T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KENTSEL ALANLARDA KURTARMA KAZILARI: MARMARAY PROJESİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KENTSEL ALANLARDA KURTARMA KAZILARI: MARMARAY PROJESİ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Burcu Özdemir Nisan ANKARA

2 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KENTSEL ALANLARDA KURTARMA KAZILARI: MARMARAY PROJESİ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Burcu ÖZDEMİR Tez Danışmanı Arkeolog Levent Egemen VARDAR Nisan ANKARA

3 Burcu ÖZDEMİR tarafından hazırlanan KENTSEL ALANLARDA KURTARMA KAZILARI: MARMARAY PROJESİ ÖRNEĞİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Levent Egemen VARDAR (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan :.. Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih : /../. Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur. i

4 TUTANAK Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı olarak, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılığı Giriş ve Kültür ve Turizm Uzmanlığı Yeterlilik Sınavları ile Atanma, Yetiştirilme, Görev, Yetki ve Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin ilgili maddeleri ile bu Yönetmeliğe dayanılarak çıkartılan yönergeye uygun olarak hazırlamış olduğum uzmanlık tezi ilişikte sunulmuştur. Bilgilerinizi ve gereğini arz ederim. 17/04/2008 Burcu ÖZDEMİR Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı Uzmanlık Tezinin Adı: KENTSEL ALANLARDA KURTARMA KAZILARI: MARMARAY PROJESİ ÖRNEĞİ. EK: - Tez (7 adet) Tezi Teslim Alan Genel Müdür../../2008 Orhan DÜZGÜN ii

5 SINAV YETERLİLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. 17/04/2008 Burcu ÖZDEMİR Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı iii

6 ÖNSÖZ Arkeolojik alanlar, bir kentin kimliğinin oluşumunu ve kültürel zenginliğini belirleyen önemli öğelerin başında gelir. Tarihî kentlerde kentsel gelişimin başarısı, var olan doku ile amaçlanan ve gerek duyulan değişimin dengelenmesine bağlıdır. Çok sayıdaki arkeolojik alanı ve tarihî çevresiyle Türkiye de kentsel ve kırsal alanın gelişimi, kaçınılmaz olarak sık sık karşımıza çıkan önemli bir planlama konusu yaratmaktadır. Kent yaşamının devam ettiği alanlarda yapılan arkeolojik kazıların en önemli ve kapsamlı örneği İstanbul Marmaray Projesi çerçevesinde sürdürülmektedir. İnşaat çalışmaları nedeniyle yapılması zorunluluğu ortaya çıkan arkeolojik kurtarma kazılarının incelenmesi; kentsel alanlarda sürdürülen ve gelecekte planlanması gerekecek kaçınılmaz kurtarma kazılarında, sosyal, iktisadi ve kültürel açıdan, göz önüne alınması gereken bir proje niteliğiyle yol gösterici bir örnek olabilecektir. Marmaray Projesi nin tamamlanması, benzer örneklerinin tekrar yapılmayacağı anlamına gelmemektedir. Dolayısıyla bu boyutta bir projenin, arkeolojik açıdan incelenmesi kuşkusuz ileride tekrar gündemimize gelecek projelere katkı sağlaması bakımından önemlidir. Tez çalışmamı tamamlamamda gerekli olanakları sağlayan yöneticilerime, Uzman Yardımcısı arkadaşlarım Filiz AZEROĞLU, Serkan YAŞDAĞ, Serkan ATALAY, Arkeolog Nilüfer BABACAN, Arkeolog Mehtap ATEŞ ve Arkeolog Zerrin AKDOĞAN ile sonsuz yardım ve destek sağlayan danışmanım Arkeolog Levent Egemen VARDAR a teşekkürlerimi sunarım. iv i

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii KISALTMALAR CETVELİ... v RESİMLER CETVELİ... vi 1. GİRİŞ Kavramlar Metodoloji İSTANBUL VE YAKIN ÇEVRESİNİN TARİHİ VE GELİŞİMİ İstanbul ve Yakın Çevresinin Tarihi Ayasofya Limanlar Hipodrom Büyük Saray İstanbul Şehir İçi Ulaşım Tarihi İstanbul un Metropolleşme Süreci ARKEOLOJİK KAZILAR Kurtarma Kazıları Kentsel Alanlarda Arkeoloji ve Kurtarma Kazıları YURTDIŞINDA KENTSEL ALANLARDA ARKEOLOJİ KAVRAMI, GELİŞİMİ VE UYGULAMALARI Yurtdışında Marmaray Projesi Benzeri Örnekler Yunanistan Atina Selanik İtalya Roma Napoli Pisa Perugia v ii

8 Parma Fransa Paris Lyon Meksika Mexico City Avusturya Viyana Almanya Köln Amerika Los Angeles Bulgaristan Sofya Hollanda Amsterdam MARMARAY PROJESİ Tarihi Amacı ve Önemi Kapsamı Marmaray Projesi Arkeolojik Çalışmaları Kazı Çalışmaları Üsküdar İstasyonu Çalışmaları Yenikapı İstasyonu Çalışmaları Sirkeci İstasyonu Çalışmaları Sergileme ve Sempozyum Çalışmaları Marmaray Projesi Kronolojisi SONUÇ Öneriler iii vi

9 RESİMLER KAYNAKÇA EKLER ÖZET vii iv

10 KISALTMALAR CETVELİ AB : Avrupa Birliği Bkz. : Bakınız çev. : Çeviren DLH : Ulaştırma Bakanlığı, Demiryollar, Limanlar, Havameydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü. İ.A. : Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu) viii v

11 RESİMLER CETVELİ Resim 1: Yarımburgaz Mağarası, Yukarı Galeri Resim 2:1991 yılında, Pendik Höyüğü üzerinde yapılan hastane inşaatı kesitinde Fikirtepe Kültürü ne ait kulübe izleri ve arka planda höyüğün üzerini kaplayan apartmanlar Resim 3: yüzyıllar arasında Byzantion Resim 4: Doğu Roma İmparatorluğu Dönemi ne ait buluntu yerlerini ve modern şehrin sokaklarını gösteren plan Resim 5: İstanbul Surları Resim 6: Doğu Roma İmparatorluğu Dönemi nden kalan anıtsal yoğunluk Resim 7: 18. yüzyıl anıtsal yapıları Resim 8: Ayasofya Resim 9: Doğu Roma İmparatorluğu Dönemi ndeki limanlar Resim 10: Hipodrom un Marmara Denizi tarafındaki Sphedone Duvarı Resim 11: Osmanlı Dönemi nden önce İstanbul un gelişimi Resim 12: yüzyıllar arasında İstanbul un gelişimi Resim 13: 20. yüzyılda İstanbul un gelişimi Resim 14: yılları arasında İstanbul un yerleşim alanları Resim 15: Atina metrosu planı Resim 16: Atina Arkeolojik Haritası Resim 17: Atina Metrosu Syntagma İstasyonu Resim 18: Atina Metrosu Syntagma İstasyonu Resim 19: Roma Metro Planı Resim 20: Roma Arkeolojik Haritası ix vi

12 Resim 21: Roma Üçüncü Metro Güzergâhı Resim 22: Napoli, Municipio İstasyonu Roma Dönemi liman kalıntıları Resim 23: Mexico City Pino Suárez İstasyonu ve Aztek Tapınağı Resim 24: Mexico City Pino Suárez İstasyonu ve Aztek Tapınağı Resim 25: Viyana Stephansplatz İstasyonu ndan görülen Virgil Şapeli Resim 26: Köln metro inşaatı, arkeolojik kazı çalışmaları Resim 27: 19. yüzyılda tasarlanan İstanbul Boğazı Demiryolu Tüneli Çizimi Resim 28: 1902 yılında tasarlanan İstanbul Boğazı Demiryolu Tünel Çizimi Resim 29: İstanbul Metrosu ve Boğaz Demiryolu Tüneli Güzergâhı Resim 30: Tüp Geçit Güzergâhı Resim 31: Üsküdar Planı Resim 32: 1970 li yılların başında Üsküdar Meydanı ve çevresi Resim 33: Üsküdar Meydanı Kazı Alanının Hava Fotoğrafı Resim 34: Üsküdar Meydanı nda kazı çalışmaları başlangıcı Resim 35: Üsküdar Meydanı Kazı Alanı Resim 36: Üsküdar Meydanı Tüp Geçit İstasyonu kurtarma kazısı alanları Resim 37: Üsküdar Meydanı Kazı Alanı Resim 38: Üsküdar Meydanı Kazı Alanı Resim 39: Yenikapı İstasyonu Kazı Alanı Resim 40: 1500 lü yıllarda Kadırga Limanı, Tersane ve Langa Semti ni gösteren Gravür Resim 41: Yenikapı İç Limanı, Sur İzi Resim 42: Yenikapı İstayonu Kazısı nda ortaya çıkarılan batıklar Resim 43: Yenikapı İstasyonu Kazısı batık çalışmaları Resim 44: Yenikapı İstasyonu Kazı alanı vii x

