Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi klasik fıkıh metinleri

Transkript

1 Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi klasik fıkıh metinleri -Ders Planı- Dersin konusu: fürû-ı fıkıh ve literatürü Ön hazırlık: İlgili tezler: özdemir, muhittin fıkıh -mezhep -hanefî mezhebi -maliki mezhebi -şafii mezhebi -hanbeli mezhebi şâfiî fürû' fıkıh literatüründe mezhep görüşleriyle ilgili kavramların gelişimi İlgili makaleler: aybakan, bilal fürû fıkıh sistematiği üzerine sezgin, fuat fıkıh literatürüne giriş köse, saffet fıkıh literatürünün tartışmalı iki eseri: el-mecmû u l-kebîr ve el-mehâric fi l-hiyel özel, ahmet hanefî literatürünün oluşumu heinrichs, wolfhart hukuku yapılandırmak: furûk literatürü üzerine mülahzalar özdemir, muhittin ilk dönem şafii füru fıkıh literatürünün gelişimi demir, halis islam hukuk literatüründe furuk edebiyatı ve iki furuk kitabı nın tanıtımı şahin, osman islam hukuk terminolojisinin oluşumu ve ilgili literatür yaman, ahmet islâm hukuk literatürünün ortaya çıkışı, gelişmesi ve 1980 sonrası için islâm kamu hukuku edebiyatına ilişkin arapça bir bibliyografya denemesi İlgili videolar: Temel materyal: mevsılî, (683/128) el-ihtiyar li-ta'lili'l-muhtar [bâbu l-muharramât] ıı. 54. ders sorumlusu: yard. doç. dr. mustafa hayta

2 T.C. İLAHİYAT ARAŞTIRMALARI DERNEĞİ İSLAM HUKUKU BÖLÜMÜ DÖRT MEZHEB FIKIH LİTERATÜRÜ ESRA KILAVUZ ÖZLEM KÂHYA İSTANBUL 2008

3 I. TEMEL METİNLER Hanefi mezhebinin kurucusu Ebû Hanîfe, yaşadığı muhitte karşılaşılan meseleler ve bizzat kendisine yöneltilen sorular vesilesiyle hayatı boyunca birçok ictihadda bulunmuş, ancak bunları yazmadığı gibi ictihad metodunu anlattığı her hangi bir eser de kaleme almamıştır. Ona nispet edilen kitaplar ise akaid alanında olup doğrudan fıkhî konulara hasredilmemiştir. Ebû Hanîfe, fıkhî meseleleri ders halkalarında bulunan talebeleri ile tartıştıktan sonra ortaya çıkan çözümleri yazdırıyordu. İşte bu şekilde bir taraftan mezhebin çeşitli konularla ilgili görüşleri toplanıyor diğer taraftan da ortaya çıkan ictihadların belli kitap ve bab başlıkları altında bir araya getirilerek tedvin ve tasnifi sağlanıyordu. Böylece daha sonra kaleme alınacak fıkıh kitapları için de bir sistematik oluşmuş oldu. Hanefî mezhebinin tevatür yoluyla ulaşan ve bu sebeple de zâhiru r-rivâye adıyla anılan ilk ve güvenilir kaynakları ise Muhammed b. Hasan eş-şeybânî tarafından derlenmiştir ve sırasıyla şu şekildedir: El-Asl (el-mebsût) Ez-Ziyâdât El-Câmiu l-kebîr El-Câmiu s-sagîr Es-Siyerü l-kebîr (İslam devletler hukuku alanında bugüne ulaşan en önemli eser; Serahsî tarafından şerh edilmiştir.) Es-Siyerü s-sagîr Bu eserler el-hâkim eş-şehid (334) tarafından el-kâfî adıyla ihtisar edilmiş, Serahsî (483) de bu muhtasarı şerh ederek otuz ciltlik el-mebsut adlı eseri yazmıştır. Mebsut, Hanefî fıkhının temellendirildiği, delillerin açıklandığı ve sistemli bir tahlilin yapıldığı ilk ve en hacimli eserdir. İmam Muhammed in âhâd yolla rivayet edildikleri için nâdirü r-rivâye olarak anılan eserlerine gelirsek sırasıyla şunlardır: Keysâniyyât Hârûniyyât 1

4 edilmiştir) Cürcâniyyât Rakkıyyât Kitâbu r-redd alâ ehl-i Medine (İmam Şâfiî tarafından rivayet Kitâbu l-âsâr el-hiyel ve l-mehâric İmam Muhammed in bu eserleri gibi Ebû Yusuf a ait olanlar da Hanefî literatürünün oluşmasına büyük katkı sağlamıştır. Bu eserler şöyledir: Kitâbu l-harâc (Malî hukuk alanında günümüze ulaşan ilk ve en önemli eserlerden biri; çeşitli Doğu ve Batı dillerine çevrilmiştir.) Kitâbu l-âsâr İhtilâfu Ebî Hanife ve İbn Ebî Leylâ Hanefî mezhebi geniş bir coğrafyaya yayılıp özellikle Abbâsîler zamanında büyük bir nüfuz kazanınca ilk birkaç nesil Hanefî müctehidlerinin görüşlerini derleyen eserlerin yanı sıra mezhep fıkhını özlü şekilde delillerine yer vermeden anlatan temel metinler telif edilmeye başlandı. Bu eserler arasında şunlar yer alır: Ebû Cafer et-tahâvî (321), el-muhtasar: Ebû Hanîfe ve iki talebesi Ebû Yusuf ile İmam Muhammed in görüşlerinin özet halinde yer aldığı aynı zamanda müellifin kendi görüş ve tercihlerinin de bulunduğu önemli bir kitaptır. Bugüne ulaşan beş şerhinden özellikle anılmaya değer bulunanlar, Cessas ve Ali b. Muhammed el-isbîcâbî ninkilerdir. Kudûrî (428), el-muhtasar: Hanefî mezhebinin en meşhur el kitaplarından biri olan, Doğu ve Batı dillerine tam ve kısmî tercümeleri yapılan bu eser çok defa basılmış ve üzerine otuz civarında şerh vb. çalışma yapılmıştır. Bu şerhlerin en yaygın olanları; Ebû Bekir el-haddad ın el-cevheretü nneyyire ve es-sirâcü l-vehhâc ı ile Abdülganî el-meydânî nin el-lübâb fî şerhi l- Kitâb ıdır. Kudûrî nin delillere yer vermediği ve ihtilaflı konularda Ebû Hanîfe ile Ebû Yusuf ve İmam Muhammed in görüşlerini kaydettiği bu eser Hanefîler arasında el-kitâb olarak anılır. 2

5 Alaeddin es-semerkandî (539), Tuhfetü l-fukaha: Kudûrî nin Muhtasar ına dayanmakla birlikte o zamana kadar yazılan tüm eserlerden farklı bir sistematiğe sahiptir. Nitekim bu kitap tertip usulü ve terminolojinin geliştirilmesi açısından ileri bir merhaleyi temsil eder. Kasânî (587), Bedâiu s-sanâi : Tuhfetü l-fukahâ esas alınarak yazılmış ve Hanefî tabakât kitaplarında bu eserin şerhi olarak gösteriliyor olsa da aslında orijinal bir çalışma olup muhteva ve metot bakımından da onu aşmıştır. Müellif, eserinde ayrıntıları mümkün olduğu ölçüde genel kurallara bağlamaya çalışmıştır. Burhaneddin el-merginânî (593), el-hidâye: Müteahhirûn devri Hanefî ulemâsı arasında en çok rağbet gören eserlerin başında gelir. Bu kitap müellifin, Şeybânî nin el-câmiu s-sagîr i ile Kudûrî nin el-muhtasar ına dayanarak telif ettiği Bidâyetü l-mübtedî adlı eserinin şerhidir. Üzerine altmış tane hâşiye ve şerh yazılan eserin basılan en önemli şerhleri şunlardır: Celâleddin el-kurlânî, el-kifâye Ekmeleddin el-bâbertî, el-inâye Bedreddin el-aynî, el-binâye İbnü l-hümâm, Fethu l-kadîr Mevsılî (683), el-muhtâr: Ebû Hanîfe nin görüşleri esas alınarak yazılmış bir muhtasardır ve yine müellifi tarafından el-ihtiyâr li-ta lîli l-muhtâr adıyla şerh edilmiştir. Muzafferüddin İbnü s-saâtî (694), Mecma u l-bahreyn: Kudûrî nin el-muhtasar ı ile Ebû Hafs Necmeddin en-nesefî nin el-manzumetü n- Nesefiyye si esas alınarak telif edilmiştir. Eser üzerine, bizzat müellifi ve aralarında İbn Melek ve Bedreddin el-aynî nin de bulunduğu bazı Hanefî âlimleri şerh yazmışlardır. Ebu l-berekât en-nesefî (710), Kenzü d-dekâik: Şeybânî nin zâhiru r-rivâye kitaplarından özellikle el-câmiu l-kebîr, el-câmiu s-sagîr ve ez-ziyâdât ile Tahâvî nin el-muhtasar ı, Ebû Hafs en-nesefî nin el-manzûme si, 3

