T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GÜNEYDOĞU ANADOLU TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GÜNEYDOĞU ANADOLU TARIMSAL ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ KOŞULLARINDA MAKARNALIK BUĞDAY (Triticum turgidum ssp durum) ÇEŞİTLERİNİN BAZI TARIMSAL VE KALİTE ÖZELLİKLERİ İLE STABİLİTESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR (Doktora Tezi) Dr. Hasan KILIÇ DİYARBAKIR 2003

2 GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ KOŞULLARINDA MAKARNALIK BUĞDAY (Triticum turgidum ssp durum) ÇEŞİTLERİNİN BAZI TARIMSAL VE KALİTE ÖZELLİKLERİ İLE STABİLİTESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR DOKTORA TEZİ Hasan KILIÇ Bu Tez Tarihinde Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalınca Aşağıdaki Jüri Üyeleri tarafından Oybirliği ile Kabul Edilmiştir. Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR Prof. Dr. İbrahim GENÇ Prof. Dr. Aydın AKKAYA Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Danışman Üye Üye Üye Üye Not : Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve şekillerin kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT.II TEŞEKKÜR III ÇİZELGELER DİZİNİ.. IV ŞEKİLLER DİZİNİ.. XII 1. GİRİŞ.1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOT Materyal Genotipler Çevreler Deneme Alanlarının İklim Özellikleri Deneme Alanlarının Toprak Özellikleri Metot Deneme Deseni ve Ekim, Bakım İşleri İncelenen Özellikler Morfolojik Özellikler Kalite Özellikleri Varyans Analizler Stabilite Parametreleri BULGULARI VE TARTIŞMA Varyans Analizleri ve Genotip x Çevre İnteraksiyonları Morfolojik Özellikler Başaklanma Süresi Başaklanma-Erme Süresi Bitki Boyu Başakta Tane Sayısı Başakta Tane Ağırlığı Hektolitre Ağırlığı

4 Bin Tane Ağırlığı Tane Verimi Kalite Özellikleri Camsılık Oranı Tanede Protein Oranı Tanede Kuru Öz Oranı SDS Sedimentasyon Değeri Tanede Kül Oranı Genotiplerin Adaptasyonlarının Belirlenmesi Morfolojik Özellikler Başaklanma Süresi Başaklanma-Erme Süresi Bitki Boyu Başakta Tane Sayısı Başakta Tane Ağırlığı Hektolitre Ağırlığı Bin Tane Ağırlığı Tane Verimi Kalite Özellikleri Camsılık Oranı Tanede Protein Oranı Tanede Kuru Öz Oranı SDS Sedimentasyon Değeri Tanede Kül Oranı SONUÇ VE ÖNERİLER Morfolojik Özellikler Kalite Özellikleri KAYNAKLAR...187

5 ÖZ DOKTORA TEZİ GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ KOŞULLARINDA MAKARNALIK BUĞDAY (Triticum turgidum ssp durum) ÇEŞİTLERİNİN BAZI TARIMSAL VE KALİTE ÖZELLİKLERİ İLE STABİLİTESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 1999/2000 ve 2000/2001 yetiştirme yıllarında farklı 4 lokasyonda kurulan denemelerde 14 yazlık makarnalık buğday genotipine ait bazı tarımsal ve kalite özelliklerinin genotip x çevre interaksiyonları ile birlikte stabilite parametrelerinin incelendiği bu çalışmada, çeşitlerin incelenen özelliklerinin deneme yerleri ve deneme yıllarından önemli derecede etkilendikleri ve genotiplerin ele alınan özellikler yönünden farklı çevrelerde farklı uyum yetenekleri gösterdikleri tespit edilmiştir. İncelenen özelliklerde, tane verimi, camsılık, protein oranı, kuru öz oranı ve kül oranı üzerine çevresel faktörler genotiplerin ana etkisinden daha önemli bulunmuştur. Bununla birlikte başaklanma süresi, başaklanma-erme süresi, bitki boyu, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, bin tane ağırlığı ve SDS sedimentasyon değeri üzerine ise genotipik etkinin çevresel faktörlerden daha önemli olduğu tespit edilmiştir. Başaklanma süresi, başaklanma erme süresi, hektolitre ağırlığı, bin tane ağırlığı, camsılık oranı ve SDS sedimentasyon değeri için denemelerin birden fazla yer ve yılda yapılması; bitki boyu, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, kuru öz oranı ve tane verimi için denemelerde yıl sayısının azaltılıp lokasyon sayısının artırılması, tanede protein ve kül oranları için ise denemelerde yer sayısının azaltılıp yıl sayısının artırılması gerektiği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Makarnalık buğday, genotip x çevre, stabilite, kalite özellikleri. I

6 ABSTRACT PhD THESIS STUDIES ON DETERMINATION THE ADAPTATION ABILITY OF DURUM WHEATS (Triticum turgidum ssp durum) FOR SOME AGRONOMIC AND QUALITY TRAITS IN THE SOUTHEASTERN ANATOLIAN CONDITIONS Two experiments were carried out in the four different locations with 14 durum wheat genotypes in two successful seasons of and In these experiments, when some agronomic and quality traits of genotypes were evaluated with the interactions of genotypes and environment, it was found that these investigated traits were affected differently by different locations and growing seasons indicating that the genotypes have different adaptation ability for the traits studied in different locations. The environment factors were more significant than main effects of genotypes on the grain yield, vitreousness, protein content, dry gluten content and ash rate. However, the genotypes effects were more significant than environment factors on heading and maturity, plant height, grain number per spike, grain weight per spike, weight of hectoliter, thousand grain weight and SDS sedimentation value It was concluded that for the period of heading and maturity, weight of hectoliter, thousand grain weight, vitreousness and SDS sedimentation value, experiments should be done in more than one location and year. The number of years might be reduced and the number of locations in experiments might be increased for plant height, grain number per spike, grain weight per spike, dry gluten content in grain and grain yield. The number of locations should be reduced and number of year in experiments should be increased for protein rate and ash rate Key Words: Durum wheat, genotype x environment interaction, stability, quality traits II