13 Resim 45: Sirkeci Planı Resim 46: Sirkeci İstasyonu Kazı Alanı Resim 47: Ayrılıkçeşme Kazı Alanı Resim 48: Verona/İtalya Kent Meydanı, kentsel arkeolojik öğelerin kullanımı Resim 49: Ankara da var olan ve planlanan raylı sistemler Resim 50: Ankara Arkeolojik Haritası viii xi

14 I-GİRİŞ Bugün çağdaş kentsel yaşamın sürdüğü yerleşim alanlarının bir bölümü, kökenleri geçmiş dönemlere dayanan, kısa ya da uzun bir tarihî sürecin ürünüdür. Çok katmanlı kentler, eski dönemlerden beri sürekli iskân yeri olan, günümüzde de yerleşimin devam ettiği, farklı evrelere ait kalıntıların yeraltında ve yer üstünde bulunduğu alanlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda bir yandan yaşam ve gelişim devam ederken, bir yandan da tarihî kalıntıların korunabilmesi oldukça önemli bir konudur. Yok edilen doğal ve tarihî değerlerin yeniden üretimleri söz konusu olamayacağına göre koruma bir gereklilik, koruma amaçlı müdahaleler ise birer uluslararası sorumluluktur. Geçmiş dönemlerin doğal ve tarihî değerleri, günlük yaşamın gereksinimleri önünde engel gibi görünebilmekte ve sorun olarak algılanabilmektedir. Bu yaklaşım, bireylerde olduğu gibi sorumlu kamu kurumlarında da izlenebilmektedir. Konuyu bir sorun ya da çelişki olarak değil, tarihî zenginliği çoğaltmada ve çeşitliliği yansıtmada bir fırsat olarak ele almak gerekmektedir. Gelişimin devam etmesi için tarihî birikimin olduğu alanlarda koruma ve kullanma dengesinin sağlanması doğru olacaktır. Bu amaçla gerçekleştirilen arkeolojik kurtarma kazılarını bir yanıyla ulusal ve uluslararası kamuoyunun, diğer yanıyla sadece bugünün değil gelecek kuşakların da bu tarihî değerlere sahip olmasını sağlayacak bir olanak olarak değerlendirmek zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla Kent Arkeolojisi başlığıyla, kentsel yani çağdaş yaşamın sürdüğü alanlarda yapılan arkeolojik kurtarma kazılarının ve örneğin; İstanbul Marmaray Tüp Geçiş Projesi kapsamında yapılan çalışmalarda ortaya çıkan kültür varlıkları için gerçekleştirilen kurtarma kazılarının incelenmesi, çalışma konusu olarak belirlenmiştir.

15 Marmaray Projesi gibi geniş kapsamlı ve önemli bir projenin asıl amacı, yaşamın devam ettiği modern kentte çağdaş çözümlerle hayatı kolaylaştıracak yeni yöntemler sunmaktır. Marmaray Projesi kapsamında sürdürülen kurtarma kazılarının amacı ise korunması gerekli kültür varlıklarına zarar vermeden ya da kaçınılmaz kaybı en aza indirerek koruyabilmek ve bununla birlikte projenin de aksamadan uygulanmasını sağlamaktır. Marmaray Projesi nin gerçekleşebilmesi amacıyla günün yirmi dört saati yaşayan metropoliten bir kentin en yoğun 3 ayrı kesiminde kazı çalışmaları devam etmektedir. Bu çalışmalar, kırsal hatta ücra bir arazide sürdürülen kazı çalışmalarından farklı olarak, kalabalık bir kentsel kesimin günlük yaşantısını, örneğin kazı yapılan alanların trafiğe kapatılması suretiyle etkileyebilmektedir. Dolayısıyla, kamu yaşamı etkilenmekte, ilgisi yoğunlaşmakta, sürdürülen çalışmalar üzerinde farklı bir sorumluluk ve etki yaratmaktadır. Zengin bir geçmişi olan İstanbul gibi bir kentte, yeraltındaki kültür varlıklarının imar nedeniyle yapılan kazıların tesadüfî buluntuları olmaktan kurtarılması bir zorunluluktur. Kurtarma kazılarının en önemli örneklerini gördüğümüz bir diğer proje olan Güney Doğu Anadolu Projesi gibi çok önemli bir bölgesel yatırım çalışmasının Keban, Atatürk ve Karakaya Barajları deneyimlerden de yararlanarak, bölgenin kültürel ve tarihî mirasının en az kaybı ile gerçekleştirilmesine çalışılmaktaysa da Marmaray Projesi kapsamındaki kurtarma kazıları, devam edecek kentsel uygulamalar için bir model olabilecektir. 1.1 Kavramlar Kentsel Alanlarda Kurtarma Kazıları: Marmaray Örneği başlıklı tez çalışması sırasında ele alınacak kavramlardan biri kurtarma kazısı dır. Yol açma çalışmaları, imar faaliyetleri, yerel yönetimler ve diğer yatırımcı kamu kurumlarınca yürütülen alt yapı çalışmaları, baraj çalışmaları, doğal afetler, kaçak kazılar ve benzeri çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılan kültür varlıklarının kurtarılması 2

16 amacıyla, kısa süreli ve hızla müdahale gerektiren kazı çalışmaları, kurtarma kazısı kapsamında değerlendirilmektedir. Tez çalışması sırasında sıklıkla karşımıza çıkacak olan bir diğer kavram da kent arkeolojisi dir. Arkeoloji literatürüne geçmiş olan bu terim, günlük yaşamın sürdüğü alanlarda, öngörülmeden karşımıza çıkan kültür varlıkları ve bu alanlarda bilinen arkeolojik doku üzerinde, öngörülü ve sistemli bilimsel çalışmaların yapılması olarak tanımlanır. 1.2 Metodoloji Tez çalışmasının ilk bölümünde, incelenecek projenin uygulandığı il olan, UNESCO Dünya Kültürel Miras Listesi nde yer alan İstanbul ve yakın çevresinin tarihi ile önemli kültür varlıkları anlatılacak ve Metropoliten İstanbul kavramı işlenecektir. Tez çalışmasının Marmaray Projesi bölümünde, söz konusu projenin; tarihi, önemi ve kapsamı anlatılacaktır. Arkeolojik Kazılar başlığında; kurtarma kazıları ile kentsel alanlarda arkeoloji ve kurtarma kazıları tanımlamaları yapılacaktır. Bu bölümde, kentsel alanda yapılan bir kurtarma kazısında kültür varlıklarının ortaya çıkarılışındaki süreç ile kurtarma kazılarının bilimsel ve uzun süreli arkeolojik kazılardan farkı incelenecek, sorumlu kurumların yaklaşımları ve aralarında kurulması zorunlu eşgüdüm değerlendirilecektir. Ardından, Marmaray Projesi bölümünde, Üsküdar, Yenikapı ve Sirkeci İstasyonları nda yürütülen Marmaray arkeolojik kurtarma kazıları hakkında ayrıntılı bilgiler yer alacaktır. Projenin, 3