6 Merginânî nin el-hidâye si ve diğer bazı nevâzil ve fetva kitaplarından faydalanılarak kaleme alınan el-vâfî adlı eserin muhtasarı olup birçok defa basılmıştır. En meşhur şerhleri ise şu şekildedir: Fahreddin Osman b. Ali ez-zeylaî, Tebyînü l-hakâik Bedreddin el-aynî, Remzü l-hakâik Ebu l-kasım es-semerkandî, Müstahlasü l-hakâik Molla Miskin, Şerhu Kenzi d-dekâik Zeynüddin İbn Nüceym, el-bahru r-râik Tâcüşşerîa (694), Vikâyetü r-rivâye: Merginânî ye ait el-hidâye adlı eserin ihtisarıdır. Müellifin torunu Sadrüşşerîa es- Sânî nin Şerhu l-vikâyesi ile Ahîzâde Yusuf Efendi nin Zahîretü l-ukbâ adıyla buna yazdığı hâşiye oldukça önemlidir. Ayrıca Sadrüşşerîa nın Vikâye yi ihtisâr ettiği en-nukâye adlı eseriyle Muhammed b. Hüsameddin el-kuhistânî nin Câmiu r-rumûz adıyla buna yazdığı şerhin de burada zikredilmesi gerekir. Kudûrî nin el-muhtasar ı, Nesefî nin Kenzü d-dekâik i ve Tâcüşşerîa nın el-vikâye si, Hanefi ulemâsı arasında mütûn-u selâse, Kenzü d-dekâik ve el-vikâye ile birlikte Mevsılî nin el-muhtâr ve İbnü s-saâtî nin Mecmau l-bahreyn i de mütûn-u erbaa olarak anılır. Mutûn-ı erbaa el- el-vikâye Kenzü d- Mecmau l- el- Muhtar el- Tâcuşşerîa dekâik Ebu l- bahreyn Muhtasar el- Mevsılî (693/1294) Berekât en-nesefî İbnü s-saâtî Kudûrî (683/1284) (710/1310) (694/1294) (428/1037) Mutûn-ı selâse Şemseddin Konevî, Dürerü l-bihâr: VIII. yy. da yazılan muhtasar bir metin olan eser, İbnü s-saâtî nin Mecmâu lbahreyn ine Ahmed b. Hanbel, Şâfiî ve Mâlik in görüşleri ilave edilerek telif edilmiştir. 4

7 IX. ve X. yüzyıllarda kaleme alınan iki metin, Osmanlı Devleti nin yarı resmi hukuk külliyâtı olarak rağbet görmüş, asırlarca kadı, müftü ve müderrislerin müracaat kitapları olmuştur. Eserler şu şekildedir: Molla Hüsrev (885), Dürerü l-hükkâm: Eser aynı müellife ait Gurerü l-ahkâm ın şerhi olup Hanefî mezhebindeki muteber görüşler esas alınarak telif edilmiştir. Üzerine yirmiye yakın şerh ve hâşiye yazılmış olup en önemlilerini şu âlimler kaleme almıştır: Mehmed Vanî Efendi Şürünbülâlî Nuh b. Mustafa Abdülhalim b. Pîr Kadem Ebû Saîd el-hâdimî İbrahim el-halebî (956), Mülteka l-ebhur: Kudûrî nin el-muhtasar ı ile el-muhtar, Kenzü d-dekâik ve el-vikâye gibi metinlere dayanır. D Ohsson un, Tableau general de l Empire ottoman adlı eserinde Osmanlı hukuk sistemiyle ilgili açıklamalar bu kitaba dayanmakta olup eserin V ve VI. ciltlerinde Mültekâ nın şerhiyle birlikte bir özeti verilmiştir. Meşhur şerhleri arasında şunlar sayılabilir: Şeyhîzâde, Mecmâu l-enhur (Dâmâd) Haskefî, ed-dürrü l-müntekâ Mevkûfâtî nin Türkçe şerhi. Şemseddin et-timurtaşî (1004), Tenvîrü l-ebsâr: Haskefî buna ed-dürrü l-muhtâr adıyla bir şerh yazmıştır. Ahmed b. Muhammed et-tahtâvî (1290), Hâşiye ale d-dürri l-muhtâr İbn Âbidin (1252), Reddü l-muhtâr ale d-dürri l-muhtâr: Eser, başlangıçtan müellifin zamanına kadar kaleme alınmış hemen hemen bütün temel Hanefî kaynaklara dayanması, hükümlerin dayandığı delillerin gösterilmesi, mezhepteki zayıf, sahih ve mutemet görüşlere işaret edilmesi, daha önce açıklığa kavuşturulmamış bazı 5

8 karmaşık meselelerin çözümlenmeye çalışılması ve önceki eserlerde görülen yanlışların düzeltilmesi bakımından önem taşır. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukı İslamiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kamusu: Diğer mezheplerin görüşlerini de içermekle birlikte Hanefî Mezhebi nde geleneksel üslupla telif edilen son eser sayılır. II. BELLİ KONULARDA YAZILMIŞ ESERLER NEVÂZİL, VÂKIÂT VE FETÂVÂ KİTAPLARI Bu başlık altında yer alan eserler, ictihad asrının sonlarına kadar gelen müteahhirîn müctehidlerin kendi zamanlarında ortaya çıkan ve mezhep imamı ile talebelerinin konu ile ilgili herhangi bir görüş beyan etmedikleri yeni meselelere verdikleri hükümleri ihtiva eder. Bu âlimler kimi zaman doğru buldukları delil ve gerekçeleri de göstermek suretiyle mezhep imamlarına muhalefette bulunmuş, kendi görüş ve tercihlerini beyan etmişlerdir. Gerek konuların tertibi gerekse işlenişi bakımından genel olarak mezhebin temel klasik metinlerinin esas alındığı bu türdeki eserler arasında, bir kaçı dışında hemen tamamı soru-cevap şeklinde olan Osmanlı şeyhülislamlarının fetva kitaplarının ayrı bir grup teşkil ettiğini belirtmek gerekir. Bu türde yazılmış eserler şu şekildedir: Ebu l-leys es-semerkandî (373), en-nevâzil: Bu türde kaleme alınmış ilk eser budur. Bir diğer eseri de Uyûnü l-mesâil idir. Ebu l-abbas en-nâtıfî, el-vâkıât, el-ecnâs. Suğdî, en-nütef fi l-fetâvâ Muhammed b. İbrahim el-hasîrî, el-hâvî fi l-fetâvâ Yusuf b. Ali el-cürcânî, Hizânetü l-ekmel Sadrüşşehîd, Vâkıâtü l-hüsâmî, el-fetâva l-kübrâ, el-fetâva s-sugrâ Ebu l-feth el-velvâlicî, el-fetâva l-velvâliciyye İftihârüddin Tâhir b. Ahmed el-buhârî, Hulâsatü l-fetâvâ, Hizânetü l-fetâvâ Rükneddin Abdurrahman b. Muhammed el-kirmânî, Cevâhirü l-fetâvâ Radıyyüddin es-serahsî, el-muhîtu r-radavî Ahmed b. Musa el-keşşî, Mecmâu n-nevâzil ve l-havâdis ve l-vâkıât Muhammed b. Yusuf es-semerkandî, el-mültekât fi l-fetâva l-hanefiyye Sirâcüddin el-ûşî, el-fetâvâ s-sirâciyye 6

9 Ahmed b. Muhammed el-attâbî, Câmiu l-fıkh Kâdîhan, Fetâvâ Kâdîhân Burhaneddin el-merginânî, Muhtârâtü n-nevâzil, et-tecnîs ve l-mezîd fi lfetâvâ Cemâleddin el-gaznevî, el-hâvi l-kudsî Burhaneddin el-buhârî, el-muhîtü l-buhârhânî, Zâhiretü l-fetâvâ, Tetimmetü l-fetâvâ Zâhîrüddin el-buhârî, el-fetâva z-zahîriyye Yusuf b. Ahmed es-sicistânî, Münyetü l-müftî Necmeddin ez-zâhidî, el-kunye fi l-fetâvâ, Hâvi z-zâhidî Âlim b. Alâ, el-fetâva t-tatarhâniyye Bezzâzî, el-fetâva l-bezzâziyye Kâriülhidâye, el-fetâva s-sirâciyye Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi, Mecmâatu İbni l-müeyyed Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi, Fetâvâ Zeynüddin İbn Nüceym, el-fetâva z-zeyniyye Ebussuûd Efendi, Fetâvâ-yı Ebyssuûd Efendi Çivizâde Damadı Hâmid Efendi, Fetâvâ-yı Hâmidiyye Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi, Fetâvâ-yı Yahya Efendi Hayreddin er-remlî, el-fetâva l-hayriyye Kadri Efendi, Vâkıâtü l-müftîn, el-fetâva l-hindiyye El-Minkârîzâde Yahya Efendi, Fetâvâ-yı Minkârîzâde Ankaravî Mehmed Emin Efendi, Fetâvâ-yı Ankaravî Çatalcalı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Ali Efendi Seyyid Feyzullah Efendi, Fetâvâ-yı Feyziyye Menteşzâde Abdürrahim Efendi, Fetâvâ-yı Abdürrahîm Yenişehirli Abdullah Efendi, Behcetü l-fetâvâ Dürrîzâde Mehmed Ârif Efendi, Netîcetü l-fetâvâ Bunlardan başka Hindistan Hanefî ulemâsı tarafından XIX-XX. yüzyıllarda kaleme alınan Fetâvâ-yı Dârü l ulûm-i Diyûbend, Fetâvâ-yı Reşîdiyye ve Fetâvâ-yı Rızviyye gibi eserleri de burada zikretmek yerinde olacaktır. 7

