GIDA BÜLTENİ. Diyabet BU SAYININ KONULARI. Türkiye Diyabet Önleme ve Kontrol Programı. Beslenme Konusunda 10 Gerçek. GAV Bülten Sayı 8 / Ocak 2013

Transkript

1 GIDA BÜLTENİ GAV Bülten Sayı 8 / Ocak 2013 BU SAYININ KONULARI Diyabet Diyabet, pankreas yeterli düzeyde insülin üretmediği ya da vücut pankreasın ürettiği insülini etkin bir şekilde kullanamadığı zaman ortaya çıkan kronik bir hastalıktır. İnsülin, kan şekerini düzenleyen hormondur. Devamı 2. sayfada Türkiye Diyabet Önleme ve Kontrol Programı yıllarında ülke genelinde 270 köy ve 270 mahalle merkezinde gerçekleştirilen ve random olarak seçilmiş 20 yaş üstü kişiyi kapsayan Türkiye Diyabet Epidemiyoloji Çalışması (TURDEP-I) nın sonuçlarına göre ülkemizde tip 2 diyabet prevelansı %7,2, BGT prevelansı ise %6,7 bulunmuştur. Devamı 4. sayfada Beslenme Konusunda 10 Gerçek Beslenme, sağlıklı yaşamın en önemli unsurlarından biridir. Yeterli ve dengeli beslenme, bebek, çocuk ve anne sağlığının iyileştirilmesi, bağışıklık sisteminin güçlenmesi, hamileliğin ve doğumun daha güvenli olması, bulaşıcı olmayan hastalıkların (örneğin; diyabet ve kalp-damar hastalıkları) riskinin düşük olması ve daha uzun ömür ile ilişkilidir. Devamı 6. sayfada

2 DİYABET Diyabet nedir? Diyabet, pankreas yeterli düzeyde insülin üretmediği ya da vücut pankreasın ürettiği insülini etkin bir şekilde kullanamadığı zaman ortaya çıkan kronik bir hastalıktır. İnsülin, kan şekerini düzenleyen hormondur. Hiperglisemi (yüksek kan şekeri), kontrol altına alınmamış diyabetin sıklıkla görülen bir sonucudur ve zaman içinde, başta sinirler ve damarlar olmak üzere vücudun çeşitli sistemlerinde ciddi zarara yol açar. Tip 1 diyabet Tip 1 diyabetin özelliği, yetersiz insülin üretimidir ve günlük enjeksiyonlarla insülin eksikliğinin telafi edilmesi gereklidir. Tip 1 diyabetin nedeni bilinmemektedir ve günümüzdeki bilgiler temelinde engellenememektedir. Tip 1 diyabetin belirtileri arasında aşırı idrar üretimi, çok susuma, sürekli açlık, kilo kaybı, görme bozuklukları ve yorgunluk vardır. Bu belirtiler aniden belirebilir. Tip 2 diyabet Tip 2 diyabet vücudun insülini etkili şekilde kullanamamasından kaynaklanır. Tip 2 diyabetli hastalar, dünyadaki diyabetli insanların %90 ını oluşturur. Tip 2 diyabet büyük ölçüde aşırı kilodan ve fiziksel aktivite eksikliğinden kaynaklanır. Belirtileri Tip 1 diyabet belirtilerine benzemekle birlikte genelde o derece belirgin değildir. Dolayısıyla bu hastalık bazen başlangıcından yıllar sonra, komplikasyonlar başladığı zaman teşhis edilir. Tip 2 diyabet türüne kısa süre öncesine kadar sadece yetişkinlerde rastlanırdı; ancak artık çocuklarda da görülmektedir. Gebeliğe bağlı diyabet Gebeliğe bağlı diyabet, başlangıcı veya teşhisi gebelik sırasında gerçekleşen hiperglisemidir. Gebeliğe bağlı diyabetin belirtileri Tip 2 diyabetin belirtilerine benzer. Gebeliğe bağlı diyabet doğum öncesi testler yoluyla teşhis edilir. Bozulmuş Glukoz Toleransı (BGT) ve