Yılında GÖKSUN SEMPOZYUMU

Transkript

1 GÖKSUN DA YEREL ZEMĐN ÖZELLĐKLERĐ ĐLE DEPREM ETKĐSĐ ARASINDAKĐ ĐLĐŞKĐ Hüseyin KORKMAZ 1, Murat KARABULUT 2, Mehmet GÜRBÜZ 2 1 MKÜ, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Antakya 2 KSÜ, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Kahramanmaraş hkorkmaz@mku.edu.tr; mkarabulut@ksu.edu.trmgurbuz@ksu.edu.tr ÖZET Göksun, Kahramanmaraş-Kayseri kara yolunun 90 ıncı kilometresinde, Kahramanmaraş iline bağlı ilçe merkezini oluşturur. Aynı zamanda tektonik çöküntü alanı olan Göksun ovasının kuzeyinde yer alır. Göksun ovası ve çevresinde, Türkiye nin ana tektonik birliklerinden Toros kuşağı ile Güneydoğu Anadolu ve Amanos dağlarına ait birimler, faylar boyunca birbirleriyle karışarak iç içe bir düzen kazanmışlardır. Bu çalışmada, farklı tektonik birliklerin, faylarla ilişkili olduğu bölgedeki Göksun un, sismotektoniği ve depremselliği incelenerek sismik riskin boyutu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Aynı zamanda şehrin kurulduğu ve gelişim gösterdiği alan, tektonik, litolojik, jeomorfolojik ve hidrojeolojik özelliklerin yanında litolojik birimlerin süreksizlik yüzeyi tanımlamaları dikkate alınarak olası bir depremde gösterecekleri tepkilere göre sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmaya uygun zemin mukavemet haritası yapılmıştır. Göksun ve yakın çevresi, doğuda Göksun-Çelikhan, güneyde Savrun, batıda Göksu kuzeyde Tavla, kuzeydoğuda Elbistan faylarının denetimi altındadır. Bu faylarda tarihsel ve aletsel dönemde meydana gelen depremler, Göksun daki sismik riskin boyutunu ortaya koymaktadır. Göksun ve çevresinde olası bir depremin etkisi en çok, yerleşmelerin büyük bir bölümünün yer aldığı en zayıf ve zayıf zemin özelliğindeki ova tabanında, en az ise ana kaya özelliğindeki yamaç ve tepelik alanlardan oluşan sağlam zeminlerde hissedilecektir. Mevcut yerleşme ile zemin özellikleri arasındaki ilişki dikkate alındığında bu durum olası bir depremde ortaya çıkacak can ve mal kayıpları konusundaki endişeyi artırmaktadır. Bu nedenle yerleşmeler, zemin tabiatına uygun inşa edilmelidir. Anahtar Kelimeler: Göksun, depremsellik, yerel zemin özellikleri ve zemin mukavemeti. Relationship Between Ground Conditions and Earthquake Effect in Göksun ABSTRACT Göksun is a sub-province center in the province of Kahramanmaraş and located at the 90 th kilometer of the Kahramanmaraş-Kayseri land road. At the same time, it is positioned in the north of Göksun plain which is a tectonic subsidence area. In Göksun plain and its vicinity, the Toros belt which is one of the main tectonic settings of Turkey and the units of Southeastern Anatolia and Amanos Mountains have an interpenetrated form mixed with 466

2 each other along with faults. In this study, the sismotectonic and seismicity of Göksun which is located in an area in which different tectonic settings are interacted with faults was studied and the dimension of the seismic risk was revealed. At the same time, the area in which the city was established and expanding was classified according to possible reactions to be shown in a possible earthquake based on tectonical, litological, geomorphological, and hydrogeological properties as well as the discontinuity surface definitions of the litological units. A ground strength map of the city was also developed based on this classification. Göksun and the surrounding area is under the effect of the faults of Göksun-Çelikhan in the East, Savrun fault in the South, Göksu fault in the West, and Elbistan fault in the Northeast. The earthquakes which were taken place in these faults in the historical and instrumental periods confirm the importance of the seismic risk of Göksun. The effect of a possible earthquake in Göksun and its vicinity will be felt in maximal amounts at the base of the plain with poorest and poor ground properties where most of the residential areas are located while the minimal effects will be seen in the areas located in hillside and hills having main rock property and sound grounds. When the existing ground properties and current residential structures are taken into consideration, the current situation increases the concerns about a potential life and property loss in a possible earthquake. For this reason, the residential structures need to be constructed by taking the current ground properties into consideration. Keywords: Göksun, Seismicity, Local ground properties, Ground strength 1. GĐRĐŞ Bir depremin etkisi, depremin karakteristiği, yerel zemin özellikleri ve mühendislik yapılarının durumuna göre değişmektedir. Farklı yerel zemin özelliklerine sahip bölgelerde, aynı tip yapıların, aynı şiddetteki bir depremde farklı derecede hasar gördükleri, aletsel ve tarihsel döneme ait depremlerin sonuçlarından anlaşılmaktadır. Olası bir depremde, yerel zeminlerin jeolojik (litolojik), tektonik, jeomorfolojik ve hidrojeolojik özelliklerine bağlı olarak, zemin büyütesi, sıvılaşma, yamaçlarda stabilitenin bozulması, zeminlerde göçme ve oturmalar gerçekleşebilir. Bu durum bir yerde deprem etkisinin farklı derecelerde hissedilmesine yol açar. Bu çalışmada Türkiye nin farklı tektonik birliklerine ait birimlerin faylar boyunca birbirine karıştığı bölgedeki Göksu nun, sismotektoniği ve depremselliği ele alınarak sismik riskin boyutu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Aynı zamanda şehrin bulunduğu alandaki zeminler, olası bir depremde gösterecekleri tepkilere göre sınıflandırmış ve bu sınıflandırmaya uygun yerleşme planı önerilmiştir. 2. MATERYAL ve YÖNTEM Literatürün yanında arazi çalışmalarından elde edilen bulgular, bu çalışmanın materyallerini oluşturmaktadır. Tarihsel ve aletsel dönemlere ait depremselliğin değerlendirilmesinde, Afet Đşleri Genel Müdürlüğü, Kandilli 467