7 TEŞEKKÜR Bu çalışma konusunun belirlenmesi ile yürütülüp sonuçlanmasında, bana her zaman yön ve destek veren danışmanım sayın Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR a kalite kriterlerinin belirlenmesinde yardımlarını esirgemeyen Bahri Dağdaş Milletler Arası Kışlık Hububat Araştırma Merkezi Müdürlüğü ile laboratuar şefi Mehmet ŞAHİN e, deneme yerlerini tahsis eden Ceylanpınar Tarım İşletmesi ve Harran Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüklerine, gerek tarla çalışmalarında ve gerekse tez yazım esnasında destek olan Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğüne, başkanlığını yaptığım Agronomi ve Buğday-Arpa Islah Bölümü çalışanlarına ve sevgili aileme özverilerinden dolayı teşekkür ederim. III

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge.3.1. Ele Alınan Çeşit veya Hatların İsim ve Orijinleri.. 22 Çizelge 3.2 Araştırmanın Yürütüldüğü Lokasyonlarda Tespit Edilen Bazı Toprak Özellikleri.. 30 Çizelge 3.3 Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Ekim ve Çıkış Tarihleri.. 30 Çizelge 3.4 Araştırmanın Yürütüldüğü Lokasyonlarda Denemelere Uygulanan Gübre Dozları 31 Çizelge 3.5. Model 1 İçin Belirlenen Analiz Yöntemi Çizelge 3.6 Model 2 İçin Belirlenen Analiz Yöntemi 33 Çizelge 3.7 Model 3 İçin Belirlenen Analiz Yöntemi 33 Çizelge 3.8 Model 4 İçin Belirlenen Analiz Yöntemi 34 Çizelge 3.9 Genotipler ve Çevreler Üzerinden İki Yönlü Ortalamalar.. 34 Çizelge 4.1. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Başaklanma Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 40 Çizelge 4.2. Başaklanma Süresi (gün) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 41 Çizelge 4.3 Başaklanma Süresi (gün) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 41 Çizelge 4.4. Başaklanma Süresi (gün) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar. 42 Çizelge 4.5. Başaklanma Süresi (gün) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş 43 Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.6. Çizelge 4.7. Çizelge 4.8. Çizelge 4.9. Çizelge4.10. Çizelge 4.11 Çizelge Başaklanma Süresi (gün) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar 43 Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Başaklanma Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Başaklanma Süresi (gün) Değerleri ve Oluşan Gruplar 45 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Başaklanma-Erme Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları 47 Başaklanma-Erme Süresi (gün) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları.. 48 Başaklanma-Erme Süresi (gün) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon 48 Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. Başaklanma-Erme Süresi (gün) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar. 49 IV

9 Çizelge Başaklanma-Erme Süresi (gün) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 50 Çizelge Başaklanma-Erme Süresi (gün) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar 50 Çizelge Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Başaklanma-Erme Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 51 Çizelge /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Başaklanma-Erme Süresi (gün) Değerleri ve Oluşan Gruplar 52 Çizelge Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Bitki Boyuna (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 54 Çizelge Bitki Boyu (cm) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 54 Çizelge 4.19 Bitki Boyu (cm) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 55 Çizelge Bitki Boyu (cm) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 56 Çizelge Bitki Boyu (cm) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 56 Çizelge Bitki Boyu (cm) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 57 Çizelge Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Bitki Boyuna (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 58 Çizelge /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Bitki Boyu (cm) Değerleri ve Oluşan Gruplar 50 Çizelge Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Başakta Tane Sayısına (adet) Ait Varyans Analiz 61 Sonuçlar Çizelge Başakta Tane Sayısı (adet) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 61 Çizelge 4.27 Başakta Tane Sayısı (adet) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 62 Çizelge Başakta Tane Sayısı (adet) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar 63 Çizelge Başakta Tane Sayısı (adet) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 63 Çizelge Başakta Tane Sayısı (adet) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 64 V

10 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge 4.35 Çizelge Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Başakta Tane Sayısına (adet) Ait Varyans Analiz Sonuçları /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Başakta Tane Sayısı (adet) Değerleri ve Oluşan Gruplar. 66 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Başakta Tane Ağırlığına (gr) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 68 Başakta Tane Ağırlığı (gr) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 68 Başakta Tane Ağırlığı (gr) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 69 Başakta Tane Ağırlığı (gr) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 70 Çizelge Başakta Tane Ağırlığı (gr) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 70 Çizelge Başakta Tane Ağırlığı (gr) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar 71 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge 4.43 Çizelge Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Başakta Tane Ağırlığına (gr) Ait Varyans Analiz Sonuçları /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Başakta Tane Ağırlığı (gr) Değerleri ve Oluşan Gruplar 73 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Hektolitre Ağırlığına (kg/hl) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 75 Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 75 Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 76 Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar. 77 Çizelge Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 77 Çizelge Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 78 Çizelge Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Hektolitre Ağırlığına (kg/hl) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 79 VI

11 Çizelge /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) Değerleri ve Oluşan Gruplar. 80 Çizelge Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Bin Tane Ağırlığına (gr) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 82 Çizelge Bin Tane Ağırlığı (gr) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 82 Çizelge 4.51 Bin Tane Ağırlığı İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 83 Çizelge Bin Tane Ağırlığı (gr) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 84 Çizelge Bin Tane Ağırlığı (gr) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 85 Çizelge Bin Tane Ağırlığı (gr) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar. 85 Çizelge Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Bin Tane Ağırlığına (gr) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 86 Çizelge /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Bin Tane Ağırlığı (gr) Değerleri ve Oluşan Gruplar 87 Çizelge Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Tane Verimine (kg/da) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 89 Çizelge Tane Verim (kg/da) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 90 Çizelge 4.59 Tane Verimi (kg/da) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Çizelge Tane Verimi (kg/da) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 91 Çizelge Tane Verimi (kg/da) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 92 Çizelge Tane Verimi (kg/da) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar. 93 Çizelge Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Tane Verimine (kg/da) Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 93 Çizelge /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Tane Verimi (kg/da) Değerleri ve Oluşan Gruplar 94 VII

