygulanmalı, birinci yıl arkeoloji, sanat tarihi, belgeleme teknikleri, temel kimya gibi koruma bilimine yardımcı bilim alanları ile koruma kuram ve terimlerine ilişkin temel bilgilerin işlendiği dersler ağırlıkta olmalıdır. İkinci yıldan itibaren çeşitli obje grupları üzerinde malzeme bilgisi, bozulma türleri ve bunlara karşı alınacak önlemlere yönelik önleyici ve etkin koruma yöntemlerinin işlendiği teori ve uygulama ağırlıklı eğitim hedeflenmelidir. Müzelerde ve arkeolojik alanlarda koruma yöntemlerini konu alan derslere de yer verilmelidir. Programlardaki eğitimin içeriğinde, uzman kadrosu ve öğrenci taleplerine bağlı olarak sürekli değişim, gelişim ve çeşitliliğe açık bir yol izlenmelidir. Programlarda öğrencilerin bilgi ve becerilerini pekiştirecek staj ve proje uygulamalarına yer verilmelidir. Programların beceri gerektiren uygulama ağırlıklı içerikleri bakımından öğrenci seçimleri özel yetenek sınavı ile yapılmalıdır. Programların eğitimlerini çağdaş ve yüksek verimlilikle sürdürülebilmelerini sağlayacak düzeyde fiziksel donanım (derslik, atölye, araştırma ve uygulama laboratuvarları) ile akademik yapılanmaya (korumanın farklı alanlarında uzmanlaşmış yeteri sayıda öğretim elemanı) sahip olmaları gerekmektedir. II. Türkiye de Taşınabilir Kültür Varlıklarının Korunmasına Yönelik Eğitim Proğramlarının İçeriği ve Niteliği Hakkında Türkiye de kültür varlıklarını koruma ve onarım konusunda eğitim veren yüksek öğretim kurumlarına bakıldığında, eğitimin daha çok Meslek Yüksekokulları bünyesinde yer alan 2 yıllık Restorasyon-Konservasyon önlisans programları ile Mimarlık Fakültelerinde oluşturulan taşınmazlara yönelik lisansüstü Restorasyon programlarının ağırlıkta olduğu görülmektedir (Akyüz, 1999: 70). Mimari mirasa yönelik koruma eğitimi planlı bir program kapsamında ilk kez 1966 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ), Mimarlık Fakültesi bünyesinde başlatılmıştır. ODTÜ den sonra, sırasıyla, İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ), Yıldız Teknik Üniversitesi (YTÜ) ve Devlet Güzel Sanatlar Akademisi (DGSA) (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) ve Dokuz Eylül Üniversitesi nde (DEÜ) yüksek lisans eğitimi veren bölümler açılmıştır (Ahunbay, 2004: 145, Madran-Özgönül, 2005, 5-6). Türkiye de yeni gelişmekte olan taşınabilir kültür varlıklarına yönelik 4 yıllık eğitim programlarının ise Fen-Edebiyat Fakülteleri veya Güzel Sanatlar Fakülteleri olmak üzere iki farklı akademik çatı altında şekillendikleri izlenmektedir. Bir kısmı henüz aktif olmayan bu programlar, bazı farklılıklarla, temelde taşınabilir nitelikteki arkeolojik, etnografik ve sanat objelerinin korunması ve onarımı konularına yönelmiş bulunmaktadır. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi bünyesindeki Taşınabilir Kültür Varlıklarının Korunması ve Onarımı Bölümü Türkiye de bu alanda lisans eğitimi veren ilk ve öncü program olmuştur. Batman Üniversitesi, Konya Selçuk Üniversitesi ve Denizli Pamukkale Üniversitesi nin Fen-Edebiyat Fakülteleri bu programı izleyen bölümler kurmuşlardır. Mimar Sinan Sanat ve Tasarım Üniversitesi ndeki Sanat Eserleri Konservasyonu ve Restorasyonu Bölümü, Kocaeli Üniversitesi ndeki, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü ile Gazi Üniversitesi ndeki Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü, Güzel Sanatlar Fakültesi bünyelerinde kurulan eğitim programlarına örnek olarak verilebilir. Söz konusu programlar, akademik ve fiziki yapılanmalarını henüz tamamlayamadıkları için eğitime başlayamamış-