17 İstanbul un bilinen arkeolojik geçmişine yeni bir katkı sağlamada yarattığı olanak ve fırsatlar ele alınarak, karşılaşılan sorunlar ve bunların aşılmasındaki süreç incelenecektir. Sonuç ve değerlendirme bölümlerinden önce, uygulanabilir yeni öneriler getirebilmek amacıyla, yurtdışındaki kentsel arkeoloji kavramı ve gelişimi irdelenecek, Marmaray Projesi benzeri uygulamalar karşılaştırılarak ele alınacaktır. Sonuç bölümünde; ele alınan proje kapsamında yapılan çalışmalar, Kent Arkeolojisi adı altında başlı başına farklı bir uzmanlık gerektirdiğinden, bu uzmanlığın, Türkiye de nasıl organize edilmesi gerektiği tanımlanacaktır. Tez çalışmasının amacı incelenmek üzere tespit edilen örnek projenin (MARMARAY) gerçekleşme aşamalarındaki süreçlerini belirlemek, arkeolojik açıdan ortaya çıkan olanaklar ile karşılaşılan güçlüklerin ve aksaklıkların saptanması suretiyle, benzer projelerde de görülebilecek olumsuz yönlerin en aza indirilmesine katkı sağlamak, ama özellikle gelecekte karşılaşılması zorunlu imar uygulamalarında örnek alınması gerekli yan ve özelliklerini vurgulamaktır. Marmaray Projesi kapsamında, söz konusu kurtarma kazısı çalışmaları 8 11 Ekim 2007 tarihleri arasında, bu tezin danışmanıyla birlikte yerinde incelenmiş, ilgili taraf ve uzmanlarla görüşülmüştür. Kazı çalışmalarını yürütmekle sorumlu İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü yöneticileri ve uzmanlarıyla, İstanbul IV Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu uzmanlarıyla ve DLH Genel Müdürlüğü, Marmaray Bölge Müdürü ile görüşmeler yapılmış ve anket çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Bkz. Ek-1). Yurtdışındaki benzer projelerin yerinde incelenme olanağı olmadığından, araştırmalar, yazılı kaynaklar ve internet ortamı üzerinden yapılmış ve veri sağlanmıştır. Tez çalışmasının incelenen konu başlığıyla, kentsel arkeolojik alanlardaki Marmaray benzeri uygulamalarda örnek alınarak, kaynak bir araştırma olmasına çalışılacaktır. 4

18 II-İSTANBUL VE YAKIN ÇEVRESİNİN TARİHİ VE GELİŞİMİ İstanbul, uzun bir süreçte, birçok alanda merkez olmayı başaran dünyadaki ender yerleşmelerden biridir. İstanbul un yerleşim tarihi yıl, kentsel tarihi yaklaşık yıldır. Bir dünya kenti olan İstanbul, çağlar boyu farklı uygarlık ve kültürlerin egemenliği ve etkisi altında kalmıştır. Akdeniz çevresinde egemen imparatorluklara başkentlik yapması İstanbul un bir bilim ve sanat merkezi olarak gelişmesine olanak vermiş, imar hareketleri, sanat etkinlikleri yalnız bir parlak dönemle sınırlı kalmamış, yüzyıllarca sürmüştür. Tüm insanlığın ortak mirası olarak, evrensel değerleri içeren kültürel ve doğal sitleri dünyaya tanıtmak, toplumlarda söz konusu evrensel mirasa sahip çıkacak bilinci oluşturmak ve çeşitli nedenlerle bozulan, yok olan değerlerin yaşatılması için gerekli işbirliğini sağlamak amacıyla UNESCO tarafından 1972 yılında Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme kabul edilmiştir ( Türkiye, Dünya Mirası Sözleşmesi ni 1983 yılında imzalamış; 1985 yılında İstanbul un Tarihî Alanları hem kültürel, hem doğal alan olarak Dünya Mirası Listesi ne girmiştir ( Bu listeyle, tüm insanlığın dünya mirasının parçası olarak listeye alınmış korunması gerektiğine karar verilmiş evrensel değer taşıyan bir alanın ve kültür varlıklarının, bakımsızlık, plansız kentleşme, bayındırlık etkinlikleri gibi nedenlerle zarar görmesinin ve yok olmasının engellenmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca; 2010 yılı kültür başkenti olarak AB dışı ülke kentlerinden Kiev ve İstanbul'un yarıştığı bir yıllık tanıtım süreci sonunda; seçici komite, AB Parlamentosu, AB Konseyi ile AB Komisyonu'ndan ikişer ve AB Bölgeler Komitesi'nden bir kişinin yer aldığı jüri, Brüksel'de, İstanbul'u oybirliğiyle seçmiştir.

19 Kentsel dönüşüm, şehircilik, çevresel ve sosyal anlamda kalıcı kazanımların elde edileceği 2010 yılı kültür başkenti sıfatıyla İstanbul da Tarihî Yarımada nın, Beyoğlu nun ve Boğaziçi nin yeniden ele alınacağı, Üsküdar'dan başlayarak Anadolu yakasının yeniden yapılandırılacağı bir dönem başlamış olmaktadır. ( istanbul2010.org/?p=6&lang=tur). 2.1 İstanbul ve Yakın Çevresinin Tarihi İstanbul ve yakın çevresinin tarih öncesine ilişkin arkeolojik veriler, kentin Trakya yakasındaki Küçükçekmece Gölü nün kuzeyinde bulunan Yarımburgaz Mağarası nda gerçekleştirilen kazılardan ele geçen zengin buluntulardan anlaşılmaktadır. Yarımburgaz Mağarası nda Paleolitik Dönem e tarihlenen insan kültürüne ait ilk izlere rastlanmış olması, buradaki buluntuların yıl kadar önceye uzandığını göstermektedir (Res. 1). Çakmaktaşı, yonga, çekirdek, yumru el değirmeni, satır, kıyıcı gibi aletler, Paleolitik Dönem de küçük gruplar halinde mağarada ya da mağaranın ağzına yakın yerlerde yerleşimin olduğunu göstermektedir. Mağarada Paleolitik Dönem dışında Kalkolitik 1 ve Erken Doğu Roma 2 Dönemleri de tespit edilmiştir (Arsebük, 1993: 23-36). Anadolu yakasında ise İçerenköy, Pendik, Dudullu ve Ümraniye de Alt Paleolitik Dönem e ait yerleşim birimleri saptanmıştır. Neolitik Çağ ın en iyi temsil edildiği yerleşmelerden ikisi Kadıköy deki Fikirtepe ve Pendik de bulunmaktadır. Yalnızca İstanbul kentinin değil Marmara Bölgesi nin bilinen en eski kültürlerinden biri olan Fikirtepe Kültürü, adını İstanbul Kadıköy yakınlarındaki Fikirtepe yerleşmesinden almaktadır. Marmara Bölgesi nde tarım ve hayvancılığa dayalı 1 2 İ.Ö Doğu Roma İmparatorluğu sanatı, Erken Doğu Roma ( ), Orta Doğu Roma ( ) ve Son ya da Geç Doğu Roma Dönemi ( ) olmak üzere üç döneme ayrılır. ( 6