3 Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü kayıtları öncelikli olarak değerlendirmeye alınmıştır. Litolojik ve hidrojeolojik özelliklerin belirlenmesinde, DSĐ XX. Bölge Müdürlüğü sondaj verileri ile Göksun Belediyesi zemin etütlerinden yararlanılmıştır. Göksun ve yakın çevresindeki zeminlerin olası bir depremde gösterecekleri tepkilere göre sınıflandırılması; tektonik, litolojik, jeomorfolojik ve hidrojeolojik özelliklerin yanında litolojik birimlerin eklem, tabaka, fay, dokunak ve çatlak gibi özelliklerini ifade eden süreksizlik yüzeyi tanımlamaları dikkate alınarak yapılmıştır. Litolojik birimlerin süreksizlik yüzeylerinin tanımlanması ve dayanımlılık derecesi ISRM (1981) ölçütlerine göre değerlendirilmiştir. 3. GÖKSUN ve YAKIN ÇEVRESĐNĐN SĐSMOTEKTONĐĞĐ Akdeniz Bölgesi nin doğusundaki Göksun, kuzeyindeki Đç Anadolu Bölgesi ile doğusundaki Doğu Anadolu Bölgesi nin sınırında yer alır. Kahramanmaraş-Kayseri kara yolunun 90 nıncı kilometresinde, Kahramanmaraş iline bağlı ilçe merkezini oluşturur. Göksun şehri, aynı adla anılan ovanın kuzeyinde kurulmuştur (Şekil 1). Şehrin bulunduğu bölge, etken bir tektonizmanın sürekli etkisi altında kalmıştır. Toros, Güneydoğu Anadolu ve Amanos gibi ana tektonik birlikler, Kahramanmaraş kuzeyi ile Saimbeyli-Göksun arasındaki bölgede bir araya gelirler. Bu tektonik birliklerin aralarında yer alan okyanussal ortamın Paleotektonik dönemde yok olması, bunların birbirleriyle çarpışarak kenetlenmesine neden olmuştur. Neotektonik dönemde ise çarpışma ve kenetlenmeyi izleyen hareketler yeni havzaların açılmasına ve buralarda ara tektonik birliklerin oluşmasına yol açmıştır (Yılmaz ve diğerleri 1985:6). Ara tektonik birliklerde oluşan çökeller, ana tektonik birliklerin üstünü örttüğünden aralarındaki direk ilişkilerin görülmesi engellenmiştir. Bu tektonik rejim, ana ve ara tektonik birliklere ait metamorfik, magmatik ve tortul kayaçların bindirme ve faylarla birbirine karışarak iç içe bir düzen kazanmasına neden olmuştur. Bölgenin temelini, Hersiniyen orojenezinden etkilenmiş olan (Pekcan 1999:78) Prealpin formasyonları oluşturmaktadır. Bunlar Paleozoyik yaşlı metamorfik şistler, gnays, kalkerler, kalkşist, mermer ve marnlarla temsil edilirler. Özellikle Göksun ovasını kuzeyden ve batıdan çevreleyen yükseltiler ile ova tabanında şehrin gelişim gösterdiği tepelik alanlarda görülür (Şekil 1). Prealpin formasyonları üzerinde, Mesozoyik yaşlı kalker, dolomit, çakıltaşı, marn-kiltaşı ardalanması, Paleojen yaşlı kalker, volkanik breş-andezit, kumtaşı-kiltaşı ardalanması ile Jura-Eosen yaş aralığına ait allokton ofiyolit, metaofiyolitik serilerden oluşan ve Alp orojenezi etkisiyle kuzeydoğu-güneybatı yönünde kıvrılarak yükselen Alpin formasyonları yer alır. Ovanın doğu, kuzeydoğu ve güneyindeki yükseltileri oluştururlar. Alpin arazisi üstünde ise Postalpin örtü birimleri bulunur. Bunlar Neojen kalker, marn, konglomera, kumtaşı ve killer ile Kuaterner e ait alüvyonlardan oluşur. Neojen birimleri ovanın doğusundaki yükselti basamağında, Kuaterner birimleri ise Göksun ovası tabanında gözlenir. 468