10 KAZA VE MUHÂKEME USÛLÜNE DAİR ESERLER Hassâf (261), Edebü l-kâdî Bu konuda yazılmış, bugüne ulaştığı bilinen en eski ve en meşhur kitaptır. Çeşitli şerhleri arasında Sadrüşşehîd ve Cessâs ınkiler basılmıştır. İbn Kâdî Semâve (823), Câmiu l-fusûleyn: Müellif bu eseri Mecdüddin el-üşrûnenî nin el-fusûlü l-üsrûşeniyye adlı eseri ile Zeynüddin el-merginânî nin Fusûlü l-ihkâm fî usûli l-ahkâm ını birleştirerek telif etmiştir. Tarsûsî Necmeddin Efendi, Enfa u l-vesâil Ali b. Halil et-trablusî, Muînü l-hükkâm İbnü l-gars, el-fevâkihü l-bedriyye fi l-kadâya Muhibbüddin el-alvânî, el-manzûmetü l-muhibbiyye el-cessâs Edebü l-kudât Muhammed Fıkhî Aynî Edebü l-müftî Abdulgani en-nablusî Edebü l-müftî İbn Âbidîn Edebü l-müftî İzmirli İsmail Hakkı Kitâbü l-iftâ ve l-kazâ HİLAF KİTAPLARI Ebû Yusuf, İhtilâfü Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ İmam Muhammed, el-hücce alâ ehli l-medine: Ebû Yusuf un yukarıdaki kitabı bulunmasına rağmen bu mezhepte ulemâ arasındaki görüş ayrılıklarına yer veren ilk önemli mukayeseli hukuk kitabı bu eserdir. Tahâvî, İhtilâfü l-ulemâ: Bu eserin aslı mevcut değildir; ancak Cessas tarafından yapılan muhtasarı, Muhammed Sagir Hasan el-ma sûmî tarafından eserin aslı sanılarak bir bölümü İhtilâfü lfukaha adıyla yayımlanmış, daha sonra da Abdullah Nezîr Ahmed kitabı Muhtasaru İhtilâfi l-ulemâ adıyla yeniden neşretmiştir. Debûsî (430), el-esrâr fi l-fürû: 8

11 Debûsî bu eserinde İmam Muhammed ve Tahâvî gibi görüş ayrılıklarını fıkıh bablarına göre düzenleyip ele almıştır. Debûsî, Tesîsü n-nazar: Bu eserinde yukarıdakinin aksine ihtilafları bazı genel kurallar altında sistematik olarak incelemiş ve bu sebeple de ilm-i hilâfın kurucusu kabul edilmiştir. Kudûrî, et-tecrîd Necmeddin en-nesefî, el-manzûmetü n-nesefiyye fi l-hilâf: Fıkıh sahasında ilk manzum eser kabul edilir. Zemahşerî, Ruûsü l-mesâil Ebu l-feth Alâeddin el-üsmendî, Tarîkatü l-hilâf beyne l-eimmeti l-eslâf Cemâleddin Mahmud b. Ahmed el-hasîrî, et-tarîkatü l-hasîriyye fî ilmi lhilâf Cemâleddin el-mnebicî, el-lübâb fi l-cem beyne s-sünne ve l-kitâb: Müellifin ihtilaflarla ilgili hadisleri topladığı önemli bir eseridir. Burhâneddin en-nesefî, el-mukaddimetü l-burhâniyye fi l-hilâf Kıvâmüddin el-kâkî, Uyûnü l-mezâhib Sirâceddin el-gaznevî, Zübdetü l-ahkâm fi htilâfi l-mezâhibi l-eimmeti lerbaati l-a lâm İBADETLERLE İLGİLİ MUHTASAR EL KİTAPLARI (İLMİHALLER) Genel fıkıh kitaplarının ibadetlerle ilgili bölümü, halkın kolayca öğrenebilmesini sağlamak amacıyla muhtasar el kitapları şeklinde telif edilmiştir. Bunların en tanınmışları şunlardır: Cemâleddin Ahmed b. Muhammed el-gaznevî, Mukaddimetü l-gazneviyye Zeynüddin Muhammed b. Ebû Bekir er-râzî, Tuhfetü l-mülûk Şürünbülâlî, Nurü l-îzâh: Müellifi tarafından İmdâdü l-fettâh adıyla şerh edilen ve bu şerh üzerine Merâkı lfelâh adıyla ihtisar çalışması yapılan kitap, müstakil olarak ve çeşitli şerh ve hâşiyeleriyle birlikte birçok defa basılmıştır. Bu genel ilmihaller yanında belli konulara hasredilmiş olan çalışmalar da bulunmaktadır: 9

12 Ebu l-leys es-semerkandî, el-mukaddime fi s-salât: Bu eserin A. Zajaczkowski tarafından yayımlanan Memlük-Kıpçak Türkçesiyle satır arası tercümesini recep Toparlı Latin harfleriyle tekrar neşretmiştir. Sedîdüddin el-kaşgarî, Münyetü l-musallî ve gunyetü l-mübtedî: Namazla ilgili bu meşhur eser İbrahim Halebî tarafından Gunyetü l-mütemellî (Halebî kebîr) adıyla şerh edilmiş, bu şerhin muhtasarı da Halebi-i Sağîr adıyla meşhur olmuştur. Bu muhtasara Mustafa Hulûsi Güzelhisârî tarafından Hilyetü n-nâci adıyla hâşiye yazılmıştır. Rahmetullah es-sindî, Cemu l (Mecmâu l)-menâsik ve nef u n-nâsik: Hacca dair yazılmış meşhur eserlerden biridir. Müellif tarafından Lübâbü l-menâsik adıyla ihtisarı yapılmış ve Ali el-kârî de buna el-melekü l-mütekassıt adıyla bir şerh yazmıştır. Abdurrahman b. Muhammed el-imâdî, el-müstefâ mine z-zâd li efkâri libâd İbn İmâd: Hac ibadetiyle ilgili yazılmış bir diğer eser de budur. Hilâlürre y, Ahkâmu l-vakf Hassaf, Ahkâmu l-vakf Vakıf alanında yazılmış ilk ve en önemli kitaplar olan bu iki eser öne Nâsıhî ve Cemâleddin Konevî daha sonra da Burhâneddinet-Trablusî tarafından el-is âf fî ahkâmi levkâf adıyla cem ihtisar edilmiştir. HİYEL KİTAPLARI Bazı yasak fiillerin şekil bakımından hukuka uygun bir işlemin vasıta kılınarak işlenmesini konu alan hiyel kitaplarından bazıları şunlardır: İmam Muhammed ve Ebû Yusuf a nispet edilmekle birlikte kimin tarafından yazıldığı tam olarak bilinmeyen el-mehâric fi l-hiyel adlı eser. Hassaf, Kitâbu l-hiyel Saîd b. Ali es-semerkandî, Cennetü l-ahkâm ve cünnetü l-hişâm 10

13 EŞBAH VE NEZÂİR KİTAPLARI Benzer fıkhî meselelerin bazı temel kurallar altında birleştirilmesini veya bu meseleler ve kurallar arasındaki farkları konu alan eserlere eşbah ve nezâir kitapları denir. Bunlar şu şekildedir: Esad b. Muhammed el-kerâbîsî, el-furûk fi l-fıkh Sadrüşşerîa el-ekber, Telkîhu l-ukûl fî furû-ki l-menkûl Zeynüddin İbn Nüceym, el-eşbah ve n-nezâir Kendi dallarında meşhur olan diğer belli başlı eserler ise şu şekildedir: Tahâvî, eş-şürûtü s-sagîr ve eş-şürûtü l-kebîr. Mecdüddin el-üsrûşenî, Câmiu s-sigâr: Çocuklarla ilgili fıkhî hükümleri topladığı kitap. Muhammed b. Muhammed es-secâvendî, el-ferâizü s-sirâciyye: Miras hukukuna dair bir eserdir. III. FIKIH USÛLÜNE DAİR ESERLER Ebû Yusuf un bu konuda bir kitap telif ettiği kaynaklarda belirtiliyorsa da böyle bir eserin mevcudiyeti bilinmemektedir. Hasan el-kerhî, Risâle fi l-usûl: Eser bazı umûmî kaideleri ihtiva etmektedir. Ebû Hafs Necmeddin en-nesefî tarafından uygulama örnekleri verilerek bir tür şerhi yapılmıştır. Cessas (370), Usûi l-fıkh: budur. Fıkıh usulü konularının hemen hemen tamamına yer verilen ilk ve en hacimli eser Debûsî (430), Takvîmu l-edille: Ebü l-usr Fahrülislam el-pezdevî (483), Kenzü l-vüsûl ilâ ma rifeti l-usûl: Çeşitli şerhleri arasında Abdülaziz el-buhârî nin Keşfü l-esrâr ı en meşhur olanıdır. Şemsüleimme es-serahsî (483), Usûlü s-serahsî 11