20 yerleşik köy yaşantısı ilk olarak İ.Ö yıllarında, Neolitik Çağa tarihlenen Fikirtepe Kültürü ile başlamaktadır. Bu bölgede daha eski dönemlerden beri var olan avcı-balıkçı topluluklarının, Orta Anadolu daki çiftçi kültürlerin etkisi ile Marmara Bölgesi ne özgü av ve balıkçılık geleneğini, tarım ve hayvancılıkla birleştiren yeni bir kültür geliştirdiği anlaşılmaktadır. Oldukça uzun süren Fikirtepe Kültürü nün önemi, besin üretimine dayalı yaşamın, tarım, hayvancılık ve çanak çömlek yapımı gibi öğelerin Avrupa kıtasına nasıl aktarıldığını belgelemesinden kaynaklanmaktadır. Dönemin evleri dallardan örülmüş ve çamur sıvalı kulübelerdir. Fikirtepe yerleşmesi, gene aynı kültüre ait Pendik-Kaynarca tarih öncesi yerleşmesi ile birlikte 1907 yılında, Bağdat Demiryolu yapımında çalışan bir mühendis tarafından bulunmuştur (İ.A. 1994: 3/ ) (Res. 2). Tunç Çağı na 3 girildiğinde köy niteliğindeki yerleşim birimleri giderek kentlere dönüşmeye başlamıştır. Bu gelişmeye en iyi örnek Marmara Denizi nin güneybatısındaki Troia dır. İstanbul ve çevresinin de Tunç Çağı nda boş kalmamış olduğu, bu döneme ait ele geçen buluntulardan anlaşılmaktadır. Elverişli stratejik konumu ve doğal koşulları nedeniyle İstanbul Boğazı nın her iki yakasının Tunç Çağı sonlarında ve I. Binyılın başlarında yoğun bir biçimde iskân edilmiş olduğu kuşkusuzdur (Tekin, 2005: 1-2). Silivri İlçesi nde yapılan yüzey araştırmalarında, Selimpaşa Beldesi nde I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak belirlenen Kızılkayalar Höyüğü nde İlk Tunç Çağı seramikleri ile İ.Ö. 2. bine tarihlenen kaplar ele geçirilmiştir. Höyüğün Marmaray Projesi kapsamında İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü tarafından yürütülen Yenikapı kazılarında rastlanılan tarih öncesi çağlara ait mimari ile bağlantı kurulabilecek bir merkez olduğu kabul edilmektedir (Aydıngün, 2007: 2). Yenikapı kazıları ile ilgili detaylı bilgi Marmaray Projesi Arkeolojik Çalışmaları bölümünde verilecektir. 3 İ.Ö

21 Bugünkü İstanbul un temelleri İ.Ö. 7. yüzyıl da atılmıştır. İlk belirgin yerleşim sahipleri olarak Megaralılar bilinmektedir. Megaralılar, Khalkedon (Kadıköy) da yerleşim sürmüşlerdir. Dor kökenli Megaralılar, liderleri Byzas ın önderliğinde Delphoi kaynaklı bir kehanet üzerine, İ.Ö. 667 yılında, Tarihî Yarımada nın doğusunda, Sarayburnu civarında Byzantion 4 Şehri ni kurmuşlardır (Müller-Wiener, 2002: 16-18). Byzantion, Avrupa ve Asya yı ayıran İstanbul Boğazı nın Trakya yakasında, bugünkü Topkapı Sarayı ve Ayasofya nın kapladığı alan üzerinde kurulmuştur, uzun süre şehir devlet yapısı göstermiştir. Genel olarak Sarayburnu ve çevresi Byzantion un çekirdeğini oluşturmaktadır (Tekin, 2005: 3). Yarımadanın konumu yalnızca askeri strateji bakımından değil, Helenlerin Karadeniz kıyılarında yaşayan halklarla geliştirmekte oldukları ticari ilişkileri bakımından da çok önemlidir ve Byzantion çok kısa bir zamanda ticaret yollarının önemli bir merkezi haline gelmiştir. Önemli stratejik konumu sayesinde gösterdiği iktisadi gelişmeyle birlikte antik çağın geniş bir coğrafyasını etkileyen güç oluşturmuştur (Taylor, 2000:5-13). Byzantion, stratejik konumu itibariyle Karadeniz ile Ege dünyası arasındaki ticaretin kilit noktasıdır. Önceleri Boğaz dan geçişler, yani deniz yolu önemliyken, giderek Boğaz ın bir yakasından öte yakasına, yani Trakya dan Anadolu ya geçişler de başlayınca önemi iyice artmıştır (Tekin, 2005: 9-10). Kent, gerek Trakyalı komşularına, gerekse Anadolu dan ya da denizden gelen düşmanlarına karşı savunma amacıyla sonradan takviye edilse de daha ilk yıllardan itibaren surlarla çevrilmek zorunda kalmıştır (Tekin, 2005: 17). İ.Ö. 196 yılında Byzantion, Roma İmparatorluğu nun egemenliğine girmiştir. Kent bu dönemde büyüyerek bugünkü Eminönü ve Fatih İlçeleri nin bulunduğu alana ve ötesine yayılmıştır (Res. 3) (Tekin, 2005: 3). Septimius Severus Dönemi nde, kent baştanbaşa tekrar inşa edilmiştir (Kos, 1995: 21-33). 330 yılında, Geç Roma Dönemi nde, Byzantion, İmparator Constantinus un isteğiyle Nova Вυζαντιον İ.S

22 Roma olarak Roma İmparatorluğu nun başkenti olmuştur. Kentin adı, imparatorun ölümünden sonra, onun anısına Constantinopolis olarak değiştirilmiştir. 395 yılından itibaren Constantinopolis, Doğu Roma İmparatorluğu nun başkentliğini yapmıştır (Gurlitt, 1999: sunuş kısmı). Erken Ortaçağ da da dünyanın en parlak ve zengin şehridir. Doğu Roma İmparatorluğu, 4. yüzyıldan 6. yüzyıla kadar süren erken devrinde, aslında Roma İmparatorluğu ile aynıdır ve Constantinopolis bin yıldan fazla onun başkenti olmuştur. Bu yüzyıllar boyunca, imparatorluğun dini, çok tanrıcılıktan Hıristiyanlığa, dili ise Latinceden Yunancaya değişmiştir. Doğu Roma İmparatorluğu Dönemi Constantinopolis i, Avrupa coğrafyasının en güneydoğusundaki uzantıyı oluşturan üçgene benzer bir yarımada üzerinde kurulmuştur. Şehir, kuzeyde Haliç, güneyde Marmara ve batıda 447 de, yani Geç Roma Dönemi Constantinopolis inin son genişlemesi sırasında, II. Theodosius tarafından yaptırılan kara surları ve daha sonra denize bakan yanları da çevrelemek üzere inşa edilen savunma duvarlarıyla sınırlandırılmıştır (Düzgüner, 2004: 4). Doğu Roma İmparatorluğu dönemi duvarlarının çevrelediği alanda yedi tepe vardır (Res. 4). Bunların altısı Haliç e paralel giden yamaçtan, diğeri ise iki doruktan meydana gelip şehrin güneybatı kısmında Marmara dan yükselir (Freely, Çakmak, 2005: 3-5). Bugünkü İstanbul surları, daha sonraki dönemlerde çeşitli onarımlar geçirmiş olan Doğu Roma İmparatorluğu surlarıdır ve esas olarak Theodosius surları olarak bilinir. Bununla birlikte kentin tarihinde çeşitli surlar inşa edilmiştir. (Ahunbay, 2006: 87-90). Bunlardan Tarihî Yarımada dakiler; Doğu Roma İmparatorluğu Surları, Septimius Severus Suru, Constantinus Suru, Theodosius Surları ve Topkapı Sarayı nı çevreleyen Sur-ı Sultani dir (Res. 5) yılları arasını kapsayan Haçlı Seferleri, yılları arasında İstanbul u etkilemiştir. Haçlı ordularının çevrede yaptığı yağma büyük tahribata yol 9