4 Şekil 1. Göksun un konumu ve yakın çevresinin morfotektonik haritası. Neojen döneminde etkili olan kuzey-güney yönlü rejyonal kompresif stres, bölgede kıvrılma, faylanma ve epirojenik hareketlere neden olmuştur. Bunların sonucunda Göksun ovası çökerek graben, çevresi ise yükselerek horst özelliği kazanmıştır. Bu yükselme ve alçalmaların özellikle Pliyo- Kuaterner döneminde, belirli duraklama dönemleri şeklinde gerçekleştiği, ovayı çevreleyen horst alanlarındaki polisiklik V profilli akarsu vadilerinden, bu vadi tabanlarında alüvyonların olmayışından, gömük mendereslerden, ovayı sınırlayan fay diklikleri ve bunlar üzerinde bulunan asılı vadilerden anlaşılmaktadır (Pekcan 1999:85). Yukarıda belirtilen tektonik rejim, Göksun ve yakın çevresinin bugünkü görünümünü kazanmasını sağlarken aynı zamanda bölgenin sismitesinde etkili olan Göksun-Çelikhan, Savrun, Elbistan, Tavla ve Göksu faylarının oluşmasına neden olmuştur (Şekil 2). Göksun-Çelikhan Fayı: Doğu Anadolu Fayı nın Çelikhan-Gölbaşı arasındaki bölümünde, ana fayın kuzeyinde genel doğrultusu doğu-batı olan bir kol ayrılır. Arpat ve Şaroğlu (1975) tarafından Doğu Anadolu Fayı nın bir kolu olarak nitelendirilen bu fayın, Çelikhan-Kapıdere istasyonu arasındaki bölümü, Perinçek ve Kozlu (1984) ile Şaroğlu ve diğerleri (1987) tarafından Sürgü Fayı olarak adlandırılmıştır. Bu fayın batı devamı niteliğindeki Nurhak-Göksun arasındaki bölümü ise Şaroğlu ve diğerleri (1987) tarafından Elbistan Fayı olarak tanımlanmıştır. Her iki fay, sol yönlü doğrultu atımlı ve 469

5 birbirinin devamı niteliğinde olduğu için bu çalışmada Göksun-Çelikhan Fayı olarak ele alınmıştır. Göksun-Çelikhan Fayı nın, Çelikhan-Sürgü arasındaki 20 km lik bölümü, kuzeye hafif içbükey, Sürgü batısındaki 18 km lik bölümü ise güneye içbükey uzanış gösterir. Kinirikomu ndan sonra 8 km kadar fay izlenemez. Daha sonra K50 D doğrultulu 11 km uzunluğunda bir fayla devam eder (Şaroğlu ve diğerleri 1987:182). Fayın Doğanşehir güneybatısında bir sıçrama yaparak güneye kaydığı ve burada çok sayıda az belirgin faylarla temsil edildiği görülür. Elbistan ın güneyinde ise tek ve belirgin bir fay olarak batıya devam eder. Ericek-Çardak arasında kuzeydoğu yönünden gelen Elbistan Fayı ile birleştikten sonra güneye hafif içbükey bir yay şeklinde Göksun yakınlarında Savrun Fayı yla karşılaştığı alana kadar uzanır. Göksun-Çelikhan Fayı sol yönlü doğrultu atımın egemen olduğu bir faydır. Üst Miyosen veya Miyosen sonrası gelişmiş olan fayın (Tarhan 1984:8) akarsuları ötelemesi, Kuaterner birimlerini etkilemiş olması ve sismik aktivitesi, halen aktif olduğunu göstermektedir. Şekil 2. Göksun ve Çevresindeki Faylar ile Aletsel Dönemde ( ) Meydana Gelen Depremler (Ms 4,0). Savrun Fayı: Göksun-Çelikhan Fayı nın Göksun güneyindeki devamı niteliğindedir. Göksun-Çelikhan Fayı, Göksun yakınlarında güneye kavislenerek kuzeydoğu-güneybatı (K45 D doğrultusunda) yönünde, Savrun Suyu-Bağdaş Yayla-Çiçeklidere-Taşoluk tan geçerek Göksu Fayı ile birleştiği Taşköprü ye kadar uzanır. Bu fayı, Kozlu (1987) Çiçekli-Savrun Fayı, Perinçek ve diğerleri (1987) ise Savrun Fayı olarak adlandırmışlardır. 470