14 Takvîmu l-edille, Hanefî usulsünü sistemleştiren Pezdevî ve Serahsî nin temel kaynağıdır. Daha sonraki müellifler de genel olarak bu iki âlimin yukarıda adı geçen eserlerine dayanırlar. Pezdevî ve Serahsî den sonra Hanefî metoduna göre yazılan belli başlı eserler arasında şunlar yer almaktadır: Mahmud b. Zeyd el-lâmişî, Kitâb fî usûli l-fıkh Alâeddin es-semerkandî, Mîzânü l-usûl Ebü l-feth Alâeddin el-üsmendî, Bezlü n-nazar fi l-usûl Ahsîkesî, el-müntehab fî usûli l-mezheb Habbâzî, el-mugnî fî usûli l-fıkh Özellikle son iki eser üzerine tanınmış Hanefî âlimleri tarafından çeşitli şerhler yazılmıştır. Muzafferüddin İbnü s-sââtî, Bedîu n-nizâm: Pezdevî ve Seyfeddin el-âmidî nin eserlerine dayanan kitapta müellif, Hanefî ve Şâfiî metodlarını birleştirmiştir. Eser, Mekke Ümmü l-kurâ Üniversitesi nde Sa d b. Garîr tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış bulunmaktadır ve üzerine birkaç şerh yazılmıştır. Ebu l-berât en-nesefî (710), Menârü l-envâr: Pezdevî ve Serahsî nin eserlerine dayanan kitap başta müellifi olmak üzere pek çok tanınmış Hanefî âlimi tarafından şerhedilmiştir. Bunlardan en meşhur ikisi şunlardır: İbn Melek, Şerhu l-menâr Haskefî, İfâdâtü l-envâr: İbn Âbidîn bu son esere Nesemâtü l-eshâr adıyla bir hâşiye yazmıştır. Nesefî den sonra önemli eserlerin hemen hemen hepsi Hanefî ve Şâfiî metodlarını birleştiren tarzda kaleme alınmıştır. Sadrüşşerîa (747), Tenkîhu l-usûl: Eser, Pezdevî nin Kenzü l-vüsûl, Fahredin er-râzî nin el-mahsûl ve Cemâleddin İbnü l-hâcib in Muhtasaru l-müntehâ sına dayanmaktadır. 12

15 Müellif tarafından et-tavzîh adıyla yapılan şerh üzerine Teftâzânî (793), et-telvîh ale t-tavzîh adlı meşhur bir hâşiye yazmış ve bu hâşiye üzerine de özellikle Osmanlı ulemâsı tarafından birçok hâşiye kaleme alınmıştır. Molla Fenâri (834), Fusûlü l-bedâyi İbnü l-hümâm (861), et-tahrîr Molla Hüsrev (885), Mirkâtü l-vüsûl ilâ ilmi l-usûl: Eserin Mir âtü l-usûl adlı bir şerhi vardır. Muhibbullah b. Abdüşşekür el-bihârî, Müsellemetü s-sübût: Abdülalî Muhammed b. Nizâmeddin el-ensârî tarafından Fevâtihu r-rahamût adıyla şerh edilmiştir. Ebû Saîd el-hâdimî, Mecâmiu l-hakâik: Mustafa Hulûsi Güzelhisârî tarafından Menâfiu d-dekâik adıyla şerhi yapılmıştır. IV. TABAKÂT KİTAPLARI Ebû Hanîfe ve talebelerini biyografilerine dair kaleme alınan eserler yanında Hanefî fukahâsıyla ilgili müstakil kitaplar da telif edilmiştir. Bu eserler şu şekildedir: Abdülkâdir el-kureşî, el-cevâhirü l-mudiyye fî tabakâti l-hanefiyye: Bu konuda yazılan ilk kitap olarak kabul edilir. Kaynaklarda Tarsûsî Necmeddin Efendi ve Selâhaddin İbnü l-mühendis in Hanefî tabakâtına dair eser kaleme aldıkları belirtilmektedir; ancak bu kitaplar günümüze ulaşmamışlardır. Kureşî den sonra gelen müellifler ya onun eserine daha sonra yaşamış âlimleri de ekleyerek zeyil yapmış yahut mevcut kaynaklardan belli ölçülerde çıkarma yaparak yahut ilavede bulunarak ihtisar ve derleme çalışmalarına yönelmişlerdir. Bu eserlerin belli başlıları şunlardır: İbn Dokmak, Nazmü l-cümân fî tabakâti ashâbi imâmine n-nu mân Fîrûzâbâdî, el-mirkâtü l-vefiyye fî tabakâti l-hanefiyye İbn Kutluboga, Tâcü t-terâcim fî tabakâti l-hanefiyye Şemseddin İbn Tolun, el-gurefü l-aliyye fî terâcimi müteahhiri l-hanefiyye İbrahim el-halebî, Muhtasaru L-Cevâhiri l-mudiyye 13

16 Kınalızâde Ali Efendi, Tabakâtü l-hanefiyye Mahmud b. Süleyman el-kefevî, Ketâibü l-a lâmi l-ahyâr min fukahâi mezhebi n-nu mâni l-muhtâr Takıyyüddin et-temîmî, et-tabkâtü s-seniyye fî terâcimi l-hanefiyye Ali el-kârî, el-esmârü l-ceniyye fî esmâi L-Hanefiyye Solakzâde Halil Efendi, Tabakâtü l-hanefiyye Edirnevî Kâmî Mehmed Efendi, Mehammü l-fukahâ fî tabakâti l-hanefiyye Kaynaklarda bu alanda eser telif ettiği belirtilen ancak kitapları günümüze ulaşmamış bulunan müellifler şunlardır: Bedreddin el-aynî Şemseddin İbn Acâ el-halebî Ebü l-fazl İbnü ş-şıhne el-halebî Kutbüddin en-nehrevâlî Yukarıda sayılan umûmî tabakat kitapları yanında özellikle Osmanlı muhitindeki Hanefî âlimlerini ihtiva eden şu tabakât kitapları da mevcuttur: Taşköprizâde Ahmed Efendi, eş-şekâiku n-nu mâniyye adlı eseri ve bu eserin tercüme ve zeyilleri. Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri Recep Cici, Kuruluştan Fatih Devrine Kadar Osmanlılar da Fıkıh Çalışmaları Bunlardan başka; Yusuf Ziya Kavakçı, XI. Ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavar al- Nahr İslam Hukukçuları Ahmet Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri adlı eserler de tabakât kitapları arasında yer alırlar. 14

17 Mezhebin kurucusu olan İmam Şâfiî nin (204) fıkıh birikimi iki şekilde intikal etmiştir. Bunlar, bizzat imam tarafından telif ve imla edildiği için ciddi bir değişikliğe uğramadan çoğunlukla olduğu gibi rivayet edilen ve Şâfiî nin eserleri denildiğinde öncelikle anlaşılan ilk rivayet şekli ile bu rivayet yoluyla olmayıp da kimi talebeler tarafından hocalarının müktesebâtını işleyip üzerinde bir takım tasarruflarda bulunmak suretiyle yapılan ikinci rivayet şeklidir. Nevevî (676) birinci grup telifât için Kitâbu l-hucce, er-risâle, el- Ümm, el-emâlî ve el-imlâ adlı eserleri sayar. Bu eserlerden bir kısmı Şâfiî nin kavl-i kadîmine aittir. Bilindiği üzere İmam Şâfiî nin görüşlerinin kavl-i cedîd ve kavl-i kadîm olmak üzere iki evresi vardır. Buna göre hocası Mâlik in vefatından Mısır a gidişine kadarki evreye ait fıkhî görüşlerini ifade etmek üzere kavl-i kadîm, Mısır a geldikten sonra telif ettiği eserlerinde yer alan görüşlerin tamamına işaret etmek üzere de kavl-i cedîd tabiri kullanılmaktadır. Kavl-i kadîme ait olan temel eserin de el-hücce olduğu belirtilir. Bu eseri Ahmed b. Hanbel, Ebû Sevr, Za ferânî ve el-kerâbîsî rivayet etmiştir. Beyhakî, Kerâbisî ile Ahmed b. Yahya b. Abdülaziz el-bağdâdî nin rivayetlerinin tarih içinde ortalıktan çekildiğini ve çok azının kendi dönemine intikal ettiğini; Ahmed b. Yahya nın rivayet ettiği ve kimi ilaveler içeren Kitâbu s-siyer in bir nüshasının da kendisinde bulunduğunu belirtmektedir. Şâfiî nin kadîm dönemi râvîlerinden Ebû Sevr (240) ise Şâfiî nin telif sistematiğini esas alarak Mebsût adlı bir eser telif etmiştir. Yukarıda imam Şâfiî nin fıkıh birikiminin iki şekilde intikal ettiği belirtilip ilk gruba dâhil olan kitaplardan bahsedildi. İkinci gruba gelindiğinde şu eserleri saymak mümkündür: Müzenî nin (264) el-câmiu l-kebîr, el-câmiu s-sagîr i ve bu iki eserin muhtasarları; Muhtasaru l-kebîr ve Muhtasaru s-sagîr, el-mensûrât. Şâfiî nin el- Mebsût unu işleyen Müzenî önce Muhtasaru l-kebîr ini telif etmiş, daha sonra bunu meşhur Muhtasâr ına dönüştürmüştür. Büveytî ve er-rebî b. Süleyman el-murâdî in Muhtasarlar ı. Yahya el-mısrî ve Müzenî nin Şâfiî den rivayet ettikleri haber, eser ve mesele türünden pek çok fazlalıklar içeren Kitâbü s-sünen i. Şâfiî nin kavl-i kadîm ravileri arasında adı geçen Ahmed b. Hanbel in müsned haberler, muhtelif mesail, Kureyş ensabı v.s. konularda Şâfiî den yaptığı rivayetler. Ebü l-velid Musa b. Ebü l-cârûd un Muhtasâr ı. Hocasının vefatından sonra Mâlikî mezhebine geçmiş olan Muhammed b. Abdullah b. Abdilhakem in Şâfiî den rivayet ettiği Kitâbü s-sünen alâ mezhebi ş-şâfiî adlı eser. 15