23 açmıştır. Haçlılar, Constantinopolis i 1099 yılında, Kudüs ü zapt ettiklerinde yaptıkları gibi yağmalamışlardır. 900 yıl boyunca Hıristiyan dünyasının merkezi olan Constantinopolis bu yağma sonunda bütün görkemini, zenginliğini, sanat eserlerini bir daha yerine gelmeyecek biçimde yitirmiştir. Bütün kiliseler, manastırlar, saraylar ve kütüphaneler yağma edilmiştir. Paha biçilmez sayısız ikon, kutsal emanet ve değerli eşya ya üzerlerindeki altın, gümüş ve kıymetli taşlar sökülüp alınmak amacıyla parçalanıp tahrip edilmiştir ya da çalınıp götürülmüştür. Haçlılar, bundan sonra Constantinopolis de Latin İmparatorluğu adıyla 57 yıl sürecek bir egemenlik kurmuşlardır (İ.A. 1994: 3/ ). Bu dönem Constantinopolis tarihinde ciddi bir kesinti yaratmıştır. Kent, Doğu Romalılar tarafından 1261 yılında geri alınmasından 1453 yılına kadar, tekrar imparatorluğun başkentliğini yapmıştır. Doğu Roma İmparatorluğu nun son dönemlerinde imparatorluk toprakları küçülmeye başlamıştır yılları arasında beş kanlı iç savaş, şiddetli depremler (1344) ve veba ( ) salgını yaşanır. Aya Sofya çevresindeki eski kent merkezi, uzun zaman ihmal edilmiş ve bu nedenle bazı bölümleri zamanla yıkılmıştır. Eski kent merkezindeki devlet binalarının çoğu artık ahşap yapılardır (Müller-Wiener, 2002: 27-28). Doğu Roma İmparatorluğu; 330 yılından 1453 e kadar olmak üzere bin yıldan daha uzun yaşamıştır. Bu dönemde zamanının en önemli gücü sayılmıştır. Avrupa kültürünün biçimlenmesinde önemli rol oynamıştır. Doğu Roma İmparatorluğu, Hıristiyanlığı resmî dini olarak benimseyen, Hıristiyan öğretisine göre yaşamaya başlayan ilk büyük devlettir (Rice, 1998:13). Anadolu daki Osmanlı fetihleri sonunda, Constantinopolis kıyılarında birkaç şehirle kısıtlı kalan Doğu Roma, 1371 yılından beri Osmanlı padişahına itaatini sunmuş ve haraç ödemeyi kabul etmiştir. Osmanlılarca Constantinopolis, Avrupa için ekonomik ve dinî bakımdan hayati önemde bir şehirdi. Hıristiyan dünyasının İslam a karşı en son ve en güçlü savunma kalesi sayılıyor ve onu korumak için Papalık öncülüğünde Haçlı Seferleri örgütleniyordu. Osmanlılar, Rumeli ve Anadolu da kurdukları imparatorluğun yaşaması için bu şehri mutlaka alma kararı vermişlerdir. Osmanlılar 10

24 Constantinopolis i ve 1422 de ciddi biçimde kuşatmışlar, fakat sonuç alamamışlardır (İ.A. 1994: 3/302). Kent in 29 Mayıs 1453 de Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilmesinden sonra Osmanlı dönemi başlamıştır. Doğu Roma İmparatorluğu nun bitimi 26 Ağustos 1071 de Malazgirt Meydan Savaşı nda başlamış ve 1453 yılındaki fetihle son bulmuştur (Erksan, 1998: 116). Geleneğe göre; Müslüman hükümdarlar ele geçirilen şehrin askerlerce yağmalanmasına üç gün izin verirlerdi, fakat Fatih, fetihten sadece bir gün sonra, 30 Mayıs 1453 de talanı durdurdu. Kentin restore edilip nüfusu artırılır artırılmaz yeni başkent olacağını ilan etti. Fetihten önce kaçan Doğu Romalılara dönmeleri için cesaret verdi. Aynı zamanda, onun ganimetlerine el koyan ve mahkûm ettirdiği adamları da kente yerleştirmiştir. Bunlardan başka, tekrar bir yerleşim yaratmak için ferman yayımlanmıştır. Yeni nüfusun çoğu bu sebeple gelmiştir. Kentin yeni sakinleri arasında İmparatorluğun her yanından gelen Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Museviler vardı. Sultanın tebaasındaki gayrimüslimler, dinlerine göre milletlere ayrılmıştır. Hepsinin başında kendi dini liderleri olacaktır. Buna göre, Rumlar Rum Ortodoks patriğinin, Ermeniler Gregoryen patriğinin ve Museviler de hahambaşının önderliğine sahip olabileceklerdi. İstanbul un Türkler tarafından alınış tarihi olan 1453 yılı ile Batılı Hıristiyan Haçlılar tarafından yağmalandığı zamanlar olan yılları arasında 192 yıllık bir süre vardır yağmasından sonra İstanbul da kimi değerli yapılar ve kimi değerli yapıların kalıntılarından başka bir şey kalmamıştır yılındaki fetih sırasında ve fetihten sonra hiçbir yağma yapılmamış ve korumaya alınmıştır (Erksan, 1998: 124). Fatih Sultan Mehmet, İstanbul da şehrin birinci tepesi üzerine, merkezden uzak, sakin ve savunması kolay Topkapı Sarayı nı inşa ettirmiştir. Birinci Tepe şehrin ilk yerleşim yeri olup Akropol Tepesi dir. Saray bu tepenin düzlüğünde, Marmara ya doğru üçgen şeklinde uzayan Sarayburnu Yarımadası nda kurulmuştur. Yarımadanın etrafı Marmara sahil suru ile çevriliydi. Yeni Saray ın inşaatı sırasında 11

25 deniz surları karadan bir surla birleştirilerek Sur-ı Sultani oluşmuştur. Sur-ı Sultani bazen, sadece deniz surlarının iki ucunu karadan birleştiren Osmanlı duvarı (sadece kara suru) için kullanılan bir tabir olmuş, bazen de sarayın etrafını çeviren Marmara sahil surlarını da içine alan tüm surları kapsayacak biçimde kullanılmıştır. İstanbul Yarımadası nın Marmara, Boğaziçi ve Haliç in buluştukları yere uzanan ilk platosu üzerindeki bu büyük saray (Saray-ı Hümayun, Saray-ı Cedide-i Amire, Yeni Saray) Osmanlı Hanedanı nın ve imparatorluk tarihinin simgesel ve fiziksel en büyük göstergesidir. I. Selim zamanında ( ) Suriye ve Mısır ın alınmasından sonra Constantinopolis halifeliğin merkezi ve tüm İslam dünyasının başkenti olmuştur. 16. yüzyılın başında yapılan seferlerin ganimetleri ve gittikçe büyüyen imparatorluk toprakları, Sultan I. Süleyman a kentin inşasını önemli ölçüde sürdürmesini sağlamıştır. 16. yüzyılın en önemli mimarlarından biri Sinan dır. Kısa zamanda ardı ardına camiler inşa edilmiştir. Bunların arasında; Sultan Selim Camii, Şehzade Camii, Süleymaniye Camii bulunmaktadır (Müller-Wiener, 2002: 30) yılında Gülhane Hatt-ı Hümayunu nun okunmasıyla başlayan modernleşme ve yenileşme dönemi olarak kabul edilen Tanzimat Dönemi, 1876 yılında II. Abdülhamit in tahta çıkması ve Meşrutiyet in ilanıyla sona ermiş kabul edilir. Ancak genel anlamda Osmanlı Reformu nun 1922 yılında Osmanlı Devleti nin sona ermesine dek sürdüğü söylenebilir. Tanzimat sonrasında İstanbul, dışa açılmıştır. Büyüme ve gelişme geleneksel İstanbul dan farklı bir yapının oluşmasına neden olmuştur. Tanzimat sonrası geleneksel başkent, çağdaş bir kent görünümü elde etmeye başlamıştır. Yunanlılar tarafından, eis tin polin 6 (şehirde/şehre doğru) olarak adlandırılan kent; Osmanlılar tarafından da bu biçimde kullanılmasıyla İstanbul adını 6 εἰς τῆν πόλιν 12