6 Savrun Fayı, ana fay hattının doğu ve batısında birçok fayın bulunduğu bir zon şeklinde gelişim göstermiştir. Sol yönlü doğrultu atımlı bu fay, Göksu Fayı ndan gençtir. Fayın başlangıç yaşı Alt Miyosen dir ve halen aktiftir (Kozlu 1987:109). Elbistan Fayı: Göksun-Çelikhan Fayı na Çardak doğusunda, Afşin- Elbistan arasında N20 D doğrultusunda uzanan bir fay bağlanır. Bu fay Perinçek ve diğerleri (1987) tarafından Elbistan Fayı olarak tanımlanmıştır. Güneybatı-kuzeydoğu yönünde kuzeye doğru uzanış gösteren fay, Elbistan batısındaki alüvyonlarla kaplı boğazı geçtikten sonra Kurudere yönünde uzanış gösterir. Fayın Elbistan ovasındaki bölümü Kuaterner birimleri tarafından örtülmüştür. Kurudere yakınlarında, batıdan gelen Tavla Fayı ile karşılaştıktan sonra kuzeyde Yeniköy e kadar belirgin olarak uzanış gösterir. Yeniköy, Elbistan Fayı için önemli bir kavşak noktasıdır. Fay burada Erzincan-Kemah-Divriği yönünden gelen ve güneybatıya uzanan Yeniköy- Yazyurdu Fayı na bağlanır (Perinçek ve diğerleri 1987:93). Elbistan Fayı, sol yönlü doğrultu atımlı bir faydır. Elbistan ovasındaki Kuaterner ve Pliyosen birimlerini kesmiş olması ve sismik aktivitesi, aktif olduğunu göstermektedir. Tavla Fayı: Elbistan Fayı ile Kurudere yakınlarında güneye dar açı yaparak karşılaştığı alandan batıya doğru 175 km uzanan ve genel doğrultusu doğu-batı olan fay, Perinçek ve diğerleri(1987) tarafından Tavla Fayı olarak adlandırılmıştır. Armutalanı na kadar tek bir fay hattı şeklinde uzanış gösterir. Armutalanı-Tavla arasında ise normal ve çok sayıda ters fayların bulunduğu 4-8 km genişliğinde bir fay zonu oluşturur. Fay, Armutalanı ndan sonra güneye kavislenerek Dayoluk çevresinde Göksu Fayı ile birleşir. Tavla Fayı, ters ve normal atım bileşeni dışında sol yanal atım özelliğine sahiptir (Perinçek ve diğerleri 1987:94). Göksu Fayı: Sarız-Taşköprü arasında kuzeydoğu-güneybatı yönünde yaklaşık 130 km uzanış gösterir. Özellikle Göksu Nehri boyunca net izlenen bu fay, yer yer Orta ve Üst Miyosen çökelleri tarafından örtülmüştür (Perinçek ve diğerleri 1987:94). Ana fayın doğu ve batı bloklarında kuzeygüney ve kuzeydoğu-güneybatı doğrultulu, ana faya paralel birçok fay bulunur. Ters atım bileşeni yanında doğrultu atımın da söz konusu olduğu bu faylar, doğrultuları boyunca birbirlerine bağlanarak sonlanırlar. Bu nedenle Göksu Fayı, zaman zaman bir zon halinde uzanış gösterir. Göksu Fayı, Orta Eosen sonrası harekete geçmiş transform bir fay olup sol yönlü doğrultu atım özelliğine sahiptir (Kozlu 1987:109) 4. GÖKSUN ve YAKIN ÇEVRESĐNĐN DEPREMSELLĐĞĐ Göksun ve yakın çevresi her ne kadar Türkiye Deprem Bölgeleri haritasında, üçüncü derecede deprem riski olan alanlar içinde yer alsa da 471

7 yukarıda belirtilen ve birbirleriyle ilişkili alan aktif faylar ve bunların sismik aktiviteleri bu tanımlamanın pek gerçekçi olmadığını ortaya koymaktadır. Ayrıca Göksun un, Kahramanmaraş ve Adana gibi deprem riski oldukça yüksek (Selçuk Biricik ve Korkmaz 2001, Sezer 1999) alanlara yakın olması ve buralarda meydana gelecek şiddetli bir depremin etki alanında bulunması, Göksun un olası deprem riskini daha da arttırmaktadır. Tarihsel dönemde (M.Ö M.S. 1900), Göksun-Çelikhan Fayı ile Kahramanmaraş ve Adana çevrelerinde etkili olan, şiddetleri VIII-IX arasında değişen depremler meydana gelmiştir (Tablo 1). Bunlar içinde özellikle Elbistan ve Kahramanmaraş ta etkili olan VIII şiddetindeki (Mw=6.8) tarihli deprem dikkat çekmektedir. Bu deprem Göksun-Çelikhan fayında meydana gelmiştir (Kondorskaya ve Ulomov, 1999). Tablo.1. Göksun-Çelikhan Fayı ile Kahramanmaraş ve Adana Çevrelerinde Etkili Olan Tarihsel Dönem e (M.Ö MS. 1900) Ait Depremler Tarih Enlem (N) Boylam (E) Etki Alanı Şiddeti ' ' Đslahiye, Kahramanmaraş VIII ' ' Ceyhan, Tarsus, Mersin VIII ' ' Ceyhan, Antakya, Kahramanmaraş, IX ve Lübnan ' ' Kahramanmaraş, Urfa, Harran VIII ' ' Kozan, Ceyhan ve çevresi IX ' ' Elbistan, Kahramanmaraş VIII Kaynak: Kandilli Rasat. ve Dep. Arş. Enst., Afet Đşleri Genel Müd. ve Özmen 1999) Göksun ve çevresinde aletsel dönemde ( ) meydana gelen Ms 4 depremler ile bölgedeki aktif faylar arasındaki ilişki şekil 2 de görülmektedir. Bu depremlerin odak merkezleriyle bölgedeki faylar arsında bir paralelliğin olduğu görülür. Diri faylarda büyük magnitüdlü depremlerin, genelde fayların büklüm yaparak doğrultu değiştirdiği ve birbirleriyle kesiştiği alanlarda olma olasılığının yüksek olduğu bilinmektedir (Barka 1983:25, Kalafat 1999:18). Göksun ve çevresindeki faylar, birbirleriyle karşılaştıktan sonra adeta birbirlerinin devamı gibi uzanırlar. Aynı zamanda fayların doğrultularında değişimler söz konusudur. Bütün bunlar dikkate alındığında Göksun ve çevresinde etkili olacak bir depremin daha çok Göksun-Çelikhan, Savrun ve Elbistan faylarında olma ihtimali daha yüksektir. Özellikle Göksun- Çelikhan Fayı, gelecekte Ms>6 den büyük depremler üretebilecek özelliğe sahiptir. 472