13 200 Bekir Eskici lardır. Bunlardan Batman Üniversitesi, kadrosunda koruma uzmanı ve eğitmeni olmaksızın eğitimini sürdürmekte; ancak 2013 yılından itibaren diploma alacak mezunlarının hangi bilgi ve beceriyle koruma sektörüne katkı yapacakları sorusu akla gelmektedir. Güzel Sanatlar Fakültelerinin bu programların eğitimde yakalayacağı yüksek verimlilik bakımından daha elverişli bir akademik yapı oluşturduğunu söylemek mümkündür. Bu fakültelerde eğitim veren Resim, Heykel, Seramik, Tekstil ve bazen Mimarlık gibi temel sanat bilimleri ile kültür ve sanat eserlerini koruma ve onarım bölümleri arasında araştırma ve uygulama konuları bakımından birbirilerini tamamlayacak, destekleyecek sıkı bağlantılar bulunmaktadır. Bir tarafta sanat objesi (resim, heykel, seramik, tekstil vb) üretmeyi, diğer tarafta ise geçmişte ve günümüzde üretilen sanat objelerini korumayı hedefleyen farklı eğitim programları söz konusudur. Bu programların aynı çatı altında buluşturulmasıyla, tasarım ve üretim teknikleri ile koruma-onarım tekniklerini içeren ortak dersler sayesinde bölümler arası etkileşiminin/işbirliğinin güçlendirilmesi ve öğrenci niteliğinin yükseltilmesine katkı sağlanacağı muhakkaktır. Nitekim ileri ülkelerde kültür varlıklarını koruma ve onarım ile ilgili eğitim programlarının, yukarıda vurguladığımız işbirliği nedeniyle, genelde Güzel Sanatlar Fakültesi bünyelerinde yapılandırıldığı görülmektedir. Sözkonusu eğitim programlarının iç ve dış değerlendirmelere dayalı güçlü yönleri bir hayli fazladır. Bunlardan en önemlisi, tüm insanlığın ortak mirası sayılan kültür varlıklarının korunmasının bugün önemle üzerinde durulan evrensel bir konu olması ve konuya olan ilginin dünyada ve Türkiye de gittikçe artmasıdır. Kültürel mirasın kalıcılığını ve sürekliliğini sağlamak için ülkemizin de üyesi olduğu uluslararası koruma örgütleri (UNESCO, ICOMOS, ICCROM, ICOM vb.) yoğun çalışmalar yapmakta, bu alanda uzmanlaşmış nitelikli meslek elemanı yetiştirmeye yönelik eğitim programlarına ve uygulama projelerine destek sağlamaktadır (Erder ). Programların diğer bir güçlü yönü de, ülkemizin sahip olduğu kültür ve tarih mirasımızın zenginliğine bağlı olarak mezunlar için son derece geniş istihdam imkânlarının varlığıdır. Mevcut istihdam imkânlarına karşın, ülkemizde bu alanda faaliyet gösteren eğitim programlarının ve koruma elemanlarının (konservatör) azlığı söz konusu programları daha da önemli kılmaktadır. Kuşkusuz Türkiye için henüz genç sayılabilecek bu alandaki eğitim sürecine ilişkin karşı karşıya bulunduğumuz bazı temel sorunlara ve zayıflıklara da değinmek gerekir. Bunlardan ilki ve en önemlisi alanında uzman/eğitmen temininde yaşanan güçlükler, diğeri de uygulamalı eğitim ve araştırmaya elverişli fiziki koşulların (kütüphane, laboratuvar, teknik donanım vb) yetersizliğidir. Bu durum eğitim, öğretim ve araştırma faaliyetlerinin yüksek verimlilikle sürdürülmesinde zayıflıklara yol açmaktadır. Söz konusu zayıflıkların ortadan kaldırılması ve ideal koşulların oluşturulması, koruma bilincinin ülke sathında kavranması ve yaygınlaştırılmasına, yerel ve merkezi idarelerin bu alana yeteri kadar kaynak aktarmasına bağlı olarak hız kazanacaktır. Alana ilişkin diğer bir sorun da, eğitim-öğretimde yardımcı kaynak olarak kullanılacak yayınların çoğunlukla yabancı dilde olmasıdır. Bu durum, hem öğretim elemanları, hem de öğrencilerin dünyadaki gelişmeleri izlemek, bilgi ve birikimlerini arttırabilmek için yabancı dil bilme zorunluluğunu ortaya koymaktadır. Bu sorunun üniversitelerin öğrenci ve öğretim elemanlarına sağlayacağı kurs, sertifika programları vb. olanaklarla çözümlenmesi mümkündür. Öte yandan, Türkçe yayın sayısının arttırılmasına yönelik çalışmaların gerçekleştirilmesi için bu alanda faaliyet gösteren araştırmacı ve eğitmenlere büyük sorumluluklar düşmekte, üniversitelerin de bu çalışmalara destek sağlaması gerekmektedir.