26 almıştır. 13 Kasım 1918 tarihinde, İtilaf Devletleri nin kentte başlayan işgali; 6 Ekim 1923 tarihinde Türk ordusunun şehre girmesiyle sona ermiştir. 28 Mart 1930 da Konstantinopolis adı tamamen yürürlükten kaldırılmış ve kentin resmî adı İstanbul olmuştur. Ayrıca; Atatürk ün İstanbul u kültürel bakımdan nasıl gördüğünü, 22 Haziran 1923 tarihli İstanbul gazetelerinde yayımlanan uzun demecinden öğrenebiliriz; Türk ve Müslüman İstanbul, Milli Mücadele boyunca millet ve vatan aşkımızın mukaddes ve ulvi bir mihrabıdır. Her Türkün ve Müslümanın kalbi, İstanbul aşkının, İstanbul hasret ve iştiyakının harimidir (özleminin kutsal yeridir). Dört-beş asırlık milli mesaimizin mahsulü bu güzide şehrimizde toplanmıştır. Milli kabiliyetimizin ebedi ve beliğ birer nişanesi olan bina, abideler, müesseseler hep oradadır. (İ.A. 1994: 1/389). Yoğun iskân nedeniyle, kentin Doğu Roma Dönemi öncesi yapılarını ortaya çıkarmaya yönelik arkeolojik kazı çalışmaları yapmak oldukça güçtür. Doğu Roma Dönemi yapıları kısmen ayaktadır. Toprak altında bulunan Helenistik ve Roma Dönemi yerleşimini ve yapılarını ortaya çıkarmaya sınırlı da olsa Marmaray Projesi kapsamında gerçekleştirilen kurtarma kazıları imkân vermiştir. İstanbul da ayakta kalan Doğu Roma anıtları arasında en meşhuru Ayasofya olmak üzere, yirmiden fazla kilise bulunmaktadır. Hâlâ mevcut diğer yapılar ise, şehrin etkileyici kara surları ve deniz surlarının parçaları, iki ya da üç sarayın kalıntıları, surlarla çevrili bir liman, üç tane anıtsal sütun ve bir diğerinin kaidesi, iki tane yeraltı sarnıcı ve birkaç küçük sarnıç, üç tane çok büyük su haznesi, bir su kemeri, parçalar halinde birtakım kalıntılar ve Antik Byzantion a kesin olarak tarihlendirilebilen tek anıt konumundaki, şehrin en eski yapısı olan Hipodrom un bir kısmıdır. İstanbul un sokakları ve meydanları Ortaçağ Constantinopolis inin ve hatta bazı yerlerde antik Byzantion un üzerine inşa edildiğinden, daha birçok kalıntı şehrin altında gizlidir (Freely, Çakmak, 2005: sunuş kısmı) (Res. 6, 7). 13

27 2.1.1 Ayasofya Mimarlık tarihinin en önemli eserlerinden biri olan Ayasofya nın yapımına 324 yılında İmparator I. Constantinus döneminde başlanmıştır ( ) ve II. Constantinus döneminde tamamlanmıştır. İlk ismi Megali Eklesia (Büyük Kilise) olan yapı, 5. yüzyıldan sonra Hagia Sophia (kutsal bilgelik) adını almıştır. Bu ilk Ayasofya, çıkan bir isyan sonucu tamamen yanmış ve günümüze hiçbir kalıntısı gelememiştir (Prokopios, 1994:14). İmparator II. Theodosius, Ayasofya yı ikinci defa yaptırarak 415 yılında ibadete açmıştır; fakat bu Ayasofya da 532 yılında Hipodrom da çıkan bir isyan sırasında tamamen yanmıştır. İmparator II. Justinianus ( ) bu Ayasofya lardan daha büyük, daha görkemli bir kilise yaptırmak istemiş, çağın ünlü mimarlarından Miletos lu İsidoros ve Tralles li Anthemios a günümüze ulaşan Ayasofya yı yaptırmıştır. Tapınağın yapımı için İmparator bütün eyaletlerine emirname göndererek bulundukları yerdeki mimari anıtlara ait parçaların, sütunların, başlıkların, mermerlerin ve renkli taşların Ayasofya da kullanılmak üzere İstanbul a gönderilmesini istemiştir. Ayasofya nın yapımına 532 yılında başlanmış, bezemeler dışında çalışmalar beş yılda tamamlanmış ve 537 yılında ibadete açılmıştır. Fatih Sultan Mehmet, 29 Mayıs 1453 tarihinde aldığı şehre ilk kez girdikten hemen sonra Ayasofya yı ziyaret etmiştir. Kilise yi inceledikten sonra, cami olarak kullanılması için emir vermiştir ve ilk cuma namazına katılmıştır (Freely, Çakmak, 2005: 83). Fatih Sultan Mehmet döneminde yapıya eklenen minarenin ardından, oğlu II. Bayezid de ikinci bir minare ekletmiştir. II. Selim ( ) zamanında yapıda tam bir restorasyona girişilmiştir, yapıya iki minare daha ilave edilmiştir. Padişah mahfili, III. Ahmet döneminde yaptırılmıştır. Sağ kanatta inşa edilen kütüphane ise I. Mahmut ( ) dönemindendir. Bu eklerle, iç mekânın genel görünümü fazla değişmemiştir, büyük ölçüde ilk durumunu korumaktadır (Yerasimos, 1998: 174) (Res. 8). 14

28 Ayasofya, 916 yıl kilise, 481 yıl cami ve 1935 ten bu yana da müze olarak işlevini sürdürmektedir. Günümüzde halen ayakta duran bu yapıt, Erken Doğu Roma mimarisinin ana hatlarının yanı sıra Roma mimari geleneğinin ve Doğu sanatlarının izlerini taşımaktadır Limanlar Kent; ilk dönemlerinden itibaren, coğrafi konumu itibariyle önemli bir liman ve yük aktarma yeriydi. Byzantion, hemen Boğaz ın çıkışındaki konumu sayesinde İ.Ö. 6. yüzyıldan itibaren, özellikle Atina için hayati önem taşıyan Karadeniz ile Akdeniz arasındaki bağlantı yoluna egemen olmuştur. Byzantion limanlarının biçimleri ve konumları hakkında çok fazla bilgi şimdiye kadar bulunmamaktaydı. Kentin, bu dönemde üç limanı olduğu bilinmektedir. Bunlardan biri, Haliç in tüm kenti çevreleyen surların içinde kalan, mendireklerle çevrelenmiş bir liman havuzudur. İlkçağ liman tesisleri, Yakın Çağ da denizin en fazla doldurduğu Sirkeci- Eminönü bölgesinde bulunmaktaydı (Müller-Wiener, 1998:3-4). I. Constantinus, 334 yılında kenti yeniden kurduğu sırada ekonomik bir canlanma, dolayısıyla deniz ulaşımında artış görüldüğü halde önceleri eski limanların durumunda ve işlevinde fazla bir değişiklik olmamıştır (Müller-Wiener, 1998:6). İmparator Julianus ( ) döneminde, hızlı nüfus artışı karşısında eski limanların kapasitesi kısa zamanda yetersiz kaldığından, kentin Marmara Denizi ne bakan güney kıyısındaki bir koyda yeni ve daha büyük bir limanın yapımına başlandığı bilinmektedir. 15

29 Marmara kıyısında ikinci önemli liman, Lykos (Bayrampaşa Deresi) ağzındaki limandır. Theodosius Limanı 7 adı verilen ikinci liman, I. Theodosius ( ) tarafından kıyıda hayli derin bir girinti yapan bir koya kurulmuştur. Bazı kaynaklarda Eleutherius Limanı olarak da geçmektedir (İ.A. 1994: 5/253). Lykos Deresi nin ağzında yer aldığı için çabuk dolmuş ve birçok kereler onarılmış, genişletilmiş ve yeni bölümler eklenmiştir (Res. 9) yılları arasında kentin Marmara Denizi ne bakan güney limanları önemini kaybetmeye başlamıştır. Büyük ölçüde uzak bölgelerle ticarete ve özellikle de gemilerle yapılan sevkıyata bağımlı olan kentin iaşesi, yeniden eski limanlar ve daha batıdaki Zeugma (bugünkü Unkapanı) arasındaki kıyı kesimde yoğunlaşmıştır. Kentin ekonomik merkezleri de bu kıyıdadır. Zeugma da varlığı 16. yüzyıla kadar belgelenen birkaç iskeleli bir gemi yanaşma yeri vardır. Bütün bu gelişmelerle Haliç (eski adıyla Altın Boynuz 8 ), kentin asıl limanı haline gelmiş ve 19. yüzyıl sonlarına kadar da öyle kalmıştır. Bu liman düşmanın denizden saldırısına karşı da güney kıyısındaki limanlara göre daha iyi korunabilmektedir (Müller-Wiener, 1998:12-15). Kent tarihinde Fatih in İstanbul u fethiyle açılan yeni dönem, yaşamın diğer tüm alanları gibi doğal olarak liman alanları ve faaliyetlerinde de kendini göstermiştir. Çok uzun sürmediği anlaşılan bir geçiş evresinden sonra çoğu şey, başlangıçta eskisi gibi kalmıştır. Doğu Roma İmparatorluğu nun son döneminde Haliç, savaş çıktığında, girişi kapatılabilen ve kıyılarından çeşitli ticari ulaşım için yararlanılan, geniş bir ticaret limanı haline gelmiştir. Haliç, Ortaçağ ın küçük gemileri için genelde aşırı büyük sayılabilirdi. 13. yüzyıldan itibaren iyice büyüyen 7 8 Portus Theodosiacus Altın Boynuz, İstanbul ile Beyoğlu nun bulunduğu platoları ayıran Haliç e eskiçağda verilmiş bir addır. Haliç e boynuz dendiğini pek çok antik yazardan biliyoruz. Strabon, Haliç i geyik boynuzuna benzetir. 1. yüzyıl Latin yazarı Plinius ise Haliç den Altın Boynuz olarak söz ederek, neden o şekilde adlandırıldığını da söyler: Marmara Denizi ni Karadeniz e bağlayan Trakya Boğazı nda (İstanbul Boğazı), Avrupa ve Asya yı ayıran Boğaz ın en dar yerinde, Asya yakasındaki Khalkedon yakınında, dipten yüzeye doğru suyun arasından parıldayan şahane beyazlıkta bir kaya vardır. Palamutlar bu kayayı birdenbire karşılarında görünce her zaman ürkerler. Sürü halinde dosdoğru karşı taraftaki Byzantion burnuna (Haliç e) yönelirler. Buranın Altın Boynuz olarak adlandırılmasının nedeni de budur (Tekin, 2005: 14-15) 16