8 5. Göksun da Yerel Zemin Özellikleri-Deprem Etkisi Đlişkisi Göksun ve çevresinde etkili olan tektonik rejim, Kuaterner dolgularından oluşan graben ile onu çevreleyen ve genelde kalker, kristalize kalker ve şistlerden oluşan horst alanlarının gelişimine neden olmuştur. Graben alanı, kuzeyde Binboğa Dağları (2757 m), doğuda Kandil Dağı (2470 m), batıda Dibek Dağları (2506 m) ve güneyde Armut Dağ (2460 m) yükseltileriyle kuşatılmıştır. Bu yükseltiler arasındaki graben alanı, Törbüzek, Kömürsuyu ve Öşüngele derelerinin taşımış olduğu çakıl, kum, silt ve kil boyutunda alüvyal çökellerle doldurulmuştur (Şekil 1) Pliyo-Kuterner döneminde, Törbüzek ve Kömürsuyu Dereleri, grabenin kuzeyinde taşkın karakterli killi çakıl, çakıl, iri taneli konglomera biriktirmişlerdir. Grabenin güneyinde ise taşkın karakteri göstermeyen Öşüngele Deresi, kum kil ve silt gibi ince malzeme taşımıştır. Aynı zamanda grabenin güneyindeki killer arasında belirli kalınlık ve derinlikte turbiyeler gelişmiştir. Bu durum grabenin güneyinde bir dönem göl olabileceğini göstermektedir (DSĐ 1974:18). Bugün Göksun ovası ( m) olarak adlandırılan graben alanı, hafif güneye eğimli (0-3 o ) olup zengin yeraltı su potansiyeline sahiptir. Ovanın değişik yerlerinde açılan sondaj kuyularında statik su seviyesinin 0,1-4,5 m arasında değiştiği ölçülmüştür. Özellikle Göksun şehrinin bulunduğu dolgu alanlarında yeraltı suyu seviyesi 1-2 metre arasında değişmektedir (Ateş ve diğerleri 2007:67) Ova tabanında Paleozoik yaşlı mermer, kristalleşmiş kalker ve dolomitlerden oluşan tepe görünümlü iki küçük tali horst bulunur. Göksun şehri, ova tabanını oluşturan alüvyal dolgu alanları ile ana kaya özelliğindeki bu tali horstlar üzerinde, m yükseltileri arasında gelişim göstermektedir. Göksun da yerleşmelerin farklı zeminler üzerinde yer alması, olası bir deprem etkisinin farklı şekillerde ortaya çıkmasına neden olacaktır. Bu nedenle Göksun ve yakın çevresindeki zeminler, olası bir depremde gösterecekleri tepkilere göre sınıflandırılmış ve bu sınıflandırmaya göre zemin mukavemet haritası yapılmıştır (Şekil 4). En Zayıf Zeminler Törbüzek ve Kömursuyu derelerinin aşağı çığırları ile Göksun un kuzeyindeki az çakıl, az kum, kil ve siltler ile ovanın güneyindeki az killi kum, az killi çakıl, kil, silt, ve turbiyelerden oluşan ve yeraltı su seviyesinin yüksek olduğu (0,10-1,90 m) Kuaterner çökelleri, en zayıf zeminleri oluşturmaktadır. Yanal ve düşey yönde geçişli olan bu çökellerin kalınlığı ( m), ovanın güneyinde kuzeyinden daha fazladır. Değişik litolojideki bu çökeler elle ufalanabilmektedir. Bu nedenle süreksizlik yüzeylerinin saha tanımlamasına göre son derece zayıf kayaçlar grubuna girmektedirler. Aynı zamanda bunların zemin gerilim katsayısı 0,8 kg/mc 2 olarak tespit edilmiştir (Göksun Belediyesi 2008). Buna göre kötü zeminler olarak nitelendirilir. En zayıf zeminleri oluşturan unsurların yumuşak ve gevşek zemin özelliğinde kalın depolar oluşturması, yeraltı su seviyelerinin yüzeye yakın olması, olası bir depremde, deprem dalgalarının genliklerini artırarak zemin 473