18 Tahâvî nin dayısı Müzenî den rivayet ettiği Şâfiî ye ait es-sünenü l-me sûre adlı eser. Beyhakî, el-mebsût adlı eserinde Şâfiî nin dayandığı nassları toplamaya çalışmıştır. Bu eser büyük bir ihtimalle müellifin günümüze ulaşan Ma rifetu s-sünen ve lâsâr başlıklı kitabıdır. Aynı müellif ayrıca Şâfiî nin eserlerini tarayarak onun dayandığı âyetleri Ahkâmu l-kur ân adlı eserde toplamıştır. Şâfiî nin kavl-i kadîm çerçevesindeki eserleri bir bütün olarak değil ancak çeşitli kaynaklara serpişmiş atıflar biçiminde günümüze ulaşmıştır. Bugün Şâfiî ye atfedilen eserlerin tamamı ise kavl-i cedîd dönemine aittir. Râvîsi Rebî b. Süleyman el-murâdî olan eserler şu şekildedir: I. ŞÂFİÎ NİN ESERLERİ El-Ümm: Eser, Şâfiî nin son dönem fıkıh düşüncesini en ayrıntılı şekilde yansıttığı ve mezhebin ana kaynağı olduğu için bu ismi almıştır. İbn Nedîm ise eseri el-mebsût fi l-fıkh olarak zikretmekte ve Rebî ile ez-za ferânî den küçük farklılıklarla ayrı ayrı rivayet edildiğini belirtmektedir. Beyhakî, Kitâbu tahrîcî ehâdîsi l-ümm adlı eseriyle kitabın içerdiği hadisleri tahric ederken Ebû Bekr Ahmed b. Sehl, kitabın mesâili üzerine el-uyûn adında bir eser telif etmiştir. El-Emâlî: İmam Şâfiî nin bizzat yazarak değil de öğrencilerine yazdırarak oluşturduğu bölümlere el-emâlî denir. Bu isimle müstakil bir eser günümüze ulaşmış değildir. Buradan yola çıkarak bazı bilginler, aslında bu ismin mevcut bir esere ait olmadığı, el-ümm ün içerisinde Şâfiî nin bizzat kendisinin yazmayıp öğrencilerine imlâ ettirdiği kısımları karşılamak üzere kullanıldığı sonucuna ulaşmışlardır. Ancak bu şekilde kesin bir hüküm vermek doğru değildir. Zîrâ kaynaklardan edindiğimiz bilgiye göre Ebû Hamîd el-isferâyinî yüz dinar vererek Emâli ş-şâfiî adıyla Mısır dan bir eser sipariş ettiğini belirtmektedir. Cedîd grubu eserler içerisinde yer alan El-İmlâ nın da el-emâlî den bağımsız müstakil bir eser mi olduğu yoksa onun bir parçasını mı teşkil ettiği yahut bu ikisinin aynı anlamı karşılamak üzere kullanılan iki ayrı kelime mi oldukları tespit edilebilmiş değildir. 16

19 Er-Risâle: Eserin Yazılış Tarihi İmam Şâfiî nin biri kadîm diğeri cedîd olmak üzere iki ayrı risâlesi bulunduğu pek çok rivayette belirtilmektedir. Kadîm olan risâlesini Abdurrahman b. Mehdî nin talebi üzerine yazdığı yönündeki rivayetleri dikkate aldığımızda eserin İbn Mehdî nin vefat tarihi olan 198 yılından önce yazılmış olduğu sonucuna varılır. Böyle bir eserin bir birikim ve donanıma sahip olunduktan sonra yazılabileceğini belirten Aybakan, ancak 195 yılından sonra bu yetkinliği kazanabileceğini dolayısıyla da kitabın yılları arasında yazılmış olma ihtimalinin yüksek olduğunu belirtir. Yeni Risâle nin ise Mısır a varıldıktan hemen sonra yazıldığı fikri ağır basmaktadır. Eserin Muhtevası Eser Şâfiî nin beyan kavramı etrafında şekillenmiştir. Buna göre ilk olarak beyan ı tanımlayarak işe başlayan müellif daha sonra çeşitlerini izah etmiştir. Bu doğrultuda Allah ın farz ve haram gibi kimi hükümleri apaçık şekilde bildirildiğine, kimilerinin Kur ân da mücmel olarak kaldığına ve sünnetin açıklamasına bırakıldığına, diğer bir kısım hükmün ise Kitap ta açıkça yer almayıp Hz. Peygamber tarafından vazedildiğine işaret etmiştir. Hükümlerin son beyan çeşidini de kıyas olarak belirleyen müellif böylece toplam dört grub beyandan bahsetmiş olmaktadır. Bu açıklamalardan sonra müellif, naslar arası umum-husus ilişkisi, Kitap karşısında sünnetin fonksiyonu, nesih, ilim kavramının izahı, haber-i vâhidin temellendirilmesi, icma, kıyas ve son olarak da ihtilaf konusuna temas eder. Eser Üzerine Yapılan Çalışmalar Eser üzerine Ebû Bekir es-sayrafi (330), Ebü l-velid en-nîsâbûrî (349), el-kaffal eş- Şâşî (365), Ebû Bekir el-cebzekî (378), Abdullah b. Yusuf el-cüveynî (438) gibi kimseler tarafından şerhler yazılmış, lakin hiç biri günümüze ulaşmamıştır. Eser üzerine yapılan ilk ciddi çalışma ise Graf ın Flemenkçe hazırladığı doktora tezidir. Aynı şekilde Joseph E. Lowry de doktora tezini bu eser üzerine yapmıştır. Çeşitli dillere çevirisi yapılan Risâle nin iki de Türkçe tercümesi bulunmaktadır. Er-Red alâ Muhammed b. Hasan eş-şeybânî: Eser, İmam Muhammed in el-hücce adlı eserindeki Medine yaklaşımı konusunda yaptığı eleştirilere karşı bir savunma niteliği taşımaktadır. Şâfiî, Hücce de yer alan bütün 17

20 örnekleri değil sadece can alıcı olanlarını seçerek Şeybânî nin bu suçlamalarda haklı olmadığını ispatlamaya çalışmıştır. Siyerü l-evzâî: Eser el-ümm ile birlikte basılmıştır ve Ebû Said Musa b. A yen el-harrânî ye ait Ebû Hanîfe nin Kitabu s-siyer isimli eserine Evzâî nin yazdığı reddiyeye karşı Ebû Yusuf un karşı reddiyesi olan Kitâbu İhtilâfi l-evzâî ve Ebî Hanîfe adındaki kitaba karşı Evzâî yi savunmak ve Ebû Yusuf u eleştirmek üzere Şâfitelif ettiği bir kitaptır. İhtilâfu l-irakıyyeyn: İmam Şâfiî nin, Ebû Yusuf un İhtilâfu Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ adlı eserinden bir takım örnekler seçerek oluşturduğu ve Ebû Hanîfe ile İbn Ebî Leylâ arasında oluşan ihtilaf noktalarını kendi açısından değerlendiği kitapta çoğu zaman İbn Ebî Leylâ dan yana bir tavır sergilediği görülmektedir. İhtilâfu Ali ve Abdullah b. Mesud: Eser Iraklılar ın adı geçen iki sahabiye muhalefet ettikleri konuları işlemektedir. El- Ümm de yer alan bu risalede Şâfiî, abdest, gusül, teyemmüm, namaz, nikâh, talak, büyû, diyet, akdiye, lukata, ferâiz, mükâteb, hudûd, sıyâm ve hac bablarından seçtiği örnek meselelerde Hanefî çevresinin pek çok hususta Abdullah b. Mes ud ve Hz. Ali ile çeliştiklerini göstermeye çalışmakta, böylece Hanefî tezinin bu iki sahabiye dayandığına dair tezin ciddi bir takım tutarsızlıklar içerdiğini îma etmektedir. Cimâü l-ilm: Eserde İmam Şâfiî haber-i vâhidi belirli ilave şartlarla kabul eden ehl-i reyi yani Hanefî çevresini eleştirmektedir. Girişte hadisleri kabul şartları konusunda başlayan tartışma risalenin ilerleyen sayfalarında icmâ hususuna taşınmakta ve risâle boyunca da bu konu ağırlıklı olarak işlenmektedir. Sıfatu Nehyi Resûlillah: Oldukça kısa olan bu risâle el-ümm ile birlikte basılmıştır. Eserde Hz. Peygamber in nehyinin delâletini tahlil eden Şâfiî aslî delâletinin tahrim olduğunu belirtmektedir. İbtâlü l-istihsan: el-ümm içinde yer alan bu risâlede müellif, istihsanın meşruiyetini tartışmaya açıp onun geçerli bir yöntem olmadığını ispata çalışmaktadır. İhtilâfu Mâlik ve ş-şâfiî: el-ümm ile birlikte basılan bu risâlede Şâfiî, önce kendi hadis anlayışına daha sonra da Mâlik in sünnet anlayışına temas edip Mâlik inkini eleştirmekte, bu bağlamda onun amel-i ehli Medine anlayışını da eleştiri konusu yapmaktadır. Amel-i ehli Medine, sahabe ve tâbiun 18

21 ictihad ve uygulamalarından oluştuğu için Şâfiî bu vesileyle sahabe kavli konusundaki tutumunu da okuyucuya sunmaktadır İhtilâfu l-hadis: Rebî b. Süleyman tarafından rivayet edilen eser, el-ümm içerisinde yer almaktadır. Müellif, hadisler arasındaki çatışmaları konu edinmekte ve bu durumda izlenmesi gereken metodu oluşturmaktadır. Şâfiî ye Atfedilen Diğer Eserler Ahkâmu l-kur ân: Şâfiî tarafından böyle bir eser telif edildiği hatta bunu yazmak için yüz defa Kur ân ı okuduğu kaynaklarda belirtilmekte ise de günümüze ulaşan bu isimdeki eser İmam Şâfiî nin değil Beyhakî nindir. Müsned: Eser, müstakil olarak Şâfiî tarafından telif edilmemiş, Ebu l-abbas el-asamm (346) el-ümm içinden toplayarak kitabı oluşturmuştur. Şunu belirtmek gerekir ki kitap, Şâfiî nin tüm hadis birikimini yansıtmamaktadır. Er-Red alâ İbn Uleyye: Mısırlı Yahya b. Nasr el-hûlânî nin rivayet ettiği bu eserde Şâfiî, Mutezile nin Mısır daki temsilcisi İbrahim b. İsmail b. Uleyye yi eleştirmektedir. El-Fıkhu l-ekber fî t-tevhîd: Eser her ne kadar Şâfiî ye nispet edilse de klasik dönem yerleşik fıkıh ve kelam terminolojisi kullanıldığı ve en az yüzyıl sonra Mutezile, Eş arî ve Mâtüridîler arasında tartışmaya açılan meseleleri içerdiği için daha sonraki âlimler tarafından Şâfiî nin akaide dair görüşlerini vermek üzere yazıldığını söylemek daha doğru olacaktır. II. ÖNE ÇIKAN ŞÂFİÎ FURÛ LİTERATÜRÜ Muhammed b. İdris eş-şâfiî (204), el-ümm Şâfiî, el-imlâ El-Büveytî (231), el-muhtasar Müzenî (264), el-muhtasar Eser mezhep içerisinde kendisine en çok başvurulan 5 meşhur kitaptan biridir. Kitapta Şâfiî nin görüşlerini bir araya getiren müellif, kendi görüşlerine de yer vermiştir. Mezhepte daha sonra kaleme alınan eserler de bu kitabın tertibini dikkate almış, çoğu müellif, muhtevasında yer alan sözleri açıklamış yahut şerh etmiştir. eser üzerine Ebu t-tayyib Tâhir 19

22 b. Abdullah et-taberî (445), Ebû İshak İbrahim b. Ahmed el-mervezî (340) ve Ebû Ali el- Hasen b. Kasım et-taberî (350) gibi fakihler tarafından şerh yazılmış; Ebu r-racâ Muhammed b. Ahmed el-esvânî (335) gibi bazı âlimler ise nazm etmiştir. Bu çalışmalar içerisinde en önemlisi ise Maverdî ye (450) ait olan el-hâvi l-kebîr şerhtir. Ebü l-hasen el-maverdî (450), el-hâvi l-kebîr Eser, Şâfiî mezhebi haricinde diğer üç mezhep ile Evzâî, Süfyan es-sevrî, İbn Ebî Leyla, İbn Cerîr et-taberî gibi âlimlerin görüşlerini de içermesi bakımından oldukça önemli bir kaynak niteliğini taşır. Alışılagelmiş şerhlere benzemeyen eser, umumî fıkıh kitaplarının tertibine uygun olarak düzenlenmiş bulunmakta ve konular kitap -bab şeklindeki ana başlıklar ile mesele - fasıl şeklindeki alt başlıklara ayrılır. Mesele adlı başlıklar altında asıl metinden yani Muhtasar adlı eserde yer alan ibarelerden Şâfiî nin görüşü kısmen yahut tamamen alındıktan sonra şerh ve açıklamaları yapılır. Konu ile ilgili âyet ve hadisler sunulup istidlal yönleri belirtilir ve konu ile ilgili icma veya sahabe ve tâbiun görüşleri nakledilir. Müellif daha sonra Şâfiî hukukçuların görüşlerini nakledip varsa muhalif görüşler arasından tercihte bulunur. Şayet İmam Şâfiî nin görüşüne aykırı görüşe varmışsa onun sözlerini kendi görüşüne uygun olarak tevil eder. Mâverdî (450), el-iknâ El-Mehâmilî (415), el-lübâb Ebü l-kasım el-fûrânî (461), el-ibâne Ebû İshak eş-şîrâzî (476), et-tenbîh Müellifin bir el kitabı mahiyetinde telif ettiği bu eser daha sonraki fakihler tarafından çok tutulmuş, Hâcî nin belirttiğine üzerine 41 şerh, 1 talik, 4 muhtasar, 6 nazm ve 2 nikât çalışması yapılmıştır. Bunlardan en önemli birkaç tanesi şu şekildedir: Nevevî (676), et-tahrîr fî garîbi t-tenbîh adlı şerhi Şehâbeddin Ahmed b. Lu luî İbn ün-nakîb (769), Muhtasaru l-kifâye adlı muhtasarı Esnevî (777), Tashîhü t-tenbîh adlı şerhi Suyûtî (911), el-vâfî şerhu t-tenbîh adlı şerhi. Ebû İshak eş-şîrâzî (476), el-mühezzeb: Şâfiî mezhebinde telif edilen önemli eserlerden biridir. Müellif yazdığı mukaddimesinde eserin, mezhebin usulüne göre delilleriyle beraber yazıldığını ve bu usule 20

23 göre ortaya konmuş furû konularının problemli meselelerini illetleriyle beraber ihtiva ettiğini belirtir. Burada Şâfiî usulü lafzı ile kasdedilen fıkhî meselelerin mezhepteki nassları ve ana şer î hükümlerdir. Yazımı 15 yıl süren eserde müellif, edebî bir dil kullanmakta lakin konuları anlaşılmaz bir hale getirmekten kaçınmaktadır. Müellifinin her faslının yazımına 2 rekat namaz kılarak başladığı bu eser üzerine pek çok şerh vb. çalışma yapılmıştır. Bunlar içerisinde en önemli olanı hiç şüphesiz Nevevî ye (676) ait olan el-mecmû adlı şerhdir. Nevevî (676) eserin ancak üçte birlik kısmını şerh edebilmiş, tamamlamaya ömrü vefâ etmemiştir. Matbu olan el-mecmû un sadece ilk dokuz cildi ona aittir. El Mecmû: Nevevî, Şâfiî mezhebinin en hacimli ve önemli eserlerinden biri olan kitabındaki metodunu el-mühezzeb in dilini ve lafızlarını izah etmek ve fıkhî ıstılahların kullanımlarını tanıtmak şeklinde açıklamaktadır. Müellif, eserde yer alan hadisleri sahih, hasen ve zayıf ve maruf olarak derecelere ayırıp bu hadislerin senetleri ve ricâli hakkında bilgi vermekte ve hadis kaynaklarından tahriclerini yapmaktadır. Sahabe, ulema ve râvîlerin hayat hikâyelerini kimi zaman ayrıntılı kimi zaman ise kısaca vererek geçmekte, metnin anlaşılmaz ifadelerini ise açıklığa kavuşturmaktadır. Eğer bir hadis zayıf ise bu defa da mevcut fıkhî hükmün delilini izaha çalışmaktadır. Çok kolay ve anlaşılır bir uslupla telif edilmiş bulunan eserde müellif, Şâfiî âlimlerinin üzerinde görüş birliğine vardığı hususlarda kesin bir sınır çizerken farklı görüşlerin yer aldığı meselelerde tercih edileni bildirerek her görüşün delillerini sıralar. İmam Nevevî yukarıda da belirtildiği üzere bu eseri tamamlayamadan vefat etmiştir. ancak taharet, namaz, zekat, oruç, hac kitaplarını ve kurban, akîka, nezir, kesme usulleri gibi ibadete dair hükümleri bitirmiş; satım akitleriyle ilgili kısımları şerh etmiştir. Bu şekilde kitap 9 cilt halindeydi. Nevevî nin riba bölümüne kadar geldiği bu eseri, Takiyüddin es-subkî Tekmiletü l-mema adıyla ikmal etmiştir. Ebû Şücâ el-isfahânî (500), Gâyetü l-ihtisâr Rûyânî (502), Bahr Şâşî (507), Hilyetü l-ulemâ Begâvî (516), et-tehzîb İmrânî (558), el-beyân. Şîrâzî nin el-mühezzeb inin şerhleri arasında sayılır. İmamü l-harameyn el-cüveynî (478), Nihâyetü l-matlab fî dirâyeti l-mezheb 21

24 Gazzâlî Nihâye yi sırasıyla el-bâsît, el-vasît, el-vecî, el-hulasa adlı eserleriyle şerh etmiştir. Bu eserlerden bir önceki bir sonrakinin muhtasarıdır. Râfiî (623), Gazzâlî nin Vecîz ini Fethu l-azîz fî şerhi l-vecîz (eş- Şerhu l-kebîr) adıyla şerh etti. Nevevî (676), bu şerhi Radatu t-tâlibîn adıyla ihtisar etti. İbnu l-mukrî, Ravda yı er-ravd adıyla ihtisar etti. Ebû Yahya Zekeriya el-ensârî ise er-ravd ı Esna l-metâlib adıyla şerh etti. İbn Hacer de er-ravd ı en-na îm adıyla ihtisar etti. Ravda yı Safiyyüddin Ebu l-abbas Ahmed b. Ömer b. Abdurrahman el-müzeccid ez-zebîdî (930) de el-ubâdü l-muhît bi-mu zami nusûsi ş-şâfiî ve l-ashab adlı eserinde ihtisar etti. İbn Hacer de el-ubâb ı el-î âb adıyla şerh etmeye başladı ancak bitiremedi. Süyûtî de Ravda yı el-gunye adıyla ihtisar etti. Süyûtî daha sonra bu eserini el-hulâsa adını verdiği ama tamamlayamadığı bir eserde manzum hale getirdi. Râfiî (623), Gazzâlî nin Vecîz ini el-muharrer adıyla ihtisar etti. Nevevî (676) de bunu Minhâcu t-tâlibîn adlı eseriyle ihtisar etti. Eser üzerine 35 civarında şerh yapılmıştır. En önemlileri ise şunlardır: İbn Hacer el-heytemî, Tuhfetü l-muhtâc şerhu l-minhâc Şirbînî, Mugni l-muhtâc şerhu l-minhâc Remlî, Nihâyetü l-muhtâc şerhu l-minhâc Ebû Hafs Sirâceddin İbn Mülekkini, Ücâletü l-muhtâc ilâ tevcîhi l-minhâc Şeyh Zekeriyya el-ensari, Minhâc ı Menhec adıyla ihtisar etti. Cevherî de Menhec i en-nehc diye ihtisar etti. Kazvînî, Râfiî nin el-azîz şerhu l-vecîz ini el-hâvi s-sagîr adıyla kısalttı. İbnü l-verdî, Behcetü l-vediyye adlı eserinde manzum hale getirdi. Bu manzum üzerine Şeyhu l-islam Zekeriyya el-ensari iki şerh yazdı. İbnü l-mukri, el-hâvi s-sagîr i el-irşâd adıyla ihtisar etti. İbn Hacer de buna iki şerh yazdı. İbnü r-rif a, el-matlab, Hâdimu r-râfiî 22

25 İbnü l-mulakkin (804), Ucâletü l-muhtac Akfehsî (806), el-irşâd Ebû Yahya Zeynüddin Zekeriya el-ensarî (926), el-gurerü l-behiyye Ebû Hafs Zeynüddin Ömer b. Muzaffer b. Ömer İbnü l-verdî, el-behcetü l- Verdiyye Abdulhamid Şirvanî, Hâşiye ala t-tuhfe Ahmed b. Kasım Abbâdî, Hâşiye ala t-tuhfe Kalyûbî (1096), Hâşiye ala şerhi l-minhâc İbnü l-kasım el-gazzî, Fethu l-karîb Celaleddin el-mahallî, Kenzü r-ragıbîn şerhu Minhâci t-tâlibîn Ebû Bekr Takıyyüddin b. Muhammed Hısnî (829), Hâşiyetü l-bâcûrî El-Ezra î, Hâşiyetü l-tavassut beyne r-ravza ve ş-şerhi l-azîz (Otuz cildi aşan hacimli bir hâşiyedir.) İsnevî, İbnü l-imâd ve Bulkînî nin Ravda üzerine hâşiyeleri vardır. Zerkeşî, dört hocasının, Ezrâ i, İsnevî, İbnü l-imâd ve Bulkînî nin hâşiyelerini özetleyerek yirmi ciltlik Hâdimu r-ravza adlı bir eser oluşturmuştur. III. BELLİ KONULARDA YAZILMIŞ ESERLER AHKÂMU S-SULTÂNİYYE Maverdî (450), el-ahkâmu s-sultâniyye Devletin esas teşkilat ve idaresiyle ilgili fıkhî hükümleri bir araya topladığı bir eser olan kitap yirmi bölümden meydana gelmektedir. Bunlar sırasıyla imâmet (devlet reisliği), vezirlik, valilik, cihad emirliği, iç meseleler (irtidad, yol kesicilik, bağy), kadılık, mezâlim mahkemeleri, nikâbe, namazlarda imamlık, hac emirliği, zekat, fey ve ganimet, cizye ve haraç, hükümleri değişik bölgeler, toprağın ihyası ve suların çıkarılması, himâ ve irfak, divanlar, suçlar ve son olarak hisbe konularıdır. Eserde her bölüm kendi bütünlüğü içerisinde ele alınmaktadır. Müellif, mukayeseli bir metod takip ederek konuları incelemiş, hukukçuların ittifak ettiği meseleleri İmam Şâfiî nin usulüne göre anlatırken, ihtilaflı konularda diğer mezheplerin görüşlerine de temas etmiştir. Çoğu zaman Şâfiî nin görüşlerini benimseme eğilimi gösteren müellif, zaman zaman farklı mezheplerin görüşlerini kabul ettiği de olmuştur. arap şiirinde de faydalandığı eserinde âyet, hadis ve müctehidlerin ictihadlarının yanı sıra Hulefâyı Râşidîn başta olmak üzere önceki devir uygulamalarına da yer verir. Eser Ali Şafak tarafından Türkçe ye çevrilmiştir. 23

26 USÛL-Ü FIKH İmâmü l-harameyn el-cüveynî (478), el-burhân fî usûli l-fıkh: Şâfiî nin Risâle sinden sonra günümüze kadar gelen en eski eser olan el-burhân mütekellimîn metoduna göre yazılmış bir fıkıh usûlü kitabıdır. Bir mukaddime ve yedi bölümden ibaret olup mukaddime kısmında usûl-ü fıkhın tarifinden sonra hüsün-kubuh, teklif ve ilim konularından bahsedilir. Diğer bölümlerde ise sırasıyla şu konular ele alınır: 1. Bölüm: Beyan konusu ile başlanır, daha sonra emir, nehiy, şer i hükümler, âmm, hass, nass, zâhir, mücmel, mutlak ve mukayyed kavramları ile mütevatir ve ahad haber, cerh ve ta dîl, mürsel ve müsned hadis ve hadis rivâyetleri gibi konulara yer verilir. 2. Bölüm: İcma, 3. Bölüm: Kıyas konularına ayrılmıştır. 4. Bölüm: İstadlal 5. Bölüm: Tercih hakkındadır. Bu bölümde birbiriyle çatışır gibi görünen meselelerden hangisinin tercih edileceği hususu üzerinde durulmaktadır. Nesih konusu da bu bölüm içerisinde ele alınır. Diğer iki bölüme gelirsek müellif, kitaba ictihad ve fetvaya dair iki bölüm daha eklemeyi düşünmüş, ancak daha sonra bu konuları müstakil kitaplarda ele almayı tercih etmiştir. Ancak eserin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ndeki nüshasına bu iki bölüm sonradan zeyil olarak ilave edilmiştir. Müellif, amelde Şâfiî; itikadda Eş arî olmasına rağmen kimi meselelerde imamlarına muhalefet etmiş kimi zaman hiçbir imama tâbi olmamıştır. Ayrıca Şâfiî dışında Ebû Hânîfe, Dâvûd ez-zâhirî, Ebu l-hasen el-eş arî, Sayrafî, Bakıllânî ve ed-dekkâk gibi birçok âlimin görüşlerinden de faydalanmıştır. Eser üzerine birçok şerh yazılmıştır, bazıları şu şekildedir: Muhammed b. Ali el-mâzerî (536), Îzâhü l-mahsûl min Burhâni l-usûl El-Ebyârî (616), et-tahkîk ve l-beyân fî şerhi l-burhân Ebû Yahya el-hüseynî, Kifâyetü tâlibi l-beyân şerhu l-burhân Ebu l-feth el-mısrî (612), el-burhân adlı bir hâşiye yazmıştır. 24

27 Gazzâlî (505), el-mutasfâ: Şâfiî fukahası arasında büyük bir öneme sahip bulunan usûl-ü fıkha dair bir çalışmadır. Müellifin son kaleme aldığı kitap olması dolayısıyla hayli kaliteli olan eser, mütekellimîn metoduna göre telif edilmiştir. Müellif, mukaddime bölümünde kitabı yazmaktaki maksadına ve telif sırasında kullandığı genel uslûbuna yer vermektedir. Gereksiz uzatma ve tekrarlardan kaçınılan eserde konular muhtasar bir biçimde mesele ve bablar altında ele alınarak okuyucuya hayli kolaylık sağlanmıştır. Meseleler hakkındaki görüşleri veren müellif, bunlar üzerinde bir tartışmaya girmekte sonuç olarak da kimin görüşü olduğuna bakmaksızın kendisine doğru geleni tercih etmektedir. Eser ilk olarak 1322 de Bulak ta iki cilt halinde yayımlanmıştır. El-Menhûl fi l-usûl: Gazzâlî nin usule dair kaleme aldığı ilk kitaptır. Eserde Ebû Hanîfe ile ilgili ifadelerden yola çıkan bazı müellifler, kitabın Gazzâlî ye değil de Mutezilî olan Mahmûd el- Gazzâlî ye ait olduğunu ileri sürerlerse de İbn Hacer el-heytemî, Sadettin et-teftâzânî nin öğrencilerinden eserin ona aidiyetine dair bilgi aldığını ifade etmiştir. Kitapta şer î hükümlerden ve bilgi probleminden bahseden giriş kısmından sonra beyan konusu yer gelmekte, ardından da nassların açıklanmasında aracı görevi üstlenen dilin fonksiyonları anlatılmaktadır. Bundan sonra emir-nehiy, umum-husus gibi konular açıklanarak tevil meselesine girilmekte, ardından Peygamberlik konusuna yer verilip geçmiş ümmetlerin şeriatleriyle ilgili açıklamalar yapılmaktadır. Bunun ardından gelen haberle ilgili bölümü ise cerh ve tadil, nesh, icma, kıyas, talîl ve tercih bahisleri takip etmektedir. Son bölümde ise Şâfiî mezhebinin öteki mezheplere karşı üstünlüğünün vurgulandığı ve özellikle Ebû Hanîfe nin bazı görüşlerini eleştiren ictihad bölümü yer almaktadır. EŞBAH VE N-NEZÂİR Suyûtî Ebü l-fadl Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekir (911), el-eşbâh ve n- Nezâir: İslam Hukuku ndaki küllî kaideleri ve benzer meselelerin tabi olduğu ortak ve farklı hükümleri konu alan eser, Şâfiî fıkhında olduğu gibi diğer bütün mezheplerde de önemli bir yere sahiptir. Müellif bu eserini yazmadan önce Şevâridü l-fevâid fi z-zavâbıt ve l-kavâid 25

28 adını verdiği buna benzer küçük bir kitap telif etmiş, bu kitap talebe muhitlerinde rağbet görünce bunun daha geliştirilmiş şekli olan el-eşbah ve n-nezâir adlı kitabı kaleme almıştır. Eser yedi bölümden müteşekkildir ve muhtevası sırasıyla şu şekildedir: 1. Bölüm: İslam Hukuku nun en genel prensipleri olarak kabul edilen beş külli kaide ve bunlarla ilgili meseleler ile kaidelerin uygulanmasıyla ilgili örnekler yer alır. 2. Bölüm: Bu beş kaide dışında yer alan ve İslam Hukuku nda önemli bir yer tutan kırk kaide ve bunlara dair örnekler yer alır. 3. Bölüm: İslam Hukukçuları nın üzerinde anlaşamadığı yirmi kaide ele alınıp bu konudaki ihtilaflar zikredildikten sonra müellif kendi görüşünü verir. 4. Bölüm: Çokça karşılaşılan ve hukukçular tarafından mutlaka bilinmesi gereken meseleler çeşitli umumî kaidelere bağlanarak ele alınmaktadır. 5. Bölüm: Fıkhî konular klasik fıkıh kitaplarının tertibine uygun olarak anlatılmakta, her konu genel mahiyette kurallara bağlanarak işlenmekte, bu arada kuralın istisnalarına da işaret edilmektedir. 6. Bölüm: Birbirine benzeyen veya aralarında münasebet bulunan fıkhî meselelerin hükümlerindeki farklılıklardan bahseder. 7. Bölüm: Çeşitli fıkhî meselelere ait fıkhî hükümlerle bunların benzerleri bir araya getirilmiştir. Müellif, eserinde yer verdiği kuralları önem derecelerine göre sıralamakta, genel tertipte ise İbnü l-vekîl ve İbnü s-subkî nin eserlerinden faydalanmaktadır. Müellif her kuralı Kitap, sünnet ve sahabi kavlinden kaynağını belirterek işlemekte ve bu kaidelerin sonunda ilgili fıkhî meseleleri zikredip o kuralın uygulanmasını göstermektedir. Eser üzerine yapılan çalışmalar: Bahaeddin Muhammed b. Muhammed Bakır es-sebzevârî ve Fasîhuddin İbrahim b. Sıbgatullah el-bağdâdî nin hâşiyeleri. Ebû Bekir b. Ebü l-kâsım el-ehdel in bu eserdeki kuralları özetleyerek manzum hale getirdiği kitabı, el-ferâidü l-behiyye adlı eseri. Abdullah b. Süleyman el-cevherî tarafından yapılan el-mevâhibü s-seniyye ale l-ferâidi l-behiyye adlı şerh. 26

29 Muhammed b. Yasin b. İsa el-fâdânî bu şerhe, el-fevâidü l-ceniyye hâşiye ale l-mevâhibi s-seniyye adıyla bir hâşiye yazmıştır. 27

30 I. TEMEL METİNLER VE ŞERHLERİ İmam Mâlik (179/795) Muvatta Mâlikî mezhebinin imamı Mâlik b. Enes in eseri olan el-muvatta Mâliki mezhep literatürünün birinci basamağını teşkil eder. Muhtevası itibariyle hem hadis hem de fıkıh kitabı görünümü veren bu eser İslam hukukunun ilk dönem çalışmalarındandır. Abbasi halifeleri Mansûr ve Hârûn Reşîd Muvatta ı bütün ülkede uygulanacak ve hukuk birliğini gerçekleştirecek bir kanunname yapmak istemişlerse de İmam Mâlik diğer ictihadların saygınlığını zedeleyeceği gerekçesiyle bu tekliflerini reddetmiştir. Muvatta da 600 ü müsned, 222 si mürsel, 613 ü mevkuf, 285 i maktû olmak üzere 1720 hadis vardır. İmam Mâlik bu eserinde hadislere ve ardından sahabe-tâbiûn kavilleriyle Medine ehlinin ameline, ayrıca kendi fıkhî görüşlerine de yer vermiş, bu sıralamayı hemen her bölümde takip etmiştir. Hadis rivayetleriyle fetvalarında Hz. Ömer in anlayışı hâkimdir. Muvatta yı İmam Mâlik ten pek çok öğrencisi rivayet etmiş olmakla birlikte en önemli iki rivayeti Yahya b. Yahya el-leysî ile Muhammed b. Hasen eş-şeybânî rivayetleridir. Muvatta üzerine yazılan şerhlerden bir kısmı Yahya b. Yahya rivayetini, bir kısmı ise Muhammed b. Hasen rivayetini esas almışlardır: a. Yahya b. Yahya rivayeti esas alınarak yapılan şerhler İbn Abdi l-berr (463/1071): et-temhîd limâ fi l-muvatta mine l-meânî ve l-esânid. İbn Abdi l-berr bu eserinde Muvatta da geçen merfu hadisleri şerh etmiş; daha sonra bu eserinin devamı niteliğinde el-istizkâru l-câmi li mezâhibi l-fukahâi l-emsâr ve ulemâi laktâr fîmâ tezammenehu l-muvatta min meâni r-re y ve l-âsâr adlı bir eser yazmış, bu eserinde de Muvatta daki mevkûf ve maktû hadisleri açıklamıştır. Ebu l-velid el-bâcî (474/1081): el-müntekâ. Önce el-istîfâ adında geniş bir şerh yazmış, insanların ondan yeterince istifade edemediğini görünce bu eserini el-müntekâ adıyla özetlemiştir. Ebubekir b. el-arabî (543/1148): Kitâbu l-kabes fî şerhi Muvatta-i Mâlik b. Enes. İbnu l-arabî bu eseriyle el-müntekâ nın hadis ilimleri açısından yetersiz gördüğü yanlarını tamamlamaya çalışmıştır. Suyûtî (911/1505): Tenvîru l-havâlik 28