KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3021 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1973 KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK Yazarlar Doç.Dr. Mesude Canan ÖZTÜRK (Ünite 1) Prof.Dr. Ömer TORLAK (Ünite 2, 4) Doç.Dr. Nuray TOKGÖZ (Ünite 3) Öğr.Gör. Mine AYMAN (Ünite 5) Doç.Dr. Ebru ÖZGEN (Ünite 6) Editör Doç.Dr. Mesude Canan ÖZTÜRK ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Kenan Çetinkaya Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Kurumsal Sosyal Sorumluluk ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kavramı ve Gelişimi 2 2. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Alanları Kurumsal Sosyal Sorumluluk Stratejileri Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve Pazarlama Uygulamaları Kurumsal Sosyal Sorumlulukta Küresel Yaklaşım Kurumsal Sosyal Sorumluluk Projeleri 112 iii

4 Önsöz Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS), ülkemizin ve dünyanın karşı karşıya olduğu çok ciddi ve büyüyen sorunlarına dikkat çekmek ve çözmek için kurumların geliştirdiği uygulamalardan oluşmaktadır. Kurumlar, günümüzde her zamankinden daha fazla sosyal ve doğal çevre üzerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Büyük kurumların artışı, sosyal ve çevresel yaşam üzerindeki etkilerinin fark edilmesi kurumların sosyal sorumluluğu şeklinde ele alınmaya başlamıştır. Kurumlar gerçekleştirdikleri kurumsal sosyal sorumluluk uygulamaları kapsamında topluma, çalışanlarına ve diğer paydaşlarına yönelik bir dizi iletişim çabası yürütmektedir. Gerçekleştirilen uygulamalara paydaşların katılımı ve desteği için çeşitli iletişim araçları ve stratejilerini kullanılmaktadır. Kurumlar, KSS uygulamaları kapsamında toplum yararını gözetmelerinin yanında kurumsal itibarlarının arttırmayı da hedeflemektedir. KSS, kurumsal kimliğin şekillenmesi ve kurumsal itibarın korunması için bir yöntem olarak ele alınmaktadır. KSS kavramı oldukça geniş kapsamı olan bir kavram olarak ele alınmaktadır. Toplumun ve diğer paydaşların baskısı ve değişen ilgiler, kurumsal sosyal sorumluluğun dünya çapındaki kurumlar için daha önemli hale getirmiştir. KSS, bir kurumun iyi bir karar vermesini ve yönetim politikası ve süreçlerinin dikkatle yürütülmesini gerektiren bir yöntemdir. Kurumsal sosyal sorumluluk uygulamalarında toplumsal beklentiler ile iş hedeflerinin birleşmesi gerekir. Bunun için kurumların faaliyet gösterdikleri toplumlara karşı yükümlülükleri, kurumların ve dış paydaşların çıkarlarının uyuşması önem taşımaktadır. Bu kitap kapsamında KSS kavramının tanımı ve gelişimini, pazarlama çalışmaları arasındaki yerini, stratejik ve yeni eğilimler açısından nasıl ele alındığını göreceksiniz. Ayrıca KSS projelerinin Türkiye de ve küresel bağlamda nasıl gerçekleştirildiği bilgilerine de ulaşabileceksiniz. Başarılarınızın devamını dilerim. Editör Doç.Dr. Mesude Canan ÖZTÜRK iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Kurumsal sosyal sorumluluk kavramını açıklayabilecek, Kurumsal sosyal sorumluluk kavramının gelişimini anlatabilecek, Kurumsal sosyal sorumlulukla bağlantılı kavramların neler olduğunu aktarabilecek, Kurumsal sosyal sorumluluk yaklaşımlarını sıralayabilecek, Kurumsal sosyal sorumluluk modellerini özetleyebilecek, Kurumsal sosyal sorumluluğun avantaj ve dezavantajlarını ilişkilendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Kurumsal Sosyal Sorumluluk İş Etiği Kurumsal Yönetişim Sürdürülebilir Kalkınma Kurumsal Hesap Verme Sorumluluğu Kurumsal Vatandaşlık İçindekiler Giriş Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kavramı Kurumsal Sosyal Sorumluluğun Gelişimi Kurumsal Sosyal Sorumluluğun Türkiye deki Gelişimi Kurumsal Sosyal Sorumlulukla Bağlantılı Kavramlar Kurumsal Sosyal Sorumluluk Yaklaşımları Kurumsal Sosyal Sorumluluk Modelleri Kurumsal Sosyal Sorumluluğun Avantaj ve Dezavantajları 2

7 Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kavramı ve Gelişimi GİRİŞ Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS) kavramı, iş hayatında kendinden daha fazla söz ettirir hale gelmiştir. Kurumlar sosyal alanda ekonomik faaliyetlerin ötesinde sorumluluklar üstlenmeye başlamıştır. Kurumsal sosyal sorumluluk alanı ile ilgili gelişmelerle son 50 yıldır karşılaşmaktayız. Sosyal sorumluluk anlayışının önem kazanmasında kurumların ekonomik, sosyal ve politik çevrenin ihtiyaçlarına cevap verebilme gereksinimi yatmaktadır. Kurumların, iş faaliyetlerinin tüm paydaşlarını etkilemesi nedeniyle, kâr elde etmenin yanında toplumdaki sorunlara karşı duyarlı olması ve sosyal inanç sistemini benimsemesi beklenmektedir (Göksel, 2010; ). Vatandaşlar ve tüketiciler açısından bakıldığında, sosyal ve çevresel sorumluluklar bir kurumun itibarının kazanılmasını etkileyen bir faktör olarak görülmektedir. Çeşitli çalışmalar, bu sorumluluk uygulamalarının giderek değerlendiğini ve kurumların değerlendirilmesi aşamasında kurumların sivil davranışlarını gösteren bu tür faaliyetlerin hedef kitle (tüketiciler, yatırımcılar, çalışanlar, toplum, gazeteciler, vb.) tarafından daha fazla talep edildiğini göstermektedir. Kurumlar, kar elde etme amacının yanında artık topluma faydalı işler de yapmanın önemini kavramış durumdadır. Kurumlar, ekonomiyi, toplumu ve çevreyi nasıl etkilediklerin farkında olmak zorundadır. Bu etkinin kurumun hedef kitlesi tarafından değerlendirileceğinin farkındadırlar (Öcal, 2007). Kurumların ekonomik açıdan en büyük sorumlulukları kurumun ayakta kalabilmesini sağlamaktır. Kurumların yine varlıklarını sürdürebilmeleri için yasal yükümlülüklerini de yerine getirmesi gerekir. Günümüzde artık kurumların devamlılığını sürdürebilmesi için sadece yasal çerçevede iş görüp kar elde ediyor olması yeterli değildir. Kurumun hedef kitlesi, kurumun içinde bulunduğu topluma karşı olan sorumluluklarının da yerine getirilmesini beklemektedir. Kurumların uzun süreli devamlılığı için bu tür sorumlulukların dikkate alınması kurumlar için vazgeçilmez bir uygulama halini almıştır. Kurumların sosyal sorumlulukları hedef kitlesi ile doğrudan bağlantılıdır. Kurumun sorumlulukları da doğrudan bu hedef kitle yöneliktir. Sosyal sorumluluk anlayışı tüm hedef kitleyi kapsamaktadır. KSS uygulamaları için kurumların farklı uygulamalara yönelikleri ya da birbiri ile bağlantılı çok sayıda uygulama gerçekleştirdikleri görülmektedir. Kurumların KSS anlayışları kapsamında uygulamaları gerçekleştirirken farklı yollar tercih edebilmektedir. Sosyal sorumluluk uygulaması için sosyal pazarlama, amaca yönelik pazarlama ya da yeşil pazarlama kapsamında kampanya yapmayı tercih edebilir, sorun çözümüne yönelik bağışta bulanabilir, kendi çalışanlarını bu sosyal sorun kapsamında gönüllü çalışabilmeleri için teşvik edebilir ya da bir STK ile ortak çalışmaya gidebilir. Kurumların, sosyal sorumluluk deyince çok çeşitli alanlarda ve farklı uygulamalara yöneldiklerini söylemek mümkündür. Hemen hemen her alanda çok farklı uygulamaların gerçekleştiğini görmek mümkündür. Kurumların, özellikle, kültürel, sanatsal, bilimsel, eğitsel, sağlık ve güvenlik ve çevre konularında topluma katkıda bulunmaya çalıştıkları görülmektedir. KSS uygulamaları, toplum yararına faaliyetler olarak ele alınsa da toplum yararı kapsamına ya da sosyal sorumluluk kapsamına neler gireceği konusunda henüz tam bir fikir birliğine ulaşılmamıştır. Bu nedenle KSS u ele alan farklı yorumlar, yaklaşım ve modeller görülmektedir. KSS ya da sosyal sorumluluk genel başlığı altında ele alınabilecek farklı uygulamaların yanı sıra kapsamı konusunda farklı görüşlerin değerlendirilmesi gerekir. 3

8 KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK KAVRAMI Sosyal sorumluluğun tarihsel gelişimi, I. Dünya Savaşı sonrasından itibaren ele alınabilir. Savaş sonrasında değişen yönetim anlayışı toplum sorunları ile daha fazla ilgilenilmesine neden olmuştur. Bu dönemden itibaren kurumların hayırseverlik çalışmalarının başladığını söylemek mümkündür. Bu kurumların yardımsever bağışlarda bulundukları görülmektedir. Yönetim felsefesinde meydana gelen değişimler ve sosyal ahlak anlayışın kabulü, sosyal sorumluluğu tetikleyen nedenlerdir. Ayrıca tüketici beklentilerinin karşılanmasını hedefleyen toplam kalite anlayışı sosyal sorumluluk gelişmesindeki etken anlayışların temelini oluşturmaktadır. Yaklaşık olarak 1970 lerin başından beri yaygın olarak kullanmaya başlanan Kurumsal Sosyal Sorumluluk terimi Türkçe de kısaca KSS, İngilizce de ise Corporate Social Responsility kavramının kısaltılmış hali olan CSR biçimde kullanılmaktadır. Bu kavram özellikle uluslararası ya da küresel olarak tanımlanan kurumların etkinlikleriyle tüm dünyaya yayılmıştır. Küresel kurumlar dünyanın çeşitli ülkelerinde iş yaparken, ürünleri ve çalışma biçimlerinin yanı sıra KSS uygulamalarını da diğer ülkelere götürmüşlerdir. KSS kavramının, akademik çalışmalarda ve uygulamalarda farklı terimlerle ele alındığı da görülmektedir. Kurumlar kendilerine yakın ya da uygun buldukları terimi kullanarak, sosyal sorumluluk çalışmalarını yürütmekte ve bu çalışmaları hedef kitlesi ile paylaşmaktadır. Kurumsal sosyal sorumluluk yerine sadece sosyal sorumluluk, kurum sorumluluğu gibi terimler de kullanılmaktadır. Bunların yanı sıra KSS kavramını ile doğrudan bağlantılı ama içerik açısından bir takım farklılıklar bulunan terimlere de rastlanmaktadır. KSS kavramı altında pek çok fikir, kavram ve uygulamanın yer aldığını görülmektedir: İş etiği/ahlakı, kurumsal vatandaşlık, küresel vatandaşlık, sürdürülebilir kalkınma, kurumsal yönetişim, kurumsal hesapverebilirlik gibi. Kurumsal web sayfaları incelendiğinde hemen her kurumun bu başlıklardan biri altında KSS ve benzeri çalışma bilgilerine yer verdiği görülmektedir. (Ünitenin devamında bu kavramlarla ilgili detaylı bilgiler yer almaktadır.) Sosyal sorumluluk terimi ilk kez 1953 te yayımlanan Bowen in İşadamlarının Sosyal Sorumlulukları (Social Responsibilities of the Businessman) adlı makalede yer almıştır. Bowen bu makalesinde, işadamlarının, toplumun değer ve amaçlarıyla örtüşen sosyal sorumluluk faaliyetlerle ilgilenmelerini savunmuştur (Bowen, 1953:6 aktaran Aktan&Börü, 2007). Kurumların sosyal açıdan sorumlu olması gerektiği kavramı, 1960'lı yıllarda uluslararası kurumların büyüklüğü ve gücünün arttığı dönemde yaygınlaşmıştır (Lantos, 2001). O zamandan bu yana, artan toplumsal bilincin, kurumların sosyal güç ve ekonomik karlılık peşinde olmasının farkındalığını ortaya çıkarmıştır. Kurumlar uzun süreli varlıklarının kurumsal itibara bağlı olduğu düşüncesinden yola çıkarak sadece ekonomik çıkarlarına değil itibara da odaklanan kurumlar haline gelmiştir. Kurumların toplumla bağını kurabilesi için, ekonomik ve yasal zorunluluklar ötesinde paydaşlarına karşı sorumluluk bilinciyle hareket etmesi kurumlara itibar kazandırabilmektedir. Sosyal sorumluluk kavramına kurumların bu bakış açısıyla bakıldığında farklı yaklaşımlarla ele alındığı görülmektedir (Tak, 2009; 7). Kurumun kendine odaklanan bakış açısı: Kurumlar sahip oldukları kaynakları etkin biçimde kullanarak, kar ederek topluma mal ve hizmet sunar. Dışa dönük ve çoklu bir ilgiyi esas alan bakış açısı: Kurumun faaliyetlerinden etkilenen ve kurumu etkileyen kişi ve kurumların çıkarlarını dikkate almasını ilke edinir. Kurumlar kar elde etmenin ötesinde sorumluluklarını topluma yaymaktadır. Avrupa Komisyonu na göre KSS, kurumun, gönüllülük esasına dayalı olarak, iş operasyonlarında ve paydaşlarıyla etkileşiminde sosyal ve çevresel kaygılarını bütünleştirdiği kavram olarak ele alınmaktadır. Kurumların sadece KSS uygulamaları gerçekleştirmeleri yeterli değildir. Bu uygulamaların toplumla ya da kurumun hedef kitlesi ile paylaşılması gerekir. Bunun sağlamak için kurumlar yıllık raporlarının yanı sıra, dış hedef kitleye yönelik olarak KSS raporları oluşturmaktadır. Günümüzde bu raporları yayınlayan kurumların sayıları giderek artmaktadır. Avrupa Komisyonu KSS na yeni bir tanımlama getirmiş, KSS kavramını toplumu etkilemek üzere gerçekleştirilen sorumluluk girişimleri olarak tanımlamıştır. Kurumsal sosyal sorumluluğun tam olarak gerçekleştirebilmesi için, girişimlerin paydaşlarla yakın işbirliğini sağlayacak iş uygulamaları ve temel stratejileri kapsamında çevresel, etik, insan hakları, tüketici beklentileri ve sosyal entegre sürecinde yerini almalıdır. Dünya Sürdürülebilir Kalkınma İş Konseyi de (World Business Council for Sustainable Development - WBCSD) çalışmalarında, başlangıç 4

9 noktası olarak etik ve temel değerlere dayalı tutarlı bir KSS stratejisi olduğu, iş faydası sağladığı temel inancına dayanmaktadır. WBCSD ye göre kurumlar toplumdan kopuk değildir, karşılıklı anlayış ve çeşitli sorumluluklarla birbirine bağlıdır. WBCSD kurumsal web sayfasında KSS u şöyle tanımlanmaktadır: "İş dünyası tarafından çalışanların, onların ailelerinin, halkın ve tüm toplumun hayat standardını yükseltip ekonomik kalkınmaya katkı sağlamaya yönelik verilmiş bir taahhüddür. L Etang (2002; 156) ise, kurumsal sosyal sorumluğu iki ana uygulamasıyla tanımlamıştır: İlki kurumsal felaketlere yanıt olarak, kurumlar tarafından yürütülen faaliyetler, ikincisi de kurumların öncelikli ekonomik işlevlerinin dışındaki, gönüllü ve kar amacı gütmüyor görünen yine de ister istemez faydalı olan faaliyetlerdir. Bu farklı bakış açılarından yola çıkarak ortak ve genel bir KSS tanımı yapacak olursak, kurumların, çeşitli etkinlikler ve uygulamalarla, kurumun bu eylemlerinden etkilenecek olan tüm hedef kitlesine yönelik, çevresel, ekonomik ve sosyal açıdan yarattığı olumsuz etkileri azaltacak, hem kurumun hem de toplumun gelişimine katkı sağlayacak işlemlerin planlaması, yürütmesi ve sonuçlarını paylaşması olarak tanımlanabilir. Kurumun kendi çıkarları dışında toplumun varlığını kabul ederek, temel görevleri dışında, toplumsal sorunlarla da ilgilenmesi, atacağı adımların doğuracağı sonuçları önceden düşünmesi, sorumlu davranışın temelini oluşturmaktadır (Peltekoğlu, 98; 133). Kurumların sorumluluklarının bilincinde olmaları olumlu imaj olarak geri dönecektir. Hunt & Grunig e göre ise kurumların sorumluluğu şu kategoriler altında değerlendirilmelidir, Kurumların temel görevleri Kurum çalışmalarının kurum dışındakiler üzerindeki etkisi Sosyal sorunların çözümü Broom a göre ise (2009; 401) kurumların sosyal yükümlülükleri şunları içermektedir: Her seviyede, işçi çalıştırırken, tanıtırken ve telefi ederken kişisel farklılıkları gözetme taahhüdüyle istikrarlı iş kaynağı sağlama Paydaşlara makul bir yatırım getirisi sağlama ve karlılığı sürdürme Uzun dönemli gelişimi ve rekabeti sürdürecek stratejik hedefleri oluşturmak ve onları gerçekleştirmek Sağlık, güvenlik ve çevre ile ilgili devlet düzenlemelerine gönüllü olarak uymak Hayırseverlik hedefleri için yıllık makul miktarda bir pay ayırmak Kurumun iş gördüğü ülkelerde karşılaştırmalı işletme standartlarını oluşturmak Kamu yararıyla bağlantılı olan sanayi ve diğer paydaşları aktif olarak kurumu etkileyen kamu politikaları sürecine katmak Kurumlar iş hedeflerine ulaşmada ve kar elde etmede kendilerine ortam sunan bir topluluğun içerisinde yer almaktadır. Grunig yönetim mükemmelliğinin her örgüt için farklı sonuçlar doğurduğunu ancak örgütün etkinliğini ölçmek için aynı ölçüt kümesinden yararlanılması gerektiğini önermektedir. Sosyal sorumluluk da bu ölçütlerden birisidir. Grunig e göre (2005; 258), mükemmel örgütler, kararlarının sadece örgüt üzerinde değil toplum üzerindeki sonuçlarını da sürekli göz önünde bulundururlar. Sosyal sorumluluk, kurumlar tarafından ele alınacak kararların kamu üzerinde yaratacağı etkinin etraflı biçimde düşünülmesi kapsamında karar verme sürecinde kişisel-kurumsal karar ve faaliyetlerin tüm sosyal sistem üzerinde yaratacağı olası etkileri değerlendirme zorunluluğu olarak görülmektedir (Peltekoğlu, 98; ). Kurumlar, diğer kurum ve kuruluşlarla iletişim içerisindedir. Çevreye karşı sorumlulukları hem etkileşim içerisinde oldukları çevre hem de topluma karşı bir sorumluluk olarak görülmelidir. Kurumlar artık sadece mal ve hizmet üreten kurumlar değil aynı zamanda çalışanın refahını düşünen, toplumsal olaylara duyarlı, çevreyi koruyan, tüketiciye en iyi hizmeti vermeyi amaçlayan kurumlar olarak düşünülmelidir. Toplum beklentilerinin değişmesiyle, kurumun sorumluluklarını yerine getirme konusundaki stratejik yönetim yaklaşımı altında ele alınmasını gerektirmektedir. Bu nedenle bu özellikle iletişim stratejilerinin geliştirilmesi ve uygulanması açısından, kurumsal sosyal sorumluluğun halkla ilişkiler uygulamalarının bir parçası olarak ele alınmasına neden 5

10 olmaktadır. Kazancı (1997; 40), sosyal sorumluluk ve halkla ilişkileri karlılığı sürdürme ilkesinin peşinden gelen ilke ve uygulama olarak ele almaktadır. Kurumların kâr amaçlı çalışmaları düşüncesi terk edilmiş ve kârlılıkla dolaylı yeni görevler ve birimler türemiştir. Büyük kurumların büyük çoğunluğu, sosyal sorumluluk uygulamaları gerçekleştirmekte ve bunun için kârlarından fedakarlık etmektedir. Sosyal sorumluluk anlayışı, kurumların tehlikelerden korunması, çevre eleştirilerinin karşılanması için uygulamaya konulmaktadır. Kurumlarda kâr ile kâr dışı çalışmaların kesiştiği noktada sosyal sorumluluk ortaya çıkmaktadır. Sosyal sistem üzerinde etkiyle bağlantılı olan bu sorumluluk kurumun toplumdaki imajı ile doğrudan orantılıdır. Kurumsal sosyal sorumlulukta, bir kurumun toplum üzerindeki etkisinden sorumlu olduğu ileri sürülmektedir. Sosyal sorumluluğun daha iyi anlaşılması için Caroll un (1991), ekonomik, yasal, etik ve hayırsever sorumlulukları kapsadığını açıkladığı stratejik tanıma bakmak yerinde olur: "Sosyal sorumluluk kavramı, kurumun iyi bir vatandaş olarak hareket ettiği anlamına gelir. Carroll'un oluşturduğu KSS piramidi, sosyal açıdan sorumlu bir kurumun aynı zamanda kar elde etmesi, kanunlara uyması, etik olması ve iyi bir kurumsal vatandaş olması için çalıştığını göstermektedir. Ekonomik performansı en temel fonksiyon olarak kabul edilmekte ve (piramidin altındaki yer alır) ve yasal, etik ve hayırsever sorumluluklar (en üstteki uç kısım) yukarıya doğru hareket ederek bir piramit şeklini oluşturmaktadır. Özellikle birçok kurumun toplum içinde iyi bir kurumsal vatandaş olması için hayırsever ve etik sorumlulukları da kapsaması gerektiği belirtmiştir. Carroll un piramit çalışmasından yola çıkan Lantos (2001) KSS u üç bölümde sınıflandırılır. Etik, fedakar ve stratejik: Etik KSS, kurumun kendi hedef kitlesi için ekonomik, yasal ve etik sorumlulukları en alt düzeyde zorunlu olarak yerine getirmesidir. Lantos kurumların sadece finansal açıdan faydalı olacak olumlu tanıtım ve iyi niyet oluşturma çabası içerisinde hayırseverlik faaliyetlerine katılmasını, stratejik KSS, hissedarların hayırsever katkılar için yaptıkları harcamaları fedakar KSS uygulaması olarak ele almaktadır. Hayırsever sorumlulukların iyi bir kurumsal vatandaş olma konusunda varlığı hep bir tartışma konusu olmuştur. Kurumların sosyal sorumluluklarını yerine getirirken karlarından fedakarlık etmeleri sorunu sosyal sorumluluğa eleştirel bakışı da beraberinde getirmiştir. Friedman a (1970) göre, kurumların önceliği ekonomik sorumluluklarıdır. Kurum eğer hissedarlara hizmet etmezse, topluma hizmet etme gücünden yoksun kalacaktır. Friedman, toplumun temel kurallarına uyacak biçimde, kurumların ahlaki ve etik sorumluluklarının mümkün olduğunca çok para kazanmak olduğunu belirtmiştir. KSS çok çeşitli programları, eğitim, sağlık, çevre ve toplum gelişimi gibi destekleyebilir. KSS insanların ve toplumların yararı amacıyla ekonomik, sosyal ve çevre ile ilgili konulara kurumların yaklaşımı olarak ele alınmaktadır. Benzer şekilde gelişmekte olan ülkelerde ekonomik alandaki iyi gelişmeler kurumların geleceğe yönelik kararlarında etkili olmaktadır. Hem devamlılıklarını sürdürebilmek, hem de topluma yönelik sorumluluğunu yerine getirebilmek amacıyla bu tür faaliyetlere başladıkları görülmektedir. Hem kurumun hem de toplumun çıkarlarının gözetildiği kurum politikalarını oluştururken şu ilkelerden yola çıkılmaktadır: (Okay & Okay, 2002; 627). Yerel ve ulusal ilgiye göre en üstten en aşağıya doğru sorunları belirlemek, Etkisi ve görünürlüğünün muhtemelen fazla olacağı birkaç alanda çabaları toplamak, Kurumun sosyal ve yerel programlarını ve başarılarını duyurmada etkin pazarlama yeteneklerinden faydalanmak Halkın kurumu sadece kendisine hizmet eden bir kurum olarak görmesinden sakınmak veya bunu en aza indirmek Kurumların değerlendirebileceği sosyal sorumluluk kategorilerinin neler olduğunu araştırınız. Kotler ve Lee (2006: 3), kurumsal sosyal sorumluk altında yer alan toplum refahına yönelik uygulamaları anlatmak için kurumsal sosyal girişim terimini önermektedir. Kurumsal sosyal girişimleri ise sosyal amaçları desteklemek ve kurumsal sosyal sorumluluk yükümlülüklerini tamamlamak için bir kurum tarafından üstlenilmiş büyük çaplı faaliyetler olarak tanımlamaktadır. Bu uygulamalar 6

11 kapsamında desteklenen sosyal amaçların arasında toplum sağlığı, güvenlik, eğitim, istihdam, çevre, toplumsal ve ekonomik gelişime katkıda bulunmak yer almaktadır. Sosyal girişimlerle ilgili daha fazla detaylı bilgiyi Ünite 2- Kurumsal Sosyal Sorumluluk Alanları altındaki Gönüllü Sorumluluklar altında okuyabilirsiniz. Sosyal sorumluluk sahibi kuruluşların sahip olması gereken özelliklerin neler olduğunu araştırınız. KSS uygulamalarının kurumsal açısından finansal katkısını değerlendirmek için de çalışmalar yapılmaktadır. KSS uygulamaları için kabul görmüş bir uygulama modeli olmamasına karşın bir takım standart denetim çalışmalarının yapıldığı görülmektedir. Global Reporting Initiative (GRI) ve Uluslararası Standardizasyon Örgütü (ISO), sosyal sorumluluk kuralları sağlamak açısından önemli girişimlerde bulunmuşlardır. Bugün, KSS dünyada artan bir ilgi çekmekte ve uluslararası diplomasi alanında meşru bir konu haline gelmiştir. Hükümetler arasında yapılan anlaşmalar, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kongresi gibi toplantılar her yıl yapılmaktadır yılında Davos'ta düzenlenen Dünya Ekonomi Zirvesi toplantısında, BM Genel Sekreteri Kofi Annan, gönüllü faaliyetleri içine KSS dahil ederek Küresel İlkeler (Global Compact) girişimini imzaya açmıştır. Bu anlaşma, insan hakları, çalışma standartları, çevreyi koruma ve yolsuzlukla mücadeleden oluşan dört temel alanı kapsayan on ilkeden kurulmuştur ve kurumlar gönüllü olarak bu ilkelerin benimsemekte ve düzenlemelerini yapmaktadır. KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUĞUN GELİŞİMİ KSS un kurumlar tarafından ele alındığı ilk dönemlere bakıldığında daha çok iş adamlarının yükümlülüklerini ortaya çıkaran sosyal sorumluluk politikalarını takip etmek, kararları almak ya da hedeflemek ve toplumun değerleri açısından arzu edilen uygulamalarda bulunmak gibi görülmektedir. Günümüzde ise KSS yasal gereksinimleri aşan, etik bir şekilde yasalara hükümet ve çalışma yönetmeliklerine uyan, kurumların iç ve dış paydaşlarına yönelik açık veya net toplumsal sözleşme yapan uygulamalar olarak ele alınmaktadır. Kurumsal sosyal sorumluluğun günümüzdeki anlamdaki gelişiminin öncesinde kurumların birtakım sosyal sorumluluk çalışmalarından söz edildiği görülmektedir. Tarih öncesi dönemlerde Sümer tabletlerinde işçi haklarına, MÖ lerde Hamurabi Kralı nın Babil de ticarette tarafların sorumluluklarına yer verilmiştir. Ayrıca MÖ. 4. yüzyılda Aristo nun etik çalışması yaptığı ve iş etiği kavramından söz ettiği bilinmektedir. Milattan sonra ise özellikle Kur an ve Tevrat gibi kutsal kitaplarda iş hayatına yönelik yükümlülüklerden söz edilmektedir. İslamiyetteki zekat ve fitre gibi yardımların günümüzde de devam ettiği ve hayırseverlik uygulamaları ile iç içe geçtiği görülmektedir (Yamak, 2007; 10). KSS bugünkü anlamdaki uygulamalarının gelişimi ise özellikle ABD kaynaklı olarak devam etmiştir. Kurumsal sosyal sorumluluk üzerine yapılan çalışmaların 19. yüzyıl sonlarında ortaya çıkmıştır. Bu dönemde devletin yanı sıra ticari kuruluşların da toplumsal amaçları olduğundan söz edilmektedir ların sonunda ticaret etiği dersi California Üniversitesinde okutulmaya başlamıştır. 20. yüzyılda ise ABD de din adamlarının, işadamlarının halkın yoksul kesimine yardım etmesi önerilerinde bulundukları görülmekteydi. Ayrıca alışveriş ve finansmanla ilgili konularda başvurulan hileler, işçi hakları, sağlığı ve güvenliği ihlallerine yönelik olarak 1830 larda ilk kanunlar çıkarılmıştır lere gelindiğinde, değişen üretim yapısında alıcı ile satıcı arasındaki mesafenin açılmasına, güveninin 7

12 azalmasına bir çözüm olarak hizmet kavramı vurgulanmaya başlamış, sahiplerin yanında çıkar gruplarının da varlığını fark eden profesyonel yöneticiler iş başı yapmış ve iş etiği ile ilgili kurallar geliştirilmiştir Krizi ve İkinci Dünya Savaşı ile bir durgunluğa giren KSS uygulamaları ve tartışmaları yarım yüzyıllık bir süreçte gelişerek bugünkü halini almıştır. Sosyal sorumluluk sahibi iş dünyası talep ve beklentileri daha çok 1960 lar ve 1970 lerdeki tüketici hareketleri ile ortaya konmuştur (Yamak, 2007; Het Hof, 2009). Yamak ın Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kavramının Gelişimi (2007; 26-99) kitabında ele aldığı gibi on yıllık süreçler halinde gelişim şöyle özetlenebilir: 1950 lerde işadamlarının toplumsal sorumluluklarını belirleme kapsamında bazı konular dikkate alınmıştır. İşadamları işle ilgili kararlarını alırken ekonomik ve sosyal sonuçlarını dikkate almalı, kamu politikaları söz konusu olduğunda devletle işbirliğine gitmelidir. Yine bu dönemde aksi görüşlerin varlığını da görmekteyiz: Lewitt işletmelerin ekonomik ve hukuksal sınırları kapsamında sosyal sorumluluk yaklaşımını önermekte ve dürüst, etik davranışlar sergileme ve maddi kazanç elde etme sorumluluğundan söz etmektedir lara gelindiğinde ise benzer tartışmaların sürdüğü görülmektedir. Kurumların toplum için üstlenmeleri gereken sorumlulukların ekonomik ve hukuksal yükümlülüklerinin daha ötesinde olması gerektiği görüşlerinin yanında, işletmelerin tek amacının karlı bir biçimde üretim yapmak olduğu ve hatta geniş kapsamlı sosyal sorumluluk kavramının kapitalizm açısından yıkıcı etkileri olabileceği öne sürülmüştür. İş adamlarının sosyal sorumluluğu kavramının yerini kurumsal sosyal sorumluluk kavramına bıraktığı 1970 li yıllarda Ekonomik Gelişme Komitesinin üç eşmerkezli halka modelinden söz edilmektedir. Bu yaklaşıma göre, iç halka ekonomik sorumlulukları, orta halka çevre ve çalışan haklarına yönelik sorumlulukları ve dış halka toplumsal çevreyi geliştirme sorumluluklarını içermekteydi. Ayrıca Birleşmiş Milletler çerçevesinde uluslararası şirketler için davranış kuralları geliştirilmiştir. Bu dönemde ele alınan bir başka yaklaşım ise, Yaşam Kalitesi Yönetimi anlayışıdır. Bu anlayışa göre, kurumun çıkarlarının yanı sıra toplumunda çıkarlarının gözetilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Kurumun toplumsal adalete katkıda bulunmak, doğayı korumak, kültürel ve sanatsal faaliyetlere destek vermek gibi görevleri bulunmalıdır li yıllarda Frederick in kurumsal sosyal sorumluluk kavramının performanstan öte motivasyona odaklanmasını öneren kurumsal sosyal tepkisellik kavramını CSR 1 den CSR 4 e kadar aşama aşama geliştirdiği görülmektedir lerin sonuna doğru Carroll un kurumsal sosyal sorumluluk kapsamında kurumsal sosyal performans modeli önerisi ile karşılaşmaktayız. Modelin boyutlarını, kurumsal sosyal sorumluluk (corporate social responsibility), sosyal konular (social issues) ve sosyal tepkisellikleri (social responsiveness) oluşturmaktadır. Kurumsal sosyal sorumluluğu ayrıca dört başlık altında ele almıştır: ekonomik, yasal, etik ve hayırseverlik sorumlulukları lere gelindiğinde ise Wartick ve Cochran, Carroll tarafından öne sürülen bu modeli geliştirerek ilkeler, süreçler ve politikalar çerçevesinde yeniden ele almıştır. Bu modele göre, kurumsal sosyal sorumluluk ilkeleri oluştururken, sosyal tepkisellik bu ilkelerin hayata geçirilmesini sağlayan süreçleri kapsar. Sosyal konuların yönetimi ise kurumun benimsediği politikalar çerçevesinde ele alınır. 1990lara gelindiğinde ise Wood un her iki çalışmayı yeniden ele alıp eksiklerini giderdiği ve kendi önerilerini getirdiğini görmekteyiz. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Modelleri başlığı altında her yaklaşım ayrıntılı olarak ele alınmaktadır li yıllarda kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarında bir durağanlık görülmesine karşın kavram kurumsallaşmış ve kurumların uygulamalarına yerleşmiştir. Bu dönemde Freeman ın geliştirdiği paydaş kuramında, önceleri stratejik planlama ve yönetimde paydaşların etkisinden söz edilirken daha sonra bu paydaşların katılımının da eklendiği görülmektedir. Paydaş yaklaşımı, işletmelerin hissedarlarının dışında pek çok kurum ve kişiyle ilişkide olduğunu vurgulayarak, şirket ve söz konusu kurum/kişiler arasında bir etkileşim olduğuna dikkat çekmektedir. Paydaş yaklaşımına ait detaylı bilgiyi kitabınızın Kurumsal Sosyal Sorumluluk Stratejileri başlıklı 3. ünitesinde bulabilirsiniz. 8

13 1990 lara gelindiğinde kurumsal sosyal sorumluluk için pek çok uluslararası oluşumun ortaya çıktığını görmekteyiz: Business Ethics Quarterly dergisinin yayınlanmaya başladı. (1991) International Association for Business and Society- Uluslararası İşletme ve Toplum Kuruluşu faaliyete geçti. Coalitation For Environmentally Responsible Economic-CERES (1997) ve en önemli iki girşimi: 1. GRI (Global Reporting Initative) 2. INCR (Investor Network on Climate Risk) Birleşmiş Milletler Çevre ve Gelişme Konferansı UNCED kapsamında benimsenen Rio Bildirgesi (1992) Birleşmiş Milletler Kopenhag Bildirgesi (1995) Uluslararası Toplumsal Yükümlülük Girişimi nin geliştirdiği SA8000 standartları (1997) Uluslararası anlaşmalar ve bildirilerle ilgili detaylı bilgiyi kitabınızın 5. ünitesi olan Sosyal Sorumlulukta Küresel y aklaşım bölümünde bulabilirsiniz ların sonuna doğru kurumsal sosyal sorumluluk kavramının genişlediği görülmektedir. Bu dönemde ekonomik, yasal ve etik sorumlulukların zorunlu olarak yapılması gereken sorumluluklar olduğu vurgulanırken kurumun toplumda yaşanan sorunların çözümünde bir hayırsever gibi çalışması önerilmektedir li yıllarda kurumsal sosyal sorumluluk alanındaki en önemli gelişmelerden birisi Birleşmiş Milletler tarafından imzaya açılan Küresel İşbirliği Anlaşması (Global Compact) dır. KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUĞUN TÜRKİYE DEKİ GELİŞİMİ KSS ile ilgili görüşler ve uygulamalar, dünyada son kırk yıldır Türkiye de ise son on-onbeş yıldır giderek daha fazla önem taşımaya başlayan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Etik ve hayırseverlik sorumluluklarının yerine getirilmesi yeni bir kavram olmamakla beraber kavram olarak KSS altında yer almaya başladıklarında farklı bir kimliğe bürünmüştür. Daha önceden açıkça dile getirilmeyen bu sorumluluklar tamamen gönüllü olarak yerine getirilmekte kurum için herhangi bir getirisi olacağı dikkate alınmamaktaydı. Ancak günümüzde bu sorumlulukların yerine getirilmesi hala gönüllü olarak yapılması gerektiği düşünülse de kurum imajı ve kimliği çalışması içerisine giren her işletme için KSS çalışması danışman şirketler tarafından önerilmektedir. Bu nedenle günümüzde kurumların KSS kapsamında etik açıdan sorumluluğunu yerine getirmenin ötesinde kurumun topluma yardımını gösteren sosyal girişimlerde bulundukları da görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde tercih edilen sosyal sorumluluk çalışmaları özellikle toplumun yenilikleri benimsemesine ve gelişmesine öncülük edecek konular arasından seçilmektedir. Böyle bir durumda toplumun gelişmesi açısından önemli bir rol de üstlenmiş olur. Bu nedenle Türkiye gibi gelişmekte olan bir ülkedeki sosyal sorumluluk çalışmalarının takibi önem kazanmaktadır. Dünya genelinde ya da gelişmiş ülkelerde en dikkate değer sosyal sorun olarak küresel ısınma ön plan çıkarken Türkiye de hala en büyük sorun eğitim olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye de kurumların sosyal sorumluluğu uygulamalarına Osmanlı Devleti döneminde de rastlanmaktadır. Ahilik Teşkilatı, Lonca Teşkilat ve Vakıfların faaliyetleri bu kavram kapsamında ele alınabilir. Vakıf geleneğinin günümüzde de sürdüğü görülmektedir. KSS kavramının gelişmeye ve kabul görmeye başlamasından önceki dönemlerde de var oldukları görülen geniş ölçekli kurumlara ait vakıflar bu anlayışın devamı niteliğindedir: Vehbi Koç Vakfı (kuruluşu: 1969), Hacı Ömer Sabancı Vakfı (kuruluşu: 1974), Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı (kuruluşu:1978). Günümüzde ise bu vakıflar KSS uygulamalarının bir parçası ya da devamı olarak görülmektedir. 9

14 Türkiye de kurumların sosyal sorumluluk uygulamalarına 2000 li yıllardan sonra etkin ve yaygın bir biçimde yer verdiklerini görmekteyiz. Bu gecikmenin öncelikli nedeni olarak ekonomik istikrarsızlık gösterilebilir. Bir kaç yıl ara ile yaşanan ekonomik krizler ve yüksek enflasyon oranları kurumları temel sorumlulukları olan ekonomik sorumlulukları üzerinde yoğunlaşmalarına neden olmuştur li yıllarda, enflasyon oranının düşmesi, kişi başına düşen milli gelirdeki artış gibi ekonomideki olumlu gelişmeler kurumların KSS uygulamalarına yönelmelerini kolaylaştırmıştır. Türkiye deki KSS anlayışı ile ilgili bir başka kritik gelişmeden de söz etmek mümkündür. 17 Ağustos 1999 yılında meydana gelen büyük deprem sonrasında özellikle kurumsal yardımların yapıldığını ve bu kurumların toplumun takdirini topladığı gözlenmiştir. Bu tarihten sonra kurumlar bu yardımları daha stratejik biçimde ele almaya başlamıştır. Ayrıca KSS uygulamalarında küresel kurumların da öncülük ettiği görülmektedir. KSS bilincinin oluşmasının bir sonucu olarak Türkiye de Kurumsal Sosyal Sorumluluk Derneği kurulmuştur. Bu dernek 2008 yılında KSS Avrupa üyeliğine kabul edilmiştir ve Türkiye deki KSS gelişimine dair ilk raporunu 2008 yılında yayınlamıştır. Bu derneğin çalışmaları dışında Capital dergisinin 2005 yılından itibaren her yıl Sosyal Sorumluluk Liderlerini sunduğu bir araştırmanın da yapıldığını görmekteyiz. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Derneği nin 2008 yılında yayınladığı KSS Raporunda Türkiye deki uygulamalara yönelik bir değerlendirme yapılmıştır. Bu değerlendirmeye göre öne çıkan noktalar şöyledir (KSS Derneği, ): Kurumlar KSS uygulamalarını farklı biçimlerde tanımlayıp yönetmektedir. Uygulamalarda sponsorluk aktiviteleri ve STK lar ile ortak yürütülen toplumsal projelere ağırlık verilmektedir. Paydaşların katılımı STK larla kurulan çeşitli ortaklıklar ve ortak projelerle sınırlı kalmaktadır. Kurumlar görece daha basit sosyal ve çevresel konulara yönelmektedir. Çok uluslu şirketler ülkedeki KSS uygulamalarını olumlu yönde etkilemektedir. KSS daha çok pazarlama ve kurumsal itibar yaratmak için bir araç olarak algılanmaktadır. Görüldüğü gibi Türkiye de KSS tanımı ve uygulamalarına yönelik bir kavram karmaşası yaşanmaktadır. Pek çok ticari kurum, kurumsal sosyal sorumluluk, sosyal sorumluluk, toplumsal sorumluluk ya da sosyal sorumluluk projeleri adı altında çok sayıda uygulama gerçekleştirmektedir. Ancak bu uygulamaların pek çoğu Carroll un (1998) kurumsal vatandaşlık tanımlamasında yer alan yasal, ekonomik, etik, hayırseverlik uygulamaları arasından hayırseverlik ve gönüllülük yönü ağır basan uygulamalardan oluşmaktadır. Yani daha çok Kotler ve Lee nin (2006) sosyal girişimler olarak tanımladığı, sosyal amaçlı teşviklere, amaca yönelik pazarlama çalışmalarına ve sosyal pazarlama çalışmalarına, sosyal amaçlı gönüllülük ve hayırseverliğin yanı sıra sosyal açıdan değer taşıyan iş uygulamalarının gerçekleştirilmesine ağırlık verilmektedir. KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUKLA BAĞLANTILI KAVRAMLAR Kurumsal sosyal sorumluluk kavramı literatürde ve uygulamalarda ele alınırken başka kavramlarla eş anlamlı ya da yerine kullanıldığı görülmektedir. KSS yerine sosyal sorumluluk ya da kurumsal sorumluluk gibi terimler kullanıldığında eş anlamlı olarak ele almak mümkündür. Ancak iş etiği, kurumsal vatandaşlık, kurumsal yönetişim, sürdürülebilir kalkınma, kurumsal hesap verebilirlik gibi terimlerle birbirini bütünleyen ya da destek olan uygulamalar olmasına rağmen aralarında farklılıklar görülmektedir. KSS kavramı ile bağlantılı olan kavramların incelenmesi bu farklılıkları görmek açısından önemlidir. İş Etiği İş etiği (business ethics) kavramı, mal ve hizmet üretiminde ve satışında ahlaki ya da etik davranışın önemini ortaya koymaktadır. KSS, kurumların paydaşları nasıl tanımladığı ve faaliyetlerinin paydaşlar üzerindeki etkisinin belirlenmesi, ölçülmesi ve raporlanması gerektiği üzerinde odaklanır. İş etiği 10

15 kavramı, ticari etkinliklerin ahlaki özellikleri için kullanılan bir terimdir. İş etiği, bir şirketin iş fonksiyonları tamamlarken, tüm çalışanların kabul edilebilir bir şekilde hareket etmesini sağlamak için kullanılan ahlaki ilkeleri temsil eder. Kavram olarak iş için gündelik ahlaki ya da etik kuralların veya normların uygulanmasıdır. İş etiği kavramı Ingilizce deki business ethics kavramına karşılık olarak kullanılmaktadır. Türkiye deki yazar, akademisyen ve araştırmacıların business ethics kavramı için iş etiği ve iş ahlakı kavramlarını yaygın olarak birbirleri yerine kullandıkları görülmektedir. Sosyal sorumluluk ve iş etiği kavramları aynı anlama gelmese de bir arada sıklıkla kullanılan kavramlardır. Sosyal sorumluluk kavramı daha genel bir çerçevede ele alırken iş etiği kavramı daha çok bir alt disiplin olarak görülmektedir. İkinci dünya savaşından sonra gelişen kurumsal sosyal sorumluluk alanındaki gelişmeler etik uygulamaların da gelişmesine katkı sağlamış ve toplumsal bilincin gelişimine destek vermiştir. Dünyada etik ilkeler ya da iş ahlaki konulu derslerin ABD de değerler dersinin ilk defa programa girişi 1960 larda görülmektedir. Daha sonra kurumların etik sorumluluklarından söz edilmeye başlamıştır. Türkiye de ise ilk defa 1992 yılında Bilkent Üniversitesi nde iş ahlakı adlı bir ders İşletme Yüksek Lisans Programında yer almıştır yılında ise etik değerlere ilişkin faaliyetlere yön vermek, ulusal ekonomimizdeki şirketlerin uluslararası benzerleri ile rekabetinde katkı sağlayarak bu konuda bir toplumsal duyarlılık yaratmak üzere Türkiye Etik Değerler Merkezi Vakfı (TEDMER) faaliyete geçmiştir (Kayacan, 2006). TUSİAD tarafından yayınlanan Dünyada ve Türkiye'de İş Etiği Ve Etik Yönetimi Raporu - Her iş ortamında aranan, dürüstlük, işbirliği, güvenirlik gibi özellikler temel etik standartların altyapısını oluşturmaktadır. İş etiği, doğru ve yanlış konuların tanımlandığı, iş durumu, etkinliği ve kararları ile ilgili çalışmaları içermektedir (Crane & Matten, 2007). Konuların doğru ve yanlış olduğunu değerlendirmek için ticari, stratejik ve finansal açıdan değerlendirilmesi gerekir. İş etiği sadece ticari işleri içermez, devlet kurumları, baskı grupları, kar amacı gütmeyen gruplar, vakıflar ve diğer kurumlarla yapılan işlerde de etik olmayı içerir. Tüketiciler ve baskı grupları, işlerin daha fazla etik ve çevreci uygulamalarla gerçekleştirmesini talep etmektedir. Medya da benzer biçimde kurumları gözleyerek gerçekleştirdikleri ihlalleri ve yoksuzlukları takip etmektedir. Dolayısıyla kurumlar daha iyi bir kurum olabilmek için etik kurallara uygun davranmaya başlamıştır. İş etiği konusunun önem kazanmasındaki etkenlerden biri yapılan işlerin gücü ve etkisinin daha önce toplum üzerinde bu kadar etkili olmamasıdır. İş etiği kavramı ile özellikle ahlaki standartların kurum politikalarına, kurumlara ve davranışlara nasıl uygulanacağı üzerine odaklanır. İş etiği, ahlaki standartların, modern toplumların mal, hizmet üretmesi ve dağıtması esnasında organizasyonlardaki ilgili bireylerin hareketlerine nasıl uygulanacağına ilişkin çalışmadır. İş etiği konusunun önem kazanmasının nedenleri şöyle sıralanabilir (Tak, 2009; 24): Toplumun, sosyal açıdan sorumlu ve etik açıdan yüksek düzeyde kurumlar talep etmesi, Kurumların topluma zarar vermesini önlemek için etik davranışların benimsenmesi Kurumların etik olmayan çalışan ve rakiplerden zarar görmelerini engelleyecek etik davranışın yaygınlaşması Çalışanların iş haklarının korunması İş etiği, kurumlarda çalışan herkesin tutum, karar ve davranışlarının hangilerinin doğru veya yanlış olduğunu gösterir. Dürüstlük, güven, saygı, yardımlaşma, adalet gibi temel değerlere dayanır. Genelde yazılı olmayan kuralların herhangi bir yanlış değerlendirmeye ve ikileme yer bırakmadan kurumlarda 11

16 uygulanabilmesi için belirli standart ve kuralların oluşturulması gerekir. Bu kuralların benimsenebilmesi için kamuoyu ile paylaşılması, kurumun iş etiği hakkında bilgi verilmesi kurumlar için yerinde olacaktır (Ceritoğlu, 2011; 27). Türkiye de iş etiğinin nasıl ele alındığı ve genel durumu konusunda fikir sahibi olmak için bu konuda yapılan çalışmalardan yararlanılabilir. Bu çalışmalardan birisi Prof. Dr. Ömer Torlak, Doç Dr. Şuayıp Özdemir ve Dr. Erkan Erdemir tarafından İGİAD (İktisadi Girişim ve İş Ahlakı Derneği) için hazırlanan İGİAD 2008 İş Ahlâkı Raporudur. Bu rapor Türkiye de iş ahlâkı açısından mevcut durumu ortaya koymaktadır. Raporda öncelikle, iş ahlâkına ilişkin değerlerin Türk iş dünyası açısından mevcut durumunun ortaya konması, temel iş ahlâkı değerlerinin belirlenmesi, yaşanan problemlerin tesbiti ve ileriye dönük yapılabilecekler hakkında düşünceler üretilmesi amaçlanmıştır. Raporda ortaya çıkan sonuçlarından bazıları şöyledir; iş ahlâkı açısından önemli görülen ilkelerin dürüstlük, sorumluluk, adalet, aklı kullanma ve cesaret olarak ortaya çıktığı, bu ilkelerin katılımcıların eğitim düzeyine bağlı olarak farklılaştığı görülmüştür. İş ahlâkına uygun davranışların oluşmasında etkili olduğu düşünülen faktörler arasında aile, patron, yönetici ve sosyal çevre öne çıkarken, dini, inançlar, öğretim kurumları, yasalar, şirket kuralları ve gelenekler ile medyanın alt sıralarda yer aldığı anlaşılmıştır ( araştırınız. İş dünyasında karşılaşılan ahlaki problemlerin neler olduğunu sh.pdf Sürdürülebilir Kalkınma Sürdürülebilir kalkınma (sustainable develeopment), ekonomik, çevresel ve sosyal yaklaşımlar çerçevesinde insanların günlük yaşam ihtiyaçları ile doğal kaynakların sürdürülebilirliği arasında denge kurulmasıdır. Sürdürülebilir kalkınma, doğal kaynakları tüketmeden, gelecek nesillerin ihtiyaçlarının karşılanmasına ve kalkınmasına imkan verecek şekilde programlama yapılmasını amaçlamaktadır. Sürdürülebilir kalkınma, ilk olarak 1987 yılında, Birleşmiş Milletlerin, Brundtland Raporu olarak da bilinen, Çevre ve Kalkınma Komisyonu raporunda, "günümüz ihtiyaçlarının, gelecek kuşakların ihtiyaçlarını karşılama olanaklarından fedakarlık yapılmaksızın, karşılanabilmesi süreci" olarak tanımlanmıştır. Bu tanımda dikkati çeken üç önemli unsur vardır: bunlardan ilki, kalkınma kavramı içerisinde ihtiyaçların sadece ekonomik ihtiyaçlarla sınırlandırılmayıp daha geniş ele alınmasıdır. İkinci vurgulanan, kuşaklar arası eşitliğin gözetiliyor olması, bir başka ifadeyle, sürdürülebilir kalkınma, toprak, temiz hava, verimli ormanlar, bitki, balık ve kara hayvanı çeşitleri gibi belirli çevresel sermaye stoklarının gelecek kuşaklara aktarılması anlamına da geliyor. Üçüncü nokta ise, hem ülkeler arasında hem de ülkelerin kendi içlerinde kuşak-içi eşitliklerin de gözetiliyor olmasıdır. (Bozloğan, 2005). Dünya Sürdürülebilir Kalkınma İş Konseyi (WBCSD)'nin Türkiye temsilcisi İş Dünyası ve Sürdürülebilir Kalkınma Derneği nin açıklamasına göre; sürdürülebilir kalkınma, insan yaşamının gereksinimleri ve doğal kaynakların sürdürülebilirliği arasında bir denge kurularak, ekonomik, çevresel ve toplumsal boyutlarıyla bugünden geleceğe uyumlu bir programlama yapılmasını amaçlayan bütünsel bir yaklaşım olarak ele alınmalıdır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programında da (UNDP) benzer şekilde Binyıl Kalkınma Hedefleri altında, çevrenin korunması ve doğal kaynakların akılcı kullanımı üzerinde önemle durulmaktadır. Sürdürülebilir kalkınma kavramı artık sadece çevresel faaliyetlerle sınırlandırılmamaktadır. Yoksulluğun azaltılması ve yaşam kalitesinin arttırılması gibi konular da sürdürülebilir kalkınma kapsamında değerlendirilmektedir yılında Rio'da gerçekleştirilen Dünya Zirvesinde temelleri atılan bu yaklaşım, çevresel boyutun yanı sıra sürdürülebilir kalkınmada sosyal 12