9 büyütmesine ve orta derecede sıvılaşmalara yol açabilecektir. Bu durum depremin şiddetini 2-3 derece artırır. Sk1 sondaj kuyusu verilerine göre (Şekil 4), 2 m derinlikte başlayıp 18 m derinliğe kadar devam eden 16 m kalınlığındaki az killi kumlu seviye, yeraltı suyu (yeraltı su seviyesi 1,9 m) bakımından doygundur. Olası bir depremde, su bakımından doygun olan bu kum düzeylerinde sıvılaşmalar gerçekleşir. Özellikle Törbüzek ve Kömursuyu dereleri boyunca, 1998 Ceyhan depreminde olduğu gibi (Barka ve diğerleri 1999, Efe ve Sekin 1998, Demirtaş 1998) sıvılaşmaya bağlı olarak yarıklar ve yamaç kaymaları ortaya çıkabilir. Bunlar olası bir depremin etkisini artırır. Göksun da mevcut yerleşme alanının %32,41 (1,49 km 2 ) i en zayıf zeminlerden oluşur. Pınarbaşı Mahallesi, Harbiye mahallesinin kuzeybatısı, Köprübaşı ve Yeni mahallelerin Törbüzek Deresi boyunca yer alan bölümleri en zayıf zeminler üzerinde yer alır (Şekil 3). Şekil 3. Göksun ve yakın çevresinin zemin mukavemet haritası 474

10 Zayıf Zeminler Ovadaki en zayıf zeminler dışındaki Kuaterner dolguları, zayıf zeminleri oluşturur. Özellikle Göksu nun kuzeyinde geniş alan kaplar. Zayıf zeminler, kum, killi çakıl ve iri taneli çakıllardan oluşur. Bunların kalınlıkları kuzeye gidildikçe azalır. Ancak bu azalma, graben tanındaki gömülü kademeli faylar nedeniyle düzenlilik göstermez (DSĐ 1974:21). Zayıf zeminleri oluşturan unsurlar, tutturulmamıştır. Killi düzeyler dışında akifer özelliği göstermelerine rağmen yeraltı su seviyeleri (3-4,5 m) en zayıf zeminlerden daha düşüktür. Zayıf zeminleri oluşturan birimler, elle ufalanabilmektedir. Bu nedenle süreksizlik yüzeylerinin saha tanımlamasına göre son derece zayıf kayaçlar grubuna girmektedirler. Zemin gerilim katsayıları ise 1-1,1 kg/mc 2 arasında değiştiğinden kötü zeminler grubunda yer alırlar. Bu zeminlerde, olası bir depremde zemin büyütmesi gerçekleşirken, kum düzeylerinin azlığı ile yeraltı suyunun sınırlı alanlarda ve derinde olması, sıvılaşma ihtimalini düşürmektedir. Ancak Sk2 sondaj kuyusuna ait jeolojik kesitte görüldüğü gibi derinlerdeki kumlu düzeylerde meydana gelen sıvılaşmalar, yeryüzüne kadar ulaşamadıklarında dayk ya da sil şeklinde yüzeyin altında gelişim gösterebilir. Sıvılaşma dayk ve sillerinin geliştiği alanların yüzeyinde oturmalar meydana gelebilir. Göksun da mevcut yerleşme alanının %58,60 (2,70 km 2 ) ı zayıf zeminlerden oluşur. Cumhuriyet, Kurtuluş mahalleri, Köprübaşı ve Yeni mahallelerin Törbüzek Deresi boyunca yer alan bölümleri dışındaki alanları, Kayabaşı ve Tepebaşı mahallerinin bir bölümü bu zeminler üzerinde inşa edilmiştir (Şekil 3). Sağlam Zeminler Göksun un kuzey ve batısındaki horstlar ile ova tabanındaki tali horstlar, sağlam zeminleri oluşturmaktadır. Sağlam zeminler, Paleozoik yaşlı şist, mermer, kalkşist, yeniden kristalleşmiş kalker ve dolomitik kalker litolojisine sahiptir. Bu litolojik birimlerin süreksizlik yüzeyleri bıçakla kazınamaz ve parça kopartılamaz. Bunları kırmak için sert bir çekiç darbesi ya da çok sayıda çekiç darbesi gerekir. Buna göre sağlam zeminler, orta sağlam-çok sağlam kayaçlardan oluşur. Aynı zamanda zemin gerilim katsayısı 20 kg/mc 2 olduğundan iyi zeminler olarak nitelendirilir. Ana kaya özelliğindeki sağlam zeminlerde, deprem dalgaları sönümlendiği için olası bir depremin etkisi daha az hissedilecektir. Ancak eğim değerlerinin yüksek olduğu alanlarda kaya düşmeleri gerçekleşebilir. Özellikle harita alanı dışında kalan Göksu nun güneyindeki Göksun-Çelikhan fay dikliği boyunca, yamaç stabilizesinin bozulması, buna bağlı olarak da kaya düşmeleri ve heyelanlar görülebilir. Cumhuriyet ve Kayabaşı mahallerinin büyük bir bölümü ile Harbiye mahallesinin Karlık Tepe nin batı ve güney eteklerindeki bölümü, sağlam zeminler üzerinde yer alır. Bu da mevcut yerleşmenin %8,96 (0,41 km 2 ) sını oluşturur. 475

