ERZURUM KENTİ VE YAKIN ÇEVRESİNDEKİ BAZI REKREASYON ALANLARININ GÖRSEL PEYZAJ KALİTESİ YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ERZURUM KENTİ VE YAKIN ÇEVRESİNDEKİ BAZI REKREASYON ALANLARININ GÖRSEL PEYZAJ KALİTESİ YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ Esra KIROĞLU PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ERZURUM 2007 Her hakkı saklıdır

2 i ÖZET Yüksek Lisans Tezi ERZURUM KENTİ VE YAKIN ÇEVRESİNDEKİ BAZI REKREASYON ALANLARININ GÖRSEL PEYZAJ KALİTESİ YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ Esra KIROĞLU Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Hasan YILMAZ Araştırma Erzurum kenti ve yakın çevresindeki Tekederesi (Palandöken) Göleti, Abdurrahman Gazi Türbesi, Serçeme Vadisi, Tortum Gölü ve Şelalesi, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu, Dumlu rekreasyon alanlarında yürütülmüştür. Araştırmanın amacı; Erzurum kenti ve yakın çevresindeki bazı rekreasyon alanlarının görsel peyzaj kalitesi yönünden değerlendirilmesidir. Farklı peyzaj karakterine sahip alanlarda görsel kalitenin belirlenmesi yönünde tercihleri elde etmek üzere, 120 kişi ile görsel kalite analiz çalışması yürütülmüştür. Bu amaçla alanları temsil eden tipik görüntüler tercih edilmiş, çalışma alanlarından alınan 8 er adet fotoğraf kullanılarak görsel peyzaj kalitesi değerlendirilmiştir. Katılımcılar tarafından her bir fotoğrafa, algısal parametreler göz önüne alınarak puan verilmiş, görsel kalite ortaya konmuştur. Ayrıca çalışma kapsamına giren rekreasyon alanlarında, ziyaretçi profilini ve eğilimlerini belirlemek amacıyla 180 kişi ile birebir anket çalışması yürütülmüştür. En yüksek görsel peyzaj kalite Tekederesi (Palandöken) Göleti 4 (TD4) e ait olurken, Tortum Gölü ve Şelalesi 2 (TO2) ve Tekederesi (Palandöken) Göleti 8 (TD8) onu izlemiştir. Görsel peyzaj kalitesi ile doğallık, çeşitlilik, uyum, açıklık, gizem, perspektif, güven, düzen ve rekreasyonel değer parametrelerinin ilişkili olduğu saptanmıştır. Ayrıca rekreasyon alanlarının ziyaretçiler tarafından tercihinde görsel peyzaj kalitesinin etkisi olmakla beraber sırasıyla ağaçlık olması, yakınlık, doğal güzellik, güvenli olması, temiz olması, tesis yeterliliği faktörlerinin rol oynadığı ortaya çıkmıştır. 2007, 173 sayfa Anahtar Kelimeler: Görsel peyzaj kalitesi, rekreasyon, rekreasyonel tercih, Erzurum

3 ii ABSTRACT MS Thesis ASSESSMENT of SOME RECREATION AREAS IN ERZURUM CITY and ITS NEIGHBOURHOOD IN POINT of VISUAL LANDSCAPE QUALITY Esra KIROĞLU Atatürk University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Landscape Architecture Supervisor: Prof. Dr. Hasan YILMAZ This study was carried out in recreation areas in Tekederesi (Palandöken) Pond, Abdurrahman Gazi Mausoleum, Serçeme Valley, Tortum Lake and Waterfalls, The Well of Atatürk University Agricaltural Faculty No: 6, and Dumlu which are located in Erzurum Province and its neighbourhood. The aim of this study is to evaluate some recreation areas in Erzurum Province and its neighbourhood in point of visual landscape quality. A visual quality analysis survey was applied to 120 individuals in order to determine the visual quality of areas which have different landscape characteristics. To this end, typical images of these areas were chosen and the visual lanscape quality was evaluated using 8 photographs for each area. Each photograph was graded by the participants considering sensory parameters and visual quality was presented. In addition, another survey was applied to 180 individuals in order to determine the profiles and inclinations of the visitors in these areas. Tekederesi (Palandöken) Pond 4 (TD4) had the highest visual landscape quality and it was followed by Tortum Lake and Waterfalls 2 (TO2) Tekederesi (Palandöken) Pond 8 (TD8). It was determined that visual landscape quality was related to parameters that naturalness, variety, congruity, space, mystery, perspective, confidence, order and recreational values. Furthermore, it was established that, when choosing a recreational area, the visitors were influenced by factors such as woodiness, adjacency, natural beauty, safety, cleanness, having sufficient facilities respectively beside the effect of visual landscape quality. 2007, 173 pages Keywords: Visual landscape quality, recreation, recreational preference, Erzurum

4 iii TEŞEKKÜR Yüksek lisans tezi olarak sunulan bu çalışma, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümünde iki yılık bir çalışma sonucu hazırlanmıştır. Tez yöneticiliğimi yapan, tezimin her aşamasında desteğini esirgemeyen, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölüm Başkanı Sayın Hocam Prof. Dr. Hasan YILMAZ a sonsuz teşekkür ederim. Araştırmalarım sırasında benden yardımlarını esirgemeyen Sayın Doç. Dr. Sevgi YILMAZ a ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Yahya BULUT a teşekkürlerimi sunarım. İstatistiksel analizlerde yardımına başvurduğum Sayın Arş. Gör. Memiş ÖZDEMİR e, ve ayrıca Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümünün tüm elemanlarına teşekkür ederim. Benden hiçbir zaman desteğini esirgemeyen değerli aileme, sabır ve özverilerinden dolayı minnet ve şükranlarımı sunarım. Esra KIROĞLU Ağustos 2007

5 iv İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSRACT... ii TEŞEKKÜR iii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ vi ŞEKİLLER DİZİNİ... vii ÇİZELGELER DİZİNİ... x 1.GİRİŞ Rekreasyon Rekreasyon ve Görsel Peyzaj Kalitesi KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Erzurum İlinin Genel Doğal ve Kültürel Özellikleri Tekederesi (Palandöken) Göleti Abdurrahman Gazi Türbesi Serçeme Vadisi Tortum Gölü ve Şelalesi Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu Dumlu Yöntem Ziyaretçi isteklerinin anket çalışması ile belirlenmesi Görsel peyzaj kalitesi değerlendirme süreci a.Görsel özelliklerin değerlendirilmesi b. Peyzaj özelliklerinin değerlendirilmesi c. İstatistiksel analiz ARAŞTIRMA BULGULARI Rekreasyonel alanlarda yapılan ziyaretçi anketleri Tekederesi Göleti ziyaretçi anketi analizleri Abdurrahman Gazi Türbesi ziyaretçi anketi analizleri Serçeme Vadisi ziyaretçi anketi analizleri Tortum Ziyaretçi anketleri analizleri Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu ziyaretçi anketleri analizleri Dumlu ziyaretçi anketleri analizleri Rekreasyonel Alanların Ziyaretçi Anketlerinin Birleştirilmiş Analizleri Görsel peyzaj kalitesi analizi Görsel peyzaj kalite değerlendirmesine katılanların demografik özellikleri Görsel peyzaj kalite değerlendirmesine katılanların, görsel peyzaj kalitesi ile ilgili değerlendirmeleri Görüntülerin manzara güzelliği puanlarına göre değerlendirilmesi Manzara güzelliği puanı en yüksek olan görüntülerin görsel kalite parametreleri puanları

6 v Manzara güzelliği puanlarının algıya dayalı parametrelerle (görsel peyzaj kalite parametreleri) ilişkisinin değerlendirilmesi Görsel kalite değerlendirmesinde en yüksek puan alan görüntüler üzerinde görsel kalite parametrelerine verilen puanların değerlendirilmesi a. Tekederesi göleti 4 (TD4) b. Tortum Gölü ve Şelalesi 2 (TO2) c. Tekederesi göleti 8 TD8) d. Serçeme Vadisi 8 (SV8) e. Tekederesi Göleti 2 (TD2) f. Serçeme Vadisi 1 (SV1) g. Abdurrahman Gazi Türbesi 7 (AG7) Peyzaj görüntülerinin görsel tercih puanları ile peyzaj özellikleri arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi TARTIŞMA ve SONUÇ. 143 KAYNAKLAR EKLER. 167 EK EK ÖZGEÇMİŞ

7 vi SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ Kısaltmalar AÇIK AG ÇEŞ D DÜZ DOĞ GİZ GÜV GPK GPKD K KARM MG PERS RD SV TD TO UYUM Açıklık Abdurrahman Gazi Türbesi Çeşitlilik Dumlu Düzen Doğallık Gizem Güven Görsel Peyzaj Kalitesi Görsel Peyzaj Kalitesi Değerlendirmesi Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu Karmaşıklık Manzara Güzelliği Perspektif Rekreasyonel Değer Serçeme Vadisi Tekederesi (Palandöken) Göleti Tortum Gölü ve Şelalesi Uyum

8 vii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1. Hayat Devri.. 5 Şekil 1.2. Peyzaj değerlendirme süreci Şekil 1.3. Peyzajın biyo-fiziksel özellikleri ve peyzaj kalitesi arasındaki ilişki. 30 Şekil 3.1. Çalışma kapsamında yer alan alanlar Şekil 3.2. Çalışma kapsamında yer alan alanların konumu Şekil 3.3. Erzurum ilinin rüzgar gülü.. 49 Şekil 3.4. Tekederesi Göleti nin üstten genel görünümü. 51 Şekil 3.5. Tekederesi Göleti niden bir görünüm.. 52 Şekil 3.6. Abdurrahman Gazi Türbesi nin üstten genel görünümü. 54 Şekil 3.7. Abdurrahman Gazi Türbesi nden bir görünüm Şekil 3.8. Serçeme Vadisi nin üstten genel görünümü Şekil 3.9. Serçeme Vadisi nden bir görünüm.. 59 Şekil Tortum Gölü ve Şelalesi nin üstten genel görünümü Şekil Tortum Şelalesi ve yakın çevresi Şekil Tortum Gölü ve Şelalesi nden bir görünüm. 63 Şekil Atatürk Üniversitesi kuyularının üstten genel görünümü Şekil Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu bir görünüm Şekil Dumlu nun üstten genel görünümü.. 66 Şekil Dumlu dan bir görünüm Şekil Araştırma yönteminin aşamaları 70 Şekil 4.1. Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (Bütün Alanlarda) Şekil 4.2. Tekederesi Göleti nin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri. 102 Şekil 4.3. Abdurrahman Gazi Türbesi nin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri. 103 Şekil 4.4. Serçeme Vadisi nin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri 104 Şekil 4.5. Tortum Gölü ve Şelalesi nin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri Şekil 4.6. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu nun görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri Şekil 4.7. Dumlu ilçesinin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri Şekil 4.8. Manzara güzelliği puanı en yüksek olan görüntüler Şekil 4.9. Manzara güzelliği puanı en düşük olan görüntüler Şekil TD4 ün görsel kalite parametreleri puan dağılımı. 115 Şekil TO2 nin görsel kalite parametreleri puan dağılımı 116 Şekil TD8 in görsel kalite parametreleri puan dağılımı Şekil SV8 in Görsel Kalite parametreleri puan dağılımı Şekil TD2 nin görsel kalite parametreleri puan dağılımı 119 Şekil SV1 in görsel kalite parametreleri puan dağılım Şekil AG7 nin görsel kalite parametreleri puan dağılımı Şekil Manzara güzelliği en yüksek görüntülerin görsel peyzaj kalitesi parametreleri puan dağılımı Şekil 4.18.Tekederesi Göleti 4 ün doğallık parametresinin aldığı puanların

9 viii dağılımı Şekil 4.19.Tekederesi Göleti 4 ün rekreasyonel değer parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil 4.20.Tekederesi Göleti 4 ün düzen parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil 4.21.Tekederesi Göleti 4 ün açıklık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil 4.22.Tekederesi Göleti 4 ün uyum parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil 4.23.Tortum Gölü ve Şelalesi 2 nin doğallık parametresinin aldığı puanların dağılımı 131 Şekil 4.24.Tortum Gölü ve Şelalesi 2 nin açıklık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil 4.25.Tortum Gölü ve Şelalesi 2 nin uyum parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil 4.26.Tortum Gölü ve Şelalesi 2 nin perspektif parametresinin aldığı puanların dağılımı 132 Şekil 4.27.Tekederesi Göleti 8 in doğallık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Tekederesi Göleti 8 in açıklık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Tekederesi Göleti 8 in gizem parametresinin aldığı puanların dağılım. 133 Şekil Tekederesi Göleti 8 in düzen parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 8 in doğallık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 8 in uyum parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 8 in perspektif parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 8 in çeşitlilik parametresinin aldığı puanların dağılımı 135 Şekil Tekederesi Göleti 2 nin doğallık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Tekederesi Göleti 2 nin açıklık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Tekederesi Göleti 2 nin rekreasyonel değer parametresinin aldığı puanların dağılımı 136 Şekil Tekederesi Göleti 2 nin çeşitlilik parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 1 in doğallık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 1 in açıklık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 1 in perspektif parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 1 in uyum parametresinin aldığı puanların

10 ix dağılımı Şekil Serçeme Vadisi 1 in çeşitlilik parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Abdurrahman Gazi Türbesi 7 nin doğallık parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Abdurrahman Gazi Türbesi 7 nin uyum parametresinin aldığı puanların dağılımı Şekil Abdurrahman Gazi Türbesi 7 nin açıklık parametresinin aldığı puanların dağılımı

11 x ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1. Bazı rekreasyonel eylem kategorileri Çizelge 3.1.Erzurum ili meteorolojik verileri.. 49 Çizelge 3.2. Araştırılan parametreler ve bunlara karşılık gelen soru ve puanlama Çizelge 3.3. Araştırılan peyzaj özellikleri ve bunlara karşılık gelen puanlama aralığı Çizelge 4.1. Rekreasyonel alanlara göre katılımcıların demografik özellikleri Çizelge 4.2. Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimleri (TD) Çizelge 4.3. Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (TD). 77 Çizelge 4.4. Katılımcıların TD yi tercih etme nedenleri Çizelge 4.5. Katılımcıların TD de sorun değerlendirmeleri. 78 Çizelge 4.6.Tekederesi Göleti rekreasyon alanında sorunlar arasındaki korelasyon Çizelge 4.7. Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimleri (AG).. 80 Çizelge 4.8. Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (AG) Çizelge 4.9. Katılımcıların AG yi tercih etme nedenleri. 81 Çizelge Katılımcıların AG de sorun değerlendirmeleri.. 82 Çizelge Abdurrahman Gazi Türbesi rekreasyon alanında sorunlar arasındaki korelasyon.. 84 Çizelge Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme şekli (SV) Çizelge Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (SV) Çizelge Katılımcıların SV yi tercih etme nedenleri Çizelge Katılımcıların SV de sorun değerlendirmeleri Çizelge Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimleri(to) Çizelge Katılımcıların rekreasyonel alanı tercih dağılımları (TO) Çizelge Katılımcıların TO yu tercih etme nedenleri Çizelge Katılımcıların TO da sorun değerlendirmeleri Çizelge Tortum Gölü ve Şelalesi rekreasyonel alanında, sorunlar arasındaki korelasyon Çizelge Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimleri (K) Çizelge Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (K) Çizelge Katılımcıların K yı tercih etme nedenleri Çizelge Katılımcıların K da sorun değerlendirmeleri Çizelge Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimleri(d).. 94.

12 xi Çizelge Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (D). 95 Çizelge Katılımcıların D yi tercih etme nedenleri Çizelge Katılımcıların D de sorun değerlendirmeleri. 96 Çizelge Ankete katılanların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimleri 97 Çizelge Katılımcıların alanlardaki manzara kalitesine verdikleri önem düzeyleri.. 98 Çizelge Katılımcıların çalışma kapsamındaki rekreasyonel alanları tercih etme nedenleri.. 99 Çizelge Çalışma kapsamındaki rekreasyonel alanlarda, tercih etme nedenleri arasındaki korelasyon Çizelge Katılımcıların çalışma kapsamındaki rekreasyon alanlarında sorun değerlendirmeleri Çizelge Çalışma kapsamındaki rekreasyonel alanlarda, sorunlar arasındaki korelasyon Çizelge Görsel peyzaj kalitesi değerlendirme analizine katılanların demografik özellikleri Çizelge GPKD ye katılanların, görsel peyzaj kalitesi ile ilgili bilgi düzeylerinin frekans dağılımları Çizelge GPKD ye katılanların, rekreasyonel alanlarda görsel peyzaj kalitesine verdikleri önem düzeylerinin frekans dağılımları 110 Çizelge GPKD ye katılanların, rekreasyonel alanlarda görsel peyzaj kalitesine verdikleri önem düzeylerinin cinsiyete göre dağılımı Çizelge GPKD ye katılanların görsel peyzaj kalitesi ile ilgili bilgi düzeyleri ile görsel peyzaj kalitesine verdikleri önem düzeyleri arasındaki frekans dağılımları 110 Çizelge GPKD yapılan görüntülerin manzara güzelliği puanı ortalamaları ve toplamları 111 Çizelge Rekreasyonel alanlarda manzara güzelliği puanı en yüksek olan görüntüler ve ortalama puanları Çizelge Rekreasyonel alanlarda görsel kalitesi en düşük olan görüntüler ve ortalama puanları Çizelge TD4 ün görsel peyzaj kalite parametreleri puanları Çizelge TO2 nin görsel peyzaj kalite parametreleri puanları Çizelge TD8 in görsel peyzaj kalite parametreleri puanları Çizelge SV8 in görsel peyzaj kalite parametreleri puanları Çizelge TD2 nin görsel peyzaj kalite parametreleri puanları Çizelge SV1 in görsel peyzaj kalite parametreleri puanları Çizelge AG7 nin görsel peyzaj kalite parametreleri puanları Çizelge TD4 ün manzara güzelliği puanı ve görsel peyzaj kalite parametreleri arasındaki korelasyon Çizelge TO2 nin manzara güzelliği puanı ve görsel peyzaj kalite parametreleri arasındaki korelasyon Çizelge TD8 in manzara güzelliği puanı ve görsel peyzaj kalite parametreleri arasındaki korelasyon Çizelge SV8 in manzara güzelliği puanı ve görsel peyzaj kalite parametreleri arasındaki korelasyon. 125

13 xii Çizelge TD2 nin manzara güzelliği puanı ve görsel peyzaj kalite parametreleri arasındaki korelasyon Çizelge SV1 in manzara güzelliği puanı ve görsel peyzaj kalite parametreleri arasındaki korelasyon 126 Çizelge AG7 nin manzara güzelliği puanı ve görsel peyzaj kalite parametreleri arasındaki korelasyon Çizelge En yüksek puan alan görüntülerin manzara güzelliği puanı ve görsel peyzaj kalite parametreleri arasındaki korelasyon. 128 Çizelge Peyzaj görüntülerinin manzara güzelliği puanları ile peyzaj özellikleri arasındaki ilişki 141

14 1 1. GİRİŞ İnsanlar son buz çağının sonundan beri (yaklaşık yıl önce) peyzajın bir parçası ve onun değişiminde başlıca bir güç olmuştur (Habron 1998). Bilimsel, endüstriyel ve teknolojik alandaki gelişmelerin ortaya çıkarmış olduğu plansız ve sağlıksız kentleşme, insanların fiziksel, ruhsal ve sosyokültürel yönden pek çok sorununu da beraberinde getirmiştir (Akten 2003). Günümüzde kentleşme ve sanayileşme hareketlerine sahne olan büyük kentlerimizin çoğunda nüfus artışına paralel olarak artan yapı yoğunluğu ve diğer plansız gelişmeler, yanlış yer seçimleri kentlerin kırsal alanlarla ilgisinin kopmasına, kentteki mevcut açık ve yeşil alanların tüketilmesine neden olmaktadır (Yılmaz vd 2003). Özellikle son yıllarda bilim, teknoloji ve ekonomik yapıda meydana gelen gelişmelere rağmen doğal ve kültürel çevrenin giderek yok olması insanlığı adeta kaderci bir boyun eğmeye itmiştir. Kalkınma, sanayileşme ve kentleşme süreci, kontrol edilemez, yönlendirilemez nüfus hareketlerine ve yoğunlaşmalara neden olarak, insanın doğasına aykırı, sağlıksız yaşam çevrelerini oluşturmaktadır (Yılmaz vd 1996). Tüm dünyada olduğu gibi, ülkemizin doğal yapısı ve peyzajında da hızlı ve yoğun gelişmeler yaşanmaktadır. Genelde olumsuz yönde ortaya çıkan bu çalışmalar, kırsal peyzajın fiziksel görünümünden başka, biyolojik ve ekolojik dengesini bütünü ile alt üst edecek bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır (Akten 2003). Toplumlar, sosyal ve ekonomik kalkınmayı sağlarken, çevre sorunları ile kalkınmanın yakın bir ilişkide olduğunu unutmamalıdırlar. Anlamlı bir kalkınmanın ilk koşullarından birisi, kalkınma ile çevrenin birbirinin karşıtı değil, tamamlayıcısı olduğu kabulüdür. Sürdürülebilir kalkınmanın temelinde de kaynakların korunması ve yenilenmesi yatmaktadır (Öztürk 2005). Sürdürülebilir kalkınma kavramı, doğal çevreyi tahrip etmeden, mevcut neslin refahı için gelecek nesillerin refahını tehlikeye atmama esasına dayanır. Sürdürülebilirlik

15 2 çevreyi göz önünde bulundurarak geleceğe yönelik karar vermeyi sağlayan, son yıllarda geliştirilmiş bir kavramdır. Bu kavram çevresel, ekonomik ve sosyal hedefleri bütünleştirmek için gelişmeyi yeniden gözden geçirmeyi hedefler (Önder ve Polat 2004). Kalkınma kavramı dahilinde kırsal kalkınma, dünya ülkelerinin ve bizimde yakından tanıdığımız bir kavramdır. Her ülkenin kendi koşullarına göre kırsal kalkınma için çeşitli politikalar ürettiği, modeller geliştirdiği, planlar hazırladığı, programlar ve projeler uyguladığı görülmektedir. Kırsal turizm ise bir turizm türü olarak turizmle her türlü bağı olmakla birlikte, kırsal alanlarda ve kırsal yerleşmelerde gerçekleştirilmesi nedeniyle de kırsal veya yerel kalkınmaya büyük destek vermektedir. Kırsal kalkınmanın özünde, kırlarda var olanları yeniden gözden geçirip, bir takım iyileştirmelere ve yeniliklere gidilmesi yattığına göre, kırları tüm yönleri tanımak ilk şarttır. Çünkü kırsal bölgeler yalnızca tarım ve hayvancılığa uygun veya uygun olmayan alanlardan oluşan ya da yalnızca tarım sektörüne hizmet eden bir doğal altyapı değildir. Kırsal alanları daha iyi değerlendirebilmek için, onun işlevlerini ve özelliklerini bilmek gerekir. Kırlar, insanların en temel gereksinimi olan su ve gıda ürünlerini sağlayan kaynak değerleri olmaları dışında, belki de onlar kadar önemlisi, en iyi dinlenme ortamlarını kendinde barındıran yerlerdir. Kırların en temel çekiciliği, doğalı görmeye ve içinde yaşamaya olanak sağlamasıdır. Bu çekiciliklerin başında temiz hava ve su önde gelirken, yeşil bitki örtüsü, göller, akarsular, ovalar, yaylalar, dağlar, olağanüstü manzaralar bir çırpıda sıralanabilir. Bazı yerler ise, başka yerlerde bulunmayan bitki ve hayvan zenginliği ile koruma altına alınacak ölçüde eşsizdirler (Soykan 2002). Özgüner (2003) e göre; başlangıçtan bu yana insan-doğa ilişkilerinde sürekli değişimler olmuştur ama bununla birlikte bu ilişkiler genel olarak üç aşamada meydana gelmiştir. Bu temel aşamalar peyzaj stillerinde de değişimleri beraberinde getirmiştir. Asıl önemli

16 3 olan bazı güncel değişimlerin geçmiştekinden çok farklı olmadıklarıdır. Bu aşamalar; vahşi doğa, güzel doğa ve kaybolan doğa aşamalarıdır. Vahşi doğa aşaması, 18. y.y. a kadar süren, doğa düzensizliği ve korkuyu temsil ettiğinden sürekli kontrol altına alınmaya çalışıldığı bir dönemdir. Dağlar uzak, yaklaşılması zor ve vahşi hayvanların, kötü yolların ve kötü hava koşullarının bulunduğu tehlikeli yerler olarak algılanmıştır. Örneğin günümüzde İngiltere de çok popüler bir milli park olan Lake District National Park 18. y.y. ın başlarında Daniel Defoe adında zamanın ünlü bir yazarı tarafından gördüğü en vahşi ve korkunç yer olarak nitelendirilmiştir. Güzel doğa aşamasında 17. y.y. ın sonlarına doğru insanların dağlara ve vahşi doğaya karşı tavırları değişmeye başlamıştır. Önceleri pek hoşlanılmayan dağlar temiz havası ve güzel manzaralarından dolayı hayran olunmaya başlanmıştır. Tarım arazilerinin yayılması sonucu doğa evcilleştirilmiş ve doğa artık insanlık için bir tehdit olmaktan çıkmıştır. Doğaya karşı insanların davranışı değişmiş ve güzellik sadece kontrol altına alınmış çevrede değil vahşi doğada da görülmeye başlanmıştır. Kaybolan doğa aşamasında, yani 18. y.y. ın sonlarından itibaren doğanın etkin söylemi bilim olmaya başlamış ve doğayı anlama ve yorumlama konusunda bilim felsefe ve edebiyatı geride bırakmıştır. İnsanın doğa üzerindeki hâkimiyeti özellikle bilim inkılâbından sonra doğanın anlaşılmasını ve insanların onu maniple etme kapasitesini artırmıştır. 19. y.y. da endüstri inkılâbına reaksiyon olarak insanların doğaya karşı davranışları yeniden değişmiş, insanlar tamamen kaybolmadan doğayı koruma altına almanın gerekliliğine inanmaya başlamışlardır. Bu dönemde doğa şehir yaşamının stresinden kaçmak için bir fırsat olarak görülmüş ve birçok ülkede korunması yönünde tedbirler alınmaya başlanmıştır. Kent insanı için doğa ile iç içe yaşamanın potansiyel faydaları çevre psikolojisi üzerinde çalışanlar tarafından araştırılmış ve birçok çevre literatüründe temel olarak doğa ile birlikteliğin insan psikolojisi üzerinde olumlu etkileri olduğu görüşü yaygın olarak

17 4 kabul görmüştür. İnsanların doğa ile direkt olarak iç içe olmaları (aktif kontak) yanında parktaki çiçekleri seyretme veya bir pencereden ağaçlara bakma gibi doğayı sadece görme yoluyla da (pasif kontak) ondan çeşitli faydalar elde ettikleri, hatta bu tür alanların yakında mevcut olduğunun ve istenildiğinde kullanılabileceğinin bilinmesinin bile insanlara çeşitli psikolojik faydalar sağladığı belirtilmektedir Rekreasyon Toplum nüfusunun az ve bugün ki anlamda çevre sorunlarının söz konusu olmadığı sanayi öncesi dönemlerde zaten minimum düzeyde olan rekreasyon ihtiyaçları kolayca karşılanmıştır. Günümüzün nüfusu fazla olan, büyük ve endüstrileşmiş kentlerinde, rahat yaşama, çalışma ve rekreasyon amacına imkan sağlayan uygun bir mekan bulma şansı giderek azalmaktadır (Yılmaz ve Özkan 1994). Ülkemizde çevre sorunlarının yoğun yaşandığı kentler hızla genişlemekte, bir yandan kırsal alanlarda nüfus akışının oluşturduğu gecekondu mahalleleri, diğer yandan büyük ve çok katlı yapılar, geniş yollar ve sanayi kuruluşları ile belirgin bir değişime uğramaktadır. Bu yapay kent ekosistemi içindeki yaşama koşulları ile insanların aradığı ve özlem duyduğu çevre (doğal peyzaj, temiz hava, temiz su, kirlenmemiş toprak, sessizlik, doğal özgürlük v.b.) arasında tam bir uyum sağlanmamakta, aşırı nüfus artışı, hava kirlenmesi, gürültü ve yorgunluk insanlarda psiko-fizyolojik dengesizliklerin oluşmasına neden olmaktadır. Bu dengesizliklerin giderilmesinde ve rehabilitasyonunda, günümüzde dış mekan rekreasyon olanaklarından geniş ölçüde yararlanılmaktadır (Bulut 2003). İnsanların gelir düzeyleri normal yaşam seviyesinin üzerine çıktığında evleri ve bahçeleri için çiçek ve bitkiler satın almaya başlaması ve doğa eksenli aktivite ve hobilerle uğraşmaları ve kendilerine bahçeli evler satın almaları insanların doğa ile iç içe olmaktan çeşitli faydalar elde ettiklerine dair herkes tarafından bilinen göstergelerdir. Bununla beraber bu konuda bilimsel kanıtlar ortaya koymaya çalışan araştırmalar da mevcuttur.