30 gemiler için ise, 19. yüzyıla kadar hemen hemen tüm ziyaretçilerin büyük övgüsünü kazanan ideal bir demirleme yeri olmuştur (Müller-Wiener, 1998:42-43) Hipodrom Bugünkü Sultanahmet Meydanı nın yerinde bulunan, İmparator Septimius Severus zamanında inşa edilmeye başlanan yapı, İmparator Constantinus döneminde tamamlanmış ve büyütülmüştür. Osmanlı Dönemi nde Atmeydanı olarak adlandırılmıştır. Roma daki Circus Maximus örnek alınarak yapılmıştır. Hipodrom un yeri Birinci Tepe nin güney tarafında, bugün Atmeydanı denilen bir parkın içindedir ve dış sınırındaki sokak antik yarış pistini takip eder. Hipodrom un iki uzun yanı günümüzde kısmen batıda İbrahim Paşa Sarayı, doğuda ise Sultan Ahmet Camii tarafından sınırlanır. Bu iki Osmanlı Dönemi yapısından, saray yaklaşık 1520 yılına tarihlenir. Cami yılları arasında yapılmıştır ve Hipodrom un üst yapısını tahrip etmiştir. Geriye kalan sadece, Hipodrom un yarım yuvarlak güney kısmının, meydanın sonunda, binaların altında kalmış olan altyapısıdır (Freely, Çakmak, 2005: 11-15) (Res. 10) Büyük Saray Büyük Saray, Hipodrom un hemen doğusuna doğru, Birinci Tepe deki bahçelerin ortasında, Marmara ya kadar inen teraslar üzerinde kurulmuştur. Bu büyük kompleks Constantinus un bazı haleflerince genişletilmiş, onarılmış, süslenmiş ve 11. yüzyıl sonlarına kadar da başlıca imparatorluk sarayı olarak kullanılmıştır. Constantinus Dönemi sarayından günümüze hiçbir şey kalmamıştır, en erken kalıntılar 6. yüzyıla tarihlenmektedir (Freely, Çakmak, 2005: 27). 17

31 2.2 İstanbul Şehir İçi Ulaşım Tarihi İki yakası İstanbul Boğazı ile ayrılmış; coğrafî açıdan yaygın ve yoğun nüfuslu bir yerleşme olan İstanbul da, kent içi ulaşım her zaman önemli, çoğu zaman da sorunlu bir kentsel işlev olmuştur. Doğu Roma Dönemi nde, kentin bugünkü Ayasofya, Sultanahmet, Beyazıt ı içeren merkezinden kara surları kapılarına, batı ve kuzeybatıya doğru ana ulaşım ekseni Mese idi. Mese üzerinde ulaşım, diğer ikincil yollarda olduğu gibi yaya, atlı ve asiller için de arabalarla sağlanırdı. Deniz ulaşımında ise kayıklar kullanılırdı. Günümüzde ise, İstanbul da başlıca toplu taşıma araçları otobüs, tramvay, artık kalkmış olan troleybüs, banliyö trenleri, şehir hatları vapurları, dolmuş motorları, minibüsler, dolmuşlar ve metrodur. İstanbul, Anadolu nun bütün bölgelerine ve Avrupa ülkelerine, Anadolu yakasında Haydarpaşa Garı, Rumeli tarafında ise Sirkeci Garı ndan kalkan trenlerle bağlıdır. Türkiye de ilk demiryolu 1856 yılında, bir İngiliz şirketine verilen imtiyazla İzmir-Aydın arasında yapılmaya başlanmış, yolun ilk bölümü1860 yılında açılmıştır. Ancak İstanbul da demiryolu yapımı, şehrin Anadolu ve Avrupa ya demiryolu ile bağlanması bu tarihten oldukça sonraya rastlar. Bu konuda ilk önemli adım, yenilikçi ve modernleşeme yanlısı Padişah Abdülaziz döneminde ( ) atılmış, İstanbul un Edirne ye ve Avrupa ya bağlantısını sağlayacak Şark Demiryolları nın yapım imtiyazı, 1869 yılında Baron Hirsch in şirketine verilmiştir. Abdülaziz in demiryollarını tutkuyla istediği, hatta şimdiki Sirkeci Garı ndan başlayarak bir süre sahil boyunca giden yolun yapımı sırasında, Topkapı Sarayı çevresindeki köşklerin ve tarihî eserlerin yıkılması gündeme geldiğinde, bu konudaki tereddüt ve itirazlara karşı padişahın Geçecek olan şömendöferse, geçsin de isterse göğsümden geçsin yollu sözler söylediği belirtilir (İ.A. 1994: 3/22) yılında, demiryolu inşaatı çalışmaları sırasında, Theodosius un Limanı nda bulunan mendireği korumak amacıyla yapılan Belasarios Kulesi nin tamamen yıkıldığı bilinmektedir (İ.A., 1994: 2/152). Marmara kıyısında, bugünkü Cankurtaran ile Kumkapı arasındaki Çatladıkapı mevkiinde, Küçük Ayasofya nın hemen doğusunda bulunan Bukoleon 18

32 Sarayı nın batı kısmı da 1870 lerde demiryolu yapımında tahrip olan kültür varlıklarındandır. Metro ya da yeraltı raylı sistemleri; şehir ulaşımında mevcut yol şebekelerinin yetersiz kalması, yaya ölçülerine göre kurulmuş ve gelişmiş kentlerde taşıt yoğunluğunun artması; insanların çalışma, dinlenme ve eğlenme yerleri arasında gidip gelme ihtiyaçları nedeniyle ortaya çıkmış bir toplu taşıma sistemidir. İlk olarak şehrin trafik sorununu tünellerle çözme önceliği, Londra da hayata geçmiş bir uygulamadır (İ.A. 1994: 5/412) yıllarında inşa edilen Karaköy (Galata) ile Beyoğlu (Pera) yükseltisini birbirine bağlayan ve bugün tünel olarak adlandırılan yeraltı raylı sistemiyle İstanbul İli; toplu taşımada 1863 te Londra da ve 1868 de New York ta inşa edilen yer altı toplu taşıma sistemlerinden sonra en eski sistemler arasında üçüncü sırada bulunmasına rağmen, 2000 yılına kadar metroya kavuşamamıştır. İstanbul da yapımına ancak 1992 yılında başlanan ve Taksim - 4. Levent arasında hizmet veren metro, 16 Eylül 2000 tarihinde hizmete girmiştir ( 2.3 İstanbul un Metropolleşme Süreci Doğu Marmara Bölgesi nin, en yüksek oranda kentleşmiş ve sanayileşmiş kenti olan İstanbul, nüfus büyüklüğü ve birden çok sayıda yerel yönetim birimi içeren yönetsel yapısı ile Türkiye nin 3030 sayılı Büyükşehir Belediyeleri Yasası kapsamında büyükşehir statüsünde olan, birincil metropoliten kentidir. İstanbul, Doğu Roma İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorlu Dönemlerinde başkent özel işlevine bağlı bir gelişme göstermiş, 16 Ekim 1923 tarihinde Türkiye 19

