ARAŞTIRMA - GELİŞTİRME DESTEK PROGRAMI PROJE SONUÇ RAPORU

Transkript

1 T. C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI ARAŞTIRMA - GELİŞTİRME DESTEK PROGRAMI PROJE SONUÇ RAPORU TAGEM/HAYSÜD /2011/09/02/07 TRABZON KIYILARINDA YUMURTADAN ERGİN BİREYE İSTAVRİT (Trachurus mediterraneus, Steindachner, 1868): YAŞ, BÜYÜME, ÖLÜM ORANLARI VE ÜREME Dr. Orhan AK (Proje Lideri) Hüseyin SELEN Dr. Yaşar GENÇ Murat DAĞTEKİN Bayram ZENGİN Murat ERBAY Dr. Elvan ATILGAN Dr. N. Selda BAŞÇINAR D. Selim MISIR Doç. Dr. İlhan AYDIN Serkan SERDAR SU ÜRÜNLERİ MERKEZ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ ARALIK/2015

2

3 ÖNSÖZ Deniz ekosistemi dinamik bir yapı olup sürekli olarak değişmektedir. Değişimi meydana getiren ana unsurların başında iklimsel ve ekolojik değişiklikler, kirlilik ve av baskısı sayılabilir. Deniz ekosistemindeki bu değişiklikler içinde yaşayan canlıların üreme, büyüme, beslenme ve göç gibi biyolojik özelliklerini etkilemektedir. Küçük pelajik balıklardan olan istavrit, oltasından uzatmasına, trolünden gırgır balıkçısına kadar çok geniş bir kesim tarafından avlanmaktadır. Bunun yanında besin zincirinde orta sıralarda bulunması, ekosistemdeki değişimlerin türün ilk yaşam evrelerinden anaç bireylere kadar olan etkileri istavrit balığının biyolojisi ve stok yönetimi üzerine daha detaylı çalışmaların yapılmasını gerektirmektedir. Çalışma, istavrit balığının ilk yaşam evrelerinden ergin safhalarına kadar olan basamakların çalışılması, birbirleri arasındaki ilişkilerin ortaya koyulması ve stok yönetimi açısından yansıtım oluşturması bakımından önemlidir. Biyolojik çalışmalarının yanında meteorolojik ve deniz suyunun fiziksel parametreleriyle de desteklenmesi çalışmayı zenginleştirmiştir. Ticari öneme sahip balıkların sadece avcılık döneminde değil tüm yaşam evrelerine ait verilerin toplanması ve bunlar arasında ki ilişkinin ortaya koyulması sürdürülebilir bir balıkçılık yönetimi açısından gereklidir. Çalışmaya olan desteklerinden dolayı Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğüne, Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğüne, R/V SÜRAT ARAŞTIRMA - 1 gemisi personeline, proje çalışanlarına, projede yer almasa bile göstermiş oldukları vefa, yardım ve desteklerinden dolayı değerli meslektaşlarıma, özverilerinden dolayı eşim ve kızlarıma teşekkür ederim. Dr. Orhan AK Aralık 2015 III

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ III İÇİNDEKİLER... IV ŞEKİLLER DİZİNİ... VII ÇİZELGELER DİZİNİ... IX KISALTMA TANIMLARI... XII ÖZET. XIV ABSTRACT... XVI 1. GENEL BİLGİLER Giriş Araştırmanın Amacı, Hedefi ve Gerekçesi Temel Çıktılar LİTERATÜR ÖZETİ İhtiyoplankton İstavrit Larva ve Genç Bireylerde Günlük Yaş 6 3. MATERYAL ve METOT Araştırma Bölgesi, Planı ve Araştırma Gemisi İş Paketleri Deniz Suyunun Fiziksel Özellikleri ve Meteorolojik Veriler Yumurta ve Larva Sörveyi Yumurta ve Larvalarda Bolluk Hesabı Biyoçeşitlilik ve İstatistiksel Analizler Genç İstavrit Ergin İstavrit Boy-Ağırlık İlişkisi Yaş-Boy ve Yaş-Ağırlık İlişkisi Kondüsyon Faktörü Ölüm Oranlarının ve İşletme Oranının Tahmini Toplam Ölümün Hesaplanması Doğal Ölümün Hesaplanması İşletme Oranı Büyüme Modelleri Yeni Katılım Başına Verim ve Biyokütlenin Hesaplanması Projeksiyon Üreme Özellikleri Balığın Cinsi Olgunlaşma Safhaları İlk Eşeysel Olgunluk Boyu Yumurta Büyüklüğü ve Üreme Dönemindeki Değişimi Yumurta Verimi (Fekondite) Fekondite-Boy, Fekondite-Ağırlık İlişkileri.. 19 IV

5 Histoloji Verilerin Değerlendirilmesi SONUÇLAR Meteorolojik Veriler Basınç Hava Sıcaklığı Rüzgâr Hızı Bağıl Nem Deniz Suyuna Ait Fiziksel ve Kimyasal Özellikler Sıcaklık Tuzluluk Çözünmüş Oksijen ph Klorofil-a Yumurta ve Larva Örneklemeleri Yumurta ve Larva Tür Listesi Kümelenme Analizi Biyoçeşitlilik İstavrit Yumurta ve Larvalarının Morfolojik Özellikleri İstavrit Yumurta ve Larvalarının Vertikal Dağılımı Ölü Yumurta Genç Birey Günlük Yaş Ergin Birey Boy-frekans dağılımı Ortalama Boy ve Ağırlık Kondisyon Faktörü Boy- Ağırlık İlişkisi Von Bartelenfy Büyüme Parametreleri ELEFAN a Göre Büyüme Parametreleri Farklı Modellere Göre Büyüme Parametrelerinin Tahmini Ölüm Oranları İşletme Oranı Yeni Katılım Başına Verim Bolluk Değerleri Projeksiyon Üreme Biyolojisi Cinsiyet Oranı Gonado Somatik İndeks (GSI) Gonad Safhaları Yumurta Çapı Yumurta Verimi İlk Üreme Boyu.. 79 V

6 Histoloji TARTIŞMA ve SONUÇ Meteorolojik Veriler Deniz Suyunun Fiziksel Özellikleri Yumurta ve Larva İstavrit Genç Birey Ergin Birey Boy Dağılımı Yaş ve Büyüme Ölüm Oranları Yeni Katılım Başına Verim ve Projeksiyon Üreme Özellikleri Cinsiyet Oranı Üreme Zamanı Yumurta Sayısı ve Büyüklüğü Cinsi Olgunluk Boyu. 92 KAYNAKLAR EKLER 100 ÖZGEÇMİŞLER 101 PROJE SONUÇLARININ UYGULAMAYA AKTARILMA PLANI 102 VI

7 TABLO LİSTELERİ Tablo yılı İhtiyoplankton örneklemelerinin yapıldığı istasyonlara ait bilgiler 8 Tablo yılı ihtiyoplankton örneklemelerinin yapıldığı istasyonlara ait bilgiler 9 Tablo 3. Gonad olgunluk safhaları (Holden ve Raitt, 1974).. 18 Tablo 4. Tür listesi 29 Tablo ve 2013 yıllarında plankton örneklemelerinden yakalanan yumurta ve larvaların biyoçeşitlilik indeksleri. 31 Tablo 6. Mevsimlere göre biyoçeşitlilik indeksleri (2011 ve 2013 yılları birleştirilmiş). 33 Tablo 7. Tablo 8. İstavrit (Trachurus mediterraneus) yumurtalarının aylara göre vertikal dağılımı (yumurta/m 2 ±Std hata). 35 İstavrit (Trachurus mediterraneus) larvalarının aylara göre vertikal dağılımı (larva/m 2 ±Std hata). 35 Tablo 9. Genç bireylere ait frekansa bağlı ortalama boy ve ağırlık değerleri 44 Tablo 10. Tablo 11. Tablo 12. Tablo 13. Tablo 14. Tablo 15. İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait yaş ve cinsiyete bağlı total boy-frekans (%) dağılımı (D = Dişi, E = Erkek, B = Belirsiz) 47 İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait cinsiyetlere göre total boy-frekans (%) dağılımı (D = Dişi, E = Erkek, B = Belirsiz). 49 İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama, minimum, maksimum boy ve ağırlık değerleri (Std hata, n = birey sayısı) 51 İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait yaşlara göre ortalama, minimum, maksimum boy ve ağırlık değerleri (Std hata, n = birey sayısı) 52 İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait ortalama ± std sapma, minimum ve maksimum kondisyon faktörü değerleri 53 İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait von Bortalanfy büyüme parametreleri (VBBP). 54 Tablo 16. İstavrit balıklarında von Bartelanfy Büyüme Parametreleri 56 Tablo 17. Tablo 18. Tablo 19. Tablo 20. Tablo 21. Tablo 22. Farklı büyüme modellerine göre dişi ve erkek istavrit bireyleri için hesaplanan büyüme parametreleri. 60 İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait doğal (M), balıkçılığa bağlı (F) ve ani (Z) ölüm oranları. 70 Yeni katılım başına verim (Y/R) ve biyokütle (B/R) miktarların hesaplanmasında kullanılan girdiler 70 İstavrit balıkları için 2011, 2012 ve 2013 yılları için hesaplanan katılım başına verim (Y/R), biyokütle (B/R) ve %Bv değerleri.. 71 İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarında Karadeniz de yaşlara göre bolluk değerleri (N 10-6 ) ( 2011, 2012 ve 2013 yılları TUIK verileri kullanılarak hesaplanmıştır).. 72 İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarında Karadeniz de yaşlara göre ağırlık değerleri (ton) 72 Tablo 23. ASPIC program analizi için kullanılan kontrol parametre girdileri 74 VII