18 5 Örneğin; Kaplan (1992) a göre; ABD de yapılan araştırmalarda, turistler için çekici bulunan yerlerin çoğunun doğal alanlardan oluşması, yeşil alanlara ve parklara yakın evlerin daha değerli olması, bu tür mekanların daha az el değiştirmesi ve yeşil alanlardan yoksun yerlerdeki insanların yaşadıkları çevreden hoşlanmamaları, kent doğal alanlarının insanlar için ne kadar önemli olduğuna kanıt olarak gösterilmiştir. Bu konunun belki de daha az göze çarpan bir yönü; doğa ile iç içe bulunmaktan kaynaklanan faydaların aktif katılıma bağlı olmadığıdır. Her ne kadar parkların ve yeşil alanların insanlar için önemi daha çok rekreasyonel ve sosyal aktivitelerle ilişkilendirilse de, insanların doğa ile görsel temele dayanan pasif ilişkilerden de önemli ölçüde psikolojik faydalar elde edebileceği belirtilmektedir (Özgüner 2004). Şekil 1.1. de de görüldüğü gibi insan hayatı iş, yorgunluk ve dinlenme döngüsü içerisinde gerçekleşmektedir (Karaküçük 1999). İş (zorlama) Dinlenme (rahatlama) İnsan Hayatı Yorgunluk Şekil 1.1. Hayat Devri İnsanların eğlenme, dinlenme, yeniden hayata bağlanma ve çalışma hayatına hazırlanmak için enerji depolama gibi gereksinimleri rekreasyon ve turizm olgularını doğurmuştur (Bulut 2006).

19 6 Yılmaz vd. (1998) e göre rekreasyon, insanların günlük yaşamları içinde, yaşamış oldukları monotonluktan uzaklaşıp, bedensel ve düşünsel olarak kendilerini yeniden kazanabilmeleri için gerçekleştirdikleri serbest zaman değerlendirmesidir. Rekreasyon kişilerin serbest zamanları içersinde, günlük yaşamın sıkıcı, disiplinli ve monoton geçen çalışmasının etkisinden kurtulmak, dinlenmek ve hoşça vakit geçirmek amacıyla gösterdikleri çeşitli aktiviteleri içermektedir. Daha açık bir ifade ile rekreasyon; yıpranan bünyenin yenilenmesi, tazelik ve enerji kazanması ile yeni ve verimli bir çalışma devresi için yapılan hazırlıktır (Uzun ve Altunkasa 1991). Latince re-tekrar ve create-yaratma sözcüklerinden türemiş olup, bir şeyin yeniden yaratılması yada kazanılması anlamına gelir (Akten 2003). Gülez (1982) e göre ise rekreasyon; serbest zamanlar içinde yapılan, bireyin kendi isteği ve iç itimi sonucu oluşan, bireyi fiziksel ve düşünsel yönden yenilemeyi amaçlayan; bireyin toplumsal, ekonomik ve kültürel olanakları ve yaşadığı toplumun yapısı ile bağımlı olarak yapılan etkinlikler bütünüdür. Başka bir tanımlamada ise rekreasyon; günlük yaşamın, stresli ve monoton geçen çalışmalarından sonra, insanların hoşlandığı bir işle uğraşması, yorulan vücudun yenilenmesi ve enerji kazanması ile yeni ve verimli bir çalışma safhası için yapılan hazırlıklar olarak tanımlanmaktadır (Öztürk 2005). Rekreasyon kavramına zemin oluşturan serbest zaman; kişinin hem kendisi hem de başkaları için bütün zorunluluklardan veya bağlantılardan kurtulduğu ve kendi isteği ile seçeceği bir faaliyetle uğraşacağı zaman olarak, yani kişinin kesin olarak bağımsız ve özgür olduğu iş hayatının dışındaki zaman şeklinde tanımlanırken; boş zaman, zorlama duygusunun en az olduğu, kişinin kendi yargı ve seçimine göre kullandığı isteğe bağlı bir zaman parçası olarak da tanımlanmaktadır (Karaküçük 1999).

20 7 Serbest zamanın modern kültürün olumlu bir yönünü veya boş zamanın, kültürün temelini oluşturan tanımlamalarına rastlanmaktadır. Toplumların zevk, eğilim, kültür derecelerini açıklayan olgu, boş zamanlarını doldurmak konusunda yaptıkları seçmeler olarak kabul edilmektedir (Karaküçük 1999). Serbest zamanların değerlendirilmesi iki ana bölümde incelenebilir (Sağcan 1986): Pasif Değerlendirme: Kişilerin boş zamanlarını belirli bir faaliyetin izleyicisi yada seyircisi biçiminde değerlendirmeleridir. Aktif Değerlendirme: Kişilerin aktif bir katılımı gerektiren faaliyetlere girişerek serbest zamanlarını değerlendirmeleridir. Dinlenmek ve eğlenmenin, en az çalışmak kadar bir gereksinme olduğu eskiden beri bilinen bir gerçektir. Dinlenmek ve eğlenmek kavramlarının önemli bir bölümünü içeren rekreasyon, ileri ülkelerde insan yaşamının bir parçası haline gelmiştir. Diğer bir ifade ile çalışma ve rekreasyon insan yaşamının iki temel fonksiyonudur (Gülez 1982). Rekreasyonun günümüzde bir gereksinim haline gelmesinde kentsel yaşama mekanlarının bir takım olumsuzluklar ile karşı karşıya kalmasının (hava, gürültü kirliliği, açık-yeşil alan yetersizliği, trafik ve yapı yoğunluğu gibi) yanı sıra halkın sosyo-kültürel yönden gelişmesi de etkili olmuştur (Yılmaz vd 1998). Son yıllarda bina dışı rekreasyon alanlarına ve özellikle kent çevrelerinin ormanlaştırılmasına artan bir talep söz konusudur (Roovers et al. 2002). Günümüzde turizm ve rekreasyonel eylemlerin artmasına neden olan etkenler; 1. kentleşme, 2. bireyin gelirlerinin artması, 3. mobilite kazanılması, 4. serbest zamanın artması ve 5. eğitim düzeyinin yükselmesi olarak gösterilmektedir (Gülez 1982).

21 8 Kentsel ağaçlık alan, kentsel alan dokusunun önemli bir parçası olup, bu alanlar çoğunlukla geniş rekreasyonel fırsatlar sunmaktadır. Rekreasyon, eğitim, ekonomi, iklim, refah ve kentsel biyo-çeşitliliği içerdiğinden değerler ve faydalar çok yönlüdür. Kentleşme süreci devam ettiğinden, kentsel ağaçlık alanın önemi ve talebinin artması beklenmektedir. Bugün Avrupa nüfusunun %70 den fazlası kentsel alanlarda yaşamaktadır. 15 yıl içinde bu nüfusun %4 oranında artması beklenmektedir. Kentleşmiş bir toplumda, kentsel yeşil alanlar, doğal süreçler ve ekosistem dinamiklerinin kavranması arttığı için, serbest zaman aktiviteleri için doğa ile iletişimi kolaylaştırmak için bir yer olarak insanlar için önemlidir. Kentsel ağaçlık alan yönetiminin önemli bir hedefi olan rekreasyona Avrupa 6. Çevre Eylem Programında, sürdürülebilir ormancılığın önemli bir bileşeni olarak dikkat çekilmiştir (Ode and Fry 2002). Günlük hayatında bunalan insanın dinlenmek için değişik bir mekan arama ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu yüzden, insanların en az haftada bir kez, kent dışında bir yeşil alanda, bir piknik yerinde veya bir deniz kıyısında, doğa ile baş başa yorgunluğunu çıkarması gerekmektedir (Öztürk 2005). Rekreasyon insanlar için temel ve evrensel bir ihtiyaçtır. Tarihin her devrinde ve dünyanın her yerinde bütün insanlar kendi varlıklarını ifade etmek, kişisel gelişmelerini sağlayabilmek ve serbest zamanlarını değerlendirebilmek için birbirine şaşılacak şekilde benzeyen rekreasyon faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bu bakımdan rekreasyonun bütün insanlara ortak bir miras olduğu söylenebilir (Bayraktar 1975). Bayraktar (1975) a göre rekreasyonun en önemli fonksiyonları aşağıda verilmiştir. a) Kişi ve toplum sağlığını düzeltir. - Fiziksel sağlık: sportif faaliyetler ve açık havada serbest hareket imkânı kasları geliştirir, organların düzenli şekilde gelişmesini sağlar, sinir gerginliklerini giderir. - Ruhsal sağlık: çevre değişimi, tabii ve kırsal alanlar ruhsal gerginlikleri giderir, iç huzuru sağlar.

22 9 - Moral sağlık: iyi düzenlenmiş rekreasyonel imkânlarla insan karakterinin gelişmesine yön verilir, cinayetler ve kötü davranışlar önlenir, kişi ve toplum morali yükselir. b) Entelektüel hayatı geliştirir: - Rekreasyon yoluyla yeni fikirlerin teşviki, bir kimsenin gerçek varlığını bulması, hayat görüşünün genişletilmesi ve hayatın temel gayesi üzerinde fikirlerin aydınlığa kavuşması sağlanır. c) Eğitime yardım eder: - Oyunlar ve gezilerle insanların tecrübeler kazanması, yeni şeyler öğrenmesi mümkün olur. - Güzel sanatlarla ilgili rekreasyon faaliyetleri ve çeşitli sporlar aynı zamanda öğretici, düşündürücü ve geliştirici yönleri ile de önem taşırlar. d) Rekreasyon, verimli faaliyetler için insanı zaman tasarrufuna teşvik eder, çalışma randımanını yükseltir. e) Toplumsal hayatı düzenler: - Rekreasyon faaliyetleri kişilerin ve grupların bir araya gelmesi toplumsal ilişkileri geliştirir, dayanışma ve yardımlaşmayı sağlar. - Serbest hareket ve düşünme imkânı, dayanışma ve yardımlaşma ile demokratik bir toplum ortaya çıkar. f) Uluslar arası ilişkileri geliştirir: - Çok yönlü bir rekreasyonel faaliyet diyebileceğimiz turizm yoluyla çeşitli ülke insanlarının birbirini tanıması, anlaması mümkün olur. - Uluslararasındaki yakınlaşma dünya barışı için elverişli bir zemin hazırlar. Rekreasyonun bu fonksiyonlarını yerine getirebilmesi, ihtiyaçlar ve imkanların tam bir analizinden sonra iyi bir planlama ile belirli standartlara göre yapılacak sentezlerle mümkün olabilir. Serbest zaman ile ilgili çalışmalar, ilk olarak ABD de 1950 li yıllarda sosyo-ekonomik yapı ve etkinliklere katılım arasındaki ilişkiyi saptamak amacıyla yapılmıştır lı yıllarda azınlıkların ülke politikasında yer edinmesiyle araştırmalar ırk ve milliyet

23 10 kavramları üzerinde yoğunlaşmış, 1970 lerde yaşlı nüfusun artması nedeniyle yaşam biçimi ve katılımla ilgili çalışmalar yapılmıştır lere kadar bu etmenler tek başına değerlendirilirken, 1990 lardan itibaren ise hepsi birlikte ele alınmaya başlamıştır (Mansuroğlu 2002). İnsanlar, dış mekanları öğrenmek, keşfetmek, incelemek ve araştırmak için ziyaret etmektedir. Kısacası rekreasyon öğrenmek için bir fırsattır. Bu nedenle rekreasyon ve eğitim ayrılmaz bir bütünü oluşturur (Mansuroğlu 2002). Rekreasyonun özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Sağcan 1986; Karaküçük 1999; Önder 2003): -Rekreasyon faaliyeti seçimi gönüllü olmalıdır. -Faaliyetlere devam zorunluluğu bulunmamalıdır. -Rekreasyon serbest zamanda yapılır. -Yas ve cins ayrımı gözetilmemelidir. -Rekreasyon bir hareketlilik içerir. Bu hareketlilik fiziksel ve düşünsel olabilir. -Rekreasyon haz ve neşe sağlayan bir faaliyettir. -Rekreasyon faaliyetleri her alan ve iklim şartlarına uydurulmalıdır. -Rekreasyon gereksinme ve istek sonucu olur. -Rekreasyon evrensel olarak uygulanmaktadır. -Rekreasyon faaliyetleri düzenlenmiş veya o anda karar verilmiş faaliyetlerdir. Tek olarak veya toplu halde yapılabilir. -Rekreasyon kişinin katıldığı tek bir aktivite olduğu kadar çeşitli aktiviteleri de içerebilir. Rekreasyonel eylemler biçim yönünden iki grupta toplanır. Bunlar aktif ve pasif rekreasyondur. Aktif rekreasyon kişinin eğlendirici, dinlendirici eylemlere aktif bir biçimde katılarak enerji harcamasıdır. Rekreasyona katılım biçimi ne olursa olsun, rekreasyon bir mekanda yapılır ve peyzaj mimarlığı rekreasyonel planlama çalışmaları dış mekan üzerinde yer alır (Uzun 1990).

24 11 Müderrisoğlu ve Uzun (2004) a göre; insandan kaynaklanan ve insana ait bir eylem olan rekreasyon aktiviteleri, zamana, mekana ve de birçok farklı özelliklere bağlı olarak sınıflandırılmaktadır. Rekreasyonel etkinliklerin sürdürüldüğü mekanın özelliklerine ya da iç mekan dış mekan ayrımı dikkate alınarak yapılan sınıflandırmaya göre, kapalı yer ve açık hava rekreasyonundan ibaret, birbirinin karşıtı iki rekreasyon tipi ortaya çıkmaktadır. Kapalı yer rekreasyonu, çeşitli iç mekanlarda sürdürülen rekreasyon çeşidini kapsamakta ve özellikle bireylerin günlük yaşamlarındaki ağırlığıyla karakterize edilmektedir. Açık hava rekreasyonu ise, doğal koşullara dönük olarak bireylere daha geniş mobilite olanakları sunan ve açık havada gerçekleştirilen rekreasyon çeşididir. Rekreasyonel faaliyetleri ayrıca zamana bağlı olarak da sınıflandırmak mümkündür. Yaz rekreasyonu, kış rekreasyonu şeklinde olabileceği gibi, kısa (günübirlik) süreli ve uzun süreli olarak da sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırma da kent merkezi ve çevresinde, kent dışında yapılan rekreasyonel faaliyetlerin ayrımını doğurmaktadır. Rekreasyonel alanların sınıflandırılmasında biçimsel olarak farklı görüşler oluşturulmasına karşın öz olarak tüm karşılaştırmalarda ana kriterler aynıdır. Bu kriterler; 1. büyüklük, 2. ulaşılabilirlik, 3. sunu (arz) çeşitliliği, 4. kaynak ve kullanım açısından taşıma kapasitesi şeklinde sıralanabilir (Uzun ve Altunkasa 1991). Uzun ve Altunkasa (1991), rekreasyonel aktiviteleri ve alanları sınıflandırmıştır. Rekreasyonel aktiviteleri sınıflandırmada ilk aşama, kaynak ve kullanım açısından aynı sınıfa giren kitlesel rekreasyon aktivitelerinin belirlenmesidir. İkinci aşama; her sınıftaki farklı rekreasyonel eylemler arasında taşıma kapasiteleri, standartlar ve yardımcı diğer unsurlar açısından benzerlik ve diğer ilişkileri analiz etmektir. Bu özellikler göz önüne alınarak rekeasyonel aktiviteler dört temel kategori içerisinde sınıflandırılabilirler:

25 12 Fiziksel rekreasyon aktiviteleri: Çoğunlukla fiziksel bir güç harcayarak yerine getirilen eylemlerdir. Sosyal rekreasyon aktiviteleri: Sosyal ilişki ve etkileşimler sonucunda ortaya çıkan eylemlerdir. Düşünceye dayalı (mental) rekreasyon aktiviteleri: Kültür, eğitim, yaratıcılık ve estetik ağırlıklı rekreasyon eylemleridir. Çevreye dayalı rekreasyon aktiviteleri: Rekreasyon alanının içerdiği bitki örtüsü, su yüzeyleri, çekici manzaralar, yaban hayatı gibi unsurlara bağlı olarak yapılan eylemlerdir. Bu aktiviteler genellikle aynı kaynakları, aynı taşıma kapasitelerini ve aynı standartları gerektirir. Dolayısıyla bunları iç ve dış ya da açık ve kapalı mekanların birlikte organizasyonu gereklidir (Çizelge 1.1.). Rekreasyonel alanlar kullanımlar ve kullanıcılar açısından fonksiyon ve kapasitelerine göre beş ana grup altında incelenebilirler (Uzun ve Altunkasa 1991): a. Konuta bağlı rekreasyonel alanları Kişilerin serbest zamanlarının büyük bir çoğunluğu konut çevrelerindeki özel alanlarda harcanmaktadır. Bu bakımdan konut çevresi peyzajının o konutta yaşayan kişilerin bazı temel rekreasyon gereksinimlerini karşılayacak düzeyde oluşturulmalıdır. b. Mahalleye bağlı rekreasyon alanları Bu alanlar genellikle bir ilköğretim okulu ile birleşmiş durumda bulunan, yaya yürüme mesafesi içerisinde yer alan ve normalde beş bin kişilik bir nüfusa hizmet götürebilecek kapasiteli rekreasyonel alanlardır. Mahalle bünyesinde yaşayan kişilerin günlük aktif ve pasif rekreasyon gereksinimlerini karşılayabilecek düzeyde olmalıdır. c. Mahalleler birliğine bağlı rekreasyon alanları Bu alanlar normalde kişilik bir nüfus yada 3-6 mahalleye hizmet götürebilecek kapasitede, yaya yürüyüş mesafesi içerisinde ve genellikle geniş yaya aksları üzerinde bulunurlar. Çevre mahalleler bünyesinde yaşayan kişilerin günlük aktif ve pasif rekreasyon gereksinimlerini karşılayabilecek düzeyde olmalıdır.

26 13 Çizelge 1.1. Bazı rekreasyonel eylem kategorileri (Uzun ve Altunkasa 1991). Rekreasyonel Aktivite Aktivite Grupları Aktivite Örnekleri Kategorileri Fiziksel Rekreasyon Aktiviteleri Açık Mekânda Serbest olarak tek başına yapılan aktiviteler Atlamak,sıçramak, tırmanmak,yüzmek, yürümek vb. gibi Organize aktiviteler Voleybol, basketbol, tenis vb. gibi Çim alanlara bağlı aktiviteler Kriket, golf, çim bowlingi vb. gibi Çim alanlara bağlı organize aktiviteler Beyzbol, ragbi, futbol vb. gibi Kapalı Mekânda Tek başına yapılan aktiviteler Basketbol, hentbol, duvar tenisi vb. gibi Organize sportif aktiviteler Basketbol, bowling, tenis, güreş, jimnastik vb. gibi Sosyal Rekreasyon Aktiviteleri Açık Mekânda Katılımcı aktiviteler Piknik, dans etmek, fuar, bitpazarı, çarşı gezintileri vb. gibi İzleyici aktiviteler Spor izleyiciliği, müzik dinlemek izleyiciliği vb. gibi Kapalı Mekânda Katılımcı aktiviteler Masa oyunları, sanat gösterileri vb. gibi İzleyici aktiviteler Spor, televizyon, sinema izleyiciliği vb. gibi

27 14 d. Kent rekreasyon alanları (Kent parkları) Bu alanlar tüm kentte ya da den fazla nüfusa hizmet götürebilecek kapasitede, genelde otomobille ulaşılabilecek konumda, mümkün olduğunca yoğun yaya bölgeleri üzerinde tesis edilirler. Mahaller birliği rekreasyon alanlarında çok çeşitli rekreasyon aktivitelerine olanak sağlarlar. e. Bölgesel rekreasyon alanları (bölge parkları) Bir bölge ya da metropolitende yaşayan insanların rekreasyonel gereksinimlerini karşılayabilecek düzeydeki rekreasyonel alanlardır. Genellikle farklı rekreasyonel kaynaklar açısından zengin bir potansiyele sahiptir. Çok çeşitli rekreasyonel eylemlerin yanı sıra, organize yada serbest birçok özel aktiviteye de cevap verirler. Konum itibariyle otomobille ulaşılabilecek mesafededir Rekreasyon ve Görsel Peyzaj Kalitesi Günümüzde çok sayıda ülke kentinin fiziksel planlamasında, rekreasyonel planlama olgusu önemli bir yer tutmaktadır. Öyle ki; çağdaş planlamacıların kentlerin formuna ilişkin temel ilkesi kent bünyesinde parklar yaratmak değil, park içerisinde kentler yaratmak görüşü üzerinde odaklanmıştır. Ülkemizin de içerisinde yer aldığı birçok gelişmekte olan ülkede rekreasyonel planlama politikasının yanılgısı, fiziksel planlamada rekreasyon kavramlarının öncelik sıralamasında sonlarda yer alması ve rekreasyonel planlama kavramalarının günlük ya da kısa vadeli belirlemelere dayanmasından kaynaklanmaktadır (Altunkasa 1998). Türkiye nin turizm potansiyelinin en büyük bölümü sahil bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Klasik turizm anlayışını temsil eden, deniz-kum-güneş olarak anılan sahil bölgeleri, doğal ve kültürel çevreyi negatif olarak etkilemiş ve yoğun beton yapılaşmaya, doğal ve kültürel peyzajın bozulmasına, çevresel kirliliğe ve çarpık kentleşme ile altyapı sorunlarına neden olmuştur. Son yıllarda, bu tür turizmin doyum noktasına ulaşması ve çevreye duyarlı turistlerin varlığı nedeniyle, çevreyle dost yeni turizm türlerinden söz edilmeye başlanmıştır (Bulut ve Yılmaz 1998). Bu bağlamda ülkemizin doğal ve

28 15 kültürel rekreasyon ve turizm potansiyelinin doğru analiz edilmesi ve optimal kullanımının sağlanması gerekmektedir. Bina dışı boş vaktin birçok yönü olduğu için, çekici fiziksel bir çevre talep edilmektedir (Roovers et al. 2002). Şu bir gerçektir ki insanlar, çevrenin fiziksel karakterinin bilincinde oldukları ölçüde o çevreden tatmin olma duygularını giderir. Hangi türden olursa olsun herhangi bir mekandan haz duyulması, onun kavranması ile doğru orantılıdır. Bu bağlamda kişi bir mekanı ne kadar çok anlamışsa, ondan elde edeceği haz ve onu benimseme oranı da o kadar yüksek olacaktır. Bu bilince sahip olmayan toplumlarda ise simgeler, amaçlı olarak değişmekte ve bu değişim toplumun kimliksiz bir yapıya sahip olmasına neden olmaktadır. Bu nedenle mekanların imgelenebilirliği, yaşanılabilir mekan tanımlanması bakımından önemlidir (Kalın 1997). Rekreasyonel alanların yapısal karakteristikleri ile belli rekreasyon tipleri arasındaki etkileşimin derinliği az bilinmektedir. Buna rağmen, belli bina dışı rekreasyon tipleri için belli yerlerde ideal planlama, tasarım ve yönetim çözümleri sunmak için peyzaj mimarları tarafından deneysel olarak daha fazla bilgi toplanmıştır. Sosyolojik araştırmalar, geniş spektrumlu rekreasyon aktivitelerinde ziyaretçi özellikleri ve davranışları arasındaki ilişkiye dikkati çekmiştir. Son yıllarda, rekreasyon olanaklarına para ödeme istekliliği gibi ekonomik değerlendirmeler önemli hale gelmiştir. Ziyaretçilerin, doğal kaynaklara ve insan yapımı olanaklara taleplerinin ortaya konması, karar verme ve yönetimde kullanılabilen anahtar konuların tanımlanmasını gerektirir (Roovers et al. 2002). Rekreasyon kişilerin günlük yaşamlarında, zorunlu olarak kullandıkları zamanların dışında serbest zamanlarında gerçekleştirildiği için serbest zamanın niceliği çok önemlidir. Kişilerin serbest zamanlarının niceliğini yaş, cinsiyet, iş ve sosyal konum gibi faktörler belirlemektedir. Söz konusu faktörler kişilere göre oldukça değişken karakterlidir ve çoğu kez birbiriyle çekişmektedir (Uzun ve Altunkasa 1991; Müderrisoğlu ve Uzun 2004).