12 Çizelge Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Camsılık Oranına (%) Ait Analiz Sonuçları 97 Çizelge Camsılık Oranı (%) İçin Lokasyonlar Üzerinden Çizelge 4.67 Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 98 Camsılık Oranı (%) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 98 Çizelge Camsılık Oranı (%) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar.. 99 Çizelge Camsılık Oranı (%) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 100 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge 4.75 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Camsılık Oranı (%) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar 100 Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Camsılık Oranına (%) Ait Varyans Analiz Sonuçları /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Camsılık Oranı (%) Değerleri ve Oluşan Gruplar 102 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Tanede Protein Oranına (%) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 104 Tanede Protein Oranı (%) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 105 Tanede Protein Oranı (%) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Tanede Protein Oranı (%) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar 106 Tanede Protein Oranı (%) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları. 107 Tanede Protein Oranı (%) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Tanede Protein (%) Oranına Ait Varyans Analiz Sonuçları /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Tanede Protein Oranı (%) Değerleri ve Oluşan Gruplar 109 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Tanede Kuru Öz Oranına (%) Ait Varyans Analiz Sonuçları VIII

13 Çizelge Çizelge 4.83 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge 4.91 Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Tanede Kuru Öz Oranı (%) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 113 Tanede Kuru Öz Oranı (%) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Tanede Kuru Gluten Öz (%) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Tanede Kuru Öz Oranı (%) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları Tanede Kuru Öz Oranı (%) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Tanede Kuru Öz Oranı (%) Ait Varyans Analiz onuçları /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Tanede Kuru Öz Oranı (%) Değerleri ve Oluşan Gruplar 117 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde SDS Sedimentasyon Değerine (ml) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 119 SDS Sedimentasyon Değeri (ml) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları SDS Sedimentasyon Değeri (ml) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar. 120 SDS Sedimentasyon Değeri (ml) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar SDS Sedimentasyon Değeri (ml) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 122 SDS Sedimentasyon Değeri (ml) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde SDS Sedimentasyon Değerine (ml) Ait Varyans Analiz Sonuçları /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama SDS Sedimentasyon Değerleri (ml) ve Oluşan Gruplar 124 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Farklı İki Yılda ve Dört Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Tanede Kül Oranına (%) Ait Varyans Analiz Sonuçları Tanede Kül Oranı (%) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 127 IX

14 Çizelge 4.99 Tanede Kül Oranı (%) İçin Yıllar İtibariyle Lokasyon Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Çizelge Tanede Kül Oranı (%) İçin Lokasyonlar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar Çizelge Tanede Kül Oranı (%) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Varyans Analiz Sonuçları 129 Çizelge Tanede Kül Oranı (%) İçin Yıllar Üzerinden Birleştirilmiş Genotip Ortalamaları ve Oluşan Gruplar 130 Çizelge Tek Yer ve Tek Yıl Üzerinden Sekiz Lokasyonda Yetiştirilen On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Tanede Kül Oranı (%) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge /2000 ve 2000/2001 Yetiştirme Yıllarında On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinde Farklı Dört Lokasyonda Ortalama Tanede Kül Oranı (%) Değerleri ve Oluşan Gruplar 131 Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Başaklanma Süresi (gün) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri 135 Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Başaklanma-Erme Süresi (gün) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri 139 Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Bitki Boyu (cm) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri 144 Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Başakta Tane Sayısı (adet) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Başakta Tane Ağırlığı (gr) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Başakta Hektolitre Ağırlığı (kg/hl) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Bin Tane Ağırlığı (gr) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Tane Verimi (kg/da) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri X

15 Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Başakta Camsılık Oranı (%) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri 173 Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Tanede Protein Oranı (%) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Kuru Öz Oranı (%) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin SDS Sedimentasyon Değeri (ml) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri Çizelge Farklı Dört Lokasyonda Yürütülen Verim Denemelerinde Yer Alan On Dört Makarnalık Buğday Çeşidinin Tanede Kül Oranı (%) İçin Tespit Edilen Stabilite Parametreleri 191 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Coğrafik Bölgeler Haritası 23 Şekil /2000 Yılı Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Maksimum Sıcaklık Değerleri Şekil /2001 Yılı Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Maksimum Sıcaklık Değerleri. 25 Şekil /2000 Yılı Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Minimum Sıcaklık Değerleri. 26 Şekil /2001 Yılı Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Minimum Sıcaklık Değerleri.. 26 Şekil /2000 Yılı Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Nispi Nem Değerleri.. 27 Şekil /2001 Yılı Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Nispi Nem Değerleri.. 27 Şekil /2000 Yılı Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Yağış Değerleri.. 28 Şekil /2001 Yılı Denemenin Yürütüldüğü Lokasyonlara Ait Yağış Değerleri.. 28 Şekil Regresyon Katsayısı ve Deneme Ortalama Verimlerine Göre Çeşitlerin Uyum Durumlarının Genel Yorumu.. 38 Şekil 4.1. Başaklanma Süresi İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil 4.2. Başaklanma Süresi İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları XI

16 Şekil 4.3. Başaklanma-Erme Süresi İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil 4.4. Başaklanma-Erme Süresi İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları. 143 Şekil 4.5. Bitki Boyu İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri 147 Şekil 4.6. Bitki Boyu İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları 148 Şekil 4.7. Başakta Tane Sayısı İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil 4.8. Başakta Tane Sayısı İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları 153 Şekil 4.9. Başakta Tane Ağırlığı İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil Başakta Tane Ağırlığı İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları. 157 Şekil Hektoliter Ağırlığı İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil Hektolitre Ağırlığı İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları Şekil 4.13 Bin Tane Ağırlığı İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil Bin tane Ağırlığıi İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları Şekil 4.15 Tane Verimi İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri. 171 Şekil Tane Verimi Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları Şekil Camsılık Oranı İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil Camsılık Oranı İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları Şekil Tanede Protein Oranı İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil Tanede Protein Oranı İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları. 181 Şekil Tanede Kuru Öz Oranı İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil Tanede Kuru Öz Oranı İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları Şekil SDS Sedimentasyon Değeri İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil SDS Sedimentasyon değeri İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları. 190 Şekil Tanede Kül Oranı İçin Genotiplerin Farklı Çevrelere Tepkileri Şekil Tanede Kül Oranı İçin Regresyon Katsayısı ve Ortalamalara Göre Genotiplerin Adaptasyon Durumları. 195 XII