8 Tablo 24. İstavrit balığının yaşa bağlı cinsiyet oranı değişimleri 75 Tablo 25. İstavrit balığının üreme dönemindeki (Mayıs-Eylül arası) dişi bireylerin gonad olgunlaşma safhalarının boy-frekansa göre sayısal ve % dağılımı 77 Tablo 26. Boy-frekans gruplarına göre yumurta verimi.. 78 Tablo 27. Aylara göre yumurta verimi 78 Tablo 28. Tablo 29. Erkek istavritlerin gonadlarında histolojik olarak gözlemlenen beş farklı olgunlaşma safhasına göre hücre tipleri. 80 Dişi istavritlerin gonadlarında histolojik olarak gözlemlenen beş farklı olgunlaşma safhasına göre hücre tipleri.. 80 Tablo 30. Farklı araştırmacılara göre Trachurus mediterraneus (istavrit) in yumurtalarına rastlanma dönemleri ve yumurtasının özellikleri.. 87 Table 31. İstavrit balığının Karadeniz de farklı araştırmacılara göre VBGF parametreleri. 89 VIII

9 ŞEKİL LİSTELERİ Şekil 1. Türkiye denizleri toplam balıkçılık üretimi ile istavrit avcılık miktarları 1 Şekil 2. Çalışma planını ve evrelerinin birbirleriyle olan ilişkisini gösterir diyagram 3 Şekil 3. İhtiyoplankton örneklemelerinin yapıldığı istasyonları gösterir harita.. 7 Şekil 4. Şekil 5. Şekil 6. Şekil 7. Şekil 8. Şekil 9. Trabzon ilinin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama hava basınç değerleri (hpa). 21 Trabzon ilinin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama hava sıcaklığı değerleri (ºC) 21 Trabzon ilinin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama rüzgâr hızı değerleri (m/sn). 22 Trabzon ilinin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama bağıl nem değerleri (%).. 22 Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu sıcaklığının vertikal dağılımı (ºC). 23 Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu tuzluluğunun vertikal dağılımı. 24 Şekil 10. Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu çözünmüş oksijen miktarının vertikal dağılımı (mg/l).. 25 Şekil 11. Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu ph miktarının vertikal dağılımı.. 26 Şekil 12. Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu klorofil-a miktarının vertikal dağılımı.. 27 Şekil 13. Örnekleme yapılan istasyonlara göre Single Linkage kümelenme yönteminin ağaç grafiği.. 30 Şekil 14. Balık yumurtalarının istasyonlara göre Shannon indeks değerleri. (Daire büyüklükleri Shannon indeksi ile doğru orantılı olup, üzerlerindeki rakamlar istasyon numaralarını göstermektedir.) 32 Şekil 15. Balık larvalarının istasyonlara göre Shannon indeks değerleri. (Daire büyüklükleri Shannon indeksi ile doğru orantılı olup, üzerlerindeki rakamlar istasyon numaralarını göstermektedir.) 32 Şekil 16. Balık yumurtalarının mevsimsel bolluk değerleri ile yapılan basit uyum testi 33 Şekil 17. İstavrit yumurtası. 34 Şekil 18. İstavrit larvası 34 Şekil yılında örneklenen istavrit yumurtalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /yumurta) 36 Şekil yılında örneklenen istavrit larvalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /larva). 40 Şekil 21. Trachurus mediterraneus (istavrit) yumurtalarının aylara göre canlılık oranı (yumurta/m 2 ). 35 Şekil 22. İstavrit genç bireylerine ait boy-frekans dağılımı 44 Şekil 23. Genç istavrit bireylerine ait boy-ağırlık ilişkisi.. 45 IX

10 Şekil 24. İstavrit genç bireylerinde (TL: 33.72mm, W: g, 22 günlük, Yakalanma tarihi: 15 Ağustos 2013) otolitindeki günlük yaş halkalarının görünümü Şekil 25. İstavrit genç bireylerinde günlük yaş - total boy arasındaki ilişki. 46 Şekil 26. İstavrit genç bireylerinde total boy otolit boyu arasındaki ilişki. 46 Şekil 27. İstavrit genç bireylerinde total boy otolit genişliği arasındaki ilişki 46 Şekil 28. İstavrit genç bireylerinde otolit boyu otolit genişliği arasındaki ilişki. 47 Şekil 29. İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık total boy-frekans (%) dağılımı (Kırmızıçizgi 13 cm yasal avlanma boyunu göstermektedir.). 48 Şekil 30. İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama boy dağılımı (Kırmızıçizgi 13 cm yasal avlanma boyunu göstermektedir.) 50 Şekil 31. İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama ağırlık dağılımı 50 Şekil 32. İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık kondisyon faktörü dağılımı. 53 Şekil 33. İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait dişi, erkek ve genel boyağırlık ilişkisi. 54 Şekil 34. İstavrit balıklarında yıllara göre von Bartelanfy Büyüme Parametreleri 55 Şekil 35. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Genel) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Non Seasonal, Max Score: 0.331) Şekil 36. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Genel) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Hoenig Seasonal, Max Score: 0.373).. 57 Şekil 37. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Dişi) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Non Seasonal, Max Score: 0.389) 57 Şekil 38. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Dişi) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Hoenig Seasonal, Max Score: 0.404). 58 Şekil 39. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Erkek) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Non Seasonal, Max Score: 0.362) 58 Şekil 40. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Erkek) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Hoenig Seasonal, Max Score: 0.368) Şekil 41. Von Bartelanfy Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi. 60 Şekil 42. Exponential Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 61 Şekil 43. 3PGompertz Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 61 Şekil 44. 3PLogistic Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi.. 61 Şekil 45. Weibull Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 61 Şekil 46. Morgan Mercer Flodin (MMF) Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 62 Şekil 47. 4PGompertz Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi.. 62 Şekil 48. 4PLogistic Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi.. 63 Şekil 49. 4P Janoschek Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 63 Şekil 50. 4P Richards Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 63 X

11 Şekil 51. 5P Richards Büyüme Modeline göre dişi istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi Şekil 52. Von Bartelanfy Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi. 64 Şekil 53. Exponential Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 65 Şekil 54. 3P Gompertz Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi. 65 Şekil 55. 3P Logistic Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi.. 66 Şekil 56. Weibull Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 66 Şekil 57. Morgan Mercer Flodin (MMF) Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 67 Şekil 58. 4P Gompertz Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi. 67 Şekil 59. 4P Logistic Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 68 Şekil 60. 4PJanoschek Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi. 68 Şekil 61. 4P Richards Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 69 Şekil 62. 5P Richards Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaş-boy ilişkisi 69 Şekil 63. İstavrit balıkları için 2011, 2012 ve 2013 yıllarında katılım başına verim (Y/R) ve biyokütle (B/R) miktarlarının değişimi 71 Şekil 64. ASPIC programının log residual dağılımı 74 Şekil 65. Yıllara göre Fmsy ve Bmsy oranları (F tüm yıllarda Fmsy den düşük, Biomas ise tüm yıllarda Bmsy den fazla çıkmıştır.).. 74 Şekil 66. Karadeniz için istavritte gözlemlenen ve tahmin edilen sonuçların ASPIC programı ile hesaplanmış grafiği. 74 Şekil 67. İstavrit balığının zamana ve boy-frekansa bağlı cinsiyet oranı değişimleri 75 Şekil 68. İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait gonado somatik indeks (GSI) değerlerinin aylık değişimi. 76 Şekil 69. Dişi istavritlerin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait gonad olgunlaşma safhalarının (%) aylık değişimi.. 76 Şekil 70. İstavrit balığının gonadlarından alınan sulanmış yumurtaların çapları. 78 Şekil 71. İstavrit dişi bireylerinde yıllara göre boy - yumurta verimi ve ağırlık - yumurta verimi ilişkisi. 79 Şekil 72. İstavrit dişi ve erkek bireyleri için ilk üreme boyu (L 50 ).. 80 Şekil 73. Tetislerin histolojik çalışmaları 81 Şekil 74. Ovaryumların histolojik çalışmaları 82 Şekil 75. Denizel ekosistem ve balık stokları üzerine iklim ve balıkçılık faaliyetlerini gösteren diyagram 83 Şekil 76. Dişi istavritlerde gonad olgunlaşma safhalarının aylık değişimi (Genel) 91 Şekil 77. Erkek istavritlerde gonad olgunlaşma safhalarının aylık değişimi (Genel) 91 XI

12 KISALTMA TANIMLARI D : Dişi E : Erkek B : Belirsiz % : Yüzde G : Gram mm : Milimetre cm : Santimetre m 2 m 3 T Std hata VBBP F M Z E Y/R B/R %Bv TUIK hpa : Metrekare : Metreküp : Ton : Standart hata : von Bortalanfy büyüme parametreleri : Balıkçılığa bağlı ölüm oranı : Doğal ölüm oranı : Ani ölüm oranı : İşletme oranı : Yeni katılım başına verim : Biyokütle : Yüzde biyokütle : Türkiye İstatistik Kurumu : Hava basınç değeri ºC : Santigrat derece m/sn : Rüzgâr hızı mg/l : Çözünmüş oksijen miktarı ELEFAN : Electronic Length-Frequency Analysis ASPIC : A Stock Production Model Incorporating Covariates FISAT : FAO Iclarm Stock Assessment Tools Fmsy : Maksimum Sürdürülebilir Ürün Bmsy : Makimum Sürdürülebilir Biomas L 50 GSI B C V A H D : İlk üreme boyu : Gonado somatik indeks : Bolluk : Birey sayısı : Tur sayısı : Plankton kepçesinin alanı : Shannon çeşitlilik indeksi : Simpson çeşitlilik indeksi XII