29 16 Ayrıca rekreasyon alanlarında katılımcıların gelir durumları, tercih edecekleri rekreasyonel faaliyetleri doğrudan etkilemektedir. Gelir düzeyinin artışı para gerektiren faaliyetlere katılımı arttırmasının yanı sıra, daha pasif rekreasyonel faaliyetlerin tercih edilmesine neden olmaktadır (Müderrisoğlu ve Uzun 2004). Orman rekreasyon etkinlikleri; bir orman bütünlüğü yada bir orman parçası üzerinde, açık havada dinlenmeye ilişkin çeşitli insan etkinlikleridir. Bu etkinlikler genelde piknik, atlı-yaya kılavuzlu turlar, çeşitli spor etkinlikleri, manzara seyri vb. olabileceği gibi hiçbir bedensel etkinlikte bulunmaksızın bir süre orman havasını soluma, orman ekosistemine özgü ortam içinde zihinsel ve bedensel dinlenme şeklinde de olabilmektedir (Akten 2003). Turizm veya rekreasyonel bağlamda doğal çevrenin başlıca bileşeni, görsel veya manzara kalitesidir. Manzara bakımından önemli peyzajlar sadece onları yaşayan bireye faydalı değillerdir. Alanın çekiciliğine önemli bir katkı sağlarlar, dolayısıyla bölgenin ekonomik faydaları ile ilişkilendirilebilirler. Çünkü görsel karakter, bir turistik/rekreasyonel deneyimin bütün kalitesini etkiler (Clay and Daniel 2000). Dünya üzerindeki peyzaj plancıları, mevcut çevrenin manzara güzelliğinin değerlendirmesini ve çevrede değişikliklere sebep olan projelerin görsel etki değerlendirmelerini yapmalıdırlar. Deneysel çalışmalar, toplumsal fikir birliğine dayanan ve her geçen gün planlama uygulamalarında kullanılır hale gelen yasal süreç için kabul edilebilir olan, bu unsurların geliştirilmesini gerektirir (Roth 2006). Rekreasyonel planlama kompleks bir süreçtir ve bu sürecin her halkası birbirini tamamlar. Halkalardan birinin sağlam temeller üzerine kurulmaması halinde bile, yapılacak planlamalar kısa ya da uzun vadede amaca başarıyla ulaşmayı engeller (Altunkasa 1998). Peyzaj kalite değerlendirmesi çevresel algılama araştırmasında aktif bir çalışma alanı olduğu kadar, çevresel planlama ve yönetiminde önemli bir bileşenidir ve dolayısıyla atlanmaması gereken halkalardan biridir (Meitner 2004).

30 17 Gold (1980) a göre rekreasyonel planlamacı; insan gelişmesini, toplum refahını ve halkı bütünleştirmeyi ön planda tutmalı ve verilecek hizmetleri; aktiviteler, programlar ve binalardan daha çok insan deneyimleri açısından tanımlamalıdır. hizmetlerin sunulmasında toplumun her kesimini ayrı ayrı göz önüne almalıdır. planlamanın temel felsefesini yaşayan ve yaşanan çevrenin iyileştirilmesi, güzelleştirilmesi ve sürekliliği olarak kabul etmelidir. planlamada kaynak kullanımına değil, özellikle doğal kaynakları halk için koruma ve geliştirmeye öncelik vermelidir. planlamayı halkla birlikte düşünüp, halkla birlikte geliştirmelidir (Altunkasa 1998). Çoğu insan ağaçlık alanı görsel olarak algılar ve dolayısıyla görsel yönler bu alanların yönetim stratejilerinin formülasyonunda önemli bir unsur olarak dikkate alınmalıdır. Görsel yönleri hesaba katarak, çevrenin her geçen gün zenginleşmesiyle yaşam kalitesinin gelişmesi için olanak sağlanır. Bu zenginleşmiş çevreler pozitif bir estetik deneyim sağladığı kadar, restoratif ve ilham verici ortamlar sağlayabilir ve dolayısıyla zihinsel ve fiziksel sağlığa iyi yönde katkı sağlar. Dokunma, koklama ve sesleri de içeren estetik deneyimde, görsel bileşen önemli ve genellikle baskındır (Ode and Fry 2002). İnsanlar karmaşık çevreye düzen getirme ihtiyacı duyar ve ancak bu düzenin sağlanması doğrultusunda, bulundukları çevrede kendilerini rahat hissederler. Çevreye düzen getirme ihtiyacı; Doğal çevreyi, soyutlamalar yaparak anlamlandırma (nesnelere ilişkin kavramlar oluşturma), İnsan yapısı çevrede ise, doğanın varoluşsal düzenini anımsatan anlamlı düzenler oluşturma çabası şeklinde insan yaşantısına yansımaktadır (Kalın 1997). Kay and Alder (1999) peyzajı, aşağıda belirtilen üç ana kullanımla ilgili bir estetik değer olarak tanımlar:

31 18 1. Bir manzara (bir peyzaj tablosunda olduğu gibi); 2. Biyo-fiziksel özelliklerin genel bir örneğine sahip bir alan (peyzaj ekolojisinde olduğu gibi); 3. Belli görsel peyzaj özelliklerinin ve yerin algısı na katkı sağlayan görsel olmayan içerik, ışık, ses, koku, renk, ruhanilik ve duygu ile benzersizliği içeren çevrenin, insanlar tarafından yorumlanması ve deneyiminde bir temel (Winchcombe and Revell 2004). Peyzajın insandan bağımsız, çeşitli ölçümlerle karakterize edilebilen fiziksel bir gerçeklik olduğuna inanılmakta iken, peyzajın bireysel algılamalarımıza bağlı olan bir gerçekliği vardır. Bu algılamalar çeşitli yollarla karakterize edilebilir ve ölçülebilir. Güzellik (ve diğer algılamalar) seyircinin gözünde olduğu halde, geniş insan gruplarının biyolojik kalıtım yada ortak kişisel ve kültürel deneyimler nedeniyle aynı peyzaj algılamalarını paylaştıklarına inanılmaktadır (Palmer and Hoffman 2001). Mekanların karşılaması gereken önemli iki grup psikolojik ve sosyal fonksiyon tanımlanmıştır (Kalın 1997): 1. Mekan formları kullanıcıların ve gözlemcilerin davranışlarını doyuracak açık beklentileri taşımalıdır. Herhangi bir objeye ait açık olarak okunan bir içerik, insanların olaylara daha az kararsızlıkla ve daha çabuk tepki göstermesine ve davranışlarını kontrol etmesine olanak sağlar. Bu sebeple fiziksel formlar insanları, kimi ve neyi beklemeleri gerektiği konusunda bilgilendirecek sembolik anlamlar içermelidir. 2. İnsanların paylaştıkları bir şema geliştirmeye yarayan semboller aynı zamanda grup kimlikleri, statüleri ve kullanıcıların değerleriyle de iletişim kurar. Son yıllarda artan çevresel kaliteye ilgi, aynı zamanda halkın geneli için peyzaj kalitesinin önemini artırmıştır. Günümüzde peyzaj yalnızca çevresel açıdan değil, ekonomik açıdan da en önemli doğal kaynaklardan biri olarak düşünülmektedir. Peyzaj kalitesi rekreasyonel ve yerleşim alanları, turizm ve hatta sağlık alanında can alıcı olabilir. Üstelik yüksek kaliteli peyzaj genellikle su, oksijen, jeomorfolojik formasyon, hayvan ve bitki türleri bakımından zengin ve/veya eğitim ve bilimsel amaçlarla ilgili alanlara tekabül eder (Real et al. 2000).

32 19 Kavram olarak manzara (görsel peyzaj) kalitesinin tanımı zor ve komplekstir. Peyzajın ürünü bir oluşum ve kişilerin peyzaj deneyimlerinin etkileşimidir. Etkileşimin ürünleri olarak kabul edilen böyle deneyimler karmaşık ve tabakalaşmış olabilir. Manzara bir yerin genel görünümü olarak görülebilirken, gerçekte mevcut peyzaj özelliklerini algılama yeteneğidir (Clay and Smidt 2004). Winchcombe and Revell (2004) manzara kalitesini, bir toprak/su parçasının algılanmasından sonra, toplumun barındırdığı bütün bir görsel izlenim veya değer olarak açıklanan, peyzajın göreceli görsel karakteri olarak tanımlamıştır. İnsanlar dünyadaki nesneleri görür, algılar ve bu algılamaları sonucu benimser veya benimsemez. Çevredeki objelerin hepsi duygusal bir yük taşır, diğer bir ifade ile, biçimsel ve simgesel bir anlama sahiptir. Bir bütün olarak yada belli bir özelliği ile algılanan bir nesne bireyde oluşturduğu duygularla özdeşleşmekte ve onun duygusal ve bilişsel belleğini harekete geçirmektedir. Kısaca onu düşünceye yönelterek bir değer (pozitif veya negatif/beğenme veya beğenmeme/benimseme veya reddetme) oluşturmaktadır (Kalın 1997). Daniel (2001) e göre görsel peyzaj kalitesi, insan gözlemcinin ilgili psikolojik(algısal, kognitif/bilişsel, duygusal) süreçleri ile etkileşim içinde olan belli(görünür) peyzaj özelliklerinin ortak bir ürünüdür. Ne çeşit duyusal algılar, bilişsel yorumlar ve/veya duygular/hislerin estetik kaliteyle ilişkili olduğu hala peyzaj algı biliminin bir tartışma konusudur. Görsel peyzaj kalitesi bir peyzajın göreceli estetik kusursuzluğu olarak tanımlanabilir ve gözlemci değerlendirmeleri bakımından incelenebilir. Peyzajın görsel estetik kalitesi, belirlenecek çevresel bölgeler ve tercih edilecek taraflar olduğu sürece insanları ilgilendiren bir şey olmuştur. En temel hayati ihtiyaçlar önde geldiğinde, peyzajın estetik kalitesinin daha az önemli olduğu iddia edilebilir. Fakat en eski uygarlıklar bile yeme, içme ve barınma ile doğrudan ilgili peyzaj niteliklerini değerlendirdiklerini göstermişlerdir (Daniel 2001).

33 20 Görsel bir bileşen olarak peyzaj değerlendirme, genellikle planlama ve tasarım sürecinde, araştırma ve envanter işinin bir parçası olarak ele alınır (Şekil 1.2.). Değerlendirme genellikle yönetim gerektiren değerlerin anlaşılmasını sağlar (Winchcombe and Revell 2004). Kapsamlı peyzaj değerlendirme, ekolojik, ekonomik ve sosyal değerlerin entegrasyonunu gerektirir. Peyzaj görüntüsü yalnızca yersel ve yapısal bölümlerden oluşmaz, bir de peyzajın formal görsel ve kültürel dışavurumundan oluşur. Peyzaj görüntüsü ve kimliği, bir taraftan onun doğal veya kültürel çeşitliliği (öğelerin tekil görünümleri, lokal özellikler veya parçalar), diğer taraftan lokal ve bölgesel peyzajın olası etkilere karşı değerlendirme, sınıflandırma ve korunması için en önemli kriterdir (Krause 2001). Kırsal peyzajın manzara güzelliğinin hem kentsel hem de kırsal sakinler için önemli bir anlamı vardır (Tahvanainen et al. 2002). Tarihsel olarak manzara güzelliği peyzajın korunması ve nadir güzel olduğu düşünülen yerlerin korunması bakımından önemli bir rol oynamıştır (Fuante de Val et al. 2005; Daniel 2001). Türkiye topraklarının 20,7 milyon ha. alan, yaklaşık %26 sı ormanlarla kaplıdır (Yılmaz vd 2004). Dolayısıyla orman alanlarının rekreasyonel potansiyel üzerindeki etkisi çok önemlidir. Bir ormanın toplam değeri çok sayıda farklı değerden meydana gelmektedir. Geleneksel olarak en önemlisi, başlıca olarak keresteden üretilen direkt fayda değeridir. Bununla birlikte geçtiğimiz yıllar boyunca manzara güzelliği ve rekreasyonel değer gibi hayatı kolaylaştıran orman değerleri önemli hale gelmiştir. Bu özellikle rekreasyonel değerin öneminin üzerinde durulduğu, kente yakın orman alanları için doğrudur. Peyzaj formları rekreasyonel aktiviteler için merkezi çevreler olduğundan, peyzajın manzara güzelliği rekreasyonel değeri etkiler. Ancak estetik kalite bütün rekreasyonel aktiviteler için

34 21 temel bir faktör olmayabilir. Örneğin; bir dikim alanının manzara güzelliği beğenilmese bile, meyve toplayan biri için yüksek bir rekreasyonel değere sahip olabilir (Tahvanainen et al. 2001). Orman manzarası ile ilgili halk tercihi çalışmaları yakın vadeli planlarda ideal orman topluluğunu tanımlamaya yoğunlaşmıştır (Karjalainen and Komulainen 1999). PEYZAJ Doğal Kültürel Özellikler Özellikler -jeoloji& - binalar -toprak - şehirler -kara formu -yollar -su formu -köprüler -vejetasyon -arazi kul. -yaban hayatı -plantasyon - yerleşim modelleri Gözlemcinin Peyzaja Tepkisi Hatırlatan algı & Bilişsel anlam Soyut niteliklerin değeri Doğa ve kültürün değeri GÖZLEMCİ Algılama Şekli -pozisyon -ilişki -derece -katılımcı hareketi -olay düzeni Toplumsal değerler Kültürel değerler Eğitim Doğal ve/veya Kültürel Kimlik -karakterin tutarlılığı -beklentinin tamlığı. Doğal ve/veya kültürel unsurlar. -peyzaj durumu Soyut Peyzaj Nitelikleri Bireysel ilkeler -renk, çizgi, Tekstür, detay, ışık Kompozisyon ilkeler -yersel tanımlama, zıtlık, harmoni, çeşitlilik, birlik, odak Dinamik ilkeler -hareket, ışık, ses, koku, Algılama ve anlamlar -hatırlatıcı algılamalar -korku, merak, şaşkınlık, saygı -zevk, sevinç. -barış, huzur, sükunet, sakinlik -acı, dehşet -gizem, tahmin -bilişsel anlam, yerin algısı, zamanın algısı Bilimsel ve Tarihi Değerler (paralel değerlendirme) PEYZAJIN ESTETİK DEĞERİ Toplumsal ve Sosyal Değer (paralel değerlendirme) Ulusal mülk sınırı ile ilgili olarak peyzajın önemi Şekil Peyzaj değerlendirme süreci (Winchcombe and Revell 2004).

35 22 Meitner 2004 e göre manzara güzelliği kavramı A.B.D. de uzun zamandır önemli bir kaynak olarak kabul edilmektedir ve onun korunması özellikle çevresel yönetimlerin amaç ve süreçlerini tanımlayan temel düzenleyici yasalarla yürütülmektedir. Üstelik Amerikan halkı üzerinde yapılacak genel bir ankette, manzara güzelliği (veya bazı ilgili yapılar) kesin bir biçimde çevresel yönetimin en önemli amaçları arasında yerini alacaktır. Yani bir çevre yönetimi sistemi, temel bileşeni olarak manzara güzelliğini kesinlikle içermelidir Peyzaj kalite değerlendirmesi bağlamında, kalite temel faydacı isteklerden (yiyecek, su, barınak, rekreasyon olanakları vs.) ruhsal ihtiyaçlara (doğa ile bütünlük, yüksek bir gücün algısı) doğal değerlerin esasına kadar her şeyi kapsayacak şekilde alınmıştır. Etkileşimsel peyzaj kalitesi yapısının bileşeni olan insan algılaması, peyzajın anlamı, yer hissi, hatıralar, çıkarımlar ve sembolik anlamlara, tarihi / kültürel / sosyal değerler, etik/moral kurallar ve tamamında rol oynayan manevi değerlerin seçimi gibi alt kavramlara genişletilmiştir. Aslında böyle bir peyzaj kalitesi, özellikle çevrenin her yönünü ve bütün insanların çevresel deneyimlerini, hatırlamalarını ve hayallerini kapsayacak şekilde genişleyebilir. Peyzaj kalitesi değerlendirmesi biyosentrik, etik, aktif, katılımcı, deneysel diyalog bağlamında bilişsel, bilgiye dayalı, dinamik, sembolik sınırsız peyzaj üzerine temellendirilmelidir (Daniel 2001). Ittelson et al. (1974) (Bilgin, 1985): çevre-insan uzlaşmaları konusunda 8 madde öne sürmüştür 1) Çevre deneyimi, global bir tarzda yaşanır. Çevrenin davranışa etkisini incelerken tüm uyaranlar ve fiziksel düzenlemenin karmaşıklığı dikkate alınmalıdır. 2) İnsan çevrenin bir parçasıdır ve yaşam çerçevesiyle ilişkisi dinamiktir. Her kişi, özgül çevresel özelliklerle nitelendirilir. 3) Tüm fiziksel çevre, aynı zamanda sosyal bir sistemdir ve herkes sosyal bir aktör olarak rolüne göre çevreye tepkide bulunur.

36 23 4) Fiziksel çevre davranış üstünde, ilgili deneyim tipine göre etkide bulunur. Bu deneyim karmaşıklaştıkça, etkileyen etmenlerin türlülüğü artar. Bu durumda, fiziksel çevre daha az önemli olacaktır. 5) Çeşitli bağlamlarda çevre algı eşiğinin altında etkide bulunur. Yani subliminal sonuçlar çok sık görülür. 6) Nesnel çevre ile algılanan çevre arasında önemli bir fark bulunabilir. Kişilik, etnik köken ve hatta o andaki mizaç durumuna göre işleyen bükülme etmenleri çoktan beri bilinmektedir. 7) Çevre bir dizi zihinsel imgeler halinde öğrenilir ve bütünleştirilir. İnsan mahallesinin, kentinin, alıştığı yolların seçici temsillerini geliştirir. Bu temsiller, onun günlük çevresini kullanma ve hissediş biçimini etkiler. Bu bilişsel yapının oluşturulması, algılanan çevreyi yapılandırarak ve kodlayarak yaşam çerçevesini kullanmayı sağlar. Görülen dünyaya bir tür biçim veren, işte bu içselleştirilmiş çevredir. 8) İnsan çevreye, simgesel bir değer bağlar. Kendisi ve gerçeklik arasında, kültürel mirasının şekillendirdiği simgesel bir çevre oluşturur. Aydınlı (1993) e göre Belirli insan duruş biçimleri ve davranışları ile bazı cansız nesneler, doğal ve içsel olarak, bazı süreç ve durumlarla paralellik gösterir. Çünkü bu canlı ve cansız biçimler, bu duygusal durumlarla aynı strüktüre sahiptir. Sözgelimi bir söğüt ağacı, dallarının sarkıklığı ve kendini bırakmışlığı açısından, yapısı gereği, insana üzüntü duygusu verir. Bu görüş göstergebilim kapsamında incelendiğinde insanların nesnelere, onlarda uyandırdıkları hisler (pozitif veya negatif) doğrultusunda bir takım anlamlar yüklendiği sonucuna varılmaktadır. Normal şartlar altında söğüt ağacının hüznü çağrıştırmasını gerektiren bir şey yoktur. Doğadan esinlenen insanoğlu, hüzne ilişkin duygularını ve bu duyguların yarattığı fiziksel durumları (insan hüzünlü olduğu zaman boynu bükük durur), bitkinin fiziksel yapısıyla (sarkık dalları) özdeşleştirmektedir. Başlangıçta nedenli görünen bu benzeşim, zamanla toplumun kullanımı doğrultusunda oluşan bir sözleşme uyarınca çağrıştırılır olmuştur. Böylece sözleşme, gösterge ile nesne arasındaki ilişkinin nedensizleşmesini sağlamış ve söğüt göstergesi hüzün, matem gibi duyguları çağrıştıran yan anlamsal bir oluşuma dönüşmüştür (Kalın 1997).

37 24 Ulrich (1979) doğayı ve doğal manzaraları seyretmenin insanların psikolojik sağlığına olumlu etkileri olduğu hipotezinin geçerliliğini test etmek için bir dizi deney yapmıştır. Görsel peyzajın final sınavından çıkmış stresli öğrencilerin duygusal durumları üzerindeki etkilerini araştırmıştır. Araştırma sonucunda doğa manzaraları seyreden öğrencilerin stresleri azalırken, yapılaşmış kent manzaraları seyreden öğrencilerin daha stresli hale geldikleri gözlemlenmiştir (Özgüner 2004). Peyzajın görsel bileşenleri yalnızca estetik bir değer sunmakla kalmaz, ayrıca kültürel, ekonomik ve biyolojik olguların ilişkisini gösterir. Aslında peyzajın güzelliği ve zenginliği arasında biyo-ekolojik faktörler bakımından bir ilişki kurmak mümkündür. Peyzaj görsel kalitesini değerlendirme tekniklerine başvurmak her zaman kolay olmasa da, bu kalite kırsal peyzaj çeşitliliğini korumak için muhafaza edilmesi gereken bir kaynak olarak düşünülmelidir (Angileri and Toccolini 1993 ). Peyzajın yersel ölçütleri ile sayısal peyzaj tercihleri ölçümleri arasında bağlantı kurma olanağı, teorik ve pratik olarak büyük bir ilgi alanıdır. Genellikle peyzaj ekolojisinde kullanılan yersel ölçütler görsel estetik kalite ölçütleri olarak kullanılabilir (Fuante de Val et al. 2005). Lamb (1994) peyzaj estetik kalitesini değerlendirmede kullanılan beş model tanımlar; 1. bileşen modeli, 2. formal estetik model, 3. psiko-fizyolojik model, 4. psikolojik model, 5. fenomenolojik/deneysel model (Winchcombe and Revell 2004). Bileşen ve formal estetik modelleri, estetik değerin, peyzajın fiziksel niteliklerinin esası olduğunu varsayar. Bu yaklaşım tarzları açıklayıcı envanter yaklaşımları olarak tanımlanır. Psiko-fizyolojik model, peyzajın fiziksel niteliklerinin gözlemcinin psikolojik tepkisini tanımladığını varsayar.

38 25 Psikolojik model insanın peyzaj deneyimi ile daha çok ilgilidir. Gözlemcinin tepkisinin ötesinde ki sebepleri inceler ve hafıza, geçmiş deneyim, ilgi alanları ve kültürel geçmiş vs. içerir ve sonuçta kullanıcı deneyimlerine diğer yaklaşımlardan daha fazla ağırlık verir. Ancak bir analiz tipi modelinden daha çok hipotez üretici olarak değerlendirilmektedir. Fenomenolojik/deneysel model, peyzaja gözlemcinin (kullanıcının) deneyimleri, duyguları ile beklentileri açısından yaklaşır. Sistematik içerikli analiz yoluyla genel deneyimleri tanımlar. Peyzaj kalite değerlendirmeleri giderek daha teknik ve daha sayısal bir duruma gelmiştir. Peyzajın estetik olarak üstünlüğünü saptamak yeterli değildir, ayrıca ne kadar üstün olduğunu bilinmesi gerekir. Peyzaj kalite değerlendirmeleri çevresel yönetimin biyolojik, ekolojik ve yasal konuları ile rekabet edebilmek için, kesinlik, güvenilirlik ve doğruluğun katı kriterlerini karşılamalıdır (Daniel 2001). Tercih kararlarında fikir birliği hem tatbiki hem de teorik açıdan peyzaj algılama araştırmasının ana konusudur. Tercih çalışmaları ve manzara kalitesi değerlendirmelerinin, planlama ve kanunda uygulanması bireyler arasında uzlaşmayı içerir. En azından bu değişkenlik meydana geldiğinde açıklanması mümkün olmalıdır. Farklılıklar sistematik olarak açıklanmazsa ve teoriye uymazsa, tercihler hakkındaki bilginin gelişigüzel, güvenilmez ve dolayısıyla işe yaramaz olduğu düşünülecektir (Hagerhall 2001). Manzara güzelliğinin objektif ve bilimsel bir tavırla ölçümü, güzelliğin soyut yapısı nedeniyle çok zordur. Ayrıca şüphesiz güzellik yalnızca çevresel karakteristiklerle tanımlanamaz, ayrıca insan yargılarına da bağlıdır (Tahvanainen et al. 2002). Uzell (1991) e göre çevre psikolojisi alanında insan ve doğa arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalar iki temel alanda gelişmiştir. Bunlardan birinci gruptaki çalışmalar

39 26 peyzaj alanında çalışan planlayıcı ve tasarımcılara yardımcı olmaya yönelik olarak insanların belirli bir peyzaj alanı konusundaki algı, anlayış ve tercihlerini ortaya koymaya çalışan sayısal araştırmalardan oluşmaktadır. Diğer bir grup çalışma ise doğa ve peyzajın insanlar için ne ifade ettiğini anlamaya ve ortaya koymaya çalışmaktadır (Özgüner 2004). Adler (1993) e göre insanlar anlamlı ilişkilerin oluşturduğu bir dünyada yaşamlarını sürdürür ve nesneleri kendileri için taşıdıkları önem açısından algılarlar. İnsanların gerçeği yalın halde algılamak yerine önceden yorumlanmış bir gerçek olarak kavraması bu durumun gereğidir. Çünkü insanlar dünyayı karışık, anlaşılmaz bir yığın olarak görmek istemezler; onu anlamaya ve ona egemen olmaya çalışırlar. Kavramların fonksiyonu dünyadaki nesnelerin bir sınıflamasını yapmak ve bu sınıflama içerisinde bölümler arası ilişkiyi belirlemektir. İnsan bulunduğu herhangi bir ortamda düzen kurabildiği ölçüde kendini güvencede hisseder ve rahatlar (Kalın 1997). Peyzajın görsel estetik kalitesinin değerlendirilmesi son yıllarda önemli gelişmeler göstermiştir. Objektif, güvenilir ve doğru sayısal ölçümler ve modeller temeldir (Palmer and Hoffman 2001; Roth 2005). Peyzaj değerlendirme metotlarına dayanan iki ana peyzaj estetikleri teorisi paradigması mevcuttur; objektif paradigma (peyzaj özelliklerine özgü görsel kalite), subjektif paradigma ( seyircinin gözündeki peyzaj kalitesi). Peyzajın görsel kalitesi ve peyzajın yapısal özellikleri arasındaki ilişkilerin analizi, çevresel algılama araştırmasının aktif bir çalışma alanıdır. Peyzaj yapısı ve algılama arasındaki ilişkiler çok az bilinmekteyken, bunların daha iyi bilinmesi oldukça avantajlı olacaktır (Fuante de Val et al. 2005). Bu iki paradigma ile ilgili olarak, peyzaj değerlendirmeye iki yaklaşım ortaya konabilir (Daniel 2001; Fuante de Val et al. 2005); Uzman/tasarım yaklaşımı Algıya dayalı yaklaşım