14 Türkiye de Taşınabilir Kültürel Mirası Koruma Eğitimi Üzerine 201 III. Koruma Eğitiminde Branşlaşma ve Süreklilik Üzerine Koruma bilimi arkeoloji, sanat tarihi, kimya, fizik, biyoloji, arkeometri, güzel sanatlar, müzecilik, fotoğrafçılık, bilgisayar gibi pek çok konuyu bünyesinde toplayan ve bunları kendi çalışma alanına yönelik olarak değerlendiren bir disiplindir. Çeşitli niteliklerdeki kültür varlıklarının korunması sırasında farklı malzeme cinslerine göre, değişik boyutlarda çok çeşitli maddeler ve teknik bilgi kullanılarak birbirinden farklı uygulamalar gerçekleştirilmektedir (Şekil 4, 5). Bu durum ileri ülkelerde farklı malzeme türleri ve alanlara göre koruma Şekil 4: Arkeolojik alanda mozaik koruma uygulamaları. Şekil 5: Anıtkabir aslanlı yol heykellerinde koruma uygulamaları (Foto. Y.S. Şener). bilimi ve eğitiminde çeşitliliğe yol açmıştır. Resim, kâğıt, deri, ahşap, mozaik gibi spesifik alanlarda uzmanlaşmanın ileri düzeydeki uygulamalara nitelik kazandırdığı muhakkaktır. Bununla birlikte, müzelerinde, bir kaçı hariç, konservatörü bulunmayan, koruma bilinci yeterince yaygınlaşmamış ve temel koruma standartları henüz olgunlaşmamış Türkiye için bu çeşitliliğin ne derece yarar getireceği tartışmaya açık bir konudur. Nitekim, Türkiye deki bazı Güzel Sanatlar Fakültelerinde Eski Çini Onarımları adı altında yürütülen lisans programlarının tek malzemeye odaklı içerikleri bakımından ülke gereksinimlerine yüksek verimlilikte katkı sağlayamadıkları görülmektedir. Ülkemizin mevcut olanakları ve reel ihtiyaçları, uzmanlaşmanın mesleki bilgi ve beceri kazandıran lisans düzeyindeki temel eğitim üzerine yapılandırılması gereğini ortaya çıkarmaktadır. Nitekim ICOMOS un 1993 yılında yayınladığı Koruma Eğitimi Tüzüğü nde, eğitim planlamalarının her kültür bölgesinin gelenekleri, gereksinimleri ile yönetimsel ve ekonomik koşullara bağlı olarak şekillenmesi gerektiğine vurgu yapılmaktadır (ICOMOS,

15 202 Bekir Eskici 1993: p ). Bu bakımdan, Türkiye için 6 yıllık temel tıp eğitimi alan pratisyen hekimler gibi, müze ve arkeolojik kazılarda önleyici ve etkin koruma yöntemlerini asgari düzeyde uygulayabilecek pratisyen konservatör yetiştirmek öncelikli hedef olmalı, eğitim programları bu ihtiyaca cevap verecek şekilde planlanmalıdır. Bu eğitim programlarını tamamlayarak temel bilgi ve beceri kazanan konservatörlere kendi tercihleri doğrultusunda, örneğin taş koruma, mozaik koruma, resim koruma, metal koruma, kâğıt koruma, çini koruma, ahşap koruma vb. alanlarda lisansüstü eğitim, kurs veya sertifika programlarıyla uzmanlaşma yolu açılmalıdır. Doğrudan malzeme türlerini esas alan uzmanlıklar dışında, müzeler, arkeolojik alanlar ve su altı buluntuları gibi farklı koruma alanlarına yönelik uzmanlaşma yoluna da gidilebilir. Kültürel mirasın korunmasında sürekliliğin sağlanması için meslek elemanlarına yönelik sürekli eğitim programlarının uygulanması, koruma tutum ve yaklaşımlarına ilişkin bilgilerin koruma politikalarında etkisi bulunabilecek bütün kişi ve kuruluşlara iletilmesi büyük önem taşımaktadır. Ayrıca, koruma alanına ilişkin ilgili kurum ve kuruluşlar ile uluslararası işbirliği yoluna gidilmesi, seminer, sempozyum, workshop gibi bilimsel aktiviteler ve ortak projeler düzenlenerek gelişen yöntem ve teknolojilerin izlenip güncellenmesi sağlanmalıdır. Bunun için ulusal, bölgesel ve uluslararası eğitmen, uzman ve öğrenci değişim programları teşvik edilmelidir. IV. Mezunlar İçin İstihdam Alanları Türkiye de, kültür varlıklarını koruma ve onarım programlarını başarıyla tamamlayan mezunlar için, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Vakıflar Genel Müdürlüğü gibi kültür varlıklarından sorumlu kamu kuruluşları ile arkeolojik kazılar, müzeler, koruma laboratuvarları, özel koleksiyonlar ve restorasyon firmaları