Bozulmuş Açlık Glukozu (BAG) Bozulmuş glukoz toleransı ve bozulmuş açlık glukozu sağlıklı olma hali ile diyabet arasındaki geçişte ara durumlardır. BGT veya BAG hastaları Tip 2 diyabete yakalanma açısından yüksek risk grubundadır, ama bu geçiş kaçınılmaz değildir. Diyabetin en sık görülen sonuçları nelerdir? Diyabet zaman içinde kalbe, damarlara, göze, böbreklere ve sinirlere zarar verebilir. Diyabet, kalp hastalığı ve inme riskini arttırır. Diyabet hastalarının %50 si kalp-damar hastalıklarından hayatını kaybetmektedir (öncelikli olarak kalp hastalığı ve inme). Kan akışındaki yavaşlama ile birlikte ayaklarda nöropati, ayak ülseri riskini arttırır ve uzuv kaybı ile sonuçlanabilir. Diyabetik retinopati, körlüğün önemli bir nedenidir ve retinadaki küçük damarlarda uzun vadede biriken zararın sonucunda gelişir. 15 yıllık diyabet hastalarının tahminen %2 si kör olur, %10 unda da ciddi görme bozuklukları ortaya çıkar. Diyabet, böbrek yetmezliğinin başlıca nedenlerinden biridir. Diyabet hastalarının %10-20 si böbrek yetmezliğinden hayatını kaybeder. Diyabetik nöropati, diyabet sonucunda sinirlerin zarar görmesidir ve diyabet hastalarının tahmini %50 sini etkiler. Her ne kadar diyabetik nöropati sonucunda birçok farklı sorunlar gelişebilirse de, en sık görülen belirtiler el ve ayaklarda karıncalanma, ağrı, uyuşukluk veya güçsüzlüktür. Diyabet hastalarında genel anlamda ölüm riski, diyabet hastası olmayan akranlarının ölüm riskinin en az iki katıdır. Sabri Ülker Gıda Araştırmaları Enstitüsü Vakfı 2

3 DİYABET Diyabetin yol açtığı sorunlar nasıl hafifletilebilir? Önleme Hayat tarzında yapılacak basit değişikliklerin tip 2 diyabeti önlemede veya hastalığa yakalanmayı geciktirmede etkili olduğu görülmüştür. Tip 2 diyabetin engellenmesine yardımcı olmak için: Sağlıklı bir vücut ağırlığına sahip olunmalı ve sürdürülmelidir. Fiziksel açıdan aktif olunmalıdır: Her gün en az 30 dakikalık düzenli veya orta düzeyde aktivite. Kilo kontrolü için daha fazla aktivite yapılmalıdır. Günde 3-5 porsiyon meyve ve sebze tüketimi dahil olmak üzere sağlıklı beslenmeye özen göstermeli şeker ile doymuş yağ tüketimi azaltmalıdır. Sigaradan kaçınılmalıdır. Sigara içmek, kalp-damar hastalıklarına yakalanma riskini arttırır. Teşhis ve tedavi Erken teşhis, kan tahlili yoluyla gerçekleştirilebilir. Diyabet tedavisi, kandaki glikoz seviyesinin ve damarlara zarar veren diğer bilinen risk faktörlerinin azaltılması yoluyla yapılır. Sigarayı bırakmak, komplikasyonlardan kaçınma açısından önemlidir. Gelişmekte olan ülkelerde hem maliyetten tasarruf sağlayan, hem de uygulanabilir olan müdahaleler arasında aşağıdakiler yer almaktadır: Kan şekerinin kontrolü- Tip 1 diyabet hastalarının insüline ihtiyacı vardır; tip 2 diyabet hastaları oral haplarla tedavi edilebildiği gibi insülin tedavisiyle de desteklenebilir. Tansiyonun kontrol altında tutulması Ayak bakımı Diğer tasarruf sağlayan müdahaleler arasında ise: Retinopati (körlüğe yol açabilir) testleri ve tedavisi; Kan lipidlerinin kontrolü (kolesterol düzeylerini düzenlemek için); Diyabete bağlı böbrek hastalığının erken teşhisi için testler vardır. Bu önlemler sağlıklı beslenme ve düzenli fiziksel aktivite ile desteklenmeli, normal vücut ağırlığı sürdürülmeli ve sigaradan kaçınılmalıdır. Kaynak: Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Sabri Ülker Gıda Araştırmaları Enstitüsü Vakfı 3

4 TÜRKİYE DİYABET ÖNLEME VE KONTROL PROGRAMI TÜRKİYE DİYABET ÖNLEME VE KONTROL PROGRAMI EYLEM PLANI ( ) Türkiye de Durum yıllarında ülke genelinde 270 köy ve 270 mahalle merkezinde gerçekleştirilen ve random olarak seçilmiş 20 yaş üstü kişiyi kapsayan Türkiye Diyabet Epidemiyoloji Çalışması (TURDEP-I) nın sonuçlarına göre ülkemizde tip 2 diyabet prevelansı %7,2, BGT prevelansı ise %6,7 bulunmuştur. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2007 yılı nüfus rakamlarına göre ülkemizde 2,85 milyonun üzerinde tip 2 diyabetli ve 2,6 milyon civarında BGT linin yaşadığı hesaplanmaktadır. Çalışma, ülkemizde yaşayan diyabetlilerin %32 sinin hastalığının farkında olmadıklarını ortaya koymuştur. Çalışmada diyabetin kadınlarda ve kentsel bölgelerde yaşayanlarda daha sık olduğu, ayrıca diyabet riskinin yaşlanma, obezite, hipertansiyon, ailede diyabet varlığı, eğitimsizlik, gelir düzeyi ve alışkanlıklar ile ilişkili olduğu saptanmıştır. TURDEP-I sonuçları, DSÖ ve IDF tahminleri ile birlikte değerlendirildiğinde ülkemizde diyabet prevelansının artacağı düşünülmektedir yılında Türkiye de Diyabet ve Bozulmuş Glukoz Toleransı (20-79 yaş grubu) Türkiye nüfusu (toplam) Erişkin nüfus (20-79 yaş arası) DİYABET Ulusal prevelans %7,4 Dünya nüfusunun standart dağılımına göre prevelans %8 Diyabetli sayısı Tip-1 diyabet insidansı (0-14 yaş) Diyabete bağlı ölüm sayısı (Erkek) Diyabete bağlı ölüm sayısı (Kadın) Diyabete bağlı kişi başı sağlık harcaması 3,2/ /yıl 572 ABD doları Sağlık Bakanlığı nca yapılan 2003 Hane Halkı Araştırması sonuçlarına göre 18 yaş ve üzeri kişilerde beyana dayalı olarak diyabet sıklığı %4,75 (kadınlarda %5,75; erkeklerde %3,42) olarak bulunmuştur. Ulusal Hastalık Yükü Çalışması kapsamında yapılan analizlerde Türkiye için diyabet yıllık insidansı yüz binde 3820, erkeklerde yüz binde 3210,2 ve kadınlarda yüz binde 4280,1 bulunmuştur. Diyabet prevelansı ise toplumda yaklaşık yüzde altı; erkeklerde yüzde beşve kadınlarda yüzde altıdır. Diyabet Prevelansı: Uluslararası Diyabet Federasyonu (IDF) nun Diyabet Atlası na göre, 2010 itibarı ile Türkiye erişkin (20-79 yaş) nüfusta diyabet prevelansı %7,4 tür. Dünya nüfus dağılımına göre standardize diyabet prevelansı %8,0 olarak hesaplanmıştır. IDF tahminlerine göre şimdilerde olan diyabetli nüfusun 20 yıl sonra 6 milyonu aşması beklenmektedir. Yirmi yıl sonrası için ön görülen rakamlara TURDEP-II çalışmasının ön sonuçları bu rakamlara şimdiden yaklaştığımızı göstermektedir. Sabri Ülker Gıda Araştırmaları Enstitüsü Vakfı 4

5 TÜRKİYE DİYABET ÖNLEME VE KONTROL PROGRAMI TÜRKİYE DİYABET ÖNLEME VE KONTROL PROGRAMI EYLEM PLANI ( ) Yapılan araştırmalarda diyabetin tahminlerin üstünde bir artış kaydetmesi sonucunda Sağlık Bakanlığı nca gerek duyulan güncel bir diyabet, risk faktörleri ve komplikasyonları ile mücadele stratejisi geliştirme çalışması, 2009 yılı ilk çeyreğinde Türkiye Diyabet Önleme ve Kontrol Programı; Stratejik Plan ve Eylem Planı Hazırlama Çalışmaları başlatılmış bulunmaktadır. Eylem planı ile birlikte daha sağlıklı bir Türkiye için önemli bir mortalite ve hastalık yükü sebebi olan, diyabet hastalığının erken tanı ve tedavisinin sağlanması, ilgili risk faktörleri konusunda halkın bilinçlendirilmesi, diyabete bağlı komplikasyon sıklığının Dünya Sağlık Örgütü hedeflerine indirilmesi amaçlanmaktadır. Programın Nitelikleri Diyabet ve risk faktörlerine yönelik farkındalık oluşturulması Toplumsal olarak sağlıklı yaşam tarzının benimsenmesi Diyabetin erken tanınması Güncel standartlara uygun tedavi ve izlemin yapılması Komplikasyonların azaltılması Programın Prensipleri Diyabet ve risk faktörlerine yönelik toplumda sağlıklı yaşam tarzı değişimini sağlamak Risk gruplarına yönelik kişiye özel yaşam tarzı programlarını geliştirmek Diyabetin erken tanınmasını sağlamak için toplumsal ölçekte diyabet farkındalığı oluşturmak Diyabetlilere güncel standartlarda bakım sunulabilmesi için sağlık profesyonellerini (aile hekimleri, uzmanlar, hemşire ve diyetisyenleri) eğitmek, yeterli işgücünü temin etmek Daha iyi diyabet kontrolü sağlayarak komplikasyonları azaltmak Bunun için hastaları eğitmek, hekimlerin diyabetli hastalara daha fazla zaman ayırmasını sağlamak [daha yüksek performans, hasta eğitimlerinin Türk Tabipler Birliği (TTB) normlarına uygun olarak ücretlendirilmesi vb. gibi] Güncel kılavuzlar ve algoritmlere uygun şekilde izlem ve tedavi yapılmasını sağlamak Aile hekimlerinin üniversite ve eğitim-araştırma hastaneleri ile koordine çalışmalarını sağlayarak diyabete bağlı ölümleri azaltmak Kaynak: T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Diyabet Önleme ve Kontrol Programı Sabri Ülker Gıda Araştırmaları Enstitüsü Vakfı 5

6 BESLENME KONUSUNDA 10 GERÇEK Beslenme, sağlıklı yaşamın en önemli unsurlarından biridir. Yeterli ve dengeli beslenme, bebek, çocuk ve anne sağlığının iyileştirilmesi, bağışıklık sisteminin güçlenmesi, hamileliğin ve doğumun daha güvenli olması, bulaşıcı olmayan hastalıkların (örneğin; diyabet ve kalp-damar hastalıkları) riskinin düşük olması ve daha uzun ömür ile ilişkilidir. Yetersiz ve dengesiz beslenme her yönüyle insan sağlığı için tehlike oluşturur. Dünyada yetersiz ve dengesiz beslenmenin iki yüzüyle karşı karşıyayız. Bunlardan birincisi yeterli besin tüketememe diğeri ise özellikle gelişmekte olan ülkelerde seyreden aşırı besin tüketimiyle ilişkili şişmanlık durumudur. Yetersiz ve dengesiz beslenme şekillerinin neden olduğu riskler konusunda yapılan araştırmaların ortaya koyduğu 10 gerçek aşağıdaki gibidir: 1) Yetersiz beslenme, annelerin ve çocukların hastalanmasına ve erken yaşta ölümlerine neden olabilecek en önemli unsurlardan birisidir. Vitamin ve mineral eksikliği dâhil olmak üzere yetersiz beslenme, çocuk ölümlerinin tahminen üçte birine neden olur ve sağlıklı gelişim ile hayat boyu üretkenliğe zarar verir. Aşırı kilo düzeylerinin giderek artması da kronik hastalıkların artışıyla ilişkilidir. Sonuçta yetersiz ve dengesiz beslenme iki temel sağlık sorununu doğurmaktadır. 2) Dünya Sağlık Örgütü nün çocuk büyüme standartlarıyla karşılaştırıldığında çocukların yaş gruplarına göre kısa boylu olması kronik yetersiz beslenmenin ana göstergelerinden biridir yılı verilerine göre, yetersiz besin, vitamin ve mineral açısından zayıf beslenme rejimi, yetersiz çocuk bakımı ve hastalıktan dolayı dünya çapında 165 milyon çocuk bodurdur. Büyüme yavaşlayınca beynin gelişimi de gecikir ve bodur çocuklar öğrenmede zorluk yaşarlar. Çocuklar arasında bodurluk oranının en yüksek olduğu yerler Afrika ve Asya dır yılında Doğu Afrika daki çocukların %42 si bodurdur. 3) Aşırı zayıflık ve bilateral ödem, kötü beslenmeden kaynaklanan, şiddetli gıda kıtlıklarının neden olduğu ve hastalıkla birleşen ciddi durumlardır. Yılda tahminen 1,5 milyon çocuk aşırı zayıflıktan ölür. Gıda fiyatlarının yükselmesi, ihtilaf bölgelerinde gıda yetersizliği ve doğal felaketler, hane halklarının uygun ve yeterli miktarda gıdaya erişmesini engeller ve bütün bunlar aşırı zayıflığa neden olabilir. Aşırı zayıflık durumunda insanların hayatta kalabilmesi acil beslenme müdahaleleri gerektirir. 4) Beslenmedeki temel vitamin ve mineraller, bağışıklık sisteminin ve sağlıklı gelişimin teşvik edilmesi açısından elzemdir. A vitamini, çinko, demir ve iyot yetersizliği, kamu sağlığı alanındaki başlıca sorunlar arasında yer alır. Dünya çapında tahminen 2 milyar kişi, yetersiz iyot beslenmesinden etkilenmektedir. Dünya çapında okul öncesi çağdaki çocukların üçte birinden fazlası A vitamini yetersizliği çeker. A vitamini yetersizliği, çocuklarda önlenebilir körlüğün başlıca nedenlerinden biridir. 5) Gelişmekte olan ülkelerde sıklıkla görülen annelerin yetersiz ve dengesiz beslenmesi, zayıf fetal gelişimine ve hamilelik komplikasyonlarında daha yüksek riske neden olmaktadır. Anne ve çocukların yetersiz beslenmesi dünya çapındaki hastalıkların %10 undan fazlasının nedenidir. 6) Bebeklerin daha sağlıklı olması için WHO altı ay boyunca sadece anne sütü ile beslenmeyi, altı aylık bebeklere yaşlarına uygun, güvenli tamamlayıcı gıdaların verilmeye başlanmasını ve anne sütü ile beslenmenin iki yaş ve sonrasına kadar sürdürülmesini önermektedir. Bu önerilere uyulduğu takdirde, dünya çapında beş yaş altı çocuk ölümlerinin tahminen %20 sinin önüne geçilebilir. Yeterli ve dengeli beslenme, küçük çocuklarda bodurluk ve şişmanlık oranlarını düşürür ve zihinsel gelişimi teşvik eder. Sabri Ülker Gıda Araştırmaları Enstitüsü Vakfı 6

7 BESLENME KONUSUNDA 10 GERÇEK 7) Ergenlerdeki beslenme sorunları çocukluk döneminde başlar ve yetişkinlik döneminde devam eder. Anemi, ergenlik dönemindeki kız çocuklarında önemli bir beslenme sorunudur. Ergenlik dönemindeki kız çocuklarının erken yaşta hamileliklerini engellemek ve temel besinleri uygun düzeylerde almalarını sağlamak, daha sonraları gerçekleşebilecek anne ve çocuk ölümlerini düşürebilir ve beslenme döngülerinin nesilden nesile aktarılmasını engelleyebilir. Dünya çapındaki hamile kadınların %42 si anemi hastasıdır. 8) Aşırı kilo ve obezitede dünya çapında görülen artış, kamu sağlığı alanında çok önemli bir sorun teşkil etmektedir. Her yaşta ve sosyoekonomik sınıftan insan bu beslenme sorunu ile karşı karşıyadır. Bunun sonucunda diyabet, kalp-damar hastalıkları ve beslenme rejimine bağlı diğer hastalıklarda dünya çapında artış görülmektedir. Kaynakların sınırlı, sağlık sistemlerinin aşırı yük altında olduğu ülkelerde bu hastalıkları tedavi etmek çok zordur rakamlarına göre beş yaş altı çocuklarda yaklaşık 43 milyon çocuk aşırı kiloludur. 9) Yardımın en çok gerekli olduğu alanları tespit etmek için o alanların beslenme ile ilgili verilerine ihtiyaç bulunmaktadır. WHO tarafından açıklanan çocuklar için uluslararası büyüme standartları, çeşitli ülkelerde ve bölgelerde çocukların beslenme statülerinin karşılaştırılması için temel ölçütler sağlar. WHO ile ortakları tarafından geliştirilmiş olan beslenme bilgi sistemi, belli başlı beslenme göstergeleri ve gıda, sağlık ve sağlık sistemleri gibi etki faktörleri açısından ülke profilleri sunar. 10) Bilimde elde edilen ilerlemeler sayesinde özellikle en hassas insanlar açısından beslenmeye bağlı sağlıkta iyileşme sağlayacak kanıta dayalı eylemler hakkında bilgi sahibiyiz. WHO, bütün ülkelere hem bilimsel öneriler, hem de kullanıcı dostu, web tabanlı araçlar sağlamak için ortakları ile işbirliği yapmaktadır. Birlikte yürütülen bu çalışmalar, hayat kurtaracak politika ve müdahaleleri teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Kaynak: Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Sabri Ülker Gıda Araştırmaları Enstitüsü Vakfı 7

8 HER ŞEY, DAHA İYİ BİR YAŞAM İÇİN Vizyonumuz Toplumun gıda, beslenme ve sağlıklı yaşam bilincinin gelişimine katkı sağlayan bağımsız, bilimsel ve kâr gayesi gütmeyen güvenilir, saygın bir kurum olmak. Misyonumuz Ulusal ve uluslararası düzeyde, bilimsel çalışmaları, mevzuatı ve uygulamaları takip etmek, toplumun sağlıklı beslenme ve gıdalar hakkında doğru ve güvenilir bilgiye ulaşması ve eğitim imkanı sağlamak amacıyla üniversiteler, kamu ve sivil toplum kuruluşları gibi ilgili kurum ve kuruluşlar ile iş birliği içerisinde her türlü çalışmayı yapmak ve desteklemek. SABRİ ÜLKER GIDA ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ VAKFI Editör: Dr. Mehmet Köse KISIKLI MAH. FERAH CAD. ÇEŞME SOK. NO: 2/4 B.ÇAMLICA ÜSKÜDAR-İSTANBUL-TÜRKİYE TELEFON: (0216) FAKS: (0216)