40 27 Peyzaj kalite değerlendirmesi son yarım yüzyıldan fazladır uzman/tasarım yaklaşımları ve halk algısına dayalı yaklaşımlar arasında yarış olarak görülmektedir. Uzman ve algıya dayalı yaklaşımlar peyzaj ile ilgili özelliklerin nasıl sunulduğu ve peyzaj kalite düzeyini belirlemede insan gözlemcinin/tecrübe edicinin katkısının doğası ve önemi açısından farklıdır. Peyzaj kalite değerlendirmesine uzman/tasarım yaklaşımı çevresel yönetim uygulamalarında baskın hale gelmiştir. Bu yaklaşımla, eğitilmiş bir uzman sistematik olarak peyzajı kontrol eder ve peyzaj estetikleri ile ilgili olarak addedilen tasarım parametrelerinin özet bir kombinasyonuyla değerlendirir. Peyzajın biyofiziksel özellikleri (dağlar, göller, ağaçlar vs.) formal özelliklere (örneğin; form, çizgi, doku, renk) ve bu özellikler arasındaki ilişkilere (örneğin; çeşitlilik, birlik, canlılık, uyum) dönüştürülür. Daha sonra izlenen yazılı kurallar ve kılavuzlara göre alanlar düşükten yüksek kaliteye(görsel kalite veya manzara sınıfı) doğru sıralanır. Algıya dayalı metotlar göre; peyzaj estetik kalitesi görünür peyzaj özelliklerinin insan gözlemcide meydana getirdiği psikolojik süreçlerin bir ürünü olarak düşünülmektedir. Genellikle çeşitli anket araştırması ve psikolojik ölçüm metotları, algılanan peyzaj estetik kalitesinin sayısal ölçümlerini elde etmek için kullanılmaktadır. Algılanan peyzaj kalitesinin göstergeleri, insan gözlemci gruplarından(gerçek veya potansiyel) elde edilen, peyzaj (genellikle fotoğraflarla sunulan) tercihleri, derecelendirmeleri veya sınıflandırmalarına dayanmaktadır. Uzman yaklaşımın aksine algıya dayalı değerlendirmeler yüksek düzeyde güvenilirlik sağlamaktadır. Aynı zamanda algıya dayalı göstergeler görsel karakteristikler bakımından göze çarpmayan farklılıkları olan peyzajlar arasında tutarlı bir ayrım yapan tam bir ölçüm aralıklı ölçümler sağlamaktadır. Algıya dayalı metotlar net olarak peyzaj kalite etkileşiminin insan gözlemci tarafını vurgular (Daniel 2001; Fuante de Val et al. 2005). Çok çeşitli peyzaj değerlendirme yaklaşımları vardır, fakat insan algısı esaslı yaklaşım çevresel planlama uygulamalarında önemli olmuştur ve araştırmalarda baskın yaklaşımdır. Hem pratikte hem de araştırmada peyzaj kalitesi; gözlemci kişilerin

41 28 tercihlerini açıklamaları (seçme, hoşlanma-hoşlanmama) veya görsel estetik kalite puanlandırmaları (manzara kalitesi, görsel kalite ve manzara güzelliğini içeren) yoluyla gösterilmiştir. Bu yaklaşım, direkt nesnelerle ilgili algısal göstergelerin olduğu, kişinin algısal tepkilerine dayalı sayısal göstergelerin nesnelerin özelliklerinin bir ölçüsü olarak kullanıldığı, psikolojideki psiko- fizyolojik gelenekten türetilmiştir (Meitner 2004). Algı psikolojide klasik bir konudur ve psikologa, çevre alanına giriş kapısı sağlar. Diğer taraftan algısal boyutlar, insanın bireysel olduğu kadar kültürel olarak da varlığının bağımlı olduğu, temel değişkenlerdendir. Ekolojist Dansereau (1973) ortamın görsel kalitesi önemli bir uyum etmeni olduğu için algıyı, ekosistemde bir itici kuvvet konumunda olduğunu görür (Bilgin 1985). Uzman peyzaj kalite değerlendirmeleri yetersiz kesinlik, güvenilirlik ve doğruluk düzeyleri nedeniyle eleştirilmektedir. Uzman değerlendirmeler genellikle tek bir kişi tarafından yapıldığı için, kişisel peyzaj kalitesi yargılarının güvenilirliği önemlidir. Bireysel uzman değerlendirmelerinin tutarlılığı ile ilgili sistematik çalışmalar çoğunlukla şu sonuca varmaktadır; peyzaj kalite ölçümlerinin sonuçları, aynı peyzajı farklı uzmanların değerlendirmesi, farklı peyzajların değerlendirilmesi kadar çeşitlenebilir. Ancak uzman değerlendirmeler ve onların dayandığı klasik tasarım parametreleri, deneyimsiz halk örneklerinin algıları ve hükümlerine dayalı ölçümlerle kıyaslandığında doğru estetik değerler ile daha yakından ilgilidir. Bu bağlamda daha zor bir doğruluk sorusu; ister fotoğraf görüntüleri, ister bilgisayar görüntüleri veya gerçek peyzajlara dayalı olsun, insan gözlemcilerin algısal hükümlerinin, doğru peyzaj estetik kalitesinin geçerli işaretlerini sağlayıp sağlamadığıdır. Yöneltilen bu soru estetik anlamla ilgili kararlı felsefi tartışmalar ve daha iyi görsel peyzaj estikleri teorileri geliştirilmesini gerektirir (Daniel 2001). Peyzaj alanında algılama araştırması; toplumun peyzaj tercihlerinin kişilerin kültürel geçmişindeki faklılıklar kadar, çevreyle gerçekte nasıl ilişki kurduklarına göre de değişmektedir. Örneğin; bir yürüyüşçü, bir çiftçinin ifade ettiğinden daha farklı tipte

42 29 peyzajları tercih eder. Aksi bir kısım bilgi de peyzaj tercihlerinin insanlar arasında farklılık göstermediğini ve gerçek evrensel insanın belli peyzaj tiplerini tercih ettiğini ileri sürmektedir (Winchcombe and Revell 2004). Çok sayıda ilgili çalışma, algısal değerlendirmelerde gerçek peyzajın yerini tutucu olarak kullanılan fotoğrafların tasvirsel doğruluğunu sorgulamıştır. Çok büyük bölümünde, doğal (veya doğala yakın) peyzajların görsel estetik kalitesi değerlendirildiğinde, renkli fotoğraf sunumlarına dayanan değerlendirmeler, doğrudan peyzaj deneyimine dayanan değerlendirmelerle oldukça uyumlu olduğu görülmüştür (Daniel 2001). Benzer şekilde Arrıaza et al. (2004) e göre peyzajı değerlendirmek için iki temel yaklaşım mevcuttur: Doğrudan metotlar; fikir birliğine ulaşmak için, toplumun bireylerinin peyzaj manzara tercihlerinin karşılaştırılması, Dolaylı metotlar; işaret edilen özelliklerin varlığı ve/veya yoğunluğuna dayanan peyzaj değerlendirme. Bu tip metotlar bütün manzara kalitesinin, parçalarının toplamı olduğuna işaret eden toplam bir değeri elde etmek için peyzaj bileşenlerini bir araya getirir. Peyzajın biyo-fiziksel özellikleri ile peyzaj kalitesi arasındaki ilişki aşağıda verilmiştir (Şekil 1.3.). Peyzaj algılamanın esas kısmı manzara hissi yoluyla meydana gelir ve bu yüzden arazi kullanımının ve yönetim aktivitelerinin görsel etkileri önemlidir. Bir çok estetik deneyim doğada subjektiftir ve kişinin zihinsel ve duygusal durumu üzerinde etkileri vardır (Tahvanainen et al. 2001).

43 30 Uzman/Tasarım Parametreleri Duyulara ilişkin/algısal Parametreler Peyzaj Kalitesi PEYZAJ ÇEVRE Kavramaya ilişkin Yapılar Şekil 1.3. Peyzajın biyo-fiziksel özellikleri ve peyzaj kalitesi arasındaki ilişki 2001). (Daniel Maksimum insan faydası üretmenin ekosistem yönetiminin birincil amacı olmadığı açıkken (en azından kısa vadede) amaçlananın ne olduğu açık değildir. Çevresel yönetimin çabalaması arzu edilen ekosistem şartları nelerdir? Peyzaj estetik kalitesinin, ekosistem yönetiminde oynayacağı rolü belirlemek tartışma konusudur (Daniel 2001). Kaplan and Kaplan (1982), kavrama ve keşfetme güdülerini karşılayan ve değişik faktörlerin tercih belirlemedeki önemini gösteren bir bilgi kaynağı olarak anlaşılan, peyzaj organizasyonu içinde yer alan bir peyzaj tercihleri modeli ileri sürmüştür. Bu faktörler; tutarlılık (mantıksal yerleşim,sıra), açıklık (görüntünün geçirgenliği, yönlendirmenin erişilebilirliği ve rahatlığı), karmaşıklık (öğelerin çeşitliliği ve görsel zenginlik), gizem (manzara parçalarının gizliliği ve araştırmaya yönlendirme) dir (Fuante de Val et al. 2005). Çevresel planlama ve araştırmayı etkili biçimde yerine getirmek için gerçek çevrelerin doğru beşeri değerlendirmeleri elde edilmelidir. Bir araştırmacı için bu sorunu çözmenin en doğrudan yolu çeşitli bölgelerden otobüslerle gözlemci getirmek ve onlara manzara güzelliği gibi değişkenleri puanlandırmalarını istemektir. Yoğun güç

44 31 gerektiren bu denekleri toplama, taşıma ve değerlendirme kadar, birçok çalışma için sınırlı doğa, bu metodu zaman tüketici ve pahalı kılmaktadır. Bu nedenle yerini tutucu unsur kullanmak gereklidir ve beşeri algıları ve doğal çevre değerlendirmelerini değerlendirmede tercih edilen bir yöntemdir. Bu yerine kullanılan unsurlar genellikle doğal çevreyi yansıtan renkli fotoğraflar ve slaytların kullanımını içermektedir (Meitner 2004). Bu araştırmanın amacı; Genel iklim özellikleri bakımından ağır ve zorlayıcı koşullara sahip olan Erzurum kenti ve yakın çevresindeki bazı rekreasyon alanlarının (Tekederesi (Palandöken) Göleti, Abdurrahman Gazi Türbesi, Serçeme Vadisi, Tortum Gölü ve Şelalesi, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu, Dumlu) görsel kalite analizini yaparak ve kent halkının bu alanlarla ilgili fikir ve tercihlerini ortaya koyarak araştırma alanının görsel peyzaj kalitesi yönünden değerlendirmesini yapmaktır.

45 32 2. KAYNAK ÖZETLERİ Wright (1974), güvenilir ve kabul edilebilir bir görsel peyzaj kalitesi değerlendirilmesinin gerekliliğini savunmuştur. Güvenilir etki değerlendirmesinin bazı tutumların sonuçlarının test edilmesini gerektirdiğini belirtmiştir. Peyzaj estetiklerinin ölçümünü Avustralya da ki Kuzeydoğu Victoria da, hızlandırılmış yetiştirme için ayrılmış bir bölgede kantitatif teknik kullanılarak yapmıştır. Ovington et al. (1974), genel olarak ulusal parklar ve Avustralya da ki Ayers Rock Mt. Olga Ulusal Parkı için turizm artışından kaynaklanan sorunları tartışmıştır. Bu park manzara kültürel ve bilimsel nedenlerle önemlidir. Temel sorunu turizmin çevresel kalite üzerindeki etkisi olarak görmüş ve turizmin kötü sonuçlarını azaltmak için teknikler ileri sürmüştür. Arthur et al. (1977), doğal kaynakların manzara güzelliğini değerlendirmek için geliştirilen tekniklerin bir sentezini ve gözden geçirmesi üzerinde durmuştur. Literatürü sınıflara ayırmış, her sınıf içindeki kalitatif ve kantitatif metotları tartışmış, genel yaklaşımların güçleri ve zaaflarını kaydetmiş ve alternatifler ileri sürmüştür. Williamson and Calder (1979), yeni Görsel Yönetim Sistemini ve sürdürülmekte olan Victoria ormanları uygulamasını irdelemiştir. Projenin sosyal anlam, tarihi geçmiş ve coğrafi ortamını kısaca özetlemiştir. Peyzaj karakter tipi için değerlendirme ve envanter metotları, manzara kalitesi, halk duyarlılığı, görüş alanı ve sistemin bileşenlerinin görsel etkilerini yeniden gözden geçirmiştir Steinitz (1979), rekreasyonel nehirlerin görsel kalitesi ile ilgili bir araştırma ortaya koymuştur. Massachussets yönetimin manzara ve rekreasyonel nehirlerin tayin edilmesi ve yönetiminin kanunu yürürlüğe koymak için bir çalışma programı geliştirmiş ve North River pilot proje alanı olarak seçilmiştir. Massachusetts de, pilot çalışma alanı olan North River da alternatif uygulama senaryolarının yeni gelişme üzerindeki etkilerinin

46 33 ne olacağı ve dolayısıyla manzara ve rekreasyonel nehirlerin görsel kalitesi üzerinde etkilerinin ne olacağını irdelemiştir. Dearden (1981), peyzaj değerlendirme tekniklerinde halk katılımı arzu edilir midir ve eğer öyleyse; bu tip tartışmalara halkın hangi üyeleri dahil edilmelidir? sorularını araştırmıştır. Planlamada yararlanılan peyzaj değerlendirme ve halk içerikli metotların başarılı bir birlikteliğinin metodolojik sorunlar nedeniyle henüz elde edilemediği sonucuna varmıştır. Brush (1981), A.B.D. nin bütün bölgelerinden alınan doğal peyzaj fotoğraflarında, arazi formu ve manzara tercihinin birbiriyle oldukça uyumlu olduğu sonucuna varmıştır. 41 görüntüyü nispi rölyefe göre dört düzeye ayırmıştır. Fotoğrafların her biri New York kentindeki Adirondack dağlarında kamp yapanlar tarafından, manzara güzelliğine göre değerlendirilmiştir. Gülez (1982), Doğu Karadeniz kıyı şeridinin doğal ve kültürel dokusuyla, peyzaj ve rekreasyon potansiyellerini incelemiş, halk ve yabancı turistlerle anketler yaparak, araştırma alanı için var olan matematiksel bir değerlendirme yöntemi geliştirmiştir. Anderson and Schroeder (1983), kırsal manzara kalitesi değerlendirme prosedürlerini kullanan kent peyzaj çalışmalarının uygulanabilirliğini araştırmıştır ve estetik değerlendirmede kent peyzajının bazı fiziksel karakteristiklerinin etkilerini belirlemiştir. Georgia şehrinden alınan 240 fotoğrafın manzara kalitesini değerlendirmiştir. Sonuçlar gözlemcilerin kent görüntüleri değerlendirmelerinin birbiri ile uyumlu olduğunu göstermiştir. Patsfall et al. (1984), algılanan manzara güzelliğinin belirleyicileri olarak vejetasyon sınıfı uzaklıklarını (ön plan, orta plan ve arka plan) ve manzara kompozisyonunu (görüntünün sol, merkez veya sağ kısmındaki vejetasyon varlığı) incelemek üzere iki çalışma yürütmüştür.

47 34 Dearden (1984), genel peyzaj tipi ve çeşitli sosyo-ekonomik faktörlere göre; dört çeşit değişkenin peyzaj tercihleri üzerindeki etkisini, planlama eğitiminin, çevresel farkındalığın, alışılmışlığın etkisini araştırmak için bir araştırma yerine getirmiştir. Katılımcılara 30 adet kent çevresi, kırsal alan ve yaban gibi farklı arazi kullanımlarını temsil eden renkli fotoğraf sunulmuştur. Genel peyzaj tercihleri ile alışılmış peyzaj tercihleri arasında pozitif bir korelasyon olduğu sonucuna varmıştır. Tips and Savasdisara (1986), peyzaj manzara fotoğraflarının değerlendirmesini, farklı çevresel karakteristikleri olan birkaç ülkeden Asyalı gruplarla yapmıştır. Makrocoğrafik olarak birçok farklı çevrede ve farklı yerleşim çevrelerinde yaşayan kişilerin peyzaj tercih ölçütleri tespit edilmiştir. Hull (1986), halkın manzara güzelliği değerlendirmelerini temsil eden ölçütleri, iki psiko-fizyolojik ölçme tekniği kullanarak karşılaştırmıştır. Daha kolay kullanılan Manzara Güzelliği Değerlendirme (Scenic Beauty Estimation-SBE) yönteminin, benzer manzaralar arasındaki ayrımı Karşılaştırmalı Yargı Kanunu (Law of Comparative Judgement) yöntemi kadar iyi yapamayabildiği ve dolayısıyla belli durumlarda uygulanamaz olduğunu ileri sürmüştür. Brown and Daniel (1987), gözlemci gruplarını farklı görünüm tiplerinden hazırlanan renkli slaytlarda görülen orman görüntülerinin manzara güzelliğini sınıflandırmaya yönlendirmiştir. Manzara tercihi farklılıklarının gözlemci algılama farklılıklarından ve derecelendirme kriterlerindeki değişimlerden kaynaklanabileceği sonucuna varmıştır. Schauman (1988), A.B.D. de yapılan uygulamalı manzara değerlendirme prosedürüne ve bu prosedürün uygulanmasına dayanan bir teori geliştirmeyi amaçlayan bir çalışmayı ortaya koymuştur. Hull and McCarthy (1988), değişebilir peyzaj özelliklerinin manzara etkileri üzerine literatürü gözden geçirmiş, dikkate alınmayan kısa süreli peyzaj koşullarından

48 35 kaynaklanan olası etkileri ileri sürmüş ve bir kısa süreli peyzajın manzara etkisini araştırmıştır. Kaplan and Talbot (1988), üç konuya eğilmiştir. Tercihlerde önemli etnik farklılıklar var mıdır? Bu farklılıkların temelinde yatan tanımlanabilir çevresel değişkenler var mıdır? Eğer farklılıklar varsa, ayrı tercihlere doğal ortamların aleyhine olarak yansırlar mı? Üç aşamalı bir fotoğraf çalışmasının sonuçları bu soruların cevaplarını ortaya koymuştur. Tercih farklılıklarının, etnik farklılıklar ile ilişkisi olduğu sonucuna varmıştır. Schroeder (1988), kentlerin içinde ve çevresindeki ağaçlandırılmış eğimli alanların gelişiminin, kent peyzajının görsel kalitesi üzerinde ciddi bir etkiye sahip olduğunu düşünerek, Cincinnati ve Ohio da ağaçlandırılmış eğimli alanların hava ve yer seviyesi fotoğraflarından gelişme yoğunluğu ve görsel etkinin ölçümlerini yapmıştır. Raitz and Dakhil (1988), A.B.D. de yaptığı çalışmada üniversite yaş grubunun yüksek kaliteli rekreasyonel deneyim için, belli fiziksel çevre tipi tercihlerini araştırmıştır. Tercih sıralamasında deniz kıyısı ve dağlar birinci sırayı alırken, ova ve çöller son sırada yer almıştır. Hull and Revell (1989a), farklı kültürlerden insanlar tarafından yapılan kırsal peyzajın manzara güzelliği değerlendirmelerini karşılaştırdığında, hem farklılıklar hem benzerlikler olduğu gözlemlemiştir. Ayrıca peyzaj çalışmalarında yer alması gereken üç metodolojik konu ileri sürmüştür. Bunlar, katılımcıların peyzajı değerlendirme maksatları, katılımcıların peyzaj bilgileri, katılımcıların uygunluklarıdır. Bu konuları dikkate almayan araştırma planlarının gerçek kültürel farklılıkları gizleyebildiği fikrini ortaya koymuştur. Hull and Revell (1989b) e göre kullanıcı ve ziyaretçilerin modellemesi en az ekolojik ve/veya topolojik peyzajın modellemesi kadar önemlidir. Bu nedenle bazı konuların

49 36 peyzaj modellemesini tartışmıştır. Bunlar, ziyaretçinin amacı, peyzaj özellikleri ile ilgili anlam, kullanım yoğunluğu ve mahali, bir peyzaj boyunca sergileme ve hareket dizisi, peyzajda yaşanan duygu, ziyaretçinin dikkatini çeken faktörler ve peyzajın zamana ait karakteristikleridir. Amir and Gidolizon (1990 ), doğal ve görsel peyzaj kaynakları bakımından zengin açık alanların görsel absorbsiyon kapasitesinin değerlendirilmesi için bir metodu tanımlamıştır. Görsel Absorbsiyon Kapasitesi, peyzajın görsel karakter ve kalitesini değiştirmeksizin, fiziksel değişiklikleri absorbe etme kabiliyeti olarak tanımlanmıştır. Angileri and Toccolini (1993), Milano kenti ve Ticino nehri arasındaki bir kırsal alanın peyzaj kalitesini değerlendirmek üzere yeni ve etkin bir tekniğin uygulamasını gerçekleştirmiştir. Bu tekniğin diğer modern veri analizi tekniklerini tamamlayıcı avantajları olduğu sonucuna varmıştır. Brown (1994) e göre, görsel kaynak yönetiminin amaçlarının yerine getirilmesini engelleyen birçok çıkmaz mevcuttur. Peyzaj değerlendirilebilen potansiyel nitelikleri bakımından zengindir, fakat uygun yaklaşımların seçilmesi daha zordur. Bu amaçla kolaylık sağlayan tanımlamalar yapmıştır. Crawford (1994), peyzajın görsel kalitesinin değerlendirilmesinde uzaktan algılamanın kullanımının uygulanabilirliğini ortaya koymuştur. Uzaktan algılama modeli dijital yükseltme modeli ile birlikte daha eski, geleneksel bir çalışmayı yeniden uygulamak için kullanmıştır. İki çalışma arasındaki karşılaştırmaları ortaya koymuştur. İkinci bölümde, görsel değerlendirme kriteri ölçülebilsin diye, değerlendirme için yeni metotlar geliştirmiş ve daha kapsamlı bir çalışma alanından çok, uydu bilgilerinin bilgisayar analizi ve dijital yükseltme modeli yoluyla puanlandırmıştır.

50 37 Shannon et al. (1995), St. Lawrence River Valley de görsel ve manzara kaynaklarının tanımlanması ve değerlendirilmesi için kullanılan yöntemi ortaya koymuştur. Bugün bölgedeki ilerleme hakkındaki yorumları içeren, önemli bir metoda yer vermiştir. Bergen et al. (1995), A.B.D. de yaptığı çalışmada orman peyzajlarının bilgisayar ürünü grafik görüntülerinin, görsel kalite yönetiminde karar vermeye yardımcı olarak kullanılmasının doğruluğunu araştırmıştır. Orman peyzaj fotoğrafları ile Avantaj Noktası peyzaj görselleştirme aracı ile yaratılan fotoğrafları karşılaştırmak amacıyla bir halk anketi yürütmüştür. Parsons (1995) e göre peyzaj ekolojisinin yeni bir çalışma alanı ekolojik estetiğin geliştirilmesidir. Peyzaj ekolojistleri ekolojik sürdürülebilirlik ve çevresel estetik için çevrenin planlama ve yönetimi ile ilgilenmektedirler. Bu amaçların potansiyel uyuşmazlıklarını örneklemek için çalışmanın birinci bölümünde araştırma ve kavramsal örnekler kullanmıştır. İkinci bölümde ise çevresel estetiklerin genel psikolojik önemi ve insan ve yaban hayatı etkileşimleri ortaya koymuştur. Hunziker (1995), İsviçre nin merkezi Alpin bölümünde bir dizi alanın algısal ve görsel değerlendirme çalışması yapmıştır. Alanlar boyunca, standartlaştırılmış bir gidiş-dönüş yolculuğu süresince, turistler ve yerlilerden algılamaları ve hislerini bildirmelerini istemiştir. Sonuç olarak peyzaj deneyiminin dört boyutu (gelenek, doğa koruma, fayda ve his) olduğunu ve bunların yalnızca biriyle karar verilemeyeceğini ortaya koymuştur. Tzolova (1995), Danube Nehrinin Bulgaristan bölümünün rekreasyonel yönetimine manzara yolu peyzaj planlaması açısından yaklaşmıştır. Nehir peyzajının doğal ve antropojen bileşenlerinin analizi, doğal peyzajın rekreasyonel uygunluğu ve estetik görsel kalitesinin değerlendirilmesi konularını ele almıştır.

51 38 Yılmaz (1997), Doğu Karadeniz bölgesi nin doğal ve kültürel kaynak değerlerini yayla turizmi kapsamında incelemiş, bu bölgenin rekreasyonel turizm açısından değerlendirilmesinin gerekliliğini savunmuştur. Habron (1998), insanın görsel çevre algısına dayanan çalışmasında İskoçya da iki bölgede wild land terimini tanımlamaya çalışmıştır. İskoçya da, biyo-fiziksel terim olarak wild land, insan müdahalesi ve otlatma yoluyla değiştirildiğinden çok az kalan, rekreasyonel aktivitelerin baskısı altında olan ve orman gelişiminin devam ettiği yerlerdir. Doğallık, algılanan doğallık, güzellik kavramlarını ayırmak için bir fotoğraf anketi kullanmıştır. Ayrıca wild land deneyimi için gerekli peyzaj niteliklerini tanımlamış ve örnek gruplar arasındaki farkları analiz etmiştir. Yılmaz vd (1998), Oltu kent merkezi ve yakın çevresinin rekreasyonel potansiyeli üzerinde durmuş, Oltu kent merkezinde halkın aktif ve pasif rekreasyonel ihtiyaçlarını karşılayacak açık-yeşil alanın yeterli olmadığını belirlemiştir. Karjalainen and Komulainen (1999) in birinci amacı bilimsel olarak en uygun ağaç kesimi uygulamalarının nasıl elde edileceğini, ikinci amacı herhangi bir yerde uygulanabilen görsel tasarım ilkelerinin Finlandiya da uygulanabilir olup olmadığını ortaya koymak olmuştur. Özellikle peyzaj mimarlığı ilkeleri ve aktüel kesim metotlarına dayanan farklı kesim alternatifleri yaratmıştır. 190 katılımcı 23 slaytta gösterilen alternatifleri değerlendirmiştir. Bu alanlardaki görsel tasarım ilkelerinin bir noktaya kadar belli kültürel ve doğal şartlarla ilişkisi olduğu, halk tercihlerinin peyzaj mimarlığı ilkeleri ile her zaman örtüşmediği sonucuna varmıştır. Özgüç (1999), otoyol ve çevresinin görsel kaynaklarının ve bunları etkileyen etmenlerin saptanması, mevcut sorunların belirlenerek bunlara çözüm üretilmesi, bu şekilde otoyol peyzaj planlamasında, görsel kaynakların iyileştirilmesi ve baskıyı yumuşatma amacıyla ne tür bir yönetim yapılacağına dair karara varılması ve bu konudaki sorunlara ışık tutacak verilerin elde edilmesi amacıyla, TEM otoyolunun Hadımköy-Kınalı arasında seçilen 44 km lik örnek alan üzerinde çalışmalar yapmıştır.