13 D Mn D Mg IKMT T t 0 L t W t K L W B K W GW L S F Δt SI A AIC S BF : Menhinick indeksi : Margalef indeksi : Isaacs-Kidd Midwater Trawl : Yaş (yıl) : Balığın boyunun sıfır kabul edildiği andaki teorik yaşı : Balığın herhangi bir t yaştaki boyu : Balığın herhangi bir t yaştaki ağırlığı : Büyüme katsayısı : Balığın teorik olarak ulaşabileceği Asimptotik boy : Balığın teorik olarak ulaşabileceği Asimptotik ağırlık : Boy-ağırlık ilişkisi denklemindeki regresyon katsayısı : Kondisyon faktörü : Balık ağırlığı : Gonad ağırlığı : Total boy : Yaşama oranı : Frekans : İki yaş arasındaki fark : Separasyon indeksi : Yaş grubu : Akaike Bilgi İndeksi : Cinsi olgunluk oranı : Bir defada bırakılan yumurta sayısı XIII

14 ÖZET Trabzon kıyısal alanında yapılan ihtiyoplankton örneklemelerinde 22 familyaya ait 32 farklı türden toplam adet yumurta ve 414 adet larva elde edilmiştir. Hamsi yumurta ve larvası en baskın tür olup, bunu istavrit takip etmektedir. İstavrit yumurtalarının aylık dağılımında bolluk değeri her iki yılın Temmuz ayında 15.99±1.89 ve 9.79±3.06 yumurta/m 2 olarak hesaplanmıştır. Bu ayda planktonda ki yumurta oranının pik yaptığı ve Ağustos ayından itibaren azaldığı gözlemlenmiştir. Vertikal örneklemelerde istavrit yumurtalarına Haziran-Eylül ayları arasında rastlanmıştır. İstavrit yumurtaların vertikal de 0-30 m arasında dağılım göstermekte olup, termoklin tabakası sınırlayıcı etki göstermektedir. Su sıcaklığı üremeyi etkileyen en önemli faktördür. Isaacs-Kidd Midwater Trawl (IKMT) modeli kepçe ile yakalanan genç istavrit bireylerine ait boy-frekans dağılımı 1 ile 7.5cm arasında değişmektedir. Günlük yaş gün arasında değişim göstermiştir. Günlük büyüme oranı 0.145± mm/gün olarak bulunmuştur. Aylık olarak ölçümü yapılan istavritlerden 2011, 2012 ve 2013 yılları için sırasıyla 9315, 6882 ve 6260 adet olmak üzere toplam adet ölçülmüştür. Boy-frekans dağılımı 4.5 ile 22.5 cm arasında değişim göstermiştir. Yıllara göre boy-frekans dağılımının sırasıyla %68, %49 ve %68 lik oranı yasal avlanma boyu olan 13cm nin altında bulunmuştur. Tüm yıllarda ise yasal boyun altında ölçülen balık oranı %62.5 dır. Yıllara göre ortalama kondisyon faktörü değerleri sırasıyla 0.81±0.077, 0.79±0.073 ve 0.74±0.083 olarak bulunmuştur. Von Bartelefy Büyüme Parametreleri yaşa göre tüm yıllar ve cinsiyetlere göre L ve W değerleri hesaplanmış yıllara göre sırasıyla L dişi istavritler için 22.58cm, 23,64cm ve 19.84cm; erkekler için 22.95cm, 22.62cm ve 19.66cm olarak hesaplanmıştır. W dişi istavritler için 101.9g, 111.9g ve 63.16g; erkekler için g, 99.36g ve 58.20g olarak bulunmuştur. Tüm bireyler için ise L = 22.79cm 24.02cm ve 19.06cm; W = g, g ve 60.82g olarak hesaplanmıştır. T 0 değerleri ise tüm bireyler için sırasıyla , -1,994 ve yıl olarak bulunmuştur. k değerleri ise tüm bireyler için sırasıyla yıl -1, yıl -1 ve yıl -1 olarak bulunmuştur. Akaike bilgi kriterine göre (AIC), von Bertalanffy büyüme modelinin diğer büyüme modellerine göre, dişiler için yaşlardaki boy verilerine en uygun model olduğu belirlenmiş ve von Bertalanffy büyüme modeli dişilerin büyüme özelliğini karakterize eden en iyi büyüme modeli olarak seçilmiştir. Diğer taraftan erkek bireylerin büyüme özelliği, yedi büyüme modeli için hesaplanan AIC kriter değerlerine göre ve biyolojik uygunluğuna göre bir birine yakın değerde hesaplanmıştır. İstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait ölüm oranları doğal (M: ), balıkçılığa bağlı (F: ) ve ani (Z: ) olarak hesaplanmıştır. İşletme oranı, yani stoktan yararlanma oranı yıllara göre sırasıyla 0.41, 0.74 ve 0.68 olarak hesaplanmıştır yılı için E 0.5 olarak bulunmuş yani stoktan yetersiz düzeyde yararlanıldığını göstermektedir ve 2013 yılları için ise E 0.5 olarak hesaplanmıştır yani stok aşırı olarak sömürülmektedir. İstavrit balığının yıllara göre cinsiyet oranı farklılık göstermekte ve D:E oranı istatiksel açıdan önemlidir (p<0.05). Gonadosomatik indeks (GSI), dişi ve erkek bireyler için sırasıyla ortalama en yüksek 4.91±0,342 ve 4.51±0,275 ile temmuz ayında tespit edilmiştir. Dişi ve erkek bireylerin gonadları suların ısınması ile birlikte gelişmeye başlamakta ve Temmuz-Ağustos aylarında pik yapmaktadır. Ağustosun ikinci yarısından itibaren GSI değeri düşmeye başlamakta ve gonadlar dinlenme safhasına geçmektedir. Popülasyonun %50 eşeysel olgunluk oranına XIV

15 karşılık gelen ilk üreme boyu dişiler için L 50 = cm, erkekler için L 50 = cm olarak hesaplanmıştır. Anahtar Kelimeler İstavrit, Trachurus mediterraneus, Karadeniz, ilk üreme boyu, büyüme parametreleri, yumurta, larva, GSI, genç birey, ergin birey, kondisyon faktörü, üreme, bolluk, dağılım, çevresel faktörler XV

16 SUMMARY Trabzon belong to 22 families of ichthyoplankton sampling performed in coastal areas 32 s total 26,383 different kinds of eggs and 414 larvae were obtained. The most dominant species the eggs and larvae of anchovy, horse mackerel that followed. Monthly distribution of abundance of horse mackerel eggs every two years in July, ± 1.89 and 9.79 ± 3:06 eggs / m2 is calculated. This month the peak rates of the plankton in the eggs and were observed to decrease since August. Vertical sampling eggs were found in the horse mackerel between June and September. Mackerel eggs is in the range of from 0-30 m vertical well, thermocline layer shows the restrictive effects. Water temperature is the most important factor affecting reproduction. Isaacs-Kidd Midwat the Trawl (IKMT) model the size of individual young horse mackerel caught with scoop-frequency distribution ranged from 7.5cm to 1. Daily ages ranged between days. Daily growth rate of ± mm / day, respectively from the horse mackerel that were measured on a monthly basis in 2012 and 9315, respectively, for 2013, a total of units, including units 6882 and 6260 were measured. Size-frequency distribution ranged between 4.5 and 22.5 cm. % Of the size-frequency distribution by 68 years, respectively, 49% and 68% rate has been below the legal catch size 13cm'n. In all the years that fish ratio was 62.5% measured under the legal length. According to the average condition factor values were 0.81 ± years, were found to be 0.79 ± and 0.74 ± Von Bartelefy 22.58cm Growth Parameters for the full year and by age and by gender L L female horse mackerel respectively calculated according to the values W year, 23,64cm and 19.84cm; for men 22.95cm, 22.62cm and 19.66cm it has been calculated. W female horse mackerel for 101.9g, 111.9g and 63.16g; for men g, 99.36g and 58.20g was found. For all individuals L = 22.79cm and 19.06cm 24.02cm; W = g is calculated and 60.82g g. T0 The value respectively for all individuals -1885, and year was found to be The value of k respectively for all individuals year-1, was found to be and year-1 year-1. According to the Akaike information criterion (AIC), compared to other growth models of von Bertalanffy growth model, it determined that the most appropriate model for the data length in years for females and von Bertalanffy growth model females were selected as the best growth model that characterized the growth. On the other hand the growth pattern of individual men, according to the calculated value for the AIC criterion and seven growth model is based on a calculated value close to one of biocompatibility. Horse mackerel fishing in 2011, 2012 and 2013 the death rate of the natural (M: 0:44 to 0:57), depending on fishing (F: 0:33 to 1:27) and sudden (C: ), respectively. Operating ratio, or respectively in the overall benefit from stock 0.41, calculated as 0.74 and As Mackerel fish sex ratio varies according to the year, and D: E ratio is significant in statistical terms (p <0.05). Gonadosomatic index (GSI), with an average for female and male subjects, respectively, 4.91 ± and the highest were 4.51 ± in July, it has been identified. Gonads of male and female individuals are starting to develop with warm waters, peaking in July and August. From the second half of August begins to fall, and gonads GSI value XVI

17 exceeds the recovery phase. For the first breeding population size corresponding to the 50% rate of females at sexual maturity L50 = cm for men is calculated as L50 = cm. Keywords Horse mackarel, Trachurus mediterraneus, Black Sea, first reproduction lenght, growth parametres, egg, larvae, GSI, juvenile, adult, condition factor, reproduction, abundance, distribution, enviromental factors XVII