11 Şekil 4. Göksun Ovası ndaki sondaj kuyularına ait jeolojik kesitler. 476

12 Şekil 4 (devam). Göksun Ovası ndaki sondaj kuyularına ait jeolojik kesitler. SONUÇ Göksun ve çevresi, farklı tektonik yapıların bir arada bulunduğu ve tektonik etkinliğin çok yoğun yaşandığı alanlardan biridir. Bölge, Doğu Anadolu Fayı nın Çelikhan ın batısındaki kuzey kolunun denetimi altında olup aynı zamanda güney kolun etki alanı içinde yer almaktadır. Bu nedenle 477

13 Göksun ve çevresi yüksek bir sismik riske sahiptir. Tarihsel ve aletsel dönemde meydana gelen depremler, bu riski açıkça ortaya koymaktadır. Göksun ve yakın çevresinde etkili olan yoğun tektonik rejim sonrası, ana kaya özelliğindeki horst alanları ile Kuaterner dolgularından oluşan graben alanı ortaya çıkmıştır. Şehir, grabeni oluşturan Göksun ovasındaki Kuaterner dolgular ile ova tabanında tepe görünümlü ana kaya özelliğindeki iki küçük tali horst üzerinde gelişim göstermektedir. Göksun şehri ve yakın çevresindeki zeminler, olası bir depremde gösterecekleri tepkilere göre en zayıf zeminler, zayıf zeminler ve sağlam zeminler şeklinde sınıflandırılmıştır. Olası bir depremin etkisi, en zayıf ve zayıf zeminlerde, zemin büyütmesi, sıvılaşma, yamaçlarda stabilitenin bozulması, zeminlerde göçme ve oturmalara bağlı olarak daha şiddetli hissedilecektir. Ne yazık ki bugün şehrin büyük bir bölümü bu zeminler üzerinde yer alır. Sağlam zeminlerde ise deprem etkisi daha az hissedilecektir. Şehrin çok az bir bölümü sağlam zeminler üzerinde yer alır. Göksun da mevcut yerleşme ile zemin özellikleri arasındaki ilişki, olası bir depremde ortaya çıkacak can ve mal kayıpları konusundaki endişeyi artırmaktadır. Yerleşmeler öncelikli olarak sağlam zemin özelliğindeki tali horstlar üzerine inşa edilmelidir. Ancak bu alanlar şehrin gelişimini karşılayacak büyüklükte değildir. Depremleri önleyemeyeceğimiz gibi zemin özelliklerini de büyük ölçüde değiştiremeyeceğimize göre olası bir depremde can ve mal kayıplarının en az düzeyde gerçekleşmesi için zemin tabiatına uygun yapılaşmaya gidilmelidir. KAYNAKLAR 1- Arpat, E. ve Şaroğlu, F : Türkiye deki Bazı Önemli Genç Tektonik Olaylar. TJK. Bült. 18(1) , Ankara. 2- Ateş, Ş.; Osmançelebioğlu, R.; Özata, A.; Karakaya Gülmez, F.; Aksoy, A.; Mutlu, G.; Duman, Y.; Özerk, O.C.; Yeleser, L. ve Çiçek, Đ : Kahramanmaraş Đli ve Kentsel Alanların (Đl-Đlçe Merkezleri) Yerbilim Verileri. MTA., Jeoloji Etütleri Dairesi, Derleme Rapor No:11028, Ankara. 3- Barka, A : Büyük Magnitüdlü Depremlerin Episantr Alanlarını Önceden Belirleyecek Bazı Jeolojik Veriler. TJK. Bült., Cilt:26, Sayı:1, sf.21-30, Ankara. 4- Barka, A.; Akyüz, S. ve Altınel, E : Adana Çevresinin Güncel Tektoniği ve 1998 Adana Depremi, Türkiye Deprem Vakfı, Aktif Tektonik- 2, sf.20-31, Đstanbul. 5- Bayındırlık ve Đskan Bakanlığı, Afet Đşleri Genel Müdürlüğü : Deprem Verileri, Ankara. 6- Boğaziçi Üniversitesi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü : Deprem Verileri, Đstanbul. 7- Bol, E.; Arel E. ve Önalp A : Yerel Zemin Koşullarının Deprem Hasarına Etkisi- Adapazarı Örneği. Altıncı Ulusal Deprem Mühendisliği Konferansı, (16-20 Ekim), sf , Đstanbul 478

14 8- Demirtaş, R : 27 Haziran 1998 Ceyhan-Misis Depreminde Sıvılaşma. TMMOB., JMO. Haber Bült., Sayı:3, sf:12-16, Ankara. 9- Demirtaş, R : Yerleşim ve Yapı Güvenliği Açısından Diri Faylardan Ne Kadar Uzaklaşılmalı?, (Antakya ve Osmaniye Depremselliği ve Kentleşmeye Etkileri), TMMOB., Konferanslar Serisi (26-27 Haziran):1, Jeoloji Odası Yayınları, No:76, sf.46-67, Ankara. 10- DSĐ : Göksun Ovası Hidrojeolojik Etüd Raporu. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanliğı, DSĐ. Genel Müd., Jeoteknik Hizmetler ve Yer altı suları Daire Başk., Ankara. 11- Efe, R. ve Sekin, S : 27 Haziran 1998 Adana-Ceyhan Depremi. Fatih Üni. Yayınları, No:2, Sosyal Bil. Enst. Yayınları, No:2, Đstanbul. 12- Göksun Belediyesi : Arşiv Verileri. Göksun. 13- ISRM : Rock Characterization testing and Monitoring- ISRM Suggested Methods, Edited by E.T. Brown, Pergamon Press, Oxford- England. 14- Kalafat, D : Son Yıllarda Anadolu da Olan Önemli Depremlere Toplu Bir Bakış. Türkiye Deprem Vakfı, Aktif Tektonik-2, sf.1-19, Đstanbul. 15- Kondorskaya, N.V. and Ulomov, V.I : Special catalogue of earthquakes of the Northern Eurasia (SECNE). URL: and gshap/neurasia/nordasiacat.txt 16- Kozlu, H : Misis-Andırın Dolaylarının Stratigrafisi ve Yapısal Evrimi. Türkiye 7. Petrol Kongresi Bild., sf , Ankara. 17- Kozlu, H.; Fourcade E. ve Günay Y : Doğu Toros Bölgesinde Neo-Tetis in Konumu. Türkiye 8. Petrol Kongresi Bild., sf , Ankara. 18- Özmen, B : Türkiye ve Çevresinin Tarihsel Deprem Kataloğunun Bölgesel Düzenlenmesi, Bayındırlık ve Đskân Bakanlığı, Afet Đşleri Genel Müdürlüğü, Deprem Araştırma Dairesi, Deprem Araştırma Bült., Sayı:82, sf.5-83, Ankara. 19- Pekcan (Yalçıner), N : Göksun Ovası ve Yakın Çevresinin (Kahramanmaraş) Yapısal ve Jeomorfolojik Özellikleri. Đst. Üni. Edebiyat Fak., Coğ. Böl., Coğrafya Der., Sayı:7, s.75-86, Đstanbul. 20- Perinçek, D.: Günay, K. ve Kozlu, H : Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Yanal Atımlı Faylar Đle Đlgili Yeni Gözlemler. Türkiye 7. Petrol Kongresi Bild., sf , Ankara. 21- Perinçek, D. ve Kozlu, H : Stratigraphy and Structural Relations of the Units in the Afşin-Elbistan-Doğanşehir Region (Eastern Taurus). In Geology of the Taurus Belt ed. By. Tekeli, O., and Göncüoğlu, M.C., International symposium on the geology of the Taurus Belt p. MTA. Ankara. 22- Rızaoğlu, T.; Parlak O. ve Đşler F : Geochemistry of the Esence Granitoid (Göksun-Kahramanmaraş), SE Turkey. Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, Yerbilimleri (Earth Sciences), Cilt:26, Sayı:1, sf:1-13, Ankara. 479

15 23- Selçuk Biricik A. ve Korkmaz H : Kahramanmaraş ın Depremselliği. Marmara Üniv., Marmara Eğitim Fak., Marmara Coğrafya Der. Cilt:1, Sayı:3, sf.53-82, Đstanbul. 24- Sezer, L.Đ : Adana Sismotektonik Yöresinde Depremsellik ve Deprem Riski. Ege Üni. Ege Coğ. Der., Sayı:10, sf , Đzmir. 25- Şaroğlu, F.; Emre, Ö. ve Boray, A : Türkiye nin Diri Fayları Ve Depremsellikleri. MTA. Jeoloji Etüdleri Dairesi Başkanlığı, Derleme Rap. No:8174, Ankara. 26- Tarhan, N : Göksun-Afşin-Elbistan Dolayının jeolojisi. Jeoloji Mühendisliği Der., Sayı:19, sf.3-9, Ankara. 27- Tutkun, S. Z : Saimbeyli (Adana) Yöresinin Tektonik Özellikleri. Jeoloji Mühendisliği Der., Sayı:34-35, sf.57-63, Ankara. 28- Yalçın, N : Doğu Anadolu Yarılımının Türkoğlu-Karaağaç (K.Maraş) Arasındaki Kesimin Özellikleri ve Bölgedeki Yerleşim Alanları, Türkiye Jeoloji Kurultayı, Altınlı Sempozyumu Bild., sf.49-57, Ankara. 29- Yılmaz, Y.; Gürpınar, O.; Gül, M.A.; Kozlu, H.; Yıldırım, M.; Yiğitbaş, E.; Genç, C. ve Keskin, M : Maraş Kuzeyinin Jeolojisi (Engizek-Berit- Nurhak-Binboğa-Andırın Dağları) Cilt:1. Đ.Ü. Mühendislik Fak. Döner Sermaye Đşletmesi, Đstanbul. 30- Yılmaz, Y. ve Gürer, Ö.F : Andırın (Kahramanmaraş) Dolayında Misis-Andırın Kuşağının Jeolojisi ve Evrimi. Tr. J. of Earth Sciences, Sayı:5, sf.39-55, Ankara 480