52 39 Real et al. (2000), peyzajın çevresel değerlendirmesine iki şekilde yaklaşmıştır; birincisi Kuzeybatı İspanya da sayısal ve kategorik veri kullanarak peyzaj örneklerinin algılanmasını etkileyen ilgili karakteristiklerin tanımlanması yoluyla, ikincisi peyzaj örneğinin manzara güzelliği belirleyicilerinin bir listesinin elde edilmesi yoluyladır. Hem psikofiziksel yaklaşımın hem de bilişsel yaklaşımın yüksek tercih düzeyini açıklayabildiğini savunmuştur. Clay and Daniel (2000), Güney Utah ta iki farklı kurum tarafından yönetilen bir yol koridoru için gözlemci tercihlerini değerlendirmiştir. Kurumsal farklılıkların, bölgenin turist potansiyelini belirleyen ziyaretçi deneyimlerini etkileyebildiğini savunmuş ve alanlara ait manzaraların tercih düzeylerinde farklılıklar olduğunu ortaya koymuştur. Yılmaz vd (2000), Palandöken (Erzurum) ve Sarıkamış (Kars) kış turizm merkezlerini ele alarak, doğal ve kültürel özellikleri alan kullanımları ve fiziki gelişim üzerinde durmuştur. Bu alanların gelen ziyaretçilerin rekreasyonel ihtiyaçlarını karşılamaktan uzak olduklarını belirlemiştir. Palmer and Hoffman (2001), peyzajın görsel kalite sınıflandırmasının güvenilirliğini ve bu sınıflandırma yapılırken kullanılan fotoğraf betimlemelerinin doğruluğunu irdelemiştir. Daniel (2001), görsel peyzaj kalitesini sistematik olarak değerlendirmek ve bu bilimsel ve uygulamalı girişimin geleceğinin bazı yönleri hakkında tahminler yürütmek için çalışmaların kısa bir tarihini ortaya koymuştur. Uzman yaklaşım ve algıya dayalı yaklaşım üzerinde durmuştur. Tahvanainen et al. (2001) in amacı beş farklı yönetim uygulamasının (çok az net kesim, seyreltme, orman altı taşıma, doğal durum ve geleneksel olarak yönetilmiş doğal peyzaj) manzara güzelliğine etkisini ve rekreasyonel potansiyelini değerlendirmek olmuştur. Yerleşmiş görsel algıları karşılaştırmak için iki değerlendirme metodu; görsel

53 40 sunum (teknolojik olarak elde edilen fotoğraflar) ve sözlü sorular kullanılmıştır. Sonuç göstermiştir ki manzara güzelliği ve rekreasyonel tercihler dikkat çekici biçimde birbirinden farklıdır. Hagerhall (2001), dikkate değer peyzaj görüntülerinin tercihlerindeki değişkenliği araştırmıştır. Varyansı incelemiş ve tercih/manzara kalitesi düzeyini, olası grup farklılıklarını ortaya koymuştur. Schiller (2001) e göre; ormanlar gibi peyzaj ünitelerinin rekreasyonel amaçlarla daha iyi planlanması ve yönetimi yalnızca görsel estetik bakımından önemli bir ihtiyaç olarak kalmaz, aynı zamanda vejetatif üniteler arasındaki mikroklima farklılıklarının ve bunun insanın rekreasyonel ihtiyaçları üzerindeki etkisinin anlaşılması için gereklidir. Ode and Fry (2002), amacı İsviçre ve İngitere de yer alan kentsel ağaçlık alanlarda görsel yönetimi kapsayan yaklaşımları tanımlamaktır. Çalışma sahip oldukları görsel yönlerin analiz edildiği bir ağaçlık alan yönetimi çalışması ortaya koymuştur. İki ülkenin ormanları arasındaki bazı genel görsel farklılıkları saptamıştır. Kaplan (2002), Hatay ili Antakya merkez İlçesi ne bağlı Harbiye beldesi ve yakın çevresinin çevre analizini yapmış, görsel analiz yöntemine göre bölümlere ayırdığı alanların, koruma-kullanma yönünden taşıma kapasitelerini belirlemiştir. Roovers et al. (2002), Belçika da bir ormanlık alanda yaptığı çalışmada ziyaretçi profili, algıları ve beklentilerini araştırmıştır. En çok tercih edilen aktivitelerin yürüyüş, bisiklete binme ve koşu olduğu, rekreasyon sıklığı ve süresinin ormandan uzaklıkla ilgisinin olmadığı sonucunu ortaya koymuştur. Tahvanainen et al. (2002), Finlandiya da farklı aktiviteler sunan 3 orijinal (bozulmamış) ve 15 değiştirilmiş kırsal peyzajı çalışma alanı olarak belirlemiştir. Peyzajın manzara güzelliğini çiftli karşılaştırmalar yoluyla değerlendirmiştir. Çalışma Son Agri-Çevresel

54 41 Koruma Projelerinin, peyzajın görsel kalitesi üzerinde pozitif etkilere sahip olduğunu göstermiştir. Acar vd (2003), peyzaj tasarımları için öznel olmayan bitki kompozisyonlarının oluşturulmasında, görsel içerikli bir anket çalışması yardımıyla yapı-bitki ağırlıklı bir alanda öneri alternatifler geliştirmiştir. Bitki kompozisyonlarının değerlendirilmesinde anlamsal farklılaşım ölçeğinden yararlanılarak kullanıcı tercihleri belirlenmiştir. Sonuç olarak, deneklerin vermiş oldukları cevaplara ait istatistiksel testlerden farklı sıfat çiftlerine göre seçilen alternatiflerin faktör analizi sonucu farklılıklar oluşturduğunu ortaya koymuştur. Özgüner (2003), tarih boyunca insanların doğaya karşı değişen davranış biçimleri ve davranışlardaki bu değişimlerin peyzaj tasarımı ve uygulamalarına yansımalarını araştırmıştır. Akten (2003), Isparta ilindeki bazı rekreasyon alanlarının mevcut potansiyelleri ve kent içi rekreasyon alanlarından yararlanacak insanların talep ve eğilimlerinin belirlenmiştir. Hepcan (2003), Urla (İzmir) kent merkezi ve yakın çevresinde görsel etki değerlendirmesi yaparak, ilçede görsel açıdan yaşanan sorunlarla ilgili çözüm önerileri getirmiştir. Yılmaz vd (2003), Kars kent merkezindeki halkın rekreasyonel talep ve eğilimlerini anketle belirlemeye çalışmıştır. Çalışma sonucunda Kars kent merkezindeki mevcut rekreasyonel ünitelerin, tesis ve işletme bakımından yetersiz oldukları, halkın taleplerini karşılayamadıkları saptamışlardır. Önder (2003), Selçuk Üniversitesi öğrencilerinin sosyal, kültürel ve rekreasyonel eğilimleri, mevcut rekreasyonel etkinliklere katılım düzeyleri ve rekreasyonel taleplerinin belirlenmesini amaçlamıştır. Öğrencilerin rekreasyon taleplerinin öncelikle

55 42 kültürel yönde olmak üzere, kentsel alanlar için spor, sanat ve eğlence ağırlıklı, kampus alanı için zihin ve beden eğitimine yönelik etkinliklerin gerçekleşeceği rekreasyonel tesisler yönünde olduğunu ortaya koymuştur. Karahan ve Yılmaz (2004), görsel kalite analizi yöntemini kullanarak, Erzurum-Rize karayolunun manzara yolu olarak kullanılmasını önermiştir. Özgüner (2004), doğal alanların insanlar için değeri ile psikolojik ve fiziksel sağlık üzerine etkilerini konu alan araştırmalar ve sonuçları ortaya koymuştur. Müderrisoğlu ve Uzun (2004), A.İ.B.Ü. Orman Fakültesi öğrencilerinin rekreasyonel eğilimlerini belirlemek ve öğrencilerin demografik yapısının rekreasyonel tercihlere olan etkilerini belirlemek amacıyla, 137 öğrenci üzerinde rekreasyonel faaliyetlerin en yoğun olduğu ilkbahar mevsimi içerisinde anket çalışması yapmıştır. Cinsiyet ve gelirin rekreasyonel tercihlerde en etkili katılımcı özellikleri olduğunu saptamıştır. Clay and Smidt (2004), manzara kalitesini değerlendirmek için kullanılan tanımlayıcı değişkenleri değerlendirmeyi amaçlamıştır. Amaç yol şartlarında, uzman bir değerlendirme uygulandığında, bu tanımlayıcıların halk tercihlerini gösteren sonuçlar üretip üretmeyeceğini belirlemektir. Kaliforniya Merkez Kıyı Bölgesinde bir yol koridorunda fotoğraf envanteri oluşturulmuş ve dört tanımlayıcıyı (doğallık, canlılık, çeşitlilik, birlik) kullanarak görüntüleri değerlendirmesini yapmıştır. Ortalama manzara güzelliği puanları derlenmiş ve ardından korelasyon, regresyon ve faktör analizleri kullanılarak uzman değerlendirmeyle ilişkilendirilmiştir. Canlılığın, çeşitliliğin ve doğallığın tercihle ilişkili olduğu sonucuna varmıştır. Meitner (2004), yollar, patikalar, nehirler gibi doğrusal hatlarda seyahat eden gözlemcilerin algısal tercihlerinin ölçümünde kullanılan çeşitli sunum (gösterim) yöntemlerini değerlendirmiştir. Çalışma, alanların gösterimi için kullanılan metotları

56 43 değerlendirmiş, hazırlanan her slaytın değerlendirilmesinden, 360 panaromaların değerlendirilmesine kadar çeşitlenen dört ayrı sunum metodunu karşılaştırmıştır. Önder ve Polat (2004), Konya ili Karapınar ilçesinin doğal ve kültürel değerlerinin ekoturizm yönünden mevcut durumu ve ekoturistik faaliyetlere yönelik gelecekteki planlama ve uygulama kararlarına yardımcı olabilecek veriler Görsel Kalite Değerlendirmesi ve SWOT Analizi uygulayarak ortaya çıkarmıştır. Kaplan ve Hepcan (2004), Ege Üniversitesi Yerleşkesin nde Yeşil Köşk-Petrol Ofisi benzin istasyonu arasındaki araç ve yaya paylaşımlı yolu temel alan görsel (etki) değerlendirme çalışması yapmıştır. Güngör ve Arslan (2004), Beyşehir ilçesi örneğinde, yılları arasında SWOT analizi, görsel değerlendirme analizi, turizm tesisleri durum analizleri gerçekleştirmiştir. Bu analizler çalışma alanındaki turizm durumunu ve tanımını ortaya koymuştur. Sonuç olarak Beyşehir yöresinin çok çeşitli turizm ürünü yada potansiyeli olduğu açığa çıkmıştır. Bunların yüksek öneme ve potansiyele sahip kullanımlar olduğunu ve pazar değerlerinin yüksek olduğunu belirtmiştir. Acar ve Kurdoğlu (2005), örnek alan olarak ülkemizin Doğu Karadeniz Bölgesinde yer alan Kaçkar Dağları Milli Parkı nın seçildiği çalışmada, bir görsel kalite araştırması yapmıştır. Alandan çekilen birçok fotoğraftan yararlanarak seçilen 30 fotoğraf üzerinde; görsel kalite değeri ile görsel tercih üzerinde etkili olan faktörleri(10 ana ve 40 alt faktör) detaylı bir sörvey çalışması ile belirlemiştir. Belirlenen ana peyzaj ünitelerine ait görsel kalite tercihlerinin; Milli Park ın kullanımı ve gelecek planlama çalışmalarına yönelik değerlendirmelerde etkili olabileceği sonucuna varmıştır. Arrıaza et al. (2004), peyzaj değerlendirmenin doğrudan ve dolaylı teknikleri yoluyla, tarımsal peyzajların görsel kalitesinin değerlendirilmesi için bir metot sunmuştur. Birinci metot tarımsal peyzajları, halk tercihleri anketine dayanarak derecelendirme

57 44 imkânı vermiştir. İkincisi ise regresyon analizi yoluyla resmin içerdiği öğelerin ve özelliklerin bütün manzara güzelliğine katkısını ölçmüştür. Araştırma, Akdeniz bölgesinde, Güney İspanya, Andalusia da iki kez Akdeniz kırsal alanında yürütülmüştür. Fuante de Val et al. (2005) in amacı peyzajın mekânsal düzeni ile görsel estetik kalitesinin sınıflandırması arasındaki ilişkiyi tanımlamak olmuştur. 11 görsel özellik için, 8 peyzaj fotoğrafı, 98 katılımcı tarafından, değerlendirilmiştir. Her fotoğrafta, görsel alana (ön plan-orta plan ve geri plan) karşılık gelen farklı alanları ele almak için, üç pencere büyüklüğü belirlemiştir (arazi örtüsü haritasına göre). Her pencere için mekânsal ölçümler kullanılarak, peyzajın mekânsal yapısını analiz etmiştir. Görsel estetik kalite ve bir dizi peyzaj düzeni indisi arasında, pozitif korelâsyonlar elde etmiştir. Öztürk (2005), Küre dağları Milli Parkını araştırma alanı olarak seçmiş doğal, kültürel ve estetik zenginlikleri ile dikkati çeken milli parkın rekreasyon ve eko- turizm kavramları açıklanmaya çalışmış ve yörenin genel olarak tanıtımını yapmıştır. Van den Berg and Koole (2006), Hollanda da 6 çalışma alanında, 500 sakin arasında, doğal oluşum peyzajın görsel tercihlerini araştırmıştır. Araştırmanın temel amacı; insanların doğal oluşum peyzajlar için görsel tercihleri konusunda daha fazla bilgi elde etmek olmuştur. Bulut (2006), çalışmasını Kemaliye (Erzincan) ilçesi ve yakın çevresinde yürütmüştür. Araştırmanın amacı, Kemaliye ve yakın çevresinin doğal, kültürel ve görsel zenginliklerini göz önüne alarak alternatif turizm potansiyelini belirlemektir. Görsel kalite analizi ile araştırma alanının kentsel dokusunun, jeolojik yapısının ve doğal kaynaklarının görsel yönden de değer taşıdığı ortaya çıkmıştır.

58 45 Oku and Fukamachi (2006), Japonya da kente yakın bir rekreasyonel ormanda, ziyaretçi nitelikleri ve aktivite tercihleri ilişkisi ile manzara ve nasıl algılandığı ilişkisini tartışmayı amaçlamıştır. Anket Osaka kentinin kente yakın bir alanında, Minoo Quasi Ulusal Parkında yapılmıştır. 81 kişilik grup hoş manzaralar veya güzel olaylar gibi pozitif olaylar olarak gördükleri şeyler için fotoğraf çekmeye yönlendirilmiştir. Analiz edilen 1377 fotoğraf, 3 tipe ayrılmıştır; nesne, olay, yer. Çekilen fotoğrafların kategorilerinin oranı ile grup aktiviteleri arasındaki ilişkiyi tanımlamak için, varyans analizini kullanarak grup özelliklerini değerlendirmiştir. Müderrisoğlu et al. (2006) un Adapazarı, Düzce ve Bolu da yaptığı çalışmanın üç temel amacı vardır. Ağaç formunun, birbirine yakın farklı ağaç formlarının görsel kalite ve gücünün tanımlanması ve ağaç formlarının algılanmasına kişisel özelliklerin etkilerinin tanımlanmasıdır. Katılımcıların içinde yaşadığı şehirlerde kişi başına düşen alan miktarı ile ağaç formlarının görsel algılanmaları arasında güçlü bir ilişki bulunmuştur. Roth (2006) e göre manzara kalitesini değerlendirmek ve görsel etki değerlendirmesi için; peyzajın algılanması ve tercihini deneysel verileri gereklidir. Algı araştırmaları ve halk katılımında (alan çalışmaları ve fotoğrafa dayalı anketler) veri elde etmenin geleneksel yolları yüksek fiyatlar ve katılımcı bulma zorlukları gibi dezavantajlara sahiptir. Bu nedenle online anket kullanmıştır. World Wide Web de site anketinde toplanan verilerin ve geleneksel renkli fotoğrafa dayalı anketleri karşılaştırmıştır. Manzara kalitesinin internet üzerinden değerlendirilebileceği, ancak peyzajın özgünlüğü/tipikliğinin değerlendirmesinde yeterli olmayacağı sonucunu ortaya koymuştur.

59 46 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Çalışma alanını, Erzurum kent merkezi çevresinde yer alan, farklı yapı ve karakterdeki rekreasyonel alanlar oluşturmaktadır. Erzurum a uzaklıkları 2,5 km ila 103 km arasında değişen bu rekreasyon alanları; Tekederesi (Palandöken) Göleti, Abdurrahman Gazi Türbesi, Serçeme Vadisi, Tortum Gölü ve Şelalesi, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu, Dumlu dur (Şekil 3.1., Şekil 3.2.) ERZURUM 2 1 Şekil 3.1. Çalışma kapsamında yer alan alanlar (1. Tekederesi (Palandöken) Göleti, 2. Abdurrahman Gazi Türbesi, 3. Serçeme Vadisi, 4. Tortum Gölü ve Şelalesi, 5. 6 Numaralı Atatürk Üniversitesi Kuyusu, 6. Dumlu )

60 47 Şekil 3.2. Çalışma kapsamında yer alan alanların konumu (Anonim 2007) Erzurum İlinin Genel Doğal ve Kültürel Özellikleri Çalışmanın yapıldığı Erzurum kenti Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesiminde 39 o 55 kuzey enlemleri ile 41 o 16 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi nin kuzeydoğu kesiminde yer alan ve ülke topraklarının % 3,2 sini kaplayan il, km 2 lik alanıyla bu bölgenin en büyük, Türkiye nin ise 4. büyük ilidir. İl merkezinin deniz seviyesinden yüksekliği m.dir. Çoruh, Fırat ve Aras havzalarının başlangıç noktasında yer alan il, kuzeyde Rize ve Artvin, batıda Bayburt ve Erzincan, güneyde Bingöl ve Muş, doğuda Kars, Ağrı, kuzeydoğuda Ardahan, kuzeybatıda ise Trabzon ile komşudur (Anonim 2004a).

61 48 İl yüzölçümünün yaklaşık % 64 ünü dağlar oluşturur. Bunu sırası ile ; % 20,1 platolar, % 12,2 yaylalar, % 4 ovalar takip etmektedir (Anonim 1998). Erzurum ili; Çoruh, Aras ve Fırat havzalarının birleşme noktasındadır. Üç havza; ana akarsu kaynaklarını, Erzurum Dağlarından alır. En önemli akarsuları Karasu, Aras ve Çoruh nehirleri ile Çoruh Nehrinin kolları olan Oltu ve Tortum çaylarıdır. Göller bakımından zengin olmayan bölgenin en önemli gölü Tortum Gölüdür. Tortum Gölü, enerji üretimi için de değerlendirilmektedir. İlde bulunan göletler; Teke Deresi Göleti, Ürünlü Göleti, Kapıkaya Göleti, Köyceğiz Göleti, Porsuk Göleti, Şenkaya Göleti, Serçeme Çayı üzerindeki Kuzgun ve Pasinler İlçesi Tımar Çayı üzerindeki Demirdöven Barajı göletidir (Anonim 2004b). Erzurum arazisinin %67 si çayır ve meralarla kaplıdır. Bu özelliği ile Erzurum Türkiye de birinci sırada yer almaktadır (Anonim 1998). Erzurum ili toprak yapısı itibariyle; Alüvyal Topraklar, Hidromorfik Alüvyal Topraklar, Organik Topraklar, Kahverengi Orman Toprakları, Kireçli-Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları, Kırmızı Kestane Renkli Topraklar, Kahverengi Topraklar, Bazaltik Topraklar, Yüksek Dağ-Çayır Toprakları olmak üzere dokuz ana gruba ayrılmaktadır (Anonim 2004a). Erzurum un topografik yapısı ve coğrafi konumu, il genelinde şiddetli bir karasal iklim yaratır. Türkiye nin sıcaklık ortalaması en düşük illerden biri olan Erzurum da kışlar oldukça soğuk ve sert, kısa süren yazlar ise sıcak ve kurak geçmektedir. Kış dönemi 6 aydan uzun bir süreyi kapsayan ilde, sıcaklık Ekim ayında düşmekte, Nisan ayında artmaya başlamaktadır. Yıllık yağış ortalaması 460,5 mm.dir. İl de, ortalama yağışlı gün sayısı 29,3 dür. Kar yağışlı günler, Ekim ayında başlamakta ve Mayıs ayına kadar sürmektedir (Anonim 2004a). Yılık yağış miktarının, mevsimlere göre dağılımı incelendiğinde; yılın en yağışlı mevsiminin ilkbahar ve sonbahar olduğu görülmektedir. Erzurum da karla örtülü günler sayısının yıllık ortalaması, 113,6 dolayındadır. İl de don olayı özellikle kış aylarında her

62 49 gün, ilkbahar ve sonbahar aylarında 5-28 gün arası değişmektedir (Çizelge 3.1.) (Anonim 2004a). Çizelge 3.1. Erzurum ili meteorolojik verileri (Anonim 2004a) En Yük. Sıcaklık Günü En Düşük Sıcaklık Günü Ort. Sıcaklık En Yüksek Sıcaklık Ort. En Düşük Sıcaklık Ort. Ort. Nisbi Nem Ort. Toplam Yağış Ocak ,8-4,4-16, ,0 Şubat ,1-3,1-16, ,0 Mart ,7 2,6-9, ,3 Nisan ,2 11,8-0, ,9 Mayıs ,3 17,3 2, ,0 Haziran ,6 22,3 5, ,2 Temmuz ,1 27,2 9, ,4 Ağustos ,9 27,7 9, ,0 Eylül ,6 23,3 3, ,1 Ekim ,4 16,3-0, ,3 Kasım ,5 6,9-6, ,3 Aralık ,2-1,6-12, ,9 Kentte en hızlı esen rüzgarlar, daha çok S yönünden Nisan ayında ve en düşük rüzgâr hızının da 19,7 m/sn. ile SW yönünden Eylül ayında esen rüzgârlardır. Erzurum ve dolaylarının hakim rüzgar yönü, SW yönüdür (Şekil 3.3.) (Anonim 2004a). Şekil 3.3. Erzurum ilinin rüzgar gülü (Doğanay 1988)

63 50 Erzurum kent merkezinde nüfus ve ekonomik faaliyetlerin yoğunlaşmıştır. Nüfusu olan kent köyden kente yoğun bir göç almaktadır. Erzurum kentinde oturan aileler, özellikle günübirlik dinlenme amaçlı rekreasyon faaliyetine eskiden beri önem vermektedirler. Bunda, kışların uzun sürmesi ve kentte oturan aile sayısının giderek artması esas rolü oynamaktadır. Erzurum ili günümüzde henüz harekete geçirilmemiş ve sektürün hizmetine sunulamamış pek çok olanağa sahiptir. Bunlar ilin, doğal değer ve güzelliklerinden kültürel birikimlerine, arkeolojik ve tarihi eserlerinden canlı iş hayatına kadar çeşitlenebilmektedir. Kış ve Kayak Turizmi, Kaplıca Turizmi, Rafting ve Akarsu Sporları, Tarih ve Kültür Turizmi, Yayla Turizmi ve Kongre Turizmi kentin sahip olduğu turizm potansiyelidir. Kent Atatürk Üniversitesi nin gelişmesi ile buna bağlı olarak hizmet sektöründe de büyük ilerlemeler kaydetmiştir Tekederesi (Palandöken) Göleti Erzurum da rekreasyon amaçlı kullanılan tek gölet olan Palandöken (Tekederesi) Göleti, 1990 yılında resmen hizmete girmiş olup, Erzurum kent merkezine 21 km kadar uzaklıktadır (Şekil 3.4.). Palandöken göleti çevresindeki ağaçlandırma alanı, yaklaşık 40,6 ha. ( m 2 ) kadardır. Bu alanın hemen hemen %5 kadarı yani gölet göl alanı çevresi, çevre düzenlemesi yapılarak rekreasyonel düzenlemeler için ayrılmıştır (Doğanay 1997). Alan sahip olduğu özellikleri ile günün her saatinde farklı, eşsiz bir panaroma sunmaktadır. Ağırlıklı olarak yapay bir karaktere sahip olan saha görsel açıdan oldukça doğal ve uyumlu bir görüntü sunmaktadır. Doğal unsurlar ile insan yapımı unsurlar dikkat çekici bir kompozisyon oluşturmaktadır. Tekederesi (Palandöken) Göleti su öğesinin baskın olduğu bir su kıyısı rekreasyon alanını temsil etmektedir. 20 yıllık bir geçmişe sahip olan gölet, kuzeyden Karnıyırtık tepesi, güneybatıdan Kabaktepe, güney ve güneydoğudan Karapınar tepe ve doğudan ise İkindidağı tepesi ile sınırlandırılmıştır. Bu özelliği de alanın manzara karakterini kuvvetli biçimde desteklemektedir. Söz konusu tepeler görüntüye eşsiz bir fon kazandırmaktadır.

64 51 Şekil 3.4. Tekederesi Göleti nin üstten genel görünümü (Anonim 2007) Alanda her biri ikişer odalı ve birbirlerinden bağımsız dört duble ev ile 28 yatak kapasitesi, dinlenme salonu, kantin ve kafeterya gibi hizmet bölümlerine sahip, 420 m 2 üzerine kurulmuş, iki katlı bir sosyal tesis bulunmaktadır (Anonim 2001). Ayrıca alanda olimpik tenis kortu, yüzme havuzu, çocuk oyun alanı ve futbol sahası yer almaktadır. Alanda konutların güneyinden doğudaki tepeye kadar uzanan yaklaşık 1,5 km uzunluğunda kar kayağı pisti teleski hattı bulunmaktadır. Bu alanda kış aylarında DSİ çocuk ve gençler kayak sporu takımları kayak sporu yapmaktadırlar (Bulut 2003). Göletin kuzeybatı ve yeşil dokunun yoğun olduğu güneydoğu kıyıları ve ön arka kapama seddinin gerisindeki yeşil alanlar piknik alanı olarak kullanılmaktadır (Şekil 3.5). Her iki yakada da, piknik yerleri yer almaktadır (Doğanay 1997). Palandöken dağının genelinde olduğu gibi, inceleme alanı ve çevresinde de hakim bitki örtüsü, step formasyonu, yani ot topluluğudur.