17 1.GİRİŞ Tarla bitkileri içerisinde tahıllar, dünya da insan ve hayvanlar tarafından tüketilen yıllık protein miktarının yaklaşık % 50 sini karşılamaktadır. Tahıllar arasında buğday, tüketilen tahıl kökenli proteinin % 40 nı sağlamaktadır. Bundan dolayı da buğdayın tek başına dünya protein üretimine katkısı herhangi bir tarla bitkisinden daha büyüktür Makarnalık buğdaylar dünya pazarlarında yüksek fiyatla dikkat çeken ürünlerin başında gelmektedir. Bunun da en önemli sebebi, makarnalık buğdayların ancak yeryüzünün belli bölgelerinde sınırlı olarak yetişebilmesidir. Toplam 18 milyon ha lık ekim alanıyla makarnalık buğdaylar dünya buğday ekim alanı içersinde % 9 luk bir paya sahiptir. Dünyada makarnalık buğday üretiminin en fazla olduğu ülkelerin başında Türkiye, Kanada, İtalya, ABD gelmekte olup, 2001 tarihi itibariyle dünyada 33 milyon ton olan makarnalık sert buğday üretiminin 3.8 milyon tonu (%11.5) ülkemiz tarafından karşılanmıştır (Anonymous, 2001c). Buğday, birçok ülkede olduğu gibi, ülkemizde de insan beslenmesinde kullanılan önemli bir besin maddesi olup, makarna, bulgur, irmik ve ekmeklik un elde edilmesi amacıyla yetiştirilmektedir. En fazla makarna ihracatı yapan ülkeler arasında kişi başına düşen yıllık makarna tüketimi bakımından ülkemiz İtalya (25 kg/kişi), ABD (7.7 kg/kişi) ve Mısır dan (6.8 kg/kişi) sonra 5 kg/kişi ile dördüncü sırada yer almaktadır (Anonymous, 1989). Ülkemizin makarnalık buğday üretimi birçok canlı (hastalık ve zararlılar) ve cansız (kuraklık, soğuk ve terminal sıcaklık gibi) streslere maruzdur. Bu stresler tane verimini düşürmekle birlikte toplam verimde de dalgalanmalara neden olmaktadır. Tane verimi yalnızca yıldan yıla değil aynı zamanda bölgeden bölgeye de farklılık göstermektedir. Dış pazarlarda etkili olabilmek için, kaliteli üretim yaparak rekabet gücümüzü artırmak gerekir Kaliteli makarnalık buğday üretimi için ıslah çalışmalarının yanında, iklim ve toprak özellikleri dikkate alınarak gerek ülkenin ve gerekse bölgenin farklı yörelerinde durum buğdayının kalitesini sınırlayan faktörlerin (canlı ve cansız stresler gibi) tespit edilmesinden sonra, verim ve kalite yönünden iyi sonuç verebilen yerlerde üretim daha fazla teşvik edilmeye çalışılmalıdır. Verim ve kaliteyi sınırlayan bölgelerde ise sınırlayıcı faktörlerin giderilmesi yönünde çalışılmalıdır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi geniş arazi varlığı ve uygun iklim koşullarıyla makarnalık buğdaylar için büyük bir tarımsal potansiyele sahiptir. Bu bölgenin buğdayın gen merkezlerinden birisi olması yanında bölgenin ekolojik koşulları makarnalık buğday yetiştirmeye elverişli dünyanın sayılı yerlerinden biri olarak kabul edilmektedir (Genç ve ark., 1993b). Bölgeyi teşkil eden 9 il itibariyle (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak) buğday ekim alanları milyon hektar, üretim ise milyon ton civarında olup, ülkemiz buğday üretiminin % 12 si bu yörelerden sağlanmaktadır (Anonymous, 2001a). Bölgedeki makarnalık buğday oranının %80 civarında olduğu düşünüldüğünde, ülkemizde üretilen 3.8 milyon ton durum buğdayının yaklaşık yarısından fazlasının buradan sağlandığı anlaşılmaktadır. 1

