İZMİR VE FAYTON; BİR KİMLİK İMGESİ

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "İZMİR VE FAYTON; BİR KİMLİK İMGESİ"

Iskander Köprülü
8 yıl önce
İzleme sayısı:

1 İZMİR VE FAYTON; BİR KİMLİK İMGESİ ATAY, Çınar, KIRAÇ, Suna İnan. 19.yy İzmir Fotoğrafları Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Ens. Yayını. s.93 (1997) HAZIRLAYAN: SENEM ÖZGÖNÜL Kasım 2007

2 İZMİR VE FAYTON; BİR KİMLİK İMGESİ İzmir ve Kimlik İzmir doğası, tarihi ve arkeolojik mirası ve canlı sosyo-kültürel yapısı ile benzersiz bir şehirdir. Bu özellikleriyle zengin kimliğe sahip güçlü bir şehir imajı çizmektedir. İzmir in sahip olduğu simgesel yapıları, coğrafi konumu ve doğal yapısı bu kimliği güçlendirmektedir. Arkeolojik buluntulara göre İzmir in tarihi MÖ lere kadar uzanmaktadır. Helenistik dönemden Türkiye Cumhuriyeti ne uzanan tarihi boyunca birçok kültüre ev sahipliği yapmıştır. İzmir bu uzun tarihi süreçte batı ile doğu arasında ticaretin kavşak noktası olmayı sürdürmüş ve kültürel etkileşimlerde bir köprü vazifesi görmüştür. Bu özelliği İzmir in daima kozmopolit bir yapıya sahip olmasını sağlamıştır. ATAY, Çınar, KIRAÇ, Suna İnan. 19.yy İzmir Fotoğrafları Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Ens. Yayını. S. 62 (1997) İzmir in Kimliğinde Faytonun Yeri İzmir ve fayton arasındaki ilişkiyi ve faytonu İzmir ile bütünleştiren faktörleri anlamak için 19. yüzyıl başlangıcındaki İzmir e bakılması gerekir. İzmir 16. yüzyılda küçük bir kıyı kasabası iken, 19. yüzyıl başlarından itibaren bölgede yaşanan değişim ve dönüşümlere paralel olarak, Osmanlı nın İstanbul dan sonraki 2. büyük kenti oldu. İzmir in İstanbul daki merkezi hükümetten ve dolayısıyla dini otoriteden göreceli uzak konumu kentin ticarette, ekonomide ve sosyal yaşamda daha liberal ve özgür bir kimliğe sahip olmasına olanak tanımaktaydı. 1

Arkeolojik buluntulara göre İzmir in tarihi MÖ. 6500 lere kadar uzanmaktadır. Helenistik dönemden Türkiye Cumhuriyeti ne uzanan tarihi boyunca birçok kültüre ev sahipliği yapmıştır.

3 Prof. Dr. Çınar ATAY Kapanan Kapılar isimli kitabında İzmir in gelişimini kısaca bu sözler ile tanımlamaktadır. ATAY, Çınar, KIRAÇ, S. İnan. 19.yy İzmir Fotoğrafları Akdeniz Medeniyetleri Araş. Ens. Yayını. S.54 (1997) İzmir tarihi boyunca önemli bir ticaret merkezi görevi üstlenmiştir. Ancak İzmir in batıya resmen açılması 1890 yılında imzalanan Balta Limanı anlaşması ile başlamıştır. Bu anlaşma ile yabancıların toprak sahibi olması yasallaşmış ve İzmir e yapılan yabancı kaynaklı yatırımlar hız kazanmıştır. Bu dönem aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğunun batılılaşma isteğinin yoğunlaştığı bir dönemdir. İzmir ekonomisi İngiliz, kültürü ise Fransız etkisi altına girmeye başlamıştır. Bu etki İzmir e birçok batılı unsurun girmesine ve günlük hayata yerleşmesine neden olmuştur. Batıdan gelen ve İzmir e yerleşmeye başlayanlar yaşam standartlarını ve alışkanlıklarını da İzmir de sürdürmek istemişler bu nedenle birçok yeniliği de beraberlerinde getirmişlerdir. Fayton da bu dönemde bu batılı yaşam stilini hayata geçirmek, ulaşımdaki büyük boşluğu doldurmak amacıyla Avrupa dan gemilerle getirilmekteydi. Türk kültüründe insanlar için özel bir taşıma aracı bulunmamakta, at arabaları hem erzak, malzeme taşınmasında hem de insanların taşınmasında kullanılmaktaydı. ATAY, Çınar, KIRAÇ, S. İnan. 19.yy İzmir Fotoğrafları Akdeniz Medeniyetleri Araş. Ens. Yayını. s.135 (1997) 2