65 52 Şekil 3.5. Tekederesi Göleti nden bir görünüm(özgün) Bu vejetasyonda yetişen doğal ve odunsu bitkilerden bazıları şunlardır: Astragalus lagurus Willd., Acantholimon caryophyllacearum, Thymus parvifolia, Achillea biebersteinnii Afan., Muscari comosum L. gibi bitkiler olup, ayrıca yörede doğal olarak yetişen çayır bitkileri arasında Agrostis alba L., Festuca ovina L., Festuca pratensis Huds., Festuca arundinacea Schreb., Poa annua L., Poa pratensis L. bulunmaktadır. Odunsu bitkiler ise Rosa canina L. ve Cotoneaster nummularia Fisch. & Mey. dır (Andiç 1985; Zengin 1993). Palandöken göleti (18,4 ha. kadar) çevresi, DSİ Erzurum Bölge Müdürlüğü tarafından, teraslama yöntemi ile ağaçlandırılmıştır. Sahada ağaç bitkileri, bu alanlarda yaygındır. Gölet ön kapama seti önünde, yani eski Gedikçayırı deresi yatağı ve bugün ki su nakil kanalı çevresinde, yaklaşık ağaç sayısı 2000 adet dolayında olan, bir Populus nigra (titrek kavak) kavak koruluğu yer alır. Göl alanının, kuzey kıyı cephesi Karnıyırtık

66 53 tepesi etekleri boyunca; güney ve güneydoğusu ise, Karapınar tepesi ve İkindi dağı etekleri yönünde ağaçlandırılmıştır. Ağaçlandırmada, daha çok sarıçam (Pinus sylvestris), huş (Betula verrucosa), kavak (Populus nigra), Frenk üzümü (Ribes aureum), söğüt (Salix alba) ve akasya (Robinia pseudoacacia) türleri kullanılmıştır. Ağaçlandırma alanları, büyük çoğunluğuyla sarıçam olup, diğer türler, daha çok göl kenarı bahçeleri ve iç yol kenarları boyunca düzenlenen yeşillendirme alanlarında dikilmişlerdir (Doğanay 1997) Abdurrahman Gazi Türbesi İkinci araştırma alanı, Erzurum kentinde inanç turizmi açısından ilk sırada yer alan Abdurrahman Gazi Türbesidir. Erzurum un 2,5 km güneydoğusunda Eğerli Dağ denilen tepenin yamacında yer alan türbe ve camii, kent halkı ve yerli ve yabancı turistlerce XVI. yy dan beri ziyaret edilmekte, çevresinde yer verilen düzenlemelerle rekreasyonel alan olarak da işlev görmektedir (Şekil 3.6). Yakın olması, ulaşım olanakları nedeniyle halktan talep gören bir alandır. Türbe dikdörtgen planlı, kesme taştan yapılmıştır. Yanındaki cami kısmı taş beton malzemeyle yapılmış, tek kubbeli ve Cumhuriyet Dönemi eseridir. Kuzeybatı köşesinde zarif bir minaresi vardır (Anonim 2004a) yılına kadar yalnızca bir mezar halinde bulunan mekân daha sonra kent belediyesi tarafından türbe haline getirilmiş ve yanına da bir camii yaptırılmıştır. Alanın Irano-Turanian floristik bölgesinde yer alması özellikle alpin bitkiler bakımından zengin bir potansiyel oluşturmaktadır. Birçok alpin bitki bahar aylarında karların erimesiyle, öncelikle geophytler olmak üzere, birçok alpin bitki çiçek açıp Ağustos başlarına kadar değişik doğal peyzajlar oluştururlar. Türbe yakın çevresinde kullanılan bitki materyalinin çoğunluğunu çam (Pinus sylvestris), kavak (Populus nigra), Akçaağaç (Acer negundo), huş (Betula verrucosa), frenk üzümü (Ribes aureum) oluşturmaktadır (Yılmaz ve Yılmaz 1998). Türbe ve camiinin bulunduğu noktadan daha düşük bir kotta, paralelinde taş duvarlarla çevrili bir mesire yeri bulunmaktadır. Bu

67 54 alanda Populus alba lara yer verilmiştir. Alanda dikkati çeken bir kitle yeşilliği oluşturmaktadır. Ayrıca türbenin arkasında yer alan yamaçlara belediyece Pinus sylvestris (Sarıçam) dikimi yapılmıştır. Araç yolunun paralelinde bulunan en alt kotta ise son yıllarda düzenlenen bir diğer mesire yeri bulunmaktadır. Bu alanda da piknik üniteleri göze çarpmakta, herhangi bir bitkisel düzenleme dikkati çekmemektedir. Ayrıca bir de alanda ziyaretçilerin tercih ettikleri taktirde kullanımlarına sunulmuş bir restoran da yer almaktadır. Şekil 3.6. Abdurrahman Gazi Türbesi nin üstten genel görünümü (Anonim 2007). Alan ulaşımı kolay, bakı noktası durumunda, rekreasyonel açıdan kent için önem taşıyan bir alandır. Yaklaşık 300 m 2 kapalı mekâna sahip olan alanın, üzerinde bulunduğu Palandöken Dağı kentin sembolü durumunda olup, sahip olduğu morfolojik karakteristikleri görkemli, dinamik ve etkileyici bir yapıya sahiptir. Yerleşim yerine fon oluşturan siluet görünüşü, karların erimesiyle oluşan açıklıklar peyzaja canlılık kazandırmaktadır (Şekil 3.7) (Yılmaz ve Yılmaz 1998).

68 55 Şekil 3.7. Abdurrahman Gazi Türbesi nden bir görünüm (Özgün) Türbenin gerek Erzurum a hâkim bakı noktası üzerinde kurulması, ulaşımının kolay olması, gerekse inanç turizmi açısından bir değer taşıması nedeniyle zengin bir rekreasyonel potansiyele sahiptir (Yılmaz ve Yılmaz 1998) Serçeme Vadisi Erzurum il merkezinin yaklaşık 40 km kadar kuzey batısında yer alan Serçeme Vadisi bölgede rekreasyon amaçlı bir yöreyi oluşturmaktadır. Serçeme vadisi, Fırat nehrinin kollarından olan Karasu ırmağının kaynak bölümünde yer alan kollarından Serçeme çayının oluşturduğu vadi sistemidir. Söz konusu bu vadinin uzanışı, genelde güneybatıkuzeydoğu yönlüdür ve çevresi yüksek dağlarla çevrilidir (Özey, 1991). Erzurum-İspir yolunun Gelinkaya Köyü nden başlayarak iki vadi arasında kalan bölgeye ise Serçeme Deresi denir. Karasu nun bir kolunu teşkil eden Serçeme Çayı nın suyunun bol olması

69 56 ve dere etrafının ağaçlık fundalıklarla kaplı oluşu, bu alanı bir mesire yeri haline getirmiştir (Anonim 2004). Alanda başlıca üç morfolojik ünite ayırt edilmektedir. Bunlar; Serçeme ve yan kollarının oluşturduğu vadiler, vadiler tarafından yer yer parçalanmış platolar, Platolar üzerindeki yükselen tepelik alanlar ve dağlardır (Özey 1993). Erzurum da şiddetli karasal iklim tipi egemendir. Ancak Serçeme Çayı havzasında, yeryüzü şekillerinden kaynaklanan mikro düzeyde karasallığın çok az da olsa değiştiği bir iklim tipi görülmektedir. Ayrıca yörede daha ziyade güneybatı rüzgarlarının etkili olduğu ve bunun vadinin topoğrafik yapısını şekillendirdiği söylenebilir. Buna bağlı olarak da bakı şartlarının da etkisiyle kar örtüsünün, Erzurum a göre gün önceden kalktığı belirlenmiştir. Sonuç olarak Serçeme Vadisinde iklim şartlarının, Erzurum a göre nispeten az sert geçtiğini söylemek mümkündür (Özey 1991). Serçeme yöresinde başlıca üç vejetasyon tipi görülmektedir Bunlar; Su Kıyısı Vejetasyonu, Orman Vejetasyonu, Step Vejetasyonudur. Vadi Vejetasyonu kısmında en yaygın bitkilerin söğüt türleri olduğu ve bunlardan da Salix armeno Rossica. ve Salix triandra L.'nın daha yaygın olduğu belirlenmiştir. Diğer bitkilerden ise Hippophae rhamnoides L., Myricoria germanica L., Rosa pisiformis Christ., Berberis vulgaris L. ve Lonicera caucasica Pall.'nın doðal olarak yetiştiði saptanmıştır. Araştırma alanının kuzeyindeki dağların kuzey yamaçlarında Orman Vejetasyonu bulunmaktadır. Bu ormanları oluşturan en yaygın bitki türünün ise Pinus sylvestris L., Populus tremula L. olduğu görülmüştür. Orman ve vadi dışında kalan bölgelerin tamamı step vejetasyonu ile kaplıdır. Başlıca step türlerini Astragalus microcephalus Willd., Onobrychis cornuta L., Teucrium orientale L., Tamarix tetranda Bild., Ziziphora rigida Boiss. ve Veronica orientalis Miller. dir (Özey 1991,1993; Yılmaz 2004). Yörenin akarsu şebekesini, Serçeme Çayı ve yan kolları oluşturur. Serçeme Çayı, kuzeydoğuda Dumlu dağlarının batı yamaçlarından doğar ve Erzurum Ovasının batısında Karasu Irmağı ile birleşir. Serçeme Çayı üzerinde yılları arasında

70 57 yapılan ölçüm sonuçlarına göre; en düşük debi 1868 m3/sn. ve en yüksek debi ise m3/sn. olduğu belirtilmiştir (Özey 1991). Ayrıca Serçeme Çayı üzerinde, Çamlıca köyünün 2.5 km kadar güneyinde, Serçeme Çayı ile eski Erzurum-İspir karayolu köprüsünün kesiştiği kesimin 50 m kadar güneyinde Kuzgun Barajı yer almaktadır. Barajın yıllık ortalama akımı milyon m 3 kadardır. Yer üstü tipinde olan enerji santralinin toplam kapasitesi 16 MW kadardır (Özey,1993). Serçeme vadisine bağlı 29 köy yerleşimi mevcut olup, bunlardan; Yoncalık, Gelinkaya, Serçeme, Sorkunlu ve Eğerti hem su kıyısına yakın olması hem de görsel değerlerin yüksek olduğu köylerdir (Yılmaz 2004). Serçeme Vadisi nin güneydoğusunda Dumlu dağları (3250 m) ve kuzeybatısında Yesirçöl dağları (3050 m) uzanmaktadır (Şekil 3.8). Vadinin yükseltisi ise güneybatı kesiminde 1750 m, kuzgun Barajı yakınlarında ise 2000 m.yi bulmaktadır. Dolayısıyla Serçeme Vadisi ile çevresindeki dağlar arasındaki yükselti farkı m dolayında olmaktadır (Özey 1991) (Şekil 3.8.). Vadi doğal su akışını, doğal bitki örtüsünü, dağ siluetlerini, köy manzaralarını barındıran, kısaca oldukça pastoral bir fotoğraf çizmektedir. Serçeme Çayı nın paralelinde yer alan karayolu dışında, neredeyse insan müdahalesinden söz etmek oldukça zordur. Serçeme Vadisinin bir diğer görsel karakteristiği de ile çevresindeki dağlar ile arasındaki yükselti farkının m dolayında olmasıdır. Ayrıca söz konusu bu dağlar değişik bir morfolojiye sahiptir. Bu da manzaraya olağanüstü bir ihtişam kazandırmaktadır.

71 58 Şekil 3.8. Serçeme Vadisi nin üstten genel görünümü (Anonim 2007). Serçeme vadisi çok yüksek bir rekreasyonel potansiyele sahiptir. Kısıtlı olanaklara rağmen yerli halk, alanı piknik ve balıkçılık için kullanmaktadır. Vadi çevresindeki esnek arazi formunun ergonomik ve estetik olması ve alanda peyzaja şekil veren dağların bulunması, alanın çekiciliğini ve çevre halkının talebini artırmaktadır (Bulut vd 2004) (Şekil 3.9.). Serçeme Vadisi, sahip olduğu kendine özgü doğal bitki toplulukları ile yörede insanların rekreasyonel amaçlarla tercih ettikleri alanlardan birisidir. Bir başka ifade ile zengin doğal bitki örtüsü halkı bu alana çeken önemli bir faktördür. Vadide yer alan doğal bitkiler ve bu bitkilerin oluşturduğu mevsimsel renk değişimleri görsel peyzaj değerini yükseltmektedir. Ayrıca otsu bitkiler ve bu bitkilerin ilkbaharda oluşturduğu renk gösterisi yörede flora turizmine de katkı sağlayacak boyuttadır (Yılmaz 2004).

72 59 Şekil 3.9. Serçeme Vadisi nden bir görünüm (Özgün). Gürültü kirliliğinin olmadığı araştırma alanı, insanların huzur içinde dinlenebileceği nitelikte özelliklere sahiptir. 1990'lı yıllarda Yoncalık Köyünde Olimpiyat Kamping adı altında bir tesis açılmıştır (Özey 1991). Ancak yeterli donanıma sahip olmaması, işletme giderleri için gerekli olan maddi olanaksızlıklar yüzünden tesis kapatılmıştır. Günümüzde ise, çok nadirde olsa yabancı turistlerin buralarda kendi çadırlarını kurarak kamp yaptıkları yöre halkı tarafından belirtilmektedir. Alternatif bir rekreasyon türü olan dağ yürüyüşleri (trakking) için de oldukça ideal alanlar mevcuttur. Vadi yakınlarındaki yerleşim alanlarında oturanlar ve günübirlik ziyaretler için gidenler, doğa yürüyüşlerine katılmaktadırlar. Erzurum ve yakın çevresi yayla alanları bakımından oldukça zengin bir potansiyele sahiptir. Eko-turizm kapsamında özellikle araştırma alanında yaylacılık faaliyetleri geliştirilebilecek alternatif alanlar mevcuttur. Bölgede hayvancılık faaliyetlerinin giderek azalması yaylalara verilen önemi de azaltmıştır. Yaz

73 60 aylarında hayvanları otlatmak için çıkılan yaylalar, günümüzde pek kullanılmamaktadır (Yılmaz 2004) Tortum Gölü ve Şelalesi Tortum Gölü ve Şelalesi çalışma alanlarının dördüncüsünü oluşturmaktadır. Tortum ilçesi, Erzurum-Artvin yolu üzerinde dağlık bir alanda yer almaktadır (Şekil 3.10.). Tortum Şelalesi, coğrafi konum olarak, Karadeniz Bölgesi nin Doğu Karadeniz Bölümü sınırları içerisinde yer almaktadır. Mülki idare sınırları bakımından, Erzurum ili Uzundere ilçesi nin Çağlayanlı köyü sınırları içinde bulunmaktadır. Şelale Erzurum il merkezine yaklaşık 103 km uzaklıkta olup, il merkezinin kuzey doğusuna düşmektedir (Doğanay 1994). Oldukça dağlık bir yüzey yapısına sahip ve korunmuş bir doğal güzellik olan Tortum ilçesi, Erzurum un kuzeyinde geniş ve uzun bir vadide yerleşmiştir. Erzurum kentine en uzak rekreasyon alanıdır. Kuzeyde ve doğuda meyve ağaçları ile kaplı olan alan, mikroklimatik özellikler taşımaktadır (Bulut vd 2004). İlçenin Erzurum a doğru yer alan güney kesimlerinde halkın başlıca geçim kaynağı hayvancılıktır. Tabii çayır ve mera alanları aşırı otlatma yüzünden büyük ölçüde tahrip olmuştur. Vadi tabanında yer alan kesimlerde meyvecilik yapılmaktadır. İlçe doğal güzellikleri ile dikkati çekmektedir. Vadiler boyunca yer alan köyler, meyve bahçeleri ile eşsiz güzelliğe sahiptir. İlin en kuzey ucunda yer alan Tortum Şelalesi doğal güzelliği ile yerli ve yabancı turistlerin uğrak yeridir. Doğanay (1994) e göre; Tortum Şelalesi bugüne kadar yurdumuzda keşfedilmiş en yüksek çağlayan olup, suları; yüksekliği 48.8 m yi bulan ve eğimi 90 dereceye yaklaşan, dik bir kireçtaşı doğal barajı sed üzerinden düşüş yapar.

74 61 Çalışma alanı, hava kütleleri ile yükseklik, dağların uzanışı gibi doğal çevre faktörlerinin etkisi altındadır. Özellikle Tortum ve Uzundere Erzurum un diğer ilçelerine nazaran yer yer ılıman veya mikroklimatik ve karasal iklime sahiptir. Tortum 1550 m., Uzundere 1100 m, ve Tortum Şelalesi çevresi yaklaşık 1000 m dolayında yükselti göstermektedir. Dolayısıyla, Erzurum il merkezi ve Tortum Şelalesi arasında, hemen hemen 850 m.lik bir yükseklik farkı bulunmaktadır. Şelale çevresinde rakım 1000 m ye inmekte, ortalama yıllık sıcaklık o C; kış sıcaklık ortalamaları -1 ila -2 o C ve yaz sıcaklık ortalamaları ise 26 ila 27 o C dolayındadır (Yılmaz 1991). Şekil Tortum Gölü ve Şelalesi nin üstten genel görünümü (Anonim 2007). Kaynağını Dumlu Dağı nın kuzey yamaçlarından alan Tortum Çayı, derin bir vadi içerisinde kuzeye doğru akışına devam etmektedir. Akış boyunca küçük derelerle birleşerek Tortum Gölüne ulaşmaktadır. Tortum Gölü nden sonra ise Tortum Şelalesi nden akışına devam etmekte ve Oltu Çayı ile birleşmektedir (Şekil 3.11.). Daha sonra ise Çoruh nehrine karışarak Karadeniz e dökülmektedir. Akarsu akımları, karların

75 62 erimesi ve ilkbahar yağışlarının artmasına bağlı olarak Mayıs-Haziran aylarında maksimum seviyeye ulaşmaktadır (Atalay 1978). Tortum Çayı Havzası nın yeryüzü şekilleri, jeolojik yapı ve akarsu erozyonu tarafından şekillendirilmiştir. Vadi tabanları ile dağların en yüksek bölümleri arasında önemli ölçüde yükselti farkları bulunmaktadır. Tortum Gölü ve çevresi, temelde ikinci Jeolojik Zaman Jue-Kretase fişi ve killi kireçtaşı katmanlarından oluşur (Doğanay 1994). Şekil Tortum Şelalesi ve Yakın Çevresi (Doğanay1994). Avrupa-Sibirya ve İran-Turan floristik bölgelerinin kesişim bölgesinde yer alan çalışma alanı, doğal bitki örtüsü açısından zengin bir yapıya sahiptir. Tortum ilçesi ve çevresinde İran-Turan kökenli bitkilere rastlanırken, yer yer Avrupa-Sibirya ve Akdeniz florasına ait bitki türlerine rastlanmaktadır. Çalışma alanı ormanlık alanlar, yayla vejetasyonları, step vejetasyonlar ve sulak alan vejetasyonları, alpin bitki vejetasyonları ve soğanlı bitki vejetasyonları gibi vejetasyon topluluklarını bünyesinde barındırdığı

76 63 için peyzaj mimarlığı çalışmalarında kullanmak amacıyla zengin bir potansiyele sahiptir. Özellikle m rakımda, sırası ile Carpinus betulus L., Juniperus communis L., Ostrya carpinifolia Scop., Pinus sylvestris L., 1100 ile 1800 m ler arasında ise, Cotinus coggyria Scop., Juniperus communis L., Euonymus latifolius L., Paliurus spina- christi Miller., Rhamnus pallasi yayılış gösterir ( Davis 1965; Irmak 2003). Şekil Tortum Gölü ve Şelalesi nden bir görünüm (Özgün) Tortum Gölü, Erzurum ilinin önem taşıyan yegâne gölüdür. Göl çevresi kullanıma kazandırıldığı taktirde, günübirlik turizmi, balıkçılık ve su sporları gibi geniş bir turizm olanağı sağlayacaktır. Şekil de görüldüğü gibi alan, Tortum Şelalesi ve Tortum Çayı nın sergilediği güzel manzaralar ile birlikte tam bir bütünlük oluşturmaktadır. Şu an Tortum Gölünde yöre halkı tarafından amatör olarak balık avlanmakta ve satılmaktadır (Anonim 2004a).

77 64 Göl çevresinde şelale ile komşu kapalı ve açık üniteli hizmet veren restoran, alabalık üretim tesisi ve şelaleye yakın bir başka restoran yer almaktadır Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu Araştırma kapsamı içerisinde yer alan bir diğer rekreasyon alanı ise, Atatürk Üniversitesi arazisi bünyesinde yer alan Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonudur. Düz bir arazi üzerine kurulu olan alanın etrafı Atatürk Üniversitesi ne ait deneme alanları ile çevrilidir (Şekil 3.13). Kuruluş itibariyle oldukça formal ve sade bir rekreasyonel kullanım alanıdır. Dörtgen biçimli bir koruluk şeklindeki alanda, çit bitkisi olarak Populus alba (kavak) ve Ribes aureum (Frenk üzümü), iç kesimlerde ise Betula verrucosa (huş) ve Pinus sylvestris (çam) türlerinden oluşan bitki grupları yer almaktadır. Bitkilendirme oldukça sık bir şekilde yapılmıştır. Alan ayrıca tel örgülerle sınırlandırılmış durumdadır. 6 numaralı kuyunun çevresi deneme alanları ile çevrilidir. Alanın giriş noktasında su kuyusu ve WC yer almaktadır. Ayrıca giriş cephesi otopark olarak kullanılmaktadır. Bunların dışında alanda herhangi bir sosyal tesis veya yapılanma söz konusu değildir. 6 Numaralı Atatürk Üniversitesi Kuyusu doğal ve kültürel bileşenler açısından ve dolayısıyla görsel nitelikler bakımından fakir bir alan olarak nitelendirilebilir. Yapı itibariyle tamamen formal ve tekdüze bir görüntü çizen alan dikkat çekici bir estetik değer barındırmamaktadır (Şekil ).

78 65 Şekil Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi kuyularının üstten genel görünümü (Anonim 2007) Şekil Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu ndan bir görünüm (Özgün)

79 Dumlu Araştırma alanı içerisinde yer alan Dumlu, Erzurum ili sınırları içerisinde yer almaktadır. Alanın Erzurum şehir merkezine uzaklığı 22 km.dir (Özey 1985) (Şekil 3.15.) Yukarı karasu ovası, esasen Erzurum Ovası nın kuzeydoğu kesimini oluşturmaktadır. En alçak sahalardan, en yüksek sahalara doğru bir morfolojik analiz yapılacak olursa, görülen morfolojik birimler; Yukarı Karasu Ovası, akarsuların oluşturduğu vadiler, vadiler tarafından yer yer parçalanmış platolar, platolar üzerindeki yükselen tepelik alanlardır. Şekil Dumlu nun üstten genel görünümü (Anonim 2007). Karasu ırmağının doğuş kısmını oluşturan Dumlu ve diğer küçük akarsuların meydana getirdiği genç vadiler alan içerisinde yer almaktadır. Alanda en yaşlı tortul formasyon, Üst Miyosene aittir. Bu formasyon, alanın hemen hemen merkezi kesimlerinde yer almaktadır (Özey 1985).

80 67 Dumlu ve çevresinin sıcaklık şartları, Erzurum a benzemekle birlikte, yükselti ve bakı durumu ile ilgili olarak her iki yöre arasında az da olsa farklılıklar bulunmaktadır. Yöre, yarı kurak sahalarla nemli sahalar arasındadır. Ancak daha ziyade nemli bölgelere yakın özellikler göstermektedir. Çünkü, Temmuz-Eylül arası üç aylık devre kurak geçmekte ise de yılın diğer dokuz ayından Haziran-Ekim ve Kasım yarı nemli, geri kalan altı ay ise tam nemli geçmektedir. Yörede kış mevsimi uzun ve soğuk geçmektedir. Kısaca Dumlu ve çevresinde Şiddetli Karasal İklim Tipi hakimdir. Araştırma alanında yükseltiye göre başlıca şu bitki katları tespit edilmiştir. Alanın Erzurum Ovası devamı üzerinde yer alan bölümünde ve daha çok bataklık kesimde, sazlık bitkileri gelişmiştir. Ova arazisinde kültür bitkilerine ayrılan tarlaların kenarlarında, çayır ve mera olarak kullanılan düz ve yamaç alanlarda ise, otluk formasyon oldukça zengin türlere sahiptir (Özey 1985). Dumlu ve çevresinde oldukça fazla sayıda su kaynağı mevcuttur. Bunlar soğuk ve sıcak su kaynakları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Alanda, sayıları 13 adet kadar sıcak su kaynağı vardır. Çevre halkı tarafından çeşitli hastalıklara şifa bulmak için bu kaynaklardan faydalanılmaktadır. Dumlu ve çevresinin akarsu ağını, Fırat ırmağının kaynağını oluşturan karasu çayının yukarı bölümü ve yan kolları oluşturmaktadır (Şekil 3.16). Alanda büyüklüğü bakımından önemli sayılabilecek göller yoktur. Ancak birkaç küçük alanlı gölden söz edilebilir. Bunların en önemlisi, bir sed gölü olan Karagöl dür (Özey 1985). Saha Dumlu yerleşme merkezi dahil, 19 muhtarlık biriminde oluşmuştur. Bu yerleşmeler 1982 yılına kadar Dumlu bucak merkezine bağlı iken, 1982 de Dumlu nun bucak yönetim fonksiyonu kaldırılarak, sahanın köy muhtarlıkları Erzurum Merkez İlçe nin yönetim sınırları içine alınmıştır. Saha, Erzurum ve Pasinler ovaları gibi onu çevreleyen yörelere göre, seyrek nüfusludur. Dumlu ve çevresinde hakim ekonomik faaliyet, genel olarak hayvancılığa dayanmaktadır. (Özey 1985).