17 boyutun da öne çıkmasını sağlamıştır. (Tarmur, Güvenç, 2011) Sürdürülebilir kalkınma konusunda uluslararası çalışmaların günümüzde giderek daha fazla önem kazandığı görülmektedir Haziran 2012 de Rio de Janerio da Rio+20 Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansında dünya liderleri, 20 yıl önce 1992 Rio Zirvesi nden bu yana tüm dünyada yaygın olarak kullanılan sürdürülebilir kalkınma hedefinin günümüz ihtiyaçlarına (iklim değişikliğiyle mücadele, ekonomik krizleri aşma, düşük karbon emisyonlu kalkınma, vb.) göre yeniden şekillenen hali yeşil büyüme hedefi için uluslararası alanda ortak bir tanıma ulaşmayı hedeflemişlerdir. Konferans bitiminde İstediğimiz Gelecek başlıklı Sonuç Bildirgesi kabul edilmiştir. İstediğimiz Gelecek başlıklı Sonuç Bildirgesi için şu adresi ziyaret ediniz: Sürdürülebilir kalkınma, dünyadaki doğal kaynakların ihtiyaçlardan fazla kullanımını önleyerek, iyileştirmek; dünya vatandaşlarının hayat kalitesini arttırmak ve ekonominin iyileşmesine hizmet vermeye odaklanmıştır. Sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik, sosyal ve çevresel boyutları söz konusudur ve bu boyutların her biri de birbiriyle karşılıklı ilişki içerisindedir. Sürdürülebilir kalkınma süreci, yoksulluğu ortadan kaldıran bir büyüme yapısının sosyal ve çevresel iyileşmelerle uyumlulaştırılmasını gerektirmektedir. Toplumun, ekonominin değişim ve dönüşümünde birbiri ile ilişkili pek çok faktör etkili olmaktadır (Gönel, 2002). Kurumsal sosyal sorumluluk ile sürdürülebilir kalkınma özellikle, kurum misyonu, vizyonu ve değerlerini saptarken ve sosyal sorumluluk uygulamalarını gerçekleştirirken birbiri ile uyumlu, tamamlayıcı ve destekleyici durumda olmalıdır. Bu konuda özellikle UNDP, iklim değişikliği, yenilenebilir enerji, enerji verimliliği, arazi bozulması, su yönetimi, sürdürülebilir kalkınma, korunan alanlar ve biyolojik çeşitlilik alanlarında projeleri destekleyerek çevresel bozulmanın durdurulması konusunda ortaklarına yardımcı olmayı hedeflemektedir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı: lem3.aspx?websayfano=325 Türkiye de yapılan sürdürülebilir kalkınma çalışmaları kapsamına Yeşil Ekonomi kavramının da girdiği görülmektedir. Türkiye de Sürdürülebilir Kalkınma ve Yeşil Ekonomi Alanında En İyi Uygulamalar Başvuru ve Seçim Süreci Raporunda, Uluslararası Doğa Koruma Birliği ( International Union for Conservation of Nature, IUCN), BM Çevre Programı (UNEP) ve Dünya Doğayı Koruma Vakfı (World Wide Fund for Nature- WWF) ortak tanımına göre; Sürdürülebilir kalkınma, yaşam kalitesinin, çevredeki yaşamı destekleyici doğal sistemlerin taşıma kapasitesi içerisinde kalacak şekilde iyileştirilmesidir. Yeşil ekonomi, çevre dostu büyüme olarak ele alınmakta ve sürdürülebilir kalkınmanın yerine geçen bir strateji değil onun bir alt başlığı olarak ele alınmaktadır. Birleşmiş Milletler Çevre programı (UNEP) yeşil ekonomiyi çevresel riskleri ve ekolojik kıtlığı azaltırken insan refahının ve sosyal eşitliğin iyileştirilmesi olarak ele alınmaktadır. gulamalar_basvuru_rehberi.pdf Çevrenin korunması ve sürdürülebilir kalkınma için rekabet edebilirliğin artırılması hedefleyen Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Programı nın Türkiye Ulusal Program Eylem Planının kapsamına göre çıktılar şunları içermektedir ( Sürdürülebilir kalkınmanın güçlendirilmesi için ulusal ve yerel düzeyde iklime dayanıklı, yoksulları dikkate alan ve toplumsal cinsiyet eşitliğine dikkat eden politikaların, kurumların ve programların geliştirilmiş olması, politikalara dahil edilmesi ve uygulanmasının sağlanması. Çevresel verimliliğin sağlanması ve izlenmesi için ulusal kapasitenin geliştirilmiş veri toplama ve bilgi sistemleri aracılığıyla güçlendirilmesi. 13

18 Biyolojik çeşitlilik ve ekosistem hizmetleri, ii) iklim değişikliğine uyum ve azatlım, iii) sürdürülebilir orman ve arazi yönetimi, iv) kimyasalların güvenli yönetimi, v) sürdürülebilir kentler ve vi) biyokütle başlıklarını içeren stratejik çevre koruma alanlarının desteklenmesi için çevre fonlarına erişimin sağlanması ve buna yönelik pazar geliştirilmesi için ulusal kapasitenin geliştirilmesi. Ulusal İklim Değişikliği Uyum Stratejisi ve İklim Değişikliği Eylem Planı nın geliştirilmesi ve toplumsal cinsiyet eşitliliğine yönelik farklılaştırılmış etkileri de dikkate alarak uygulanması. Afet risk azaltım stratejilerinin ulusal kalkınma planlarına entegre edilmesi. Kurumsal Yönetişim Kurumsal yönetişim (corporate governance), küçük ve büyük hissedarlar, yönetim kurulu, üst yönetim ve çalışanlar arasındaki ilişkileri kapsamaktadır. Kurumsal yönetişim, kurumsal güvenin temelini oluşturmaktadır. Kurumsal yönetişim kavramı, adil, saydam, hesap verme ve sorumluluklar başta olmak üzere tüm kuralların iyi tanımlandığı, kurumsal verimliliğin artırılmasına yönelik bir anlayış olarak kabul edilmektedir. Kurumlar öncelikle hissedarlara, çalışanlarına ve diğer ilişkide bulundukları çevrelere (müşterilerine, tedarikçilerine, vb) karşı sorumludur. Kurumsal yönetişim anlayışı kapsamında kurumlar, kendi sorumluluklarının bilincinde verimliliklerini artırarak, ekonomik kazanç sağlayarak kurumun finansal değerini artırabilir ve bu süreçte ilişkide bulundukları tüm kişi ve kuruluşlarla olan ilişkilerini yasalara ve ahlaki değerlere uygun yürütülebilirler (Tekin, 2003). Kurumsal yönetişimi OECD, ticari işletmelerin yönetildiği ve kontrol edildiği sistem olarak ele almaktadır. Kurumsal yönetişim, kurumların yönetim kademesindekilerden başlayarak çalışanlara kadar ilişkilerin ilkelere dayandırıldığı, yetki ve sorumluluk alanları dağılımının ve organizasyonunun belirlendiği, güvenilirliğin ve şeffaflığın önem taşıdığı yönetim yapısı olarak tanımlanabilir. Bu ilkelerin uygulanması şirketlerin değerlerini arttırmaktadır. Şeffaflık (transparency), hesap verebilirlik (accountability), sorumluluk (responsibility) ve adaletlilik (fairness) tüm dünyada kurumsal yönetişim ilkeleri olarak kabul edilmiştir (İşcan & Kayğın, 2009): Şeffaflık: Ticari sır niteliğinde olan bilgiler hariç olmak üzere, şirket ile ilgili bilgilerin zamanında, tam, doğru ve açık bir şekilde kamuya duyurulmasını ifade eder. Hesap verebilirlik: Yönetim kurulu üyelerinin pay sahiplerine karşı hesap verme durumudur. Sorumluluk: Şirket yönetiminin şirket adına yapmış olduğu faaliyetlerin mevzuata, esas sözleşmeye, şirket içi düzenlemelere uygunluğunun ve bunun denetlenmesidir. Adaletlilik (Eşitlik): Yönetimin tüm faaliyetlerinde pay ve menfaat sahiplerine adaletli davranılması durumudur. Küresel çerçevede gerçekleştirilen şirket birleşmelerini güvenceye almak ve ekonomik krizlere karşı daha güvenli bir alanda yer almak isteyen kurumların kurumsal yönetişime önem verdikleri görülmektedir. Bu ihtiyaçlardan yol çıkarak OECD kapsamında Kurumsal Yönetişim İlkeleri çalışması yapılmış ve 1999 yılında bu ilkeler yayınlanmıştır (aktaran: Tekin, 2003): 1. Hissedar haklarının korunması: Bu ilkeye göre temel hissedarlık hakları; mülkiyet haklarının kaydedilmesi, hisse senedinin devredilmesi, şirketle ilgili zamanında ve düzenli bilgiye sahip olma, genel kurula katılma ve oy kullanma, yönetim/ denetim kurullarını seçme ve kardan pay alma hususlarını içermektedir. 2. Hissedarlara eşit davranılması: Azınlık payları ve yabancı hissedarlar dahil olmak üzere aynı sınıftaki tüm hissedarlara eşit davranılmalıdır. Hissedar oy hakkı konusunda hisse senedini almadan önce bilgi sahibi olabilmeli, bu hakla ilgili değişiklerde çıkarları doğrultusunda asaleten veya vekaleten oy kullanabilmelidir. Genel kurul prosedürü hissedarın oy kullanmasını zorlaştıracak nitelikte olmamalıdır. İçeriden bilgi ve manipulatif hareketler yasaklanmalı, yönetim kurulu üyeleri ve diğer yöneticilerin önemli işlemler konusunda açıklama yapmaları sağlanmalıdır. 14

19 3. Diğer menfaat gruplarının rolleri: Şirketle ilişkisi bulunan menfaat gruplarının (Çalışanlar, vb) yasalarla verilmiş hakları tanınmalı, istihdamın ve refahın artırılması ve mali açıdan sağlıklı bir şirket oluşturulması amacıyla bu gruplarla şirket arasındaki işbirliği teşvik edilmelidir. 4. Kamunun aydınlatılması ve saydamlık: Şirketin mali durumu, performansı, mülkiyeti ve yönetimi ile ilgili hususlar dahil olmak üzere şirketle ilgili tüm konularda zamanında ve doğru bilgilendirme yapılmalıdır. 5. Yönetim kurulunun görev ve sorumluluğu: Şirketin stratejik açıdan yönlendirilmesi, yönetim kurulunun şirket üzerinde etkin gözetimi ve hissedarlara karşı yönetim kurulunun hesap verebilirliği güvence altına alınmalıdır. Türkiye de bu konuda SPK ve İMKB ile birlikte TÜSİAD tarafından çalışmalar yapıldığı görülmektedir. TÜSİAD tarafından gerçekleştirilen çalışmalarda kuruluş bünyesinde bir çalışma grubu kurularak söz konusu ilkelerin dilimize çevrilmesi ve tanıtılmaları sağlanmış, şirket yönetimleri için kurumsal yönetişim ilkeleri ve aile şirketlerinde iyi yönetişimin sağlanması konusunda öneriler getirilmiştir (Tekin, 2003). Ulusal ekonomilerin gelişmesi, uluslararası ekonomik ilişkilerin artması, şirket hissedarlarının işletme yönetimindeki etkinliklerinin azalması, şirket yönetim kurulları ve murahhas yönetici (CEO) unvanını taşıyan yöneticilerin verdikleri kararların öneminin artması, ortaklıkların yönetiminde görülen yüksek profilli başarısızlık ve suistimallerin gözlemlenmesi, gelişmekte olan ekonomiler ve gelişen piyasalarda yaşanan finansal kriz, gelişmiş ekonomilerde özel sektörün artan rolü, ülkelerin ekonomik olarak birbirlerine olan bağlılıklarının artması ve ortaklıkların içinde bulundukları yeni rekabet şartları kurumsal yönetişimin ortaya çıkmasına ve öneminin artmasına neden olan gelişmelerdir (İşcan & Kayğın, 2009). Kurumsal Vatandaşlık Kurumsal yönetişimin başlıca amaçlarının neler olduğunu araştırınız. Son on yılda KSS kavramının yanı sıra kurumsal vatandaşlık kavramının da giderek daha fazla kullanılmaya başladığını görmekteyiz. Kurumsal vatandaşlık (global citizenship) "bir kurumun paydaşları ve doğal çevreye olan ilişkileri ve etkilerini işlevsel hale getirecek stratejileri ve uygulamaları" dır. KSS kavramı ile eşanlamlı olarak kullanıldığı görülmektedir. Ancak yine de aynı anlama gelmemektedir. Küresel kurumların kurumsal vatandaşlık yerine küresel vatandaşlık terimini kullandıklarını da görmekteyiz. KSS, kurumun değer yaratma zincirindeki etkinlikleri içerisine alan bir sosyal sorumluluk anlayışı sergilerken, kurumsal vatandaşlık, yerel çevrelerde uygulanan toplumsal etkinliklerle sınırlı olduğu ileri sürülmektedir (Ceritoğlu, 2011). Resim 1.1: Kurumsal web sayfası örneği Kaynak: (erişim tarihi: ) 15

20 Kurumsal vatandaşlığı sadece kurum ve çalışanlar arasında değil paydaşlar arasındaki ilişki olarak tanımlamaktadır. Bu kurumsal vatandaşlıktan ise beklentileri dört bileşen altında belirlemiştir Carroll, (1998), 1. Kârlılığı sağlamak (ekonomik sorumluluk) 2. Kanunlara uymak (yasal sorumluluk) 3. Etik davranma taahhüdü vermek (etik sorumluluk) 4. Hayırseverlik yoluyla geri vermek (kurumsal yardımların taahhüdü) Pek çok işletme ilk iki sorumluluğu yerine getirme konusunda bir karmaşa yaşamamakla beraber son iki sorumluluk diğer ikisi kadar net ve zorunlu görülmemektedir. Aslında kullanılan kavram ne olursa olsun özel kurumlar artık ekonomik ve yasal kaygılarla varlıklarını sürdürmenin yanında sorumluluklarını yerine getiren bir kurum olarak daha fazla tanınır olmak, takdir edilmek ve uzun vadede yaşamını sürdürmek istemektedir. Kurumsal vatandaşlık işletmelerin ticari faaliyetleri esnasında tüm yasal, etik ve sosyal kurallara uyması ve toplumla arasındaki kontratın gereği olarak kendisinden beklenenleri yerine getirmesini ifade etmektedir. Nasıl bir bireyin toplum içinde vatandaşlık (yurttaşlık) ödevleri var ise işletmelerin de paydaşlara karşı ödev ve sorumlulukları bulunmaktadır. Kurumsal vatandaşlık kavramının nasıl ele alındığını inceleyecek olursak şu özelliklerle karşılaşmaktayız (Tunçel, 2011): Kurumlar, toplum gelişiminden sorumludur. Kurumların toplumla bütünleşmesi için fırsat sağlar. Kurumun toplum üzerindeki etkilerini hem kurum hem de toplum faydasını gözeterek yönetir. Kurumlar, sosyal yatırımları, hayırseverlik programları ve kamu politikalarına katılımı aracılığıyla topluma katkı sağlar. Kurumun, hissedarlar, çalışanlar, müşteriler, iş ortakları, devlet organları, sivil toplum kuruluşları ve yerel topluluklar gibi paydaşlarıyla ilişkilerini yönetir. Resim 1.2: HP uluslararası web sayfası Kaynak: (erişim: ) Kurumsal vatandaşlık deyince, kurumların toplum içerisinde özellikle STK larla gerçekleştirdikleri etkinler akla gelmektedir. Kurumlar, bireysel vatandaşlar gibi bu kar amacı gütmeyen kurumlara destek olabilmekte ve etkinliklerine katılabilmekte, bağışta bulunabilmekte, sponsor olabilmekte ve çalışanları ile gönüllü katkı sağlayabilmektedir. Kurumsal Hesap Verme Sorumluluğu Kurumsal hesap verme sorumluluğu (corporate accountability), kurumsal sosyal sorumluluktan farklıdır. Kurumsal sosyal sorumluluk bir kurumun sorumluluklarının çerçevesini çizerken, kurumsal hesap verme sorumluluğu da, kurumların sorumluluklarına yönelik açıklama, ispatlama veya hareketlerini raporlama 16