18 TMO nun kaliteli makarnalık üretimini teşvik etmek amacıyla 1995/96 üretim sezonundan itibaren makarnalık buğdaya ekmeklik buğdaydan %20 daha fazla fiyat ödemesi yapacağını açıklamasından sonra, bölgede makarnalık buğday üretiminde büyük oranda artışlar olmuştur. Nitekim TMO nun Şanlıurfa ve Diyarbakır bölge müdürlüklerinde 1995/96 yılları öncesi alımların ancak %9 unu teşkil eden makarnalık buğdaylar, söz konusu destekleme alımlarından sonra 1996, 97 ve 98 yılları ortalaması olarak %80 a çıkmıştır (Anonymous, 1998). Bu sonuçlar bölgeyi yalnızca ülkemizin değil aynı zamanda dünyanın da önemli bir makarnalık buğday üretim merkezi haline getirmiştir. Ancak son 3-4 yılda fiyatlardaki düşüş ve makarnalık buğdaylarda ortaya çıkan kalite problemleri makarnalık buğdayın ekim alanı ve üretiminde gerilemelere sebep olmuştur. Bölgede son yıllarda sulama alanlarının artışına paralel olarak pamuk-buğday ekim nöbetinin yaygınlık kazanması bazı sorunları beraberinde getirmiştir. Özellikle sulama ile birlikte artan verime paralel kalitede de beklenen bir artıştan söz etmek mümkün olmamıştır. Önemli bir kalite kriteri olan camsılık oranları yönünden bölgede farklı değerler tespit edilmiştir. TMO nun laboratuar kayıtlarında Diyarbakır Merkez, Ergani, Batman, Mardin, Derik, Kızıltepe, Nusaybin ve Kurtalan depolarında camsılık oranları sırasıyla %58, %63, %71, %81, %67, %83, %77 ve %85 olarak belirlenmiştir (Anonymous, 1998). Bir çeşidin kalitesini tam olarak belirlemek ve diğer çeşitlerle karşılaştırmak için o çeşidin birden fazla yıl ve çevredeki denemelerden elde edilen örneklerinde gerekli kalite analizleri yapmak gerekmektedir. Gerek morfolojik ve gerekse kalite özellikleri açısından olsun yapılan değerlendirmelerde, genotiplerle farklı çevre şartları arasındaki ilişki olarak tarif edilen interaksiyonlar büyük önem taşımaktadır. Genotip x yıl, genotip x yer ikili ve genotip x yer x yıl üçlü interaksiyonların görüldüğü ancak genetik varyansın doğru tahmin edilemediği durumlarda zaman zaman yanlış değerlendirmelere gidilmektedir. Bu nedenle genotip x çevre interaksiyonu çeşidin seçiminde en önemli rol oynayan faktör olarak kabul edilmektedir. Çok sayıda çeşit farklı çevrelerde yetiştirildiğinde kalite kriterlerinin sıralanmasında lokasyondan lokasyona farklılıklar görülebilmektedir. Verim ve verim unsurları, içinde bulunulan çevrenin ve daha birçok faktörün interaksiyonu sonucunda belirlenmektedir. Allard ve Bradshaw (1964), çevreyi, genotipin performansını belirleyen ve önceden tahmin edilebilen veya edilemeyen değişkenlerin bileşkesi olarak tarif etmiştir. Genotiplerin farklı çevrelerdeki performansları ile verim sıralamaları genellikle farklı olmaktadır. Bu durum çeşit veya hatların seçiminde başarı şansını zorlaştırmaktadır. Bu nedenle önemli genotip x çevre interaksiyonlarının varlığı, gerek verim ve gerekse ele alınan özelliklerdeki dalgalanmaları en aza indirmek için araştırıcıyı stabilite ve adaptasyon araştırmalarına yönlendirmektedir. Stabilitenin araştırılmasında en kolay ve pratik yollardan birisi incelenen özelliği etkileyen çeveresel faktörler yerine çevreyi bir bütün olarak incelemektir. Diğer bir ifade ile, stabiliteye etkili olan spesifik etkenler dikkate alınmamalıdır (Pfeiffer ve Braun, 1989). Bu durumda, bir lokasyonda ve bir vejetasyon döneminde etkili olan bütün üretim koşulları bir çevre olarak kabul edilmekte ve bu çevrede denenen genotiplerin genel ortalaması söz konusu çevrenin üretim potansiyeli olarak ölçülmektedir. Her 2

19 çevrenin en yüksek genotip verimi, o çevrenin en yüksek üretim potansiyeli olarak değerlendirilmekte ve genotipin performansı ile iyi çevre arasında doğrusal bir ilişkinin var olduğu kabul edilmektedir. Çevre şartlarının iyileşmesi ve lokasyonların genel üretim potansiyelinin artmasına paralel olarak genotiplerin daha fazla ürün vereceği varsayılmaktadır (Fırat, 1998). Makarnalık buğdayların kurak-sıcak bölgelerde daha kaliteli ürün vermesi ve bölgede kış aylarında görülen düşük sıcaklıklardan fazla etkilenmemesi nedeniyle Güneydoğu Anadolu Bölgesinde üzerinde durulması gereken bir üründür. Birden fazla çeşit, farklı lokasyonlarda denemeye alınıp karşılaştırıldıklarında kalite kriterlerinin sıralanmasında her lokasyonda farklılıklar görülmektedir. Bilhassa camsılık ve protein miktarı çevre koşullarından önemli düzeyde etkilenmektedir (Atlı ve ark, 1993) Çeşitlerin kalite yönünden performansları yanında kalite yönünden stabil olup olmadığının da bilinmesi gerekmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinin ortalama sıcaklık, toplam yağış ve rakım yönünden 2 farklı agroekolojik alt bölgeye ayrılması dikkate alındığında kaliteli durum buğdayı yetiştirilmesi için böyle bir çalışma yapma gereği daha da önem arz etmektedir. Bu çalışmada iki yıl ard arda Diyarbakır sulu, Diyarbakır kuru, Akçakale ve Ceylanpınar olmak üzere dört farklı lokasyonda 14 ayrı çeşit veya hattın bazı tarımsal ve kalite özelliklerinin çevre x genotip intereaksiyonları ile birlikte stabiliteleri belirlenmiştir. Bu amaçla farklı çevrelerin verim ve bazı verim unsurları ile birlikte kalite üzerindeki etkileri birlikte ele alınarak sonuçlar değerlendirilmeye çalışılmıştır. 3

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Rasmusson ve Lambert (1961), Minnesota da 4 yıl boyunca ( ) 8 ayrı lokasyonda 6 arpa çeşidi ile yaptıkları çalışmalarda, genotip x yer interaksiyon etkisinin az olduğunu, denemede yer alan 6 arpa çeşidinin 8 ayrı lokasyonda ve yıllar itibariyle nispi olarak benzer verim verdiğini, denemelerde genotip x yıl x yer interaksiyonunun önemli bulunmasına, hastalık, yağmur ve sıcaklığın neden olduğunu bildirmektedirler. Araştırıcılar, uygulamada lokasyon, tekerrür ve yıl ilavesinin teorik olarak çeşit ortalamasının standart hatasını azaltmada çok etkili olduğunu, ancak zaman ve masraf bakımından aday çeşitlerin test programı için 3 tekerrür, 3 yıl ve 6 lokasyonun gerekli fikri verdiğini bildirmektedirler. Comstock ve Moll (1963), farklı yıllar, farklı yerler veya farklı yer ve yıllarda uygulanan denemelerde varyans komponentlerinin saptanması için dört model önermişlerdir; Araştırıcılar, (i) tek yer ve tek yılda yapılan denemelerde yalnızca genotipik varyansı, (ii) aynı yıl içinde birden fazla lokasyonda yapılan denemelerdeki varyans, genotip x yer varyansını, (iii) aynı yerde birkaç yıl üst üste uygulanan deneme analizlerindeki varyans, genotip x yıl varyansını, (iv) birden fazla yer ve yılda yapılan denemelerdeki varyans ise genotip, yer ve yıl arasındaki tüm interaksiyon varyanslarını kapsadığını, söz konusu modellerin birinci ve ikinci dereceden varyansların hesaplanmasına olanak sağladığını bildirmektedirler. Finlay ve Wilkinson (1963), dünya arpa kolleksiyonundan seçtikleri 227 arpa çeşidinde fenotipik stabiliteyi ölçmek için genotiplerin çevre ortalamaları üzerindeki verimin doğrusal regresyonunu kullanmak suretiyle yürüttükleri çalışmada, ortalama regresyon katsayısı (b) 1 e yakın ve verim ortalaması genel ortalamanın üzerinde olan çeşitleri stabil kabul ettiklerini bildirmektedirler. Araştırıcılar, regresyon katsayısı b=0.9; ortalama verimi de genel ortalamadan büyük olan Atlas çeşidinin tüm çevrelere iyi adapte olduğunu, BR 1239 çeşidinin ise ortalamanın altındaki verimi ile tüm çevrelerde kötü adaptasyon (b=1,05) gösterdiğini, Provost çeşidinin çevre değişikliklerine çok hassas olduğunu ve iyi koşullara özel adaptasyon yeteneğinin dikkati çektiğini (b=2,13), Bankuti Korai çeşidinin ise kötü koşullara özel adaptasyon gösterdiğini, ayrıca dünyanın belirli coğrafik bölgelerinden gelen çeşitlerin aynı tip adaptasyon özellikleri göstermesinin bitki introdüksiyonu için önemli bir dayanak olduğunu bildirmektedirler. Eberhart ve Russel (1966), diallel mısır setlerindeki genetik farklılıkları incelemek üzere yürüttükleri bir çalışmada, genotip adaptasyonlarının analizinde Finlay-Wilkinson kriterlerine regresyondan sapmalar kareler toplamlarını da ilave etmişlerdir. Regresyon katsayısı (b) 1 e yakın, regresyondan sapmaları ( 2 d) sıfırdan önemli derecede farklı olmayan ve ortalaması genel ortalamadan yüksek olan genotipleri stabil kabul ettiklerini bildirmektedirler. Matveef (1966), makarnalık buğdayda çeşitlerin makarna kaliteleri arasındaki farklılığın protein oranı ile protein kalitesinin birlikte belirlediğini, makarnalık buğdayda protein oranının % 11 den yukarı olması gerektiğini bildirmektedir. 4

21 Baker (1968), kırmızı-sert yazlık buğdaylar üzerinde yürüttüğü çalışmalarda, istatistiki anlamda önemli çıkan genotip x çevre interaksiyonunu komponentlerine ayırarak, genotiplerin farklı çevrelerdeki tepkilerini ölçmüştür. Ancak çeşitlerin tek tek stabil olup olmadıkları hakkında varyans komponentleri bilgi vermediğinden, Finlay-Wilkinson (1963) tarafından önerilen stabilite parametlerini kullandığını, yüksek korelasyon katsayısının doğrusal regresyon hattından çok az sapmayı işaret ettiğini belirten araştırıcı, Finlay-Wilkinson metoduna göre Marquis ve Cypress i ortalamanın üzerinde stabiliteye sahip çeşitler olarak, Manitou yu ise en az stabil çeşit olarak saptamışlar. Kaltsikes ve Larter (1970), Batı Kanada da 5 çevrede 4-5 yıl süreyle 5 makarnalık buğday çeşidinin genetik ve istatatistiksel ortalamalarını kullanarak yürüttükleri bir çalışmada; ele alınan karakterler açısından genotipler arasında çevrelere farklı tepkiler bulduklarını, doğrusal regresyonla bulunan çevre duyarlılığının bitki boyunda ortalama performansla ilişkili olduğunu, bitki boyu ile verim arasında önemli ve olumlu ilişkinin varlığını bildirmektedirler. Irvine (1971), ekolojik şartlar ve yetiştirme koşullarının durum buğdayında camsı tane oranının değişim göstermesine neden olabileceğini, bin tane ağırlığının buğdayın teknik değerini tanımlamada sağlıklı bir veri olarak kabul edilmediğini bildirmektedir. İkiz (1976), Güney Marmara ve Ege bölgesinde beş lokasyonda iki yıl boyunca on iki ekmeklik buğday çeşidi ile yaptığı bir çalışmada, genotip x yer x yıl interaksiyonunun buğdayda önemli bir varyasyon kaynağı oluşturduğunu, Baker 1969) metodunun en iyi stabilite metodu olduğunu, bunun yanı sıra fazla sayıda materyal ile çalışılması durumunda hesaplama kolaylığı nedeniyle Finlay-Wilkinson metodu ve bu metodun kriterlerine regresyondan sapmalara ait kareler toplamlarını bir kriter olarak ilave etmek suretiyle daha geliştirilmiş bir adaptasyon araştırma yönteminin kullanılabileceğini bildirmektedir. Damidaux ve ark. (1978), gluten güçlülüğü ile gliadin 45 bandı arasında bir ilişki bulunduğunu, gluten ile gliadin 42 bandı arasındaki ilişkinin ise çok zayıf olduğunu bildirmektedirler. Matsuo ve Dexter (1980), tane ebadı ile değirmen verimi arasında yüksek bir korelasyon olduğunu bildirmektedirler. Quck ve Donnelly (1980), gluten güçlülüğü ile makarnanın pişme kalitesi arasında ilişki bulunduğunu bildirmektedirler Becker (1981), genotipik stabiliteyi biyolojik ve agronomik stabilite olmak üzere ikiye ayırarak, (i) bir genotip farklı çevrelerde sabit bir performans gösteriyorsa biyolojik, (ii) beklenen bir çevrede, belirlenen verimlilik düzeyine ulaşıyorsa agronomik olarak tanımlamıştır. 5