81 68 Şekil Dumlu dan bir görünüm (Özgün) Dumlu, Köşkderesi ve Geçitboğazı dereleri, rekreasyonel amaçlı kullanıma zemin oluşturmaktadırlar. Dolayısıyla bu alan, tamamen doğal bir su kıyısı rekreasyon alanıdır. Herhangi bir sosyal tesis veya yapılanma söz konusu değildir. Alan genel yapısı itibariyle köy yerleşimi içerisindedir. Yer yer tarım arazileri, yöreye ait evler manzaraya hakim unsurları oluşturmaktadır Yöntem Çalışma materyalini oluşturan, Erzurum kent merkezi çevresinde yer alan, farklı yapı ve karakterdeki rekreasyonel alanların seçiminde alanların; 1. sahip oldukları peyzaj karakterleri, 2. yörenin doğal ve kültürel karakterini temsil kabiliyetleri,

82 69 3. kullanım yoğunlukları, 4. özgün olma düzeyleri gibi faktörler göz önüne alınmıştır. Araştırma yöntemi iki ana kısımdan oluşmaktadır. Temel yöntem görsel kalite analizi olup, söz konusu rekreasyonel alanlarda ziyaretçi profilini belirlemek amacıyla sosyolojik sörvey çalışması yürütülmüştür (Şekil 3.17.). Görsel kalite değerlendirme çalışmasına paralel olarak, birçok çalışmada olduğu gibi çalışmanın yapıldığı rekreasyonel alanlarda, ziyaretçi profilini (sosyo-ekonomik, sosyokültürel yapılarını) ve eğilimlerini (zamanı nasıl değerlendirdikleri, rekreasyon sıklıkları, kent ve çevresinde tercih ettikleri rekreasyonel alanlar, tercih nedenleri, vs.) belirlemek amacıyla daha önceki çalışmalarda (Roovers et al. 2003; Akten 2003; Müderrisoğlu ve Uzun 2004) olduğu gibi ziyaretçilerle bir anket çalışması yürütülmüştür. Anket verileri karşılıklı görüşme tekniği kullanılarak anket formlarıyla toplanmıştır. Araştırma yönteminin temel aşaması olan görsel kalite analizi yönteminin belirlenmesinde ise Daniel and Boster (1976) tarafından görsel kalite değerlendirmesi için geliştirilen Manzara Güzelliği Değerlendirme Yöntemi (Scenic Beauty Estimation Method) en çok kullanılan yöntemdir (Bergen et al.1995; Clay and Daniel 2000; Clay and Smidt 2004). Bu yöntemden yola çıkarak Fuante de Val et al. (2005), Acar ve Kurdoğlu (2005), Clay and Daniel (2000), Bergen et al.(1995), Clay and Smidt (2004), Tahvanainen et al. (2001), Arriaza et al.(2004), Habron (1998), Meitner (2004) ve Bulut (2006) nın yapmış olduğu çalışmalardan yararlanılmıştır.

83 70 Araştırma Kapsamı ve Yönteminin Belirlenmesi Konu İle İlgili Yapılan Çalışmaların Derlenmesi Çalışma Alanlarının Belirlenmesi Doğal ve Kültürel Kaynak Değerleri Sosyolojik Sörvey Görsel Peyzaj Kalite Süreci ve Analizi Görsel Rekreasyonel Peyzaj Kalitesinin Belirlenmesi Şekil Araştırma yönteminin aşamaları Ziyaretçi İsteklerinin Anket Çalışması İle Belirlenmesi Çalışma kapsamı içerisine giren altı adet rekreasyon alanında, ziyaretçi profilini (sosyoekonomik, sosyo-kültürel yapılarını) ve eğilimlerini (zamanı nasıl değerlendirdikleri, rekreasyon sıklıkları, kent ve çevresinde tercih ettikleri rekreasyonel alanlar, tercih nedenleri, vs.) belirlemek amacıyla her bir rekreasyon alanında 30 ar adet olmak üzere ziyaretçilerle bire bir toplam 180 anket yürütülmüştür (EK 1). Anketlerin değerlendirilmesinde SPSS 10,0 istatistik paket programı kullanılmıştır (Roovers et al. 2003; Akten 2003; Müderrisoğlu ve Uzun 2004). Analizlerde sayı-yüzde dağılımları alınmıştır Görsel Peyzaj Kalitesi Değerlendirme Süreci Farklı peyzaj karakterine sahip 6 rekreasyon alanında görsel peyzaj kalitesini belirlemek amacıyla, alanları temsil eden tipik görüntüler tercih edilmiştir. Görüntüler alanı gören en uzak noktadan başlanarak alınmış ve giderek daha yakın fotoğraflama yapılmıştır. Araştırma için seçilen alanlarda, en ideal vejetasyon dönemini yakalamak amacıyla Haziran ve Temmuz 2006 döneminde fotoğraflama çalışması yapılmıştır. Fotoğraflar

84 71 dijital kamera ile ile saatleri arasıda çekilmiştir. Görüntüler alınırken aktif kullanımlar göz önünde bulundurulmuş ve insanların birebir gözlemlediği alanlar esas alınmıştır. Görüntüler hem yakın hem de uzak görüşleri içermektedir. Zira alana tipik bir rekreasyonel ziyaret iki tip görüntüyü de içermek durumundadır. Çalışma materyali 6 rekreasyonel alanın görüntülerinden oluşmaktadır. Alanların her açıdan değerlendirilmesine olanak sağlamak amacıyla, her alandan ortalama 92 fotoğraf olmak üzere toplam 550 fotoğraf çekilmiştir. Ancak bu kadar çok sayıda fotoğrafın değerlendirilmesinin olanaksız ve zor olduğu göz önünde bulundurularak bu sayı şansa bağlı olarak azaltılmıştır. Son durumda çalışma alanlarından alınan 8 er adet, yani toplamda 48 adet fotoğraf Power Point programına taşınmıştır, görsel kalite değerlendirme çalışmasına katılan katılımcılara sunulmuştur. Bu çalışmada, Erzurum kentinde yer alan 6 rekreasyonel alanın görsel kalitesinin belirlenmesi yönünde tercihleri elde etmek üzere, görsel kalite analiz çalışması yürütülmüştür. Çalışmada katılımcılar; peyzaj mimarlığı 2. sınıf (28) ve 3. sınıf (26) öğrencileri ile ziraat mühendisliği öğrencileri (32) ve kent halkı (34) olmak üzere 4 ayrı gruptan, toplam 120 kişiden oluşturulmuştur a. Görsel özelliklerin değerlendirilmesi Sanal ortama taşınan 48 adet fotoğraf, iki aşamalı olarak değerlendirilmiştir. Değerlendirmede, algıya dayalı parametreler (doğallık, çeşitlilik, tutarlılık, açıklık, karmaşıklık, gizem, perspektif, güven, düzen, manzara güzelliği) ve rekreasyonel değer parametresi kullanılmıştır (Çizelge 3.2.). Bu parametrelerin belirlenmesinde daha önce görsel kalite analizi yapılan çalışmalardan (Fuante de Val et al. 2005; Acar ve Kurdoğlu 2005; Clay and Daniel 2000; Bergen et al. 1995; Clay and Smidt 2004 ; Tahvanainen et al. 2001; Arriaza et al. 2004; Habron 1998 ; Meitner 2004; Bulut 2006) yararlanılmıştır. Katılımcılardan her bir fotoğraf için (-2 en düşük, +2 en yüksek görsel kalite değerini ifade etmek üzere) -2,-1,0,+1,+2 aralığında, verilen görsel kalite parametreleri ışığında puanlandırma yapmaları istenmiştir. Çalışma konusunda katılımcılar bilgilendirilmiş, puanlandırma şekli açıklanmış, her slayt ortalama 50 sn

85 72 içerisinde değerlendirilmiştir. Ayrıca katılımcılardın demografik özellikleri de belirlenmiştir (EK 2) b. Peyzaj özelliklerinin değerlendirilmesi İkinci değerlendirme ise peyzaj özelliklerinin değerlendirilmesi amacına yönelik olan; uzman değerlendirmedir. Bu aşamada bir dizi peyzaj değişkeni kullanılmış ve Peyzaj Mimarlığı Bölümü öğretim üyelerinden oluşan uzman grup tarafından değerlendirme yapılmıştır. Uzman gruba bu amaçla değerlendirme formu sunulmuş ve belirlenen puanlama aralığında fotoğraflar üzerinde değerlendirme yapmaları istenmiştir. Bu değerlendirmenin amacı ise görüntülerin görsel peyzaj özellikleri ile tercihler arasında bir ilişkinin bulunup bulunmadığını ortaya koymaktır. Değerlendirme yapabilmek için çalışma alanlarından alınan 48 fotoğrafın peyzaj özelliklerinin ve elemanlarının değerlendirmesi yapılmıştır. Değerlendirmede 9 ana başlık; su, vejetasyon, topoğrafya, kültürel elemanlar, renk, kompozisyon, tekstür, doğallık, algılanabilirlik, gökyüzü ve 17 alt başlık; su akışı, su kaynağı tipi, su oranı, vejetasyonla kaplı alan oranı, vejetasyon tipi, topoğrafya, insan yapımı pozitif elemanların varlığı/yer ve tipik evler, insan yapımı negatif elemanların varlığı/ yol, endüstri, enerji hatları vs., insan yapımı elemanların oranı, renklerin sayısı, renk uyumu, baskın görünüş, odak görüntü, tekstür (doku), doğallık derecesi, algılanabilirlik (kitle-boşluk) oranı, gökyüzü oranı kullanılmıştır (Acar ve Kurdoğlu 2005; Arriaza et al. 2004; Bulut 2006). Değerlendirme listesi Çizelge 3.3. de verilmiştir.

86 73 Çizelge 3.2. Araştırılan parametreler ve bunlara karşılık gelen soru ve puanlama (Bütün görsel nitelikler -2,-1,0,1,2 aralığında değerlendirildi) Parametreler *Doğallık *Çeşitlilik *Uyum *Açıklık *Karmaşıklık *Gizem *Perspektif *Güven *Düzen *Arazi şekli *Manzara güzelliği *Rekreasyonel değer Soru ve puanlama Görüntüde mevcut doğal manzara özellikleri ile insanlar tarafından manzarada yer verilmiş görünen manzara özellikleri arasında açık bir uyuşmazlık algılarsanız düşük bir puan veriniz. Görüntünün çok sayıda birbirinden farklı unsura sahip olduğunu algılarsanız yüksek bir puan ve az sayıda farklı unsura sahipse düşük bir puan veriniz. Görüntüde geri kalan peyzaj unsurları ile bütünleşmemiş yabancı unsurlar varsa düşük bir puan veriniz. Görüntüyü yorumlamanın akıl karıştırıcı veya zor olduğunu düşünüyorsanız; düşük bir puan veriniz. Görüntüdeki üç boyutlu yapı sizce basit ise düşük, karmaşık ise yüksek puan veriniz. Görüntünün gözlemciden gizlenen unsurları barındırdığını algılarsanız yüksek bir puan veriniz. Görüntünün geniş yada panaromik bir perspektifi olduğunu algılarsanız yüksek bir puan veriniz. Görüntünün bileşenlerinin riskleri veya tehlikeleri çağrıştırdığını algılarsanız düşük bir puan, konuksever, tehlikesiz ve emin bir görünüş sunarsa yüksek bir puan veriniz. Görüntünün düzenli unsurlara veya net düzenlemelere sahip olduğunu algılarsanız yüksek bir puan veriniz. Peyzaj öğelerinin(su, flora, fauna, donatılar vb.) düzenli bir şekli olduğunu algılarsanız yüksek bir puan veriniz. Görüntüye manzara güzelliğine göre bir puan veriniz. Görüntüdeki yerin herhangi bir rekreasyonel kullanıma uygun olduğunu algılıyorsanız yüksek bir puan veriniz.

87 74 Çizelge 3.3. Araştırılan peyzaj özellikleri ve bunlara karşılık gelen puanlama aralığı Peyzaj nitelikleri SU *Su akışı *Su kaynağı tipi *Su oranı Kısal t. PUANLAMA SA Akış Yok Akış var SKT Su yok Nehir Göl Baraj SO %0 25 %25 50 %50 75 % BİTKİ ÖRTÜSÜ *Vejetasyonla kaplı alan oranı *Vejetasyon tipi TOPOĞRAFYA *Topoğrafya Tipi TT Neredeyse düz KÜLTÜREL ELEMANLAR *İnsan yapımı pozitif elemanların varlığı/yer ve tipik evler *İnsan yapımı negatif elemanların varlığı /yol, endüstri, enerji hatları vs. *İnsan yapımı elemanların oranı RENK *Renklerin sayısı *Renk uyumu RU Zayıf renk uyumu, KOMPOZİSYON *Baskın görünüş VKA %0 25 %25 50 %50 75 % Vejt. Otsu ve çalılar Karışık-çalı ve Ağaçlar VT yok ağaçlar Kısmen dalgalı Kısmen dağlık Dağlar baskın İPE Hiç yok Bir öğe İki öğe Üç veya daha fazla İNE Hiç yok Bir öğe İki öğe Üç veya daha fazla İYO %0 25 %25 50 %50 75 % RS Bir renk İki renk üç veya daha fazla Net renk uyumu BG Hiçbir öğe baskın değil *Odak görüntü OG Odak görüntü yok TEKSTÜR (DOKU) DOĞALLIK *Doğallık derecesi DD Evler+ yollar +diğerleri Baskın öğe var Odak görüntü var T Hafif Orta Kaba Birkaç izole edilmiş öğe İnsan yapımı öğe yok Yabani vejetasyon ALGILANABİLİRLİK *Kitle-Boşluk Oranı KBO Zayıf Orta Net GÖKYÜZÜ *Gökyüzü oranı GO %0 25 %25 50 %50 75 %75 100

88 c. İstatistiksel analiz Görsel kalite analizi için uygulanan anketlerin değerlendirilmesimde SPSS 10.0 istatistik paket programı kullanılmıştır. Analizlerde ise ortalama değer alınarak Spersman s korelasyon testi ile karşılaştırmalar yapılmıştır.

89 76 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Rekreasyonel alanlarda yapılan ziyaretçi anketleri Altı farklı rekreasyon alanının her birinde 30 ar adet olmak üzere toplam 180 kişi ile anket çalışması yapılmıştır. %36,7 si yaş arası olan katılımcıların, %37,2 si memur, %46,7 si lise mezunu ve %40,0 nın ise gelirinin 1000 YTL den fazladır (Çizelge 4.1.). Çizelge 4.1. Rekreasyonel alanlara göre katılımcıların demografik özellikleri Demografik Faktörler Katılımcılar TD (%) AG (%) SV (%) TO (%) K (%) D (%) Toplam Frekans- (%) Cinsiyet Bay 53,3 56,7 53,3 50,0 53,3 53,3 92 (51,1) Faktörü Bayan 46,7 43,3 46,7 50,0 46,7 46,7 88 (48,9) ,0 40,0 20,0) 23,3 36,7 20,0 51(28,3) Yaş ,3 26,7 33,3 53,3 23,3 40,0 66 (36,7) Faktörü ,3 30,0 33,3 10,0 16,7 16,7 36 (20,0) Meslek Faktörü Medeni Durum Faktörü Öğrenim Faktörü Gelir faktörü 50 den yukarı 13,3 3,3 13,3 13,3 23,3 23,3 27 (15,0) İşçi 6,7 16,7 3,3 10,0 23,3 3,3 19 (10,6) Memur 33,3 23,3 40,0 46,7 33,3 46,7 67 (37,2) Esnaf 23,3 13,3 13,3 13,3 3,3 6,7 22 (12,2) Öğrenci 13,3 33,3 16,7 20,0 36,7 40,0 39 (21,7) İşsiz 13,3 13,3 20,0 3,3 3,3 13,3 20 (11,1) Diğer 10,0 0,0 6,7 6,7 0 20,0 13 (7,2) Evli 73,3 53,3 56,7 53,3 53,3 76,7 110 (61,1) Bekar 26,7 46,7 43,3 46,7 46,7 23,3 70 (38,9) İlkokul 0 13,3 10,0 6,7 13,3 6,7 15 (8,4) Ortaokul 13,3 13,3 23,3 23,3 6,7 20,0 30 (16,7) Lise 63,3 53,3 36,7 40,0 40,0 46,7 84 (46,7) Üniversite 23,3 20,0 30,0 30,0 40,0 26,7 51 (28,3) 250 YTL den az YTL arası YTL arası 23,3 23,3 10,0 10,0 33,3 16,7 35 (19,4) 6,7 33,3 10,0 3,3 10,0 3,3 20 (11,1) 33,3 16,7 26,7 30,0 30,0 40,0 53 (29,4) 1000 YTL den fazla 36,7 26,7 53,3 56,7 26,7 40,0 72 (40,0)

90 Tekederesi Göleti ziyaretçi anketi analizleri Tekederesi Göleti nde ziyaretçi profilini belirlemek üzere 30 ziyaretçiyle anket yapılmıştır. Tekederesi Göleti (TD) nde katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimine bakıldığında, katılımcıların %50 sinin haftada bir rekreasyon yaptıkları, %70 inin bunu piknik ve doğa yürüyüşleri şeklinde değerlendirdiği ortaya çıkmıştır (Çizelge 4.2.). Çizelge 4.2. Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimleri (TD) Rekreasyon sıklığı Zamanı değerlendirme biçimi Alternatifler Frekans Yüzde(%) Haftada bir 15 50,0 Onbeş günde bir 7 23,3 Ayda bir 8 26,7 Piknik-doğa 21 70,0 yürüyüşü Lokantalarda 0 0 Bilimsel araştırma 0 0 Manzarayı 7 23,3 seyrederek Sportif faaliyetler 2 6,7 Diğer 0 0 TD de yapılan anket çalışmasında en çok tercih edilen rekreasyon alanları arasında Tortum %43,3 oranla ilk sırayı alırken, Dumlu %26,7 lik oranla ikinci sırada yer almıştır (Çizelge 4.3.). Çizelge 4.3. Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (TD) Alternatifler Frekans Yüzde(%) Hasankale 3 10,0 Ilıca 3 10,0 Tortum 13 43,3 Kuyular 1 3,3 Abdurrahman Gazi 3 6,7 Dumlu 8 26,7 Serçeme 0 0

91 78 Katılımcıların %90,0 ı TD de manzara kalitesinin önemli olduğunu, %3,3 ü ise önemsiz olduğunu belirtmişlerdir. Çizelge 4.4. de de görüldüğü üzere TD yi daha çok doğal güzelliği, yakın olması ve güvenli olması nedeniyle tercih etmişlerdir. Çizelge 4.4. Katılımcıların TD yi tercih etme nedenleri Tercih etme Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Nedeni Yakınlık 5, ,402 Doğal Güzellik 6, ,908 Ağaçlık Olması 3, ,810 Güvenli Olması 4, ,023 Tesis Yeterliliği 2, ,079 Temiz Olması 1, ,510 Diğer 0,10 3 0,403 Çizelge 4.5. Katılımcıların TD de sorun değerlendirmeleri Sorun Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Eksiklik yok 2, ,488 Ağaçlık alan yetersiz 3, ,025 Oturma ve dinlenme 3, ,841 yerleri yetersiz Çevre kirliliği fazla 3, ,937 yeterli temizlik yapılmıyor Yaya yolları yetersiz 2, ,675 Otopark yetersiz ve 1, ,096 trafik düzensiz Diğer 0,13 4 0,507 Katılımcıların TD yi tercih etme nedenleri içerisinde,

92 79 Yakınlık ile; doğal güzellik (p<0,01, r=-0,547), tesis yeterliliği (p<0,01, r=-0,341) arasında negatif bir koralasyon saptanmıştır. Katılımcılar TD de öncelikle ağaçlık alanın yetersiz olmasını ve sırasıyla çevre kirliliğinin fazla olması ile oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olmasını sorun olarak değerlendirmiştir (Çizelge 4.5.). Çizelge 4.6. da da görüldüğü üzere katılımcıların TD de sorun değerlendirmelerinde, ağaçlık alanın yetersiz olması ile; oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olması (p<0,01, r=0,631), çevre kirliliğinin fazla olması ve yeterli temizlik yapılmaması (p<0,01, r=0,509), yaya yollarının yetersiz olması (p<0,01, r=0,452) yanıtları arasında pozitif korelasyonlar olduğu saptanmıştır. Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz olması ile; çevre kirliliğinin fazla olması ve yeterli temizlik yapılmaması (p<0,01, r=0,614), yaya yollarının yetersiz olması (p<0,05, r=0,340), otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,05, r=0,391) yanıtları arasında pozitif korelasyonlar olduğu saptanmıştır. Çevre kirliliğinin fazla olması ve yeterli temizlik yapılmaması ile; yaya yollarının yetersiz olması (p<0,01, r=0,498), otoparkın yetersiz olması ve trafiğin düzensiz olması (p<0,01, r=0,504) yanıtları arasında pozitif korelasyonlar olduğu saptanmıştır. Yaya yollarının yetersiz olması ile; otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,01, r=0,633) yanıtları arasında pozitif korelasyonlar olduğu saptanmıştır.

93 80 Çizelge 4.6. Tekederesi Göleti rekreasyon alanında sorunlar arasındaki korelasyon Ağaçlık alan yetersiz Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz Çevre kirliliği fazla yeterli temizlik yapılmıyor Yaya yolları yetersiz Ağaçlık alan yetersiz Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz Çevre kirliliği fazla yeterli temizlik yapılmıyor 0,631** 0,509** 0,614** Yaya yolları yetersiz 0,452** 0,340* 0,498** Otopark yetersiz ve trafik düzensiz 0,391* 0,504** 0,633** **p<0,01 *p<0, Abdurrahman Gazi Türbesi ziyaretçi anketi analizleri Abdurrahman Gazi Türbesi (AG) nde ziyaretçi profilini belirlemek üzere 30 ziyaretçi ile anket yapılmıştır. Çizelge 4.7. Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimi (AG) Alternatifler Frekans Yüzde(%) Haftada bir Rekreasyon Onbeş günde bir 5 16,7 sıklığı Ayda bir 10 33,3 Piknik-doğa yürüyüşü 18 60,0 Zamanı Lokantalarda 1 3,3 değerlendirme Bilimsel araştırma 0 0,0 biçimi Manzarayı 3 10,0 seyrederek Sportif faaliyetler 0 0,0 Diğer 8 26,7

94 81 Ankete katılanların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme şekli Çizelge 4.7. de verilmiştir. Ziyaretçilerin %50 si haftada bir rekreasyon yapmakta, %60 ı piknik ve doğa yürüyüşleri yaparak bu zamanı değerlendirmekte, sportif faaliyetlerle zamanı değerlendirenlerin oranının ise %0,0 olduğu görülmektedir. AG de yapılan anket çalışmasında en çok tercih edilen rekreasyon alanları arasında Hasankale %36,7 oranla ilk sırayı alırken, Tortum %33,3 oranla ikinci sırada yer almıştır (Çizelge 4.8.). Çizelge 4.8. Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (AG) Alternatifler Frekans Yüzde(%) Hasankale 11 36,7 Ilıca 8 26,7 Tortum 10 33,3 Kuyular 0 0,0 Dumlu 0 0,0 Tekederesi 1 3,3 Serçeme 0 0,0 Katılımcıların %73,3 ü AG de ki manzara kalitesinin önemli olduğunu belirtmişlerdir. Çizelge 4.9. Katılımcıların AG yi tercih etme nedenleri Tercih Etme Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Nedeni Yakınlık 4, ,578 Doğal Güzellik 5, ,100 Ağaçlık Olması 3, ,845 Güvenli Olması 3, ,832 Tesis Yeterliliği 1, ,382 Temiz Olması 2, ,660 Diğer 4, ,360

95 82 Çizelge 4.9. da görüldüğü üzere, katılımcılar AG yi daha çok yakınlık ve doğal güzellik nedeniyle tercih etmiş, bunları diğer seçeneği izlemiştir. Tercih etme nedenleri içerisinde, tesis yeterliliği ile; güvenli olması (p<0,01, r=0,383) yanıtları arasındaki ilişkilerin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Temiz olması ile; yakınlık (p<0,05, r=0,366), Doğal güzellik ile; ağaçlık olması (p<0,05, r=0,382) yanıtları arasında pozitif bir korelasyon ortaya çıkmıştır Diğer seçeneği ile; doğal güzellik (r=-0,299) güvenli olması (r=-0,338) yanıtları arasında da negatif bir korelasyon ortaya çıkmıştır (p<0,05). Çizelge Katılımcıların AG de sorun değerlendirmeleri Sorun Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Eksiklik yok 1, ,148 Ağaçlık alan yetersiz 1, ,401 Oturma ve dinlenme 3, ,199 yerleri yetersiz Çevre kirliliği fazla 4, ,935 yeterli temizlik yapılmıyor Yaya yolları yetersiz 2, ,488 Otopark yetersiz ve 3, ,780 trafik düzensiz Diğer 0, ,189

96 83 Katılımcılar AG de öncelikle çevre kirliliğinin fazla olmasını ve sırasıyla oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olması ile otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olmasını sorun olarak değerlendirmiştir (Çizelge 4.10.). Çizelge de de görüldüğü üzere katılımcıların AG de sorun değerlendirmelerinde, ağaçlık alanın yetersiz olması ile; yaya yollarının yetersiz olması (p<0,01, r=0,502), oturma ve dinlenme yerleri yetersiz olması (p<0,01, r=0,544), diğer (p<0,05, r=0,390) yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olması ile; yaya yollarının yetersiz olması (r=0,339, p<0,05), diğer (r=0,328, p<0,05) yanıtları arasında pozitif bir korelasyon olduğu ortaya çıkmıştır. Çevre kirliliğinin fazla olduğu ve yeterli temizlik yapılmaması ile; yaya yollarının yetersiz olması (p<0,01, r=0,418), otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,05, r=0,296) yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Yaya yollarının yetersiz olması ile, otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,01, r=0,398), diğer (p<0,01, r=0,484) yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması ile, diğer (p<0,01, r=0,323) yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır.

97 84 Çizelge Abdurrahman Gazi Türbesi rekreasyon alanında sorunlar arasındaki korelasyon Ağaçlık Çevre kirliliği Yaya alan yetersiz fazla yeterli yolları yetersiz Ağaçlık alan yetersiz Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz Çevre kirliliği fazla yeterli temizlik yapılmıyor 0,544** Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz temizlik yapılmıyor Yaya yolları yetersiz 0,502** 0,339* 0,418** Otopark yetersiz ve trafik düzensiz Otopark yetersiz ve trafik düzensiz 0,296* 0,398** Diğer 0,390* 0,328* 0,484** 0,323* *p<0,05 **p<0, Serçeme Vadisi ziyaretçi anketi analizleri Serçeme Vadisi (SV) de ziyaretçi profilini belirlemek üzere 30 ziyaretçi ile anket yapılmıştır. Ankete katılanların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme şekli Çizelge 4.12 de verilmiştir. Ziyaretçilerin %46,7 sinin rekreasyon sıklığı on beş günde bir olduğu, %73,3 ünün bu zamanı piknik ve doğa yürüyüşleri yaparak, %26,7 sinin ise manzarayı seyrederek değerlendirdikleri saptanmıştır. Çizelge Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme şekli (SV) Rekreasyon sıklığı Zamanı değerlendirme biçimi Alternatifler Frekans Yüzde(%) Haftada bir 6 20,0 On beş günde bir 14 46,7 Ayda bir 0 33,3 Piknik-doğa 22 73,3 yürüyüşü Lokantalarda 0 0,0 Bilimsel araştırma 0 0,0 Manzarayı 7 26,7 seyrederek Sportif faaliyetler 0 0,0 Diğer 0 0,0

98 85 Serçeme Vadisi nde yapılan anket çalışmasında en çok tercih edilen rekreasyon alanları arasında Hasankale %33,3 oranla ilk sırayı alırken, Tekederesi Göleti %26,7 oranla ikinci sırada yer almış, Ilıca %0,0 oranla hiç tercih edilmemiştir (Çizelge ). Çizelge Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (SV) Alternatifler Frekans Yüzde(%) Hasankale 10 33,3 Ilıca 0 0,0 Tortum 2 6,7 Kuyular 3 10,0 Abdurrahman Gazi 1 3,3 Tekederesi 8 26,7 Dumlu 6 20,0 Katılımcıların %76,7 ü SV de ki manzara kalitesinin önemli olduğunu, %0,0 ı fikri olmadığını belirtmiştir. Çizelge de görüldüğü üzere, katılımcılar SV yi daha çok ağaçlık olması ve güvenli olması nedeniyle tercih etmişlerdir. Çizelge Katılımcıların SV yi tercih etme nedenleri Tercih Etme Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Nedeni Yakınlık 3, ,747 Doğal Güzellik 2, ,502 Ağaçlık Olması 5, ,363 Güvenli Olması 4, ,437 Tesis Yeterliliği 1, ,297 Temiz Olması 2, ,498 Diğer 0,30 9 1,317 Tercih etme nedenleri içerisinde,

99 86 yakınlık ile; ağaçlık olması (p<0,05, r=-0,371), tesis yeterliliği (p<0,01, r=0,421) arasındaki ilişkinin istatistiki olarak önemli olduğu saptanmıştır. Doğalık ile; güvenli olması (p<0,05, r=0,322), tesis yeterliliği (p<0,05, r=0,382) arasındaki ilişkinin istatistiki olarak önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Temiz olması ile, tesis yeterliliği (p<0,05, r=-0,367) arasında çıkmıştır. negatif bir korelasyon olduğu ortaya Katılımcılar SV de öncelikle çevre kirliliğinin fazla olmasını ve sırasıyla oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olması ile otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olmasını sorun olarak değerlendirmiştir (Çizelge 4.15.). Çizelge Katılımcıların SV de sorun değerlendirmeleri Sorun Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Eksiklik yok 2, ,263 Ağaçlık alan yetersiz 2, ,771 Oturma ve dinlenme yerleri 3, ,241 yetersiz Çevre kirliliği fazla yeterli 3, ,024 temizlik yapılmıyor Yaya yolları yetersiz 1, ,253 Otopark yetersiz ve trafik 2, ,838 düzensiz Diğer 0,23 7 0,898

100 87 Katılımcıların SV de sorun değerlendirmeleri içerisinde; ağaçlık alanın yetersiz olması ile oturma ve dinlenme yerleri yetersiz olması (p<0,05, r=0,322), yaya yollarının yetersiz olması (p<0,01, r=0,465), otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,01, r=0,516) yanıtları arasında pozitif bir korelasyon olduğu saptanmıştır. Çevre kirliliğinin fazla olması ile; otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olduğu (p<0,05, r=0,348) yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Yaya yollarının yetersiz olması ile; otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,01, r=0,824) yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır Tortum Gölü ve Şelalesi ziyaretçi anketleri analizleri Tortum Gölü ve Şelalesi (TO) da ziyaretçi profilini belirlemek üzere 30 ziyaretçi ile anket yapılmıştır. Çizelge Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimi (TO) Rekreasyon sıklığı Zamanı değerlendirme biçimi Alternatifler Frekans Yüzde(%) Haftada bir 16 53,3 Onbeş günde bir 8 26,7 Ayda bir 6 20,0 Piknik-doğa 11 36,7 yürüyüşü Lokantalarda 10 33,3 Bilimsel araştırma 1 3,3 Manzarayı 5 16,7 seyrederek Sportif faaliyetler 2 6,7 Diğer 1 3,3

101 88 Çizelge 4.16 da görüldüğü üzere; ankete katılanların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme şekli verilmiştir. Ziyaretçilerin %53,3 ü haftada bir rekreasyon yapmakta, %36,7 si piknik ve doğa yürüyüşleri yaparak, %33,3 ü kapalı veya yazlık lokantalarda zamanı değerlendirmektedirler. Tortum Gölü ve Şelalesi nde yapılan anket çalışmasında en çok tercih edilen rekreasyon alanları arasında Kuyular %30 oranla ilk sırayı alırken Hasankale %20,0 oranla ikinci sırada yer almıştır (Çizelge ). Çizelge Katılımcıların rekreasyonel alanı tercih dağılımları (TO) Alternatifler Frekans Yüzde(%) Hasankale 6 20,0 Ilıca 1 3,3 Dumlu 3 10,0 Kuyular 9 30,0 Abdurrahman Gazi 5 16,7 Tekederesi 4 13,3 Serçeme 2 6,7 Katılımcıların %96,7 si TO daki manzara kalitesinin önemli olduğunu, %3,3 ü fikri olmadığını belirtmiştir. Çizelge Katılımcıların TO yu tercih etme nedenleri Tercih Nedeni Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Yakınlık 2, ,509 Doğal Güzellik 6, ,596 Ağaçlık Olması 5, ,714 Güvenli Olması 4, ,368 Tesis Yeterliliği 2, ,363 Temiz Olması 3, ,958 Diğer 0, ,937

102 89 Çizelge de görüldüğü üzere, katılımcılar TO yu daha çok doğal güzelliği ve ağaçlık olması nedeniyle tercih etmişlerdir. Tercih etme nedenleri içerisinde, güvenli olması ile; ağaçlık olması (p<0,05, r=-,383) temiz olması (p<0,05, r=-,320) yanıtları arasında, doğal güzellik ile; ağaçlık olması (p<0,05, r=-,413) yanıtları arasında istatistiki olarak önemli negatif bir ilişki olduğu ortaya çıkmıştır. Katılımcılar TO da öncelikle oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olmasını sorun olarak değerlendirmiştir. İkinci sırayı ise alanda herhangi bir eksiklik olmadığı yanıtı almış, otopark yetersiz ve trafik düzensiz yanıtı bunu izlemiştir (Çizelge 4.19.). Çizelge Katılımcıların TO da sorun değerlendirmeleri Sorun Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Eksiklik yok 3, ,552 Ağaçlık alan yetersiz 1, ,884 Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz Çevre kirliliği fazla yeterli temizlik yapılmıyor 3, ,391 2, ,385 Yaya yolları yetersiz 2, ,918 Otopark yetersiz ve trafik düzensiz 2, ,700 Diğer 0,10 3 0,548

103 90 Çizelge Tortum Gölü ve Şelalesi rekreasyonel alanında, sorunlar arasındaki korelasyon Ağaçlık alan yetersiz Ağaçlık alan yetersiz Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz Çevre kirliliği fazla yeterli temizlik yapılmıyor Yaya yolları yetersiz Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz 0,609** Çevre kirliliği fazla yeterli temizlik yapılmıyor 0,473** 0,705** Yaya yolları yetersiz 0,625** 0,565** 0,630** Otopark yetersiz ve trafik düzensiz 0,472** 0,768** 0,709** 0,608** **p<0,01 Çizelge 4.20 de görüldüğü üzere; katılımcıların TO da sorun değerlendirmeleri içerisinde, Ağaçlık alanın yetersiz olması ile; oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olması ( r=0,609), çevre kirliliğinin fazla olması ve yeterli temizlik yapılmaması (r=0,473), yaya yolları yetersiz olması (r=0,625), otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (r=0,472), Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz olması ile; çevre kirliliğinin fazla olması ve yetersiz temizlik yapılmaması (r=0,705), yaya yolları yetersiz olması (r=0,565), otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (r=0,768), Çevre kirliliğinin fazla olduğu ve yeterli temizlik yapılmaması ile; yaya yolları yetersiz olması (r=0,630), otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (r=0,709),

104 91 Yaya yollarının yetersiz olması ile; otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (r=0,608) yanıtları arasında ilişkinin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır (p<0,01) Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu ziyaretçi anketi analizleri Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu (K) nda ziyaretçi profilini belirlemek üzere 30 ziyaretçi ile anket yapılmıştır. Ankete katılanların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme şekli Çizelge de verilmiştir. Ziyaretçilerin %63,3 ünün rekreasyon sıklığının haftada bir olduğu, %100 ünün piknik ve doğa yürüyüşleri yaparak zamanı değerlendirdikleri saptanmıştır. Çizelge Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimi (K) Rekreasyon sıklığı Zamanı değerlendirme biçimi Alternatifler Frekans Yüzde(%) Haftada bir 19 63,3 Onbeş günde bir 8 26,7 Ayda bir 3 10,0 Piknik-doğa yürüyüşü Lokantalarda 0 0 Bilimsel araştırma 0 0 Manzarayı 0 0 seyrederek Sportif faaliyetler 0 0 Diğer 0 0 Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu nda yapılan anket çalışmasında en çok tercih edilen rekreasyon alanları arasında Tekederesi Göleti %33,3 oranla ilk sırayı alırken Abdurrahman Gazi Türbesi %20,0 oranla ikinci sırada yer almıştır (Çizelge ).

105 92 Çizelge Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (K) Alternatifler Frekans Yüzde(%) Hasankale 5 16,7 Ilıca 3 10,0 Tortum 5 16,7 Dumlu 0 0 Abdurrahman Gazi 6 20,0 Tekederesi 10 33,3 Serçeme 1 3,3 Katılımcılara %76,7 oranla, K daki manzara kalitesinin önemli olduğunu, %23,3 oranla da önemsiz olduğunu belirtmişlerdir. Çizelge de görüldüğü üzere, katılımcılar K yı daha çok yakın olması, ağaçlık olması ve güvenli olması nedeniyle tercih etmişlerdir. Çizelge Katılımcıların K yı tercih etme nedenleri Tercih Etme Nedeni Ortalama (M) Toplam (S) Standart Sapma Yakınlık 5, ,141 Doğal Güzellik 2, ,803 Ağaçlık Olması 5, ,709 Güvenli Olması 4, ,888 Tesis Yeterliliği 1, ,141 Temiz Olması 2, ,012 Diğer 0, ,155 Tercih etme nedenleri içerisinde, doğal güzellik ile, güvenli olması (p<0,01, r=-0,537),

106 93 tesis yeterliliği (p<0,01, r=0,441) yanıtları arasında istatistiki olarak çok önemli bi ilişki saptanmıştır. Katılımcılar K da öncelikle oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olmasını sorun olarak değerlendirmiştir. İkinci sırayı ise alanda çevre kirliliği fazla olması ve yeterli temizlik yapılmaması almıştır (Çizelge 4.24.). Çizelge Katılımcıların K da sorun değerlendirmeleri Sorun Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Eksiklik yok 2, ,263 Ağaçlık alan 2, ,900 yetersiz Oturma ve 4, ,168 dinlenme yerleri yetersiz Çevre kirliliği 3, ,886 fazla yeterli temizlik yapılmıyor Yaya yolları 1, ,399 yetersiz Otopark yetersiz 2, ,365 ve trafik düzensiz Diğer 0, ,589 Katılımcıların K da sorun değerlendirmeleri içerisinde; ağaçlık alanın yetersiz olması ile; oturma ve dinlenme yerleri yetersiz olması (p<0,01, r=0,436), Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz olması ile; çevre kirliliğinin fazla olması ve yeterli temizlik yapılmaması (p<0,01, r=0,428), Yaya yollarının yetersiz olması ile;

107 94 otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,01, r=0,455) yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Pozitif bir korelasyon saptanmıştır. Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz olması ile; yaya yollarının yetersiz olması (p<0,05, r=0,406), otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,05, r=0,382), çevre kirliliğinin fazla olduğu ve yeterli temizlik yapılmaması (p<0,01, r=0,428) yanıtları arasında ilişkinin istatistiki olarak önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Çevre kirliliğinin fazla olduğu ve yeterli temizlik yapılmaması ile; otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,05, r=0,347) ilişkinin istatistiki olarak önemli olduğu ortaya çıkmıştır. yanıtları arasındaki Dumlu ziyaretçi anketi analizleri Dumlu (D) da ziyaretçi profilini belirlemek üzere 30 ziyaretçi ile anket yapılmıştır. Çizelge Katılımcıların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimi (D) Rekreasyon sıklığı Zamanı değerlendirme biçimi Alternatifler Frekans Yüzde(%) Haftada bir 14 46,7 Onbeş günde bir 10 33,3 Ayda bir 6 20,0 Piknik-doğa 27 90,0 yürüyüşü Lokantalarda 0 0 Bilimsel araştırma 0 0 Manzarayı 6 10,0 seyrederek Sportif faaliyetler 0 0 Diğer 0 0

108 95 Ankete katılanların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme şekli Çizelge de verildiği gibidir. Ziyaretçilerin %46,7 si haftada bir rekreasyon yapmakta, %90 ı zamanı piknik ve doğa yürüyüşleri yaparak, %10 u manzarayı seyrederek değerlendirmektedir. Dumlu da yapılan anket çalışmasında en çok tercih edilen rekreasyon alanları arasında Tekederesi Göleti %30 oranla ilk sırayı alırken, Serçeme Vadisi (%20,0) ikinci sırada yer almıştır (Çizelge 4.26.) Çizelge Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (D) Alternatifler Frekans Yüzde(%) Hasankale 4 13,3 Ilıca 3 10,0 Tortum 4 13,3 Kuyular 1 3,3 Abdurrahman Gazi 3 10,0 Tekederesi 9 30,0 Serçeme 6 20,0 Katılımcıların %9 ı, Dumlu daki manzara kalitesinin önemli olduğunu, %6,7 si önemsiz olduğunu, %3,3 ü ise fikirleri olmadığını belirtmişlerdir. Çizelge Katılımcıların D yi tercih etme nedenleri Tercih Etme Ortalama(M) Toplam(S) Standart Sapma Nedeni Yakınlık 6,37 191,964 Doğal Güzellik 2, ,557 Ağaçlık Olması 5, ,382 Güvenli Olması 3, ,807 Tesis Yeterliliği 1, ,589 Temiz Olması 2, ,107 Diğer,03 1,183

109 96 Çizelge de görüldüğü üzere, katılımcılar D yi daha çok yakın olması, ağaçlık olması ve güvenli olması nedeniyle tercih etmişlerdir. Tercih etme nedenleri içerisinde yer alan yakınlık ve doğal güzellik yanıtları arasındaki ilişkilerin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır (p<0,01, r=0,319). Yakınlığa verilen puan arttıkça, doğallığın da puanının arttığı saptanmıştır. Ayrıca, temiz olması ve tesis yeterliliği yanıtları arasında da pozitif bir korelasyon ortaya çıkmıştır (p<0,01, r=0,663). Temiz olmasına verilen puan arttıkça, tesis yeterliliğine verilen puanın da arttığı saptanmıştır. Katılımcılar Dumlu da öncelikle oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olmasını sorun olarak değerlendirmiştir. İkinci sırayı ise alanda çevre kirliliğinin fazla olması ve yeterli temizlik yapılmaması almış, bunu otoparkın yetersiz olması ve trafiğin düzensiz olması izlemiştir (Çizelge 4.28.). Çizelge Katılımcıların D de sorun değerlendirmeleri Sorun Ortalama (M) Toplam (S) Standart Sapma Eksiklik yok 2, ,356 Ağaçlık alan yetersiz 2, ,640 Oturma ve dinlenme yerleri 4, ,994 yetersiz Çevre kirliliği fazla yeterli 3, ,91 temizlik yapılmıyor Yaya yolları yetersiz 2, ,700 Otopark yetersiz ve trafik 3, ,539 düzensiz Diğer 0,07 2 0,365 Katılımcıların Dumlu daki sorun değerlendirmeleri içerisinde, ağaçlık alanın yetersiz olması ile çevre kirliliğinin fazla olması yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır (p<0,01, r=0,577).

110 97 Oturma ve dinlenme yerlerinin yetersiz olması ile; çevre kirliliğinin fazla olması ve yeterli temizlik yapılmaması (p<0,01, r=0,406). yaya yollarının yetersiz olması (p<0,01, r=0,416), otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması (p<0,01, r=0,590) yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Yaya yollarının yetersiz olması ile otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması yanıtları arasındaki ilişkinin istatistiki olarak çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır (p<0,01, r=0,518) Rekreasyon alanların ziyaretçi anketlerinin birleştirilmiş analizleri Çalışma kapsamında yer alan rekreasyon alanlarında, toplam 180 kişi ile anket yapılmıştır. Çizelge Ankete katılanların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme biçimi Rekreasyon sıklığı Zamanı değerlendirme biçimi Alternatifler Frekans Yüzde(%) Haftada bir 85 47,2 Onbeş günde bir 52 28,9 Ayda bir 43 23,9 Piknik-doğa ,7 yürüyüşü Lokantalarda 11 6,1 Bilimsel araştırma 1 0,6 Manzarayı 26 14,4 seyrederek Sportif faaliyetler 4 2,2 Diğer 9 5,0 Ankete katılanların rekreasyon sıklığı ve zamanı değerlendirme şekli Çizelge 4.29 da verilmiştir. Ziyaretçilerin %47,2 sinin haftada bir rekreasyon yaptıkları, %71,7 sinin zamanı piknik ve doğa yürüyüşleri yaparak, %14,4 ünün ise manzarayı seyrederek değerlendirdiği belirlenmiştir.

111 98 Şekil 4.1. Katılımcıların rekreasyonel alan tercih dağılımları (Bütün Alanlarda) Rekreasyonel Alan Tercih Dağılımı (%) Hasankale Ilıca Tortum Kuyular Abdurrahman Gazi Tekederesi Dumlu Serçeme Katılımcıların Erzurum ve yakın çevresindeki rekreasyonel alan tercihleri içerisinde Hasankale %21,67 oranla ilk sırayı alırken, çalışma kapsamında bulunan Tortum ikinci sırada yer almıştır (%18,89). Tortum u, Tekederesi Göleti (%17,78) izlemektedir. Ardından sırasıyla, Abdurrahman Gazi Türbesi (%10,0), Dumlu ve Ilıca (%9,44), Kuyular (%7,78) ve Serçeme (%5,0) gelmektedir Çalışmaya konu alanlar incelendiğinde; Tortum ve Tekederesi (Palandöken) Göleti öncelikli tercih edilen alanlar olmuştur (Şekil 4.1.). Çizelge Katılımcıların alanlardaki manzara kalitesine verdikleri önem düzeyleri Manzara kalitesine verilen önem Alternatifler Frekans Yüzde(%) Önemli ,9 Önemsiz 21 11,7 Fikrim yok 8 4,4 Katılımcıların %83,9 u rekreasyon alanlarında manzara kalitesinin önemli olduğunu, %4,4 ü fikri olmadığını belirmiştir (Çizelge ) Rekreasyon alanlarını tercih etme nedenleri arasında ilk sırayı ağaçlık olması alırken, yakınlık ikinci tercih nedenidir. Sırasıyla doğal güzellik, güvenli olması, temiz olması, tesis yeterliliği ve diğer seçenekleri tercih nedeni olmuştur (Çizelge 4.31.).

112 99 Çizelge Katılımcıların çalışma kapsamındaki rekreasyonel alanları tercih etme nedenleri Tercih Nedeni TD AG SV TO K D Toplam Yakınlık 5,97 4,67 3,20 2,00 5,37 6,37 4,59 Doğal Güzellik Ağaçlık Olması Güvenli Olması Tesis Yeterliliği Temiz Olması 6,07 5,07 2,53 6,70 2,93 2,70 4,33 3,63 3,67 5,27 5,80 5,33 5,23 4,82 4,33 3,23 4,17 4,70 4,57 3,33 4,06 2,77 1,77 1,63 2,73 1,97 1,40 2,04 1,83 2,27 2,63 3,60 2,23 2,20 2,46 Diğer 0,10 4,53 0,30 0,47 0,33 0,03 0,96 Tercih etme nedenleri içerisinde yer alan yakınlık ile ağaçlık olması arasında, istatistiki olarak önemli, negatif bir korelasyon olduğu ortaya çıkmıştır (p<0,01, r=-0,212). Yakınlığa verilen puan arttıkça, ağaçlık olmasının puanının azaldığı saptanmıştır. Ayrıca, doğal güzellik ile tesis yeterliliği arasındaki ilişkinin de istatistiki olarak önemli olduğu ortaya çıkmıştır (p<0,01, r=0,325). Doğal güzelliğe verilen puan arttıkça, tesis yeterliliğine verilen puanın da arttığı saptanmıştır. Diğer seçeneği ile ağaçlık olması (p<0,01, r=-0,200) ve güvenli olması (p<0,01, r=- 0,182) arasındaki ilişkinin de istatistiki olarak önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Negatif bir korelasyon söz konusudur. Ayrıca, temiz olması ve tesis yeterliliği arasında da pozitif bir korelasyon olduğu ortaya çıkmıştır (p<0,05, r=0,130) (Çizelge 4.32.).

113 100 Çizelge Çalışma kapsamındaki rekreasyonel alanlarda, tercih nedenleri arasındaki korelasyon Yakınlık Doğal güzellik Ağaçlık olması Güvenli olması Tesis yeterliliği Temiz olması Yakınlık Doğal güzellik -0,109 Ağaçlık olması -0,212** -0,069 Güvenli olması -0,065-0,001 0,018 Tesis yeterliliği 0,028 0,325** -0,087 0,103 Temiz olması -0,035 0,082 0,038-0,003 0,130* Diğer -0,047 0,166-0,200** -,0182** 0,024 0,029 **p<0,01 *p<0,05 Katılımcıların rekreasyonel alanlardaki öncelikli sorun sıralamasında,oturma ve dinlenme yerleri yetersiz olması ilk sırayı alırken, bunu sırasıyla, çevre kirliliğinin fazla olması, yeterli temizlik yapılmaması, otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olması, eksiklik olmaması, yaya yollarının yetersiz olması ve ağaçlık alanın yetersiz olması izlemiştir (Çizelge 4.33.). Çizelge Katılımcıların çalışma kapsamındaki rekreasyon alanlarında sorun değerlendirmeleri Sorun TD AG SV TO K D Toplam Eksiklik yok 2,80 1,87 2,10 3,27 2,10 2,33 2,41 Ağaçlık alan yetersiz 3,43 1,77 2,10 1,37 2,73 2,17 2,26 Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz 3,00 3,20 3,33 3,50 4,03 4,00 3,51 Çevre kirliliği fazla 3,17 4,07 3,40 2,37 3,53 3,20 3,29 yeterli temizlik yapılmıyor Yaya yolları yetersiz 2,50 2,53 1,60 2,63 1,97 2,47 2,28 Otopark yetersiz ve 1,43 3,17 2,50 2,77 2,17 3,03 2,51 trafik düzensiz Diğer 0,13 0,63 0,23 0,10 0,60 0,07 0,29

114 101 Bütün kriterler arasında istatistiki olarak önemli, pozitif bir korelasyon olduğu ortaya çıkmıştır. En yüksek korelasyon yaya yollarının yetersiz olduğu ile otoparkın yetersiz ve trafiğin düzensiz olduğu seçenekleri arasında saptanmıştır (p<0,01, r=0,562) (Çizelge 4.34.). Yani bu iki ihtiyaç birbiri ile orantılı olarak ortaya çıkmakta, eksikliği kendini göstermektedir. Çizelge Çalışma kapsamındaki rekreasyonel alanlarda, sorunlar arasındaki korelasyon Ağaçlık Oturma ve Çevre kirliliği Yaya Otopark alan dinlenme fazla yeterli yolları yetersiz ve yetersiz yerleri yetersiz temizlik yapılmıyor yetersiz trafik düzensiz Ağaçlık alan yetersiz Oturma ve dinlenme yerleri yetersiz Çevre kirliliği fazla yeterli temizlik yapılmıyor 0,437** 0,388** 0,363** Yaya yolları yetersiz 0,380** 0,373** 0,352** Otopark yetersiz ve trafik düzensiz 0,289** 0,442** 0,376** 0,562** Diğer 0,179** 0,232** 0,171** 0,254** 0,253** **p<0,01 *p<0, Görsel peyzaj kalitesi analizi Erzurum ve yakın çevresindeki bazı rekreasyonel alanların görsel kalitesini değerlendirmek amacıyla görsel kalite analizi yapılmıştır. Görsel kalite analizi daha önce de belirtildiği üzere her rekreasyonel alandan alınan 8 er (toplam 48) fotoğraf üzerinden yapılmıştır (Şekil 4.2, Şekil 4.3., Şekil 4.4., Şekil 4.5., Şekil 4.6., Şekil 4.7.). Erzurum kentinde yer alan 6 rekreasyonel alanın görsel kalitesinin belirlenmesi yönünde tercihleri elde etmek üzere,görsel kalite analiz çalışması yürütülmüştür. Çalışmada katılımcılar; peyzaj mimarlığı 2.sınıf (28), 3. sınıf (26) öğrencileri ziraat mühendisliği öğrencileri (32) ve kent halkı (34) olmak üzere 4 ayrı gruptan, toplam 120 kişiden oluşturulmuştur.

115 102 TD1 TD2 TD3 TD4 TD5 TD6 TD7 TD8 Şekil 4.2. Tekederesi Göleti nin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri(özgün)

116 103 AG1 AG2 AG3 AG4 AG5 AG6 AG7 AG8 Şekil 4.3. Abdurrahman Gazi Türbesi nin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri (Özgün)

117 104 SV1 SV2 SV3 SV4 SV5 SV6 SV7 SV8 Şekil 4.4. Serçeme Vadisi nin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri (Özgün)

118 105 TO1 TO2 TO3 TO4 TO5 TO6 TO7 TO8 Şekil 4.5. Tortum Gölü ve Şelalesi nin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri (Özgün)

119 106 K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 Şekil 4.6. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi 6 Nolu Kuyu Deneme İstasyonu nun görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri (Özgün)

120 107 D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 D8 Şekil 4.7. Dumlu ilçesinin görsel kalite analizinde kullanılan görüntüleri (Özgün)