gibi kamu ve özel sektörde geniş istihdam olanakları mevcuttur. Bununla birlikte ülkemizde gereksinimi karşılayacak koruma elemanlarının (konservatör) azlığı dikkati çekmektedir. Müzeler ve ören yerleri konservatörlere en çok ihtiyaç duyulan istihdam alanlarının başında gelir. Müzelerin öncelikli sorumluluğu varlık nedenleri olan eserleri korumak, onlar için en uygun çevre koşullarını sağlamaktır. Bu düşünce bir yandan az ya da çok onarımı (etkin koruma), öte yandan da her türlü bozulmanın önüne geçecek koşulların hazırlanmasını (önleyici koruma) gerekli kılmaktadır. Bu amaca ulaşmak için müzeciler ve sergi tasarımcıları (kuratör) kadar koruma uzmanlarına gereksinim duyulmaktadır. Türkiye de bu konuda karşılaşılan güçlüklerin başta gelen nedenlerinden biri müzelerde koruma eğitimi ve kadrolu konservatör istihdamının yetersizliğidir. Türkiye müzelerinde çalışan kadrolu konservatör sayısı bu gün için 20 yi aşmamaktadır. Bakanlığa bağlı 185 civarında müze ve ziyarete açık ören yeri, 320 civarında bilimsel kazı olduğu düşünülürse bu rakamların ne denli yetersiz olduğu anlaşılmaktadır. Arkeolojik kazılar da konservatörler için geniş çalışma olanağı bulunan koruma uygulama alanlarıdır. Arkeolojik buluntuların korunması kazı alanında başlar. Toprak altından gün ışığına çıkartılan eserlerin arkeolojik bilgi ve izlerini kaybetmeden gelecek kuşaklara aktarılması kazı ve korumanın birlikte planlanmasıyla mümkündür. UNESCO nun 1956 yılı kararları arasında, kazıdaki korumanın önceden planlanması gerektiği, tesadüflere bırakılamayacak kadar önemli bir konu olduğu vurgulanmıştır (Erder 2007: 242). Kazı sırasında buluntuları veya mimari kalıntıları içeren bir koruma, kazı ekibi içinde profesyonel bir veya daha çok konservatörün sürekli bulunmasını gerektirmektedir. Konservatörler için bir diğer istihdam alanı mimari mirasın korunmasına yönelik uygulama yapılan restorasyon şantiyeleridir. Tarihi binalardaki duvar resimleri, mozaik, taş,

16 Türkiye de Taşınabilir Kültürel Mirası Koruma Eğitimi Üzerine 203 Şekil 6: Ankara Hacı Bayram Camisi çini koruma uygulamaları. Şekil 7: Ankara Hacı Bayram Camisi boyalı ahşap koruma uygulamaları. Şekil 8: İstanbul Anarad Higutyun Kilisesi duvar resmi koruma uygulamaları.

17 204 Bekir Eskici çini, sıva, ahşap, metal gibi özgün yapı malzemeleri ve süslemelerinin korunması mimarlardan çok konservatörlerin uygulama alanına girmekte ve bu yönde talepler artış göstermektedir (Şekil 6-8). Mezunlar için kamuya ve özel sektöre hizmet vermek üzere firmalaşma olanakları da mevcuttur. Son zamanlarda, başta İstanbul da olmak üzere arkeolojik kazılara, müzelere, özel koleksiyonerlere ve restorasyon şantiyelerine kendi uzmanlık alanlarına ilişkin hizmet veren şirket sayısı artış kaydetmektedir. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün son zamanlarda Türkiye de yapılan yerli ve yabancı kazılara koruma planlaması ve konservatör bulundurma zorunluluğu getirmesi, müzelerden gelen talepler ve konuya artan ilgi mezunlar için umut vaat edici gelişmelerdir. V. Sonuç İnsanlığın ortak mirası olan kültür varlıklarının korunması evrensel bir konudur. Bunun için kültürel mirası korumaya yönelik yaklaşımlar geliştirmek, uygulamaya dönük ölçüt ve teknikler oluşturmak ve bunlara ilişkin bilgileri toplayıp yaygınlaştırmak üzere ülkemizin de üyesi olduğu ICCROM, ICOMOS, ICOM gibi uluslararası koruma örgütleri oluşturulmuştur. Bugün, gelişmiş ülkelerde başarıyla uygulanan korumaya ilişkin etkinliklerin teknik temeli bu örgütlerin desteğiyle kazanılan uluslararası bilgi ve deneyimlere dayanmaktadır. Bunda toplum düzeyine ulaşmış koruma bilinci ile eğitim programlarının çeşitliliği ve sürekliliği büyük rol oynamıştır. Ülkemizde de bu alandaki eksikliğin giderilmesi, kültür varlıklarının bakım ve korunmasının