22 Dikeman ve ark. (1982), tanedeki mineral kompozisyonun topraktan bitkiye geçen mineral madde mevcudiyetine bağlı olmakla birlikte, farklı buğday çeşitlerinin aynı topraktan farklı oranlarda mineral madde absorbe ettiklerini bildirmektedirler Hadjichristodoulou (1982), verimde görülen varyasyonun çeşide ve lokasyona bağlı olarak % 5-79 unun yıllık yağış miktarından, % ünün yağışın aylara dağılımından ileri geldiğini ve başaklanma-erme döneminde artan yağışın verim üzerinde olumlu etkide bulunduğunu bildirmektedir (Genç ve ark., 1993c den) Rejaram ve ark. (1983), CIMMYT programındaki verim stabilitesini, bir çeşidin lokasyon ortalamasının lokasyonun genel ortalamasından yüksek ve regresyondan sapma kareler ortalamasının sıfıra yakın olması şeklinde ifade etmektedirler. Araştırıcılar ele aldıkları 42 loksayondaki ortalama verimin t/ha arasında değiştiğini, Verry hattında regresyondan sapmalar kareler ortalamasının Ciano 79 a eşit veya daha küçük olduğunu, regresyon katsayılarının (b i ) değerleri arasında olmasının bu hatların girdilere yeterli tepkiyi gösterdiğinin işareti olduğunu belirtmektedirler. Araştırıcılar, Ciano 79 un (b=0.98) iyi yetişme şartlarında ortalamanın altında tepki gösterdiğini, bütün hatların sabit katsayılarının (a) pozitif olmasını da (a= ) düşük girdi çevrelerinde bile ortalamanın üstünde verim verecekleri şeklinde yorumlamaktadırlar. Teich (1983), Güneybatı Ontoria da kışlık buğdaylarda genotip x çevre interaksiyonunu incelemek amacıyla yaptığı bir çalışmada; genotiplere ait varyansın ihmal edilebileceğini, buna karşılık genotip x çevre interaksiyonunun incelemeye değer olduğunu, ancak bu tür çalışmalarda genotip x çevre interaksiyonuna göre genotiplerin seçimi konusunda daha dikkatli davranılması gerektiğini bildirmektedir. Gil ve ark. (1984), Hindistan ın Penjap eyaletinde geniş çapta ekilen ekmeklik Kalyansona ve PV18 çeşitleri ile dört yıl boyunca 9 lokasyonda yürüttükleri bir çalışmada, varyans unsurları içerisinde genotip x yıl x yer interaksiyonunu genotip x yıl ve genotip x yer interaksiyonları ile genotiplerin ana etkisinden daha önemli bulduklarını, genotip x yer interaksiyonunun da genotip x yıl interaksiyonundan daha büyük olduğunu, denemelerde yıl sayısının azaltılıp lokasyon sayısının artırılması gerektiğini bildirmektedirler. Kırtok (1984), tahıl yetiştiriciliğinde asıl amacın tane elde etmek olduğunu, ıslahta tane verimi, verim öğeleri (bitkide başak sayısı, başakta tane sayısı ve tane ağırlığı), vejetatif karakterler, biyolojik verim ile hasat indeksi üzerinde durulması gerektiğini, erken kuşaklarda bitki boyunu dikkate alarak yapılan seleksiyonun, diğer karakterler yönünden yapılan seleksiyondan daha etkili olduğunu bildirmektedir. Demir ve ark. (1986), Bornova koşullarında yılında 5 lokasyonda 50 yazlık buğday hattıyla yürüttükleri bir çalışmada, tane veriminin yanı sıra çiçeklenme gün sayısı ve protein oranı açısından genotip x yer interaksiyonunun önemli çıktığını bildirmektedirler. Lin ve ark. (1986), dokuz stabilite istatistiğini 4 grup altında toplamış ve bu grupların üç stabilite kavramı ile ilgili olduğunu, buna göre bir genotipin, (i) çevreler 6