33 Devleti nin Makarr-ı İdaresi Ankara dır. belirlemesini içeren tek maddelik bir yasa ile bu özel işlevine son verilmiştir. Tarih boyunca başkent olarak donatılmış ve gelişmiş olan İstanbul kentinin yerleşme mekânı, yüzyıllar boyu değişik kültürlerin etkisi altında zenginleşmiştir. Doğal ve arkeolojik sitler, eski kent dokusu, özgün kentsel tasarım ve mimarlık örnekleri, sivil, askerî, dinî kültür varlıkları zaman içinde kentsel alanda yoğunlaşmıştır. İstanbul böylece her dönemde önemini ve merkez olma durumunu artırarak korumuştur. Büyüme ve gelişmesi de etki alanını genişletmiştir. II. Dünya Savaşı yılları tüm yokluklara rağmen, İstanbul un fiziki dokusunun değişmeye başladığı bir dönemdir. Bayındırlık çalışmalarının başlamasındaki temel etken, Türkiye nin kendisini toparlaması ve eski başkente el atmasıdır. Bu imar hareketleri savaşın getirdiği kaynak sıkıntıları dolayısıyla yetersiz kalmıştır; ancak aradan 10 yıl geçtikten sonra, Başbakan Adnan Menderes döneminde büyük bir hız kazanmıştır. Yenicami çevresinin açılması, Eminönü Meydanı nın yapılması, Mısır Çarşısı nın onarılması bu dönemin faaliyetleri arasındadır (Res. 11, 12, 13). Bugünkü İstanbul un çekirdeğini oluşturan antik kent Byzantion un nüfusunu tahmin etmek çok güçtür. Fakat bu sayının i aşmadığı kesin gibidir. I. İustinianos Dönemi nde ( ) Konstantinopolis in nüfusu ile arasında olmalıdır. Latin Dönemi nde ( ) Haçlı ordularının yaptığı talanlar ve çıkan yangınlar sonucu nüfus tekrar azalmıştır. Günümüzde, İstanbul un ekonomik, toplumsal, siyasal, kültürel tüm yaşamının en önde gelen bileşeni ve belirleyicisi olan nüfus, çağlar boyunca gerek nicel gerekse nitel bakımdan büyük değişiklikler geçirmiştir lere kadar zaman zaman gerileme gösterdiği de olmuş ve kentin gelişmesi açısından olumsuz bir faktör durumuna gelmemiştir sonrasında ise, İstanbul un iç göçle yaşadığı nüfus, kentin biçimlenmesi, kent yaşamı ve kentsel gelişme açısından sorun halinde karşımıza çıkmıştır. İstanbul un 15. yüzyılda Osmanlılar tarafından alındığında ila arası bir nüfusa sahip olduğu tahmin edilmektedir yılında olan 20

34 İstanbul nüfusu 1990 yılında a ulaşmıştır (İ.A. 1994: 6/112) yılı nüfus sayımında ise bu rakam dır ( Cumhuriyet döneminde ülkenin gelişme ve kalkınma hızının üstünde bir sosyoekonomik gelişme, İstanbul u sadece kentsel ölçekte değil, bölgesel ve ülkesel ölçekte etkilemiştir. Kent nüfusunun bu süre içinde on kat artması bu değişmeyi zorunlu kılan en önemli faktördür. Böyle bir büyümenin sancısını çekmeyen bir dünya kenti yoktur. Ama İstanbul un alan ve nüfus olarak büyüme hızı, Batılı ülkelerde eşi olmayan bir boyuttadır. Bu nüfusun kültürel yapısı da göz önüne alındığı zaman Metropoliten İstanbul un içinden çıkılmaz görünen sorunları ve yeni görüntüsü anlaşılabilir bir özellik taşımaktadır (Res. 14). 21

35 III-ARKEOLOJİK KAZILAR Günümüz tarihçileri tarafından tartışılmakla beraber, 15. yüzyıldaki İtalyan Rönesansı batı ile klasik antikite arasındaki bağın tekrar kurulmasını sağlamıştır. Bu dönemden itibaren eski eserlere karşı artan ilgi, giderek disipliner ve sistemli hale dönüşmüştür. Johann Joachim Winckelmann ın 18. yüzyıl ortalarında, Pompei ve Herculaneum da gerçekleştirdiği kazılar, çalışmalar ve yayımı, bilimsel içeriğiyle önemli bir aşamayı yansıtmaktadır. Tanzimat la birlikte başlayan Osmanlı aydınlanması, Avrupa daki aydınlanmaya benzer biçimde bilim, sanat ve müzecilik alanında önemli atılımlar gerçekleştirilmesine neden olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yabancılara kazı yapma izni 1840 yılından beri veriliyordu ve amatör kaçak kazılar sonucu ele geçen yapıtlar yurtdışına götürülebiliyordu ( Osmanlı Devleti, ilk Asar-ı Atika Nizamnamesi ni tarihinde yürürlüğe koymuştur. Bu tarihten önce, fıkıh kitaplarında, Ceza Kanunu nda ve emirnamelerde çok az da olsa eski eserlerden bahsedilmiştir tarihli Nizamname yi 1874, 1884 ve 1906 tarihli Nizamnameler takip etmiştir. Cumhuriyet Dönemi nde ise 1906 tarihli Nizamname, bazı değişiklikler yapılarak 1973 yılına kadar kullanılmıştır. Bu tarihte 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu yürürlüğe girmiş ve bunu 1983 yılında 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu izlemiş, en son olarak da 3386 ve 5226 sayılı Yasalar la 2863 sayılı Kanun un bazı maddeleri değiştirilmiştir (Karaduman 2007: 70). Arkeolojik kazı çalışmaları halen, 2863 sayılı Kanun un özellikle 35. Maddesi olmak üzere, ilgili maddeleri ile 9 Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla İlgili 9 Araştırma, Sondaj, Kazı ve Define Arama: Madde

36 Olarak Yapılacak Araştırma, Sondaj ve Kazılar Hakkında Yönetmelik hükümleri doğrultusunda sürdürülmektedir. Bu kapsamda, uzun süreli arkeolojik kazı başvuruları Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ne yapılır, Bakanlığın anılan yasa ve yönetmelik çerçevesindeki değerlendirmesinin uygun olması halinde, Bakanlığın teklifi üzerine Bakanlar Kurulu Kararı alınması suretiyle çalışmalar başlatılır. 3.1 Kurtarma Kazıları Yol açma çalışmaları, inşaat faaliyetleri, belediyelerce ve diğer kamu kuruluşlarınca yürütülen alt yapı çalışmaları, baraj çalışmaları, doğal afetler ve yasa dışı kazılar gibi çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılan kültür varlıklarının kurtarılması amacıyla, kısa süreli ve acil müdahale gerektiren kazı çalışmaları kurtarma kazısı kapsamında değerlendirilmektedir 10. Kurtarma kazısı yapılacak alanlar; öncelikle ilgili müzelerce belirlenir ya da ilgili Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları nın 11 Kararları kapsamında Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nce değerlendirilir. Marmaray Projesi kapsamında gerçekleştirilen Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün tarih ve 1213 sayılı, tarih ve 3659 sayılı, tarih ve sayılı, tarih ve sayılı, tarih ve sayılı Genelgeleri. Kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili hizmetlerin bilimsel esaslara göre yürütülmesini sağlamak üzere Kültür ve Turizm Bakanlığı na bağlı olarak Türkiye nin çeşitli bölgelerinde kurulmuş olan karar organıdır. Görevleri; kültür ve tabiat varlıklarının tescili, bunların gruplandırılması, Sit alanlarının tescili, sit alanlarında (geçiş dönemi) yapılanma koşullarının belirlenmesi, koruma amaçlı imar planlarının ve değişikliklerinin incelenip onaylanması, koruma alanlarının saptanması, korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları, koruma alanları ile ilgili uygulamaya yönelik kararların alınmasıdır. (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, maddeler) 23