bilimsel, çağdaş yöntemlerle yapılması ve yaygınlaştırılması için eğitim programlarının desteklenmesi büyük önem taşımaktadır. Bu alanda sağlanacak başarı, kültürel mirası koruma olgusunun toplum düzeyinde statü kazanmasına yönelik politikalar üretilmesine, üniversite, kamu, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarını da içine alacak ortak işbirliği programlarının gerçekleştirilmesine bağlıdır (Binan, 1999: ). Kaynakça Ahunbay, Z., 2000, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon. Yapı Yayın, İstanbul. Akyüz, E., 1999, Türkiye de Restoasyon Lisansüstü Der Programlarının Yurtdışı Örneklerle Karşılaştırılması. I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu, (03-05 Ekim 1996 Safranbolu), Zonguldak, s Alioğlu, F., 1999, Restorasyon Önlisans Programı Mezun Profili Üzerine Düşünceler. I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu, (03-05 Ekim 1996 Safranbolu), Zonguldak, s Bingöl, I., 1999, Yurtiçi Ve Yurtdışında Konservasyon Eğitimi. I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu, (03-05 Ekim 1996 Safranbolu), Zonguldak, s Can, B. 1999, Koruma Eğitiminde Çağdaş Eğilimler Ve Türkiye. I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu, (03-05 Ekim 1996 Safranbolu), Zonguldak, s Kökten, H., 1999, Türkiye de Taşınabilir Kültür Varlıkların Konservasyonu Üzerine Eğitim Veren Kurum Mezunlarının Eğitim Ve Uygulama Sürecindeki Yeri. I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu, (03-05 Ekim 1996 Safranbolu), Zonguldak, s Erder, C., 2007, Tarihi Çevre Bilinci. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını, Ankara. ICOMOS Nouvelles, 1993,Vol. 3, No: 2, s Kuban D., 2000, Tarihi Çevre Korumanın Mimarlık Boyutu, YEM Yayın, İstanbul. Madran, E. ve Özgönül, N., 2005, Kültürel ve Doğal Değerlerin Korunması. Mimarlar Odası, Ankara, 2005.

18 Ülkemizde arkeolojik çalışmaların başlangıcı oldukça eskiye uzanmasına rağmen, arkeolojik buluntuların değerlendirilmesinde fizik, kimya, jeoloji, jeofizik, malzeme bilimleri, istatistik ve bilgisayar bilimleri gibi bilim dallarına başvurulması oldukça yenidir. Bu çalışmalar, gelişime ve disiplinler arası paylaşıma katkıda bulunmanın yanı sıra arkeometri olarak adlandırılan yeni bir kavramın oluşmasını da sağlamıştır. Yıllar içerisinde ODTÜ nün başından itibaren bu alandaki öncü rolü anlamlı olmuştur. Sadece iyi eğitilmiş akademik kadroların bu alana yönlendirilmesiyle kalınmamış, aynı zamanda kırk yıl içerisinde birçok ulusal ve uluslararası proje de hayata geçirilmiştir. Seçkin Profesörler Ay Melek Özer ve Şahinde Demirci onuruna hazırlanan bu armağan kitapla amaçlanan, hem arkeometrik çalışmaların ülkemizdeki yükselişinin hem de varolan kurumları ile gelecek nesillere ümit verilmesinin vurgulanmasıdır. Although the beginning of archaeological studies dates back to very old times in Turkey, the applications of the disciplines such as physics, chemistry, geology, geophysics, material sciences, statistics and computer sciences in the evaluation of archaeological findings is very recent. These studies have contributed to the development of an interdisciplinary cooperation and brought about a new concept called archaeometry. The pioneer role of METU in this field has a meaning from the beginning of the archaeometrical studies in the years. It not only directed the well educated academics to that field but many national and international projects were also realised in fourty years. The aim of the volume of this Festschrift in honour of two distiguished Proffessors Ay Melek Özer and Şahinde Demirci is to underline both the rising of the archaeometrical studies in Turkey and giving hope to the young generations with existing institutions. ISBN: Arkeoloji ve Eski Çağ Tarihi ISBN Yeni Çarşı Cad. No: 12/A Galatasaray - İstanbul