23 arasındaki varyansı küçük, (ii) çevrelere tepkisi denemedeki bütün genotiplerin ortalama performansına paralel, (iii) çevre indeksindeki regresyondan sapma kareler ortalaması küçük ise stabil olarak düşünülebileceğini belirtmektedir. Altay (1987), Batı Geçit Bölgesinde yılları arasında 10 ekmeklik ve 2 makarnalık buğday çeşidiyle ve Eberhart-Russel metodunu kullanmak sureti ile yürüttüğü bir çalışmada, ıslah programlarının hedefinin yüksek verim potansiyeline sahip olan ve yetiştiği farklı ortamlarda çok az verim dalgalanması gösteren çeşitlerin bulunması gerektiğini, bu hedefe varmak için de diğer yöntemler yanında yetiştiği çevre ile daha az interaksiyona giren stabil genotiplerin seçimine yönelmenin isabetli olacağını, bu yolla stabilitesi belirlenen çeşitlerden daha üstün stabilite gösteren çeşitlerin geniş üretim alanlarında emniyetle üretilmesinin mümkün olacağını bildirmektedir. Ayrıca bir çeşidin stabil kabul edilebilmesi için aşağıdaki 4 vasfa sahip olması gerektiğini ve bunların; (i) ortalama verimin genel ortalamanın üstünde, (ii) regresyon hattının eğimi 1 veya 1 e çok yakın, (iii) regresyon hattından sapmalar kareler toplamının 0 a yakın (teorik olarak 0) ve çeşidin fakir şartlar için ortalama veriminin populasyon ortalaması üzerinde veya ona eşit olması gerektiğini bildirmektedir. Atlı (1987). 16 ekmeklik ve 2 makarnalık buğday çeşitleriyle 4 farklı lokasyonda (Altınova, Gözlü, Bala ve Haymana) kalite kriterlerinin stabilitelerini belirlemek üzere yaptığı 2 yıllık bir çalışmada; makarnalık buğday çeşitleri arasında protein ve camsılık oranı yönünden Kunduru-1149 çeşidinin ortalama değerinin daha yüksek olduğunu, kaliteli çeşit yetiştirmeye uygun olan şartlarda Kunduru-1149 ve Çakmak-79 arasındaki farkın kapandığını, bu durumun kaliteli makarnalık buğday geliştirme programlarında kalite yönünden değerlendirmelerin, düşük kaliteli ürün yetiştiren deneme yeri materyalinden yapılması gerektiğini, aksi takdirde iyi koşullarda tüm materyalin camsı olacağını ve bir farklılığın görülemeyeceğini bildirmektedir. Araştırıcı, makarnalık buğdaylarda protein oranının daha yüksek olduğunu ve % arasında değiştiğini, makarnalık buğdaylardan Kunduru un tanedeki protein oranı açısından Çakmak 79 a nazaran daha stabil olduğunu, bu iki çeşitteki regresyon katsayılarının sırasıyla ve olarak hesapladığını bildirmektedir. Genç ve ark. (1987), Çukurova da tane doldurma döneminde topraktaki su miktarının azalmasına ek olarak erken bastıran sıcaklıkların, gerek toprağın ve gerekse bitkilerin su kaybının artmasına neden olduğunu geç başaklanan çeşitlerin başaklanma-erme sürelerini kısalttığını, özellikle kıraç koşullarda, erken başaklanan ve böylece başaklanma-erme süresini uzatan genotiplerin seçimi gerektiğini bildirmektedirler. Kanbertay (1987), Ege Bölge Zirai Araştırma Enstitüsünde makarnalık buğday melezlerinde dönme ve diğer tarımsal özellikleri değerlendirmek üzere yürüttüğü bir çalışmada, kalıtım değerlerini; bitki verimi için orta, bitki boyu ve başaklanma süresi için yüksek bulduğunu bildirmektedir. 7

24 Kong ve ark. (1987), Kansas ta 3 yıl süreyle 10 lokasyonda ele aldıkları buğday çeşitleri ile yaptıkları bir çalışmada; tane verimi açısından yıl x yer ve genotip varyanslarının p=0.01, genotip x yer, genotip x yıl ikili interaksiyonlar ile genotip x yer x yıl üçlü interaksiyonların p=0.05 seviyesinde önemli çıktığını, hektolitre ağırlığı açısından genotip, yıl ve genotip x yıl varyanslarının p=0.01, yıl x yer, genotip x yer x yıl interaksiyon varyanslarının ise p= 0.05 seviyesinde önemli bulunduğunu, tane verimi için en yüksek varyansın yıl x yer, en düşük varyansın genotip x yıl olduğunu, hektolitre ağırlığı için de en yüksek varyansın yıl x yer, en düşük varyansın genotip x yer olduğunu bildirmektedirler. Hadjichrıstodoulou (1987), bitkiler tane doldurma döneminde strese maruz kalırsa bin tane ağırlığının azalacağını, gelişmenin erken devrelerinde uygun olmayan koşullar nedeniyle azalan döllenmiş çiçek sayısı veya kardeş sayısının verim üzerindeki olumsuz etkisinin tane doldurma dönemindeki uygun çevre koşullarının bitkilerin daha ağır taneler oluşturmasıyla telafi edilebildiğini bildirmektedir (Genç ve ark., 1993c den). Pekin ve Çakmaklı (1987), Gediz-75, Gökgöl-79, Kunduru1149, Berkmen 469 ve Ege-88 makarnalık buğdayın kalite özelliklerini belirlemek üzere laboratuar şartlarında yürüttüğü bir çalışmada, makarnalık buğdaylarda en önemli kalite unsurunun camsı tane oranı olduğunu, buğday örneklerinde kül miktarının % arasında değiştiğini, kül miktarının yetiştirme koşulları ve yıllara göre büyük bir değişim gösterdiğini, bu nedenle makarnalık buğday ıslah programlarında seçimlerin daha özenle yapılması, çeşit, yıl, yer gibi faktörlerin göz önüne alındığı daha geniş kapsamlı araştırmalara ihtiyaç duyulduğunu bildirmektedirler. Bozzini (1988), durum buğdayının Akdeniz iklim kuşağı için çok önemli bir ürün olmakla birlikte kullanımının çok değişken olduğunu, buna rağmen Avrupa ülkelerinde durum buğdayının hemen hemen tamamına yakınının makarna üretiminde kullanılmakta olduğunu, Ortadoğu ve Kuzey Afrika da ise başlıca ekmek, makarna, cuscus, bulgur ve diğer farklı amaçlarla tüketildiğini bildirmektedir Kırtok ve ark. (1988), Çukurova koşullarında yılları arasında 7 yıl süreyle 8 i iki sıralı ve 5 i altı sıralı olmak üzere toplam 13 arpa çeşidi ile yürüttükleri bir çalışmada, çeşitlerin tane verimi için regresyon katsayısı, regresyondan sapma kareler ortalaması ve ekovalans değerlerini inceleyerek, iki sıralı arpalardan Tübitak , A.Ç.V. 77/1 ve SSCB (553) hatlarının, altı sıralı arpalardan ise Arizona ve Gem çeşitlerinin kullanılan uyum yeteneği kriterleri bakımından diğer çeşitlerden üstün olduğu sonucuna varmışlardır. Kün (1988), buğdayın döllenmesinden sonra havanın yağışlı, serin ve rutubetli geçtiği çevre koşullarında camsılık ve protein miktarında azalma olduğunu, buna karşın vegetatif gelişme döneminde yağış fazla olursa ve generatif gelişme dönemi sıcak ve kurak geçerse bu kriterlerde artma olduğunu savunmaktadır. Genç ve Yağbasanlar (1989), yılları arasında Çukurova koşullarında 20 ekmeklik buğday çeşidinin verim ve verim komponentlerinde genetik ve çevresel 8