18 1. GENEL BİLGİLER 1.1. Giriş Hamsi, çaça ve istavrit, küçük pelajik balıklardan olup, sadece Karadeniz in değil Türkiye nin de avcılık yoluyla elde ettiği üretiminin büyük bölümünü oluģturmaktadırlar. Küçük pelajiklerin, denizel ekosistemde besin zincirinin orta sıralarında yer alması, besinsel değerlerinin yüksek olması ve büyük sürüler oluģturmaları ekolojik ve ekonomik önemlerini artırmaktadır. Ayrıca, hızlı büyümeleri, erken yaģta cinsi olgunluğa eriģmeleri, 3-4 yaģ gibi kısa bir yaģam süresine sahip olmaları, plankton ile beslenmeleri ve değiģen çevre Ģartlarına kolay adaptasyonu sürdürülebilirliği sağlamaktadır (Plounevez ve Champalbert 2000). Deniz balıkları üretimi içerisinde istavrit, yıllar itibariyle büyük dalgalanmalar göstermektedir (ġekil 1). TUIK verilerine göre, yılları arasında yakalanan ortalama istavrit av miktarı 90 bin ton iken, yılları arasında 17 bin tonlara, yılları arasında 14 bin tonlara kadar düģüģ göstermiģ, yıları arasında 18 bin tonlara çıkmıģ, 2014 yılında ise 12 bin tonlar seviyesinde olmuģtur. Ġstavrit üretim miktarının 1990 yılındaki ani azalması, toplam balıkçılık üretimi ile paralel Ģekilde olmuģtur. Tüm denizlerimizden yılları arasında avlanılan istavritin %35-95 i Karadeniz den, bu oranların ise %11-67 si Doğu Karadeniz den yakalanmıģtır (TUIK 2015). Şekil 1. Türkiye denizleri toplam balıkçılık üretimi ile istavrit avcılık miktarları Küçük pelajik balıkların endüstriyel balıkçılığın hedefi haline gelmesi, av gücü ve filo sayısının artmasıyla 1980 li yılların sonuna doğru balık boyları giderek küçülmüģ, stoklar azalmıģ ve sonunda yıllık üretim tüketimi karģılayamaz hale gelmiģtir. Bunun sonucu olarak, küçük pelajik av miktarı 600 bin ton seviyelerinden 1989 da 300 bin tona döneminde ise 100 bin ton civarına kadar düģmüģtür (ġekil 1). Av baskısındaki aģırı artıģ ile küçük pelajiklerin çökmesi, orta boy pelajiklerdeki av değerlerinin döneminde yaklaģık 125 bin tondan tekrar 25 bin ton seviyelerine kadar azalmasına neden olmuģtur (Oğuz 2010). Küçük ve orta boy pelajik balık stoklarındaki çöküģün aynı anda ve Karadeniz in tüm bölgelerinde ortaya çıkması, bu olayda aģırı avcılığın yanı sıra, ötrofikasyon, iklimsel etkiler, Mnemiopsis popülasyon patlaması gibi diğer etmenlerin de etkin olduğuna iģaret etmektedir (Oğuz vd 2008). 1

19 Karadeniz in değiģen ekosistemi ve avcılık baskısı, yıllar bazında, balık stoklarında dalgalanmalar meydana getirmektedir. Buna bağlı olarak da karaya çıkarılan ürün miktarı değiģebilmektedir. Balıkçılık yönetimi açısından, türlerin biyolojik ve avcılık yapısının izlenmesi ve sürekli olarak takip edilmesi izlenilecek yol ve alınacak kararlar açısından önemlidir. Ġstavrit balığı ile ilgili olarak çoğu araģtırma, genellikle av sezonunda, biyolojisi ve popülasyon parametreleri üzerine yapılmıģtır (Cihangir ve Uslu 1992; Bingel vd 1996; Kayalı 1998; Samsun vd 2004; ġahin vd 1997; SatılmıĢ 2005). Bu çalıģma da ülkemiz kıyılarında bulunan ve üreme davranıģı gösteren istavritin yumurtadan ergin bireye kadar olan biyolojik safhalarına ait verileri toplanmıģ ve diğer çalıģmalar ile karģılaģtırılmıģtır. Böylece yıllar arasındaki değiģim ortaya konulmaya çalıģılmıģtır Araştırmanın Amacı, Hedefi ve Gerekçesi Ticari stokların hem biyolojik hem de av gücü olarak izlenmesi ve bunlara dayalı verilerin düzenli/sürekli olarak toplanması sürdürülebilir bir balıkçılık yönetimi için gereklidir. Ülkemiz için önemli bir balıkçılık bölgesi olan Karadeniz, toplam balıkçılık üretimimizin %65-70 ini karģılamaktadır. Bu üretim içerisinde istavrit, yıllara göre değiģmekle beraber, hamsiden sonra gelmektedir. Proje ile ticari ve ekolojik açıdan Karadeniz havzasının önemli türlerinden olan istavritin, üreme ve büyüme biyolojisine ait veriler toplanmıģ, bunların çevresel faktörler ile olan iliģkileri irdelenmiģ ve tartıģılmıģtır. Balıklarda ilk yaģam safhalarına (Early Life Histoty) ait bilgilerin toplanması, stoka katılacak olan yeni bireyler açısından önemlidir. Türün, üreme gösterdiği zaman/yerin bilinmesi ve planktonda yumurta/larvalarına rastlanılması bölgenin biyoçeģitlilik zenginliğini göstermektedir. Aynı zamanda baģka ülkeler tarafından da paylaģılan ortak stoklar için üreme, beslenme, kıģlama alanlarının bilinmesi sürdürülebilir balıkçılık yönetimi ve ileride karģılaģılabilecek muhtemel kota uygulamaları açısından da önem taģımaktadır. Ihtiyoplankton çalıģmaları ile istavrite ait yumurta, larva ve genç birey örnekleri toplanmıģ bunların bolluk ve dağılımı, biyolojik özelikleri ve rastlanma zamanları belirlenmiģtir. Stoka yeni birey katılımının en büyük adaylarından olan genç balık bireylerinin popülasyon dinamikleri hakkında elde edilecek olan bilgiler balıkçılık yönetimi açısından oldukça önemlidir. Yapılan bu çalıģma ile ergin istavritlerin yanında genç bireylerin de biyolojik özellikleri izlenmiģtir. Özetle, yumurtadan ergin bireye kadar istavritin biyolojik özellikleri çalıģılmıģ, bundan sonra yapılacak olan biyolojik ve izleme çalıģmalarına katkı sağlanması amaçlanmıģtır Temel Çıktılar Bu çalıģmada, istavritin birbiri ile iliģkili yumurta, larva, genç ve ergin birey safhaları ele alınmıģ ve bu konular üzerinden doğrudan metodolojik çalıģma gerçekleģtirilmiģ ve çıktı sağlanmıģtır. ÇalıĢmanın temel safhalarını gösteren diyagram ġekil 2 de verilmiģtir. 2

20 Şekil 2. ÇalıĢma planını ve evrelerinin birbirleriyle olan iliģkisini gösterir diyagram 2. LİTERATÜR ÖZETİ 2.1. İhtiyoplankton Ġhtiyoplankton çalıģmaları balıkların geliģim, ekolojik değiģimlerin belirlenmesi ve populasyon miktarlarının tahmin edilmesinde önemli rol oynar. Ayrıca balıkların larval geliģimleri, birbirleri ile olan etkileģimleri ve yetiģkin bireylerin üreme özellikleri (üreme yeri, zamanı, çevresel faktörler) hakkında bilgi edinmemizi sağlar. OĢinografik, coğrafik ve ekolojik Ģartların ihtiyoplankton dağılımında büyük etkisi mevcuttur. Mevcut proje ile istavritin ilk yaģam evresine ait veriler toplandığı gibi diğer balık türleri hakkında da veriler toplanmıģtır. Ayrıca elde edilen bulgular çevresel değiģkenler ile karģılaģtırılmıģtır. Çevresel faktörler; balıkların yumurtlaması, yumurtaların açılması, yumurta ve larvaların hayatta kalma oranları ve meristik karakterler üzerinde önemli etkilere sahiptir (Demir 1992). Sıcaklık, oksijen ve tuzluluk; yumurtadan çıkıģ zamanını ve geliģim durumunu belirlemede sırasıyla etkilidir. Yüksek sıcaklıkta, düģük sıcaklığa göre inkübasyon periyodu ve tüm geliģme periyodu daha kısa sürer. Genel olarak geliģme için sudaki çözünmüģ oksijen miktarının türlere göre 4 12 ppm arasında olması gerekir. Tuzluluğun geliģme üzerine etkisi ise, sıcaklığa göre değiģir. Optimum sıcaklık ve tuzluluk Ģartı, yumurtanın baģarılı geliģimini sağlar (Hempel 1984; Demir 1992). Ülkemizde ihtiyoplankton çalıģmaları 1950 li yıllarda baģlamıģtır. Bu konuda ilk olarak Arım (1957), yılları arasında, Hidrobiyoloji AraĢtırma Enstitüsü çalıģma programı kapsamında bütün Marmara dan; Karadeniz in Ġstanbul Boğazı ağzından 12 mile kadar; Trabzon, Akçaabat, Yomra açıklarından alınan aylık plankton örneklerini değerlendirmiģ ve Marmara ve Karadeniz deki Bazı Kemikli Balıkların Yumurta ve Larvalarının Morfolojileri ile Ekolojileri-I adıyla yayımlamıģtır. 3