Bu anlaşma ile yabancıların toprak sahibi olması yasallaşmış ve İzmir e yapılan yabancı kaynaklı yatırımlar hız kazanmıştır.

4 Faytonun Kordon ile bütünleşmesi ise 1867 yılında İngiliz yatırımı ile inşaatına başlanan fakat Fransız yatırımcıları tarafından tamamlanan Kordon inşaatı ile başlar. Kordonun inşası ile kente büyük bir eksik olan açık kamu alanı ve rekreasyon ihtiyacı karşılanmıştır. Tramvay montajı ile gece liman ile gar arasında gemilerle gelen ürünlerin taşıması sağlanmış, gündüz ise toplu taşıma aracı ihtiyacı giderilmiştir ATAY, Çınar, KIRAÇ, S. İnan. 19.yy İzmir Fotoğrafları Akdeniz Medeniyetleri Araş. Ens. Yayını. S.67 (1997) Gar-liman arası güzergah haricinde iç kesimleri ulaşımı sağlayacak bir araca ihtiyaç duyulmaktaydı. Batılı kesim özellikle İngilizler İzmir in Buca, Bornova gibi değişik semtlerinde oturmaktaydılar. Şehre ulaşımı sağlayacak şahsa ait ulaşım aracı bir şarttı. Bu ihtiyaç Avrupa dan getirtilen faytonlarla sağlanmıştır. At arabası üretimi konusunda deneyimli olan yerel üreticiler Ali paşa Meydanı, Büyük Salepçi Hanı ve Fasula Meydanı gibi merkezlerde Avrupa dan gelen bu faytonları üretmeye başlamışlardır. ATAY, Çınar, KIRAÇ, Suna İnan. 19.yy İzmir Fotoğrafları Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Ens. Yayını. s.111 (1997) 3

Tramvay montajı ile gece liman ile gar arasında gemilerle gelen ürünlerin taşıması sağlanmış, gündüz ise toplu taşıma aracı ihtiyacı giderilmiştir ATAY, Çınar, KIRAÇ, S. İnan. 19.

5 Faytonun kullanılmakta olan en yaygın çeşitleri; Viktoria tipi, London tipi ve Vis a Vis olarak gruplandırılabilir. İzmir de ise hava koşullarının yumuşak olması nedeniyle özellikle Viktoria tipi uzun seneler kullanılmıştır. Yerli halk bu tip faytona daha çok karaço veya karaça demekteydi. Yerel üretim ile birlikte fayton kültürü halka yayılarak günlük bir ulaşım aracı olmuştur. Tarifeli günümüz taksileri gibi çalışan birçok fayton bulunmaktaydı. Fayton İzmir için yalnızca bir taşıma araca değil kentsel simgelerden biri olmuştur. Tarih boyunca üstlendiği doğunun batıya açılan kapısı olma görevini simgeleyen bir imgedir. Prof. Dr. Çınar ATAY faytonun İzmir de yaygın olarak kullanıldığı dönem için simgesel anlamını şöyle özetlemektedir; Fayton modernliği, batıya yakınlığı simgeleyen bir prestij imgesiydi. İzmir, 19. yüzyıl başında kozmopolit kimliğini kuvvetlendirdi ve kültürlerin buluştuğu bir şehir haline gelmiştir. Değişik kimlik tanımlamaları ile karşı karşıya kalmasına rağmen kendi kimliğini belirgin bir şekilde ortaya koymuştur. Faytonun tüm bu geçiş sürecine ve çok uluslu kültürel yapısına tanıklık eden bir sembol olduğu söylenebilir. İstanbul da padişahın ve yetkililerin kullandığı fayton İzmir de uzun sure fonksiyonel bir taşıma aracı olarak tüm halk tarafından kullanılmıştır. Antropolog Bozkurt Güvenç in 1991 yılında yayımlanan Mimarlık Dergisinin 1. Sayısında yer alan Kentlerin Kimliği ve Antalya Üzerine Notlar, Öneriler, Örnekler isimli yazısında belirttiği İnsan eliyle yapılmış çevreden kaynaklanan şehir kimlik elemanlarının fonksiyon, simge ve anlam olarak üç kriterde değerlendirilebileceğini belirtmiştir. Güvenç in tanımladığı bu kriterler ışığında Fayton- İzmir ilişkisi değerlendirildiğinde aşağıdaki sonuçlar ortaya çıkmıştır. o Fonksiyonel Değer; fayton uzun yıllar şehir halkı tarafından önemli bir taşıma aracı olarak kullanılmıştır. Halen belirli bölgelerde sembolik olarak kullanımına devam edilmektedir. o Anlam; Fayton deniz ve Kordon ile bütünleşen bir olgu olarak İzmir tarihinin vazgeçilmez bir parçasını oluşturmaktadır. o Simgesel değer; fayton batılı olma isteğinin, modernliğin ve prestijin bir sembolü olarak kullanılmıştır. Tüm bu bilgiler çerçevesinde Fayton geçmişte olduğu kadar yaygın kullanılmıyorsa da İzmir Faytonu özellikle Alsancak ve Karşıyaka kordon boyu ile bütünleşmiş İzmir in simgelerinden birisidir. Bu simgenin yeniden kente kazandırılması, şehrin değerlerine ve tarihine sahip çıkılması adına büyük önem arz etmektedir. 4

Yerel üretim ile birlikte fayton kültürü halka yayılarak günlük bir ulaşım aracı olmuştur. Tarifeli günümüz taksileri gibi çalışan birçok fayton bulunmaktaydı.

6 KAYNAKLAR ATAY, Çınar, KIRAÇ, S. İnan. 19.yy İzmir Fotoğrafları. Akdeniz Medeniyetleri Araş. Ens. Yayını. (1997) ATAY, Çınar. Kapanan Kapılar, İzmir Hanları. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları (2003) KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. İzmir Tarihinden Kesitler. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları (2000) BEYRU, Rauf. 19. Yüzyılda İzmir'de Yasam. Literatür 2000 Güvenç, B. Kentlerin Kimliği ve Antalya Üzerine Notlar, Öneriler, Örnekler, Mimarlık Dergisi(1991) HEZİHİ, Raif. İzmir in Tarihi. İzmir Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları (2001) OCAKÇI, M. Kimlik Elemanlarının Şehirsel Tasarıma Yönlendirici Etkisi, Kentsel Tas. ve Uygu. Sempozyumu, Kentsel Tas. Ekolojik Yaklaşım, İstanbul. (1994). 5

Yüzyılda İzmir'de Yasam. Literatür 2000 Güvenç, B. Kentlerin Kimliği ve Antalya Üzerine Notlar, Öneriler, Örnekler, Mimarlık Dergisi(1991) HEZİHİ, Raif. İzmir in Tarihi.

Benzer belgeler

İZMİR TİCARET ODASI İZMİR FAYTONU

İZMİR TİCARET ODASI İZMİR FAYTONU PROJE EKİBİ SENEM ÖZGÖNÜL HİTAY BARAN AHMET BÜKE OCAK 2008 İZMİR FAYTONU PROJESİ 19. yüzyıldan itibaren İzmir in ticari ve ekonomik yükselişi döneminde ortaya çıkan fayton,