21 Demir (1958), Karadeniz Populasyonuna ait Trachurus mediterraneus LTKN. (Sarıkuyruk Ġstavrit Balığı) Yumurta ve Larvalarının Morfolojik Hususiyetleri Hakkında, Demir (1959), Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdeniz deki hamsi yumurtalarının karģılaģtırılması Demir (1961), Palamut-Torik Yumurtaları Hakkında, Demir (1969), Türkiye sularında teleost balıkların yumurta ve larvaları ve Demir (1974) de aynı çalıģmanın ikinci kısmı II. Hamsigiller adlı çalıģmalarını yayımlamıģtır. Demir le birlikte ihtiyoplankton çalıģmalarında önemli bir adım atılmıģ ve ülkemiz kemikli deniz balıklarının yumurta ve larvaları hakkında, gerek morfolojik gerekse ekolojik açıdan bir veri seti oluģmuģtur. Özellikle Ġzmir Körfezi nde ihtiyoplankton üzerine çalıģan Mater (1977), Ġzmir Körfezi nde Sardalya Balığı (Sardina pilchardus) Yumurta ve Larvaları Üzerine Biyolojik ve Ekolojik ÇalıĢmalar, 1978 de Ġzmir Körfezi nde hamsi balığı (Engraulis encrasicolus) yumurtalarının dağılım, bolluk ve ölüm oranları üzerine bir araģtırma, 1979 da Pollusyonun Ġzmir Körfezi nde Teleost Balıkların Yumurtaları Üzerine Etkileri, 1980 de Ġzmir Körfezi nin Teleost Balıklarının Pelajik Yumurta ve Larvaları Üzerinde AraĢtırmalar, 1991 de Karadeniz Ġstanbul Boğazı GiriĢinde Balık Yumurta ve Larva Dağılımı Üzerine Bir ÇalıĢma 1994 de Güneybatı Karadeniz'de hamsi (Engraulis encrasicolus) ve istavrit (Trachurus mediterraneus) Yumurtalarının Bolluk ve Dağılımı, 1997 de Güneybatı Karadeniz de hamsi (Engraulis encrasicolus) ve istavrit (Trachurus mediterraneus) balığı yumurtalarının dağılımı ve bolluğu adlı çalıģmalarını yayımlamıģtır. Karadeniz de yapılan bazı önemli ihtiyoplankton çalıģmaları arasında; Arım (1957), Dekhnik (1973), Mater ve Cihangir (1990), Niermann vd (1994), Mater ve Cihangir (1997), Gordina vd (1998), KideyĢ vd (1999), BaĢar (1997), SatılmıĢ (2001), SatılmıĢ (2005) ve Hacımurtezaoğlu (2007), Ak (2009) gösterilebilir. Mater ve Cihangir (1990), Karadeniz in Ġstanbul Boğazı giriģinde balık yumurta ve larvalarının dağılımını incelemiģler ve 10 cinse ait (Engraulis, Merlangius, Trachurus, Sprattus, Gobius, Trachinus, Mugil, Scomber, Arnoglossus) yumurta ve larva saptamıģlardır. Yumurta örneklerinde en fazla istavrit yumurtasına rastlanmıģ ve ihtiyoplankon materyalinin %63,7 sini istavrit yumurtası oluģturmuģtur. Bunu %13,6 ile mezgit yumurtaları takip etmiģtir. Larva örneklerinin %30 unu istavrit, %20 ini ise mezgit larvalarının oluģturduğunu tespit etmiģlerdir. Bingel vd (1996), Karadeniz kıyıları boyunca yılları arasında yapmıģ oldukları seferlerde 29 tür yumurta ve/veya larva tespit etmiģtir. Yaz ve kıģ dönemlerinde ekonomik önemi yüksek E. encrasicolus ve S. sprattus türlerinin baskın olduğunu bildirmiģtir. Genel olarak istavrit yumurta ve larvalarına Karadeniz de Mayıs-Ekim aylarında rastlanmıģtır (Bingel vd 1996; SatılmıĢ 2001; SatılmıĢ 2005; Hacimurtezaoğlu 2007; Ak vd 2008). Ġstavritlerin yumurtlama zamanlarına iliģkin Azak Denizi nde Mayıs, Mayıs sonu ve Haziran da baģlayıp Ağustos ta son bulurken, Karadeniz de Mayıs ta baģlayıp Ekim de, Marmara ve Akdeniz de Nisan da baģlayıp Eylül de sona ermektedir. Demir (1969), istavritlerde yumurtlamanın Nisan ayının ortalarından önce baģlamadığını ve Ekim ayının ortalarından sonra da devam etmediğini ve yumurtlamanın yaz aylarında maksimuma ulaģtığını belirtmiģtir. Ülkemiz karasuların da yapılan yumurta larva çalıģmalarına bakıldığı zaman her birisinin belirli bir bölgede ve kısıtlı zamanlarda yapıldığı gözükmektedir. Bunun nedeni deniz çalıģmalarının zor ve masraf isteyen faaliyetler olmasıdır. Sürekli olarak değiģen deniz ekosistemine ait verilerin uzun yıllar toplanması ve depolanması, ekonomik öneme sahip türler hakkında bilimsel çalıģmaların yapılması ve bu çalıģmalar neticesinde yönetim planlarının 4

22 oluģturulması düģüncesi hemen hemen herkes tarafından kabul edilmektedir. Enstitümüz adına yumurta larva örneklerinin toplanması açısından bu proje bir baģlangıç olmuģ ve yapılacak diğer projeler ile devamlılığının sağlaması açısından önemlidir. Çünkü su ürünleri kaynaklarının sürdürülebilir bir Ģekilde kullanımı için stokların düzenli olarak takip edilmesi ve yönetilmesi gerekmektedir. Ġzleme çalıģmalarında birinci basamak balıkçılık yönetimi için farklı stoklara, türlere ve ekosistem durumuna ait göstergelerin zaman serilerinin oluģturulması ve düzenli olarak toplanmasıdır. Ġkinci basamakta toplanan verilerden stokların durumunun ve ekosistemin değerlendirilmesinin yapılması ve son olarak da balıkçılığın, stokların ve ekosistemin yönetilmesinin sağlanması gelmektedir. Veri toplama; uzun yıllara dayalı olmalı, balıkçılığa bağımlı ve balıkçılıktan bağımsız veriler düzenli olarak toplanmalı, depolanmalı ve değerlendirilmelidir. Enstitülerin temel görevlerinden birisi ticari balık stoklarını izlemek, bunlarla ilgili balıkçılığa bağımlı ve bağımsız verileri toplamaktır. Bu proje ile istavritin ilk yaģam safhalarına ait veriler toplanacak ve bu veriler balıkçılık bulguları ile desteklenecektir. Denizel ekosistem aktif bir sistem olup yıldan yıla değiģim göstermektedir. Bu parametrelerin düzenli olarak izlenmesi, kayıtlarının tutulması, veri setinin oluģturulması ve sürekliliğinin sağlanabilmesi önemlidir İstavrit Göçmen bir balık olan istavrit yaklaģık 3 4 yıl yaģar. EĢeysel olgunluğa ulaģma birinci yılın sonunda olur. Yani yumurtadan çıkan istavrit larvaları ay sonra cinsi olgunluğa eriģir ve yaģam boyunca iki defa döl verir. Her yumurtlama periyodunda civarında yumurta bırakır. Ġstavrit balığında üreme genel olarak su sıcaklığının C, tuzluluğun 12 18, ph nın ve derinliğin 5 10 m olduğu kıyı bölgelerinde meydana gelir (Slastenenko 1956). KıĢ mevsimini 30-50m derinlerde, az bir besin ile geçirdikten sonra ilkbahara doğru, suların hareketinin biraz yükselmesi ile beraber (Ekim-Kasım ayına kadar), hem üremek ve hem de beslenmek üzere, planktonun en bol olduğu sahil bölgelerine doğru çok büyük sürüler oluģturarak göç ederler. Yumurtaların geliģme süresi, suyun sıcaklığına bağlı olmakla birlikte, yaklaģık ortalama 24 saat kadar sürmektedir. Pelajik olarak yüzen larvalar en çok m derinlikleri tercih eder ve planktonik organizmalar ile beslenirler. Füze biçimindeki gövdesi büyük ve parlak pullarla kaplıdır. Bu pullar deriye iyice intibak etmediğinden kolaylıkla dökülür. Üst çenesi, alt çenesine oranla daha büyük olup ağzı çok geniģtir. Ağzında çok yumuģak kadife diģler bulunur. Sırt tarafları yeģil-mavi veya hemen hemen siyaha yakın koyu mavidir. Yan ve karın tarafları parlak gümüģi beyazdır (Slastenenko 1956). Ülkemiz istavrit balıkları ile ilgili olarak çoğu araģtırma av sezonunda olmak üzere yaģ ve boy dağılımı, cinsiyet oranı ve kondüsyon faktörü, et verimi, boyağırlık iliģkileri, büyümesi, ölüm oranları gibi konular üzerine çalıģmalar yapılmıģtır (Ünsal 1989; Cihangir ve Uslu 1992; Bingel vd 1996; Kayalı 1998; Samsun vd 2004; ġahin vd 2004; Genç vd ). Yapılan literatür taramasında Türkiye sularındaki istavritin genç balık bireylerinin populasyon dinamikleri ile bu bireylerin beslenme alanlarına yerleģmeleri hakkında herhangi bir kaynağa rastlanılmamıģtır. Klasik bir ifadeyle, üç tarafı denizlerle kapalı ve 8333 km kıyı Ģeridi bulunan ülkemizde bu Ģekilde bir çalıģma yapılmamıģ olması balıkçılık yönetimi açısından oldukça önemli bir eksikliktir. YaĢamlarının ilk yılı birçok balık türü için büyümelerini, 5

23 geliģmelerini ve yaģama oranlarını etkileyen biyotik ve abiyotik faktörlerinin yoğun etkisi altında olduğu hassas bir dönemdir (Planes vd 1999). Stoka yeni birey katılımının en büyük adaylarından olan genç balık bireylerinin popülasyon dinamikleri hakkında elde edilecek olan bilgiler balıkçılık yönetimi açısından oldukça önemlidir. Yapılacak olan yönetime yönelik çalıģmalar ve izleme programlarına sadece ergin bireylerin değil aynı zamanda genç balık bireylerinin de izlenmesi gerekmektedir. EĢ zamanlı olarak yapılacak ergin, genç ve larva balık bireylerini izleme çalıģmaları, balıkçılık yönetimindeki düzenlemelerde tedbirlerin (örneğin; kota, boy, zaman sınırlamaları) zamanında alınmasına yardımcı olacaktır Larva ve Genç Bireylerde Günlük Yaş Balık otolitlerinden günlük büyümenin belirlenmesiyle ilgili ilk çalıģmalara Pannella (1971) tarafından baģlanmıģ olup, larval balık otolitlerinden yapılan günlük yaģ okuma analizleri sonucunda; doğal stoklardaki larvaların yaģ, büyüme, ölüm oranı, göç hareketleri, bolluk, taksonomideki yeri gibi ilk yaģam evresine ait bazı bilgiler elde edilebildiği çeģitli araģtırmacılar tarafından rapor edilmiģtir (Campana ve Jones 1992). Balıkların ilk yaģam evreleri hakkında elde edilecek olan bilgiler, populasyona katılacak olan yeni birey miktarının tahmin edilmesinde kritik bir basamağı oluģturmaktadır (Leak ve Houde 1987). Larvaların yaģının belirlenmesiyle geri hesaplama (back calculation) yöntemiyle yumurtadan çıkıģ zamanı da belirlenebilmektedir (Feet vd 2002). Houde (1989), balık larvalarının geliģiminde besin, sıcaklık, fotoperyod ve tuzluluk gibi faktörlerin etkili olduğunu ve bu etkilerin otolitlerde saklandığını bildirmiģtir. Böylece larvalardaki günlük yaģın tespit edilmesiyle biyolojik yaģam döngüsünde meydana gelen olayların aydınlatılması yönünden önem taģımaktadır (Carlander 1987). Larvalarda mikro artıģlar bir organik matrikste periyodik olarak biriken kalsiyum karbonat kristali tabakalarından oluģur. Biriken kristal tabakalara artıģ zonu ve kesikli kristal Ģekline kesikli zon adı verilir (Campana ve Neilson 1985). Bu iki ardıģık zon ıģık altında açık (artan) bant ve koyu (kesik) bant olarak görülür. Günlük artıģ periyodu, her 24 saat veya hergün için iki parçanın birleģtiği zaman anlamındadır (Geffen 1982). Brothers (1978), artıģın otolit özelliğine göre kısa periyotlu (1 günden kısa), Panella (1971) ise gelgit dönemi ya da kamer ayında uzun periyotlu olabileceğini belirtmiģlerdir. Somarakis ve Nikolioudakis (2007), Ege denizinin Yunanistan sahillerinde Engraulis encrasicolus larvalarının büyüme ve ölüm oranlarını araģtırdıkları çalıģmalarında; günlük büyüme oranını (~0.5 mm gün -1 olarak bulmuģlar, yıllar ve bölgeler arasında istatiksel açıdan bir fark olmadığını bildirmiģlerdir. Otolit büyüklüğü ile balık büyüklüğü arasında gözlemlenen iliģkinin balıkların genetiksel yapısından kaynaklandığını bildirmiģlerdir. 6

24 3. MATERYAL ve METOT 3.1. Araştırma Bölgesi, Planı ve Araştırma Gemisi Proje, Trabzon kıyılarında tarihleri arasında R/V Sürat AraĢtırma- 1 gemisi ile gerçekleģtirilmiģtir. R/V Sürat AraĢtırma-1 gemisinin büyük çaptaki onarımından dolayı, 2012 yılındaki deniz seferleri yapılamamıģtır. Bundan dolayı projeye bir yıl uzatma alınmıģ ve çalıģmalar 2013 yılında tamamlanmıģtır. Ġhtiyoplankton çekimleri 120 km uzunluğuna sahip Trabzon sahillerinde 20 farklı hat ve her bir hat üzerinde 3 farklı derinlikteki istasyonlardan yapılmıģtır. Hatlar arası mesafe 4 mil, istasyonlar arası mesafe ise kıyıdan itibaren 1, 5 ve 10 mildir. Ayrıca istasyonlarda CTD örneklemesi de yapılmıģtır. Ġhtiyoplankton örneklemeleri 01 Nisan Ekim 2011 ve 01 Nisan Ekim 2013 tarihleri arasında gerçekleģtirilmiģtir. Ġhtiyoplankton örneklemelerinin yapıldığı istasyonlar ġekil 3 de gösterilmiģtir. Ġhtiyoplankton çekimlerine ait detaylı bilgiler de Tablo 1 ve Tablo 2 de verilmiģtir. Genç bireyler için Ekim 2011 ve Ekim 2013 dönemlerinde sadece kıyı ve açık olmak üzere iki farklı istasyonda örnekleme gerçekleģtirilmiģtir Ergin birey örneklemesi için Havaalanı bölgesinde trol çekimleri yapılmıģtır. Yeteri miktar örnek yakalanamadığı veya deniz Ģartlarının bozuk olmasından dolayı sefere çıkılamadığı zamanlarda Trabzon balık halinden veya ticari balıkçı teknelerinden numune temin edilmiģtir. Şekil 3. Ġhtiyoplankton örneklemelerinin yapıldığı istasyonları gösterir harita 7

25 Tablo yılı Ġhtiyoplankton örneklemelerinin yapıldığı istasyonlara ait bilgiler İstasyon No Kıyıya Uzaklık (mil) 2011 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Enlem Boylam X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 8

26 Tablo 1. (Devam) İstasyon No Kıyıya Uzaklık (mil) 2011 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Enlem Boylam X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Tablo yılı ihtiyoplankton örneklemelerinin yapıldığı istasyonlara ait bilgiler İstasyon No Kıyıya Uzaklık (mil) 2013 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Enlem Boylam X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 9

27 Tablo 2. (Devam) İstasyon No Kıyıya Uzaklık (mil) 2013 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Enlem Boylam X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 3.2. İş Paketleri Yapılacak olan çalıģma 4 ayrı iģ paketi altında değerlendirilmiģtir Deniz Suyunun Fiziksel Özellikleri ve Meteorolojik Veriler Deniz suyunun fiziksel parametrelerinden sıcaklık, tuzluluk, klorofil-a, ph ve oksijen değerleri SBE 25 CTD prob yardımıyla derinliğe bağlı olarak ölçülmüģtür. Meteorolojik veriler (basınç, nem, hava sıcaklığı ve rüzgâr yönü) adresinden günlük olarak alınmıģtır. 10

28 Yumurta ve Larva Sörveyi Yumurta ve larva örneklemeleri, istavritin üreme dönemi olan Nisan-Kasım 2011 ve 2013 ayları arasında yapılmıģtır. Örneklemede ağız açıklıkları 57 cm olan, 210 µ göz açıklığına sahip WP 2 marka plankton kepçesi kullanılmıģtır. Vertikal çekimler, 100m derinlikten yüzeye doğru tekerrürlü olarak 15 günde bir yapılmıģtır. Çekim yapıldıktan sonra tekneye alınan kepçe, dıģından deniz suyuyla yıkanmak suretiyle örneklerin kolektörde birikmesi sağlanmıģtır. Kolektöre toplanan örnekler büyük partiküllerden arındırılmıģ ve 350 ml lik plastik örnek kaplarına aktarılmıģtır. Boraksla tamponlanmıģ %4 lük formaldehit ile korunmuģtur (Smith ve Richardson, 1977). Laboratuvara getirilen materyalden istavrit yumurta ve larvaları ile diğer balık yumurta ve larva örnekleri pens ve pipet yardımıyla ayıklanmıģ, etiketlenmiģ olan küçük tüplerde boraksla tamponlanmıģ %4 lük formaldehitte saklanmıģtır (Özel 1992). Yumurta ve larvaların tür tespiti (Arım 1957; Dekhnik 1973; Russell 1976; Russell 1976) ya göre yapılmıģtır. Her bir çekimden çıkan yumurta ve larvaların sayısı, yumurtaların ölü/canlı sayısı, geliģim safhaları ile larvaların biyolojik özellikleri kayıt altına alınmıģtır. Elde edilen verilerden yumurta ve larvaların bolluk ve dağılımları hesaplanmıģtır (Smith ve Richardson 1977; Özel 1996) Yumurta ve Larvalarda Bolluk Hesabı Vertikal çekimlerde istavrit yumurta ve larvalarının istasyonlara göre bolluk ve dağılımları (m 2 /birey) aģağıdaki bağıntı ile hesaplanmıģtır. B=C/V, formülde, B:Bolluk (m 2 /birey), C: Örneklemedeki toplam birey sayısıdır. Plankton çekimlerinde süzülen suyun hacmi Hydro-Bios model akıntıölçer ile belirlenmiģtir. Buna göre süzülen suyun hacmi; V= Tur sayısı*0.3*a formülü ile hesaplanmıģtır. Burada; A: Kullanılan plankton kepçesinin alanıdır ve A=π*r 2 formülünden hesaplanmıģtır (Smith ve Richardson 1977; Özel 1996) Biyoçeşitlilik ve İstatistiksel Analizler Tür çeģitliliği için birçok farklı indeks bulunmakla beraber bu indekslerin hesaplamalarında genellikle tür sayısı (S) ve birey adetleri (n) kullanılmaktadır. Ġndekslerin hesaplanmasında PAST 3.0 paket programı kullanılmıģtır. Kullanılan çeģitlilik indeksleri ve formülleri aģağıdaki gibidir: 11

29 Shannon çeģitlilik indeksi (H): Burada pi = i türüne ait miktarın toplam örnek miktarına oranıdır. Simpson çeģitlilik indeksi (D): Margalef indeksi (D Mg ) Menhinick indeksi (D Mn ) Genç İstavrit Genç bireylerin toplanması için Isaacs-Kidd Midwater Trawl (IKMT) modeli kepçe kullanılmıģtır (Özel 1992). IKMT, orta su trolüne benzemekte, ağız açıklığı 5,1 m2, boyu 10 m ve ağ göz açıklığı 1mm dir. Çekimler sonbahar döneminde yapılmıģtır. Çekimler esnasında, geminin çekim hızı 2 mil/saat ve çekim süresi 15 dakika olarak belirlenmiģtir. Uzun süreli çekimlerde denizanası gibi büyük organizmalar ağ içerisine girmekte gözenekleri tıkamakta ve örneklere zarar vermektedir (Ak vd 2008). Çekimler horizontal olarak ve deniz yüzeyinin 5 m altından gerçekleģtirilmiģtir. Yakalanan örnekler %4 lük formaldehit içerisinde muhafaza edilmiģtir. Genç bireylerin tamamının boy (±1mm) ve ağırlıkları (±0.001g) ölçülmüģtür. Genç bireylerin günlük yaģ tayinleri Stevenson ve Campana (1992) nin önerileri doğrultusunda yapılmıģtır. Elde edilen günlük yaģ tayini sonuçları balıkların örnekleme tarihlerinden çıkartılarak yumurtadan çıkma tarihleri belirlenmiģtir. Elde edilen günlük yaģlar bireylerin boylarına (mm, TL) bölünerek günlük büyüme oranları (mm/gün) hesaplanmıģtır Ergin İstavrit Ergin bireyler R/V Sürat AraĢtırma-1 gemisi ile yapılan trol çekimleri sonucu yakalanmıģtır. Yeteri miktar örnek yakalanamadığı veya deniz Ģartlarının bozuk olmasından dolayı sefere çıkılamadığı zamanlarda Trabzon balık halinden veya ticari balıkçı teknelerinden numune temin edilmiģtir. AraĢtırma gemisinin büyük onarımından dolayı 2012 yılında örnekler pazardan satın alınmıģtır. Ergin bireylere ait çalıģmalar özelikle yaz dönemi alıģmalarında haftalık yapılmaya çalıģılmıģtır. Örnekler 0.5 cm boy gruplarına ayrılmıģ ve boy-frekans dağılımları çıkartılmıģtır. Her boy grubundan alınan 10 adet bireyin boyları (±1mm) ve ağırlıkları (±0.1g) ölçülmüģtür Boy-Ağırlık İlişkisi Boy-ağırlık iliģkisi W = al b formülünden hesaplanmıģtır (Ricker 1975). Burada; a ve b: regresyon sabitleri, W: vücut ağırlığı (g), L: total boy (cm) dur. 12

30 Yaş-Boy ve Yaş-Ağırlık İlişkisi Balıkların von Bertalanffy büyüme parametreleri Gulland ve Holt" (1959) yöntemine göre hesaplanmıģtır. YaĢ-boy iliģkisi; L t L (1 e k ( t t 0 ) ) YaĢ-ağırlık iliģkisi; k( t t0 ) b W t W (1 e ) Burada; t: YaĢ (yıl), t 0 : Balığın boyunun sıfır kabul edildiği andaki teorik yaģı (yıl), L t : Balığın herhangi bir t yaģtaki boyu (cm), W t : Balığın herhangi bir t yaģtaki ağırlığı (g), k: Büyüme katsayısı (yıl -1 ), L : Balığın teorik olarak ulaģabileceği Asimptotik boy (cm), W : Balığın teorik olarak ulaģabileceği Asimptotik ağırlık (g), b: Boy-ağırlık iliģkisi denklemindeki regresyon katsayısıdır. VBGF, Exponential, 3PGompertz, 3PLogistic, Weibull, MMF, 4PGompertz, 4PLogistic, 4PJanoschek, 4P Richards, 5P Richards büyüme parametrelerinin hesaplanmasında GROWTH paket programı kullanılmıģtır. Her bir büyüme modeli ile ilgili formül sonuçlar kısmında ilgili grafik üzerinde gösterilmiģtir Kondüsyon Faktörü Kondüsyon faktörü Fulton Kondisyon Faktörü formülünün Htun-Han (1978) ile Gibson ve Ezzi (1978) tarafından modifiye edilmiģ Ģekli kullanılmıģtır. W GW K *100 3 L Bu eģitlikte; K: Kondisyon faktörü, W: Balık ağırlığı (g), GW: Gonad ağırlığı (g), L: Total boy (cm) dir Ölüm Oranlarının ve İşletme Oranının Tahmini Toplam Ölümün Hesaplanması AraĢtırmada anlık toplam ölüm katsayısının (Z) hesaplanmasında Heincke (1913) tarafından önerilen yöntem kullanılmıģtır. Bu yöntemde değiģik zamanlar için ilgili stoka ait balık sayıları biliniyorsa, bu veriler kullanılarak toplam anlık ölüm katsayısı (Z), aģağıdaki denklem yardımıyla hesaplanabilir (Ricker 1975). N Z ln N (1) (0) N N (2) (1) N N (2) (3) N N (3) (4)... N (4)... 13

31 EĢitlikteki N (0), N (1), N (2), N (3) ve N (4) sırasıyla baģlangıçtaki (t (0) ) ve t (1), t (2), t (3) ile t (4) anlarında stokta bulunan balık sayılarını göstermektedir. Populasyona tam olarak katılmıģ yaģ grubu N (0) olarak alınır. Hesaplamalarda frekans değerinin azalmaya baģladığı yaģ grubu N (0) olarak tanımlanmıģtır. YaĢama oranı ile toplam anlık ölüm arasında S e z Ģeklinde bir iliģki vardır. Burada Z, toplam ölüm oranını ifade etmektedir (Ricker 1975). Balıkların 2 mm aralıklı boy-frekans dağılımlarından yararlanılarak FAO-ICLARM tarafından hazırlanan FISAT bilgisayar programındaki (FAO ICLARM Stock Assesment Tools, Ver. 1.01) Bhattacharya yöntemi ile yaģ sınıfları belirlenecek, Von Bertalanffy Büyüme Denklemi (VBBD) parametreleri (L, K, t o ) belirlenecektir. Toplam ölüm oranı (Z) total boyfrekans değerleri kullanılarak, FISAT (FAO ICLARM Stock Assessment Tools) adlı bilgisayar paket program vasıtasıyla length-converted catch curve yöntemiyle yaģa dönüģtürülecek (t 1 = t 0-1/k ln(1-l/l ) boy grupları ile frekanslar arasındaki (LnN/Δt) doğrusal iliģkiden yararlanılarak hesaplanacaktır. Burada, t 1 : boydan hesaplanan yaģ, L: boy, N: frekans ve Δt: iki yaģ arasındaki farktır (Gayanilo vd 2005). YaĢ gruplarının belirlenmesinde bir ölçüt olan Separasyon indeksi (ayırma ölçüsü) ise SI = [L 1 (a 1 +1)-L 2 (a 2 )] / [(S 1 (a 1 +1) + S 2 (a 2 ))/2] formülüyle hesaplanacaktır. (Gayanilo vd 2005; Sparre vd 1992; Bingel 2002). Burada; SI = separasyon indeksi, L = ortalama boy, S = standart sapma, a = yaģ grubudur. Ayırma ölçüsü (SI) > 2 ise bu iki yaģ grubunu ayırmak mümkündür (Sparre vd 1992; Bingel 2002) Doğal Ölümün Hesaplanması Balıkçılıktan meydana gelen doğal ölümü doğru ve kolay olarak tahmin etmek çok zordur. Hesaplamalarda iki yöntem kullanılmıģtır. Doğal ölümün tahmin edilmesinde kullanılan birinci yöntem Pauly (1980) tarafından geliģtirilen eģitlikler: Ln M = * Ln L * Ln k * Ln T formülde; M: Doğal ölüm katsayısı, L : Asimptotik uzunluk (cm), k: Büyüme katsayısı, T: Dağılım alanlarının ortalama su sıcaklığı ( C) Pauly (1980) nin ampirik formülü, 175 farklı balık stokunun büyüme parametrelerinin, çoklu regresyon analizine ve doğrusal iliģkilerinin tahminine dayandırılmaktadır. Pauly nin verdiği bu eģitlik sadece bireysel olarak yaģayan, yani sürü oluģturmayan türler için kullanılmaktadır. Pauly (1983), bu eģitliği sürü oluģturan türler için tekrar ele alıp, yeniden düzenlemiģ, doğal ölüm katsayısının bu türler için %20 daha az hesaplanması gerektiğini bulmuģ ve denklemi aģağıdaki gibi düzenlemiģtir. M = 0.8* exp ( Ln L Ln k Ln T) 14

32 Doğal mortalitenin hesaplanmasında kullanılan ikinci yöntem Ursin (1967) e aittir. Ursin, von Bertalanffy büyüme sabitlerinin hesaplandığı materyalin ortalama ağırlığını kullanarak, doğal ölümlerle bu örneğin ortalama ağırlığı arasında; M= W (1/b) gibi bir iliģkinin olduğunu öne sürmüģtür. Burada; W= örneğin ortalama ağırlığı (g), b= boy-ağırlık iliģkisinden hesaplanan regresyon katsayısıdır İşletme Oranı ĠĢletme oranı ile stoktaki avcılığın düzeyi kabaca tahmin edilmeye çalıģılacaktır. Pauly (1983) tarafından önerilen eģitlikten hesaplanmıģtır. E= F/Z, Burada; E: ĠĢletme oranı, F: Balıkçılık ölüm katsayısı (yıl -1 ), Z: Toplam anlık ölüm katsayısı (yıl -1 ) Bu tahmine göre iģletme oranı, yani stoktan yararlanma oranı; E 0.5 ise, stoktan yetersiz, E= 0.5 ise optimum düzeyde yararlanılıyor, E 0.5 ise, o stok aģırı sömürülüyor demektir. Stokun sömürülme oranı, stok üzerine uygulanan balıkçılık faaliyetlerinin Ģiddetine göre artmakta veya azalmaktadır Büyüme Modelleri Ġstavrit balığının büyüme parametrelerinin ve ölüm oranlarının hesaplanabilmesi için Gompertz (Gompertz 1825), Logistic ya da Richards (Richard 1959), Janoschek (Janoschek 1957), Exponential (Everhart vd 1975), Morgan Mercer Flodin (MMF) (Morgan vd 1975), von Bertalanffy (Bertalanffy 1938) ve Weibull (Weibull 1951) büyüme modelleri kullanılmıģtır. Büyüme modeli, yaģlardaki ölçülen boy değerlerine uygulanarak hesaplanmıģtır. Kullanılan büyüme modelleri formülleri aģağıdaki gibidir. L t k ( t I ) e L e : Gompertz (Gompertz 1825) L L L t t t L : Logistic ya da Richards (Richard 1959) k ( t I ) 1 e kt L ( L ) e : Janoschek (Janoschek 1957) ( kt) L ( L ) e : Exponential (Everhart vd 1975) L t L L : Morgan Mercer Flodin (MMF) (Morgan vd1975) 1 ( kt) 1 1 t 1 : MMM denkleminin etki noktası 15

33 L L t t K ( t t0 L 1 e ) : von Bertalanffy (Bertalanffy 1938) ( kt ) L ( L ) e : Weibull (Weibull 1951) 1 1 K 1 : Weibull denkleminin etki noktası Burada, t zaman (yaģ), L t t yaģındaki boy, L asimptotik toplam boy (cm), K = büyüme katsayısı (yıl -1 ), t 0 balık yaģının kuransal olarak sıfır olduğundaki yaģ (embriyonik yaģı), I etki noktası, β minimum asimptotik boy (cm), δ etki noktasının x koordinatına olan etkisi Yukarıdaki 11 model için büyüme parametreleri Büyüme II (Growth-II Pisces Conservation Ltd., Lymington, England procedure in the PC-based computer package) programıyla yapılmıģtır (Henderson ve Seaby 2006). Akaike Bilgi Ġndeksi (Akaike 1974) istavrit balığının uygun büyümesini belirlemek için kullanılmıģtır. Bu ölçütün en küçük olduğu değer en uygun modelin göstergesi olup verilerin ne kadar iyi fit olduğunun bir göstergesidir (Henderson ve Seaby 2006). Akaike bilgi indeksi (AIC) aģağıdaki formüle göre hesaplanmıģtır: AIC N log( WSS ) 2M, burada N veri nokta sayısı, WSS karelerin ağırlıklı toplamı ve M ise model parametre sayısıdır. WSS aģağıdaki formüle göre hesaplanmıģtır. WSS i n i 1 1 SD 2 i Y Y 2 obs, i calculated, i, Burada, SD = yaģlardaki ortalama boyların standart sapmasıdır Yeni Katılım Başına Verim ve Biyokütlenin Hesaplanması Stoka yeni katılım baģına düģen ürün analizi, stoka bir birimlik katılımdan beklenen ürünü vermektedir. Stoktan rasyonel olarak yararlanmak için balıkçılık ölüm oranının en uygun seviyesi bu yöntemle belirlenebilir (Sparre ve Venema 1992). Bu çalıģmada Beverton ve Holt (1959) tarafından geliģtirilen stoka katılım baģına düģen ürün denkleminin Ricker (1975) tarafından basitleģtirilmiģ formül kullanılmıģtır. Buna göre; 1 3S 3S 2 S 3 Y / R F *exp M *( Tc Tr) * W * Z Z k Z 2k Z 3k 16

34 Y/R: Stoka katılım baģına düģen ürün (g), S: exp [ -k ( Tc- t 0 )], k: Büyüme katsayısı (yıl -1 ) t o : Balığın boyunun sıfır kabul edildiği andaki teorik yaģı (yıl), Tc: ilk avlanma yaģı, Tr: Stoka yeni katılım yaģı, W : Balığın teorik olarak ulaģabileceği asimptotik ağırlık (g), F: avcılık ölüm katsayısı, M: doğal ölüm katsayısı, Z: F+M, anlık toplam ölüm katsayısı Bu modelde stoka katılım zaman içinde, balıkçılık ve doğal ölüm oranları ise, sömürülme fazına giriģten itibaren sabit kabul edilmiģtir. Stoka katılım baģına düģen ürün F ve T c nin kombinasyonu için hesaplanarak yönetim kararlarının modellenmesinde kullanılabilir. Sonuçların gösteriminde, ilk avcılık yaģına karģılık balıkçılık ölüm oranları iģaretlenerek eģdeğer ürün diyagramı Beverton ve Holt (1959) un Dynamic Pool metodu kullanılarak hesaplanacaktır. Yenilenme baģına biokütle miktarının belirlenmesinde; B R exp S S S M *( Tc Tr) * W Z Z k Z 2k Z 3k eģitliği kullanılacaktır. Genellikle Y/R ve B/R nin birlikte hesaplanması arzulanır. Bunu sağlamanın en kolay yolu, iģlemlere B/R nin kullanılması ile baģlamak ve daha sonra Y/R yi hesaplamaktır. F nin sıfır (0) olması halinde, B/R ye yeni katılım baģına bakir biyokütle veya iģletilmemiģ stoğun biyokütlesi (Bv/R) adı verilir. Formüllerle tanımlanan yenilenen baģına ortalama biyokütle miktarı, o yıl sınıfının iģletilen, yani Tc ve daha yaģlı balıkların ortalama biyokütlesini verecektir (Sparre ve Venema 1992) Projeksiyon Ġstavrit balıkçılığı için karaya çıkarılan av miktarı ve aktif avcılık yapan tekne sayısı baz alınarak ASPIC programı ile projeksiyon oluģturulmuģtur. Kullanılan veriler TUIK verilerini kapsamaktadır Üreme Özellikleri Balığın Cinsi Olgunlaşma Safhaları Bir populasyonda geçen sezon yumurtlamıģ ve bu sezon yumurtlama çağına gelen bireylerin populasyondaki oranlarının miktarı stok ölçüm çalıģmalarında, stokun yapısının bilinmesi açısından önemlidir. EĢey tespitinde ovaryumun Ģekil, renk, büyüklük gibi morfolojik farklılıklarından yararlanılarak erkek ve diģi gonadın ayrımı yapılmıģtır. EĢeysel olgunluk dereceleri gonadların dıģ görünüģüne bakılarak makroskopik olarak incelenmiģtir. Balığın ovaryum ve testislerinin geliģimi, balığın türüne bağlı olarak, farklı safhalarda, farklı Ģekil ve yapılaģma göstermektedir. Balıkların olgunluk safhalarının incelenmesi Holden ve Raitt (1974) e göre yapılmıģtır (Tablo 3). 17

35 Gonad olgunluk indeksleri (GSĠ) aģağıdaki fomüle göre hesaplanmıģtır (Htun-Han 1978). GW GSI *100 Bu eģitlikte; GSĠ: Gonad olgunluk indeksi, W: Balık vücut ağırlığı (g), W GW GW: Gonad ağırlığı (g) Tablo 3. Gonad olgunluk safhaları Safha Durumu Dış Görünüş ve Tanım I II OlgunlaĢmamıĢ Ovaryumlar dinlenme konumunda (yumurtlama dönemi dıģı), karın boģluğunda omurganın hemen altında ve çok küçüktür. Cinsiyet çıplak gözle fark edilir. DiĢi bireylerde gonadlar hafif mor-pembe-sarımsı renkte ve Ģeffaf görünümdedir. Yumurtalar çıplak gözle görülmez. Erkek bireylerin gonadları ipliksi biçimde uzun ve açık kırmızı renktedir. OlgunlaĢmaya baģlamıģ Ovaryumlar kırmızı renkte, yarı Ģeffaf; yumurtalar çıplak gözle kısmen mikroskop altında ise tamamen seçilebilir. Ovaryum zarında giderek bir kalınlaģma baģlamıģtır. Yumurtalar henüz saydam ve iri taneli değildir III OlgunlaĢmıĢ Ovaryumlar karın boģluğunun yarı uzunluğundan daha uzundur. Çıplak gözle görülebilen gonadlar açık pembemsi-sarı renkte ve elastiki özellikteki zar ile örtülüdür. Ovaryumun üzeri anüse doğru kalınlaģmıģ kan damarları ile kaplıdır. Yumurtalar çıplak gözle görülebilir. IV Yumurtlama Ovaryum ve testisler vücut boģluğunun 2/3 sinden daha fazlasını kapsar. Ovaryumlar oranj ya da pembe renkte olup geliģmiģ kan damarları ile çevrilmiģtir. Büyük saydam ve olgun yumurtalar bulunur. Testisler beyazımsı krem renkli ve yumuģak dokuludur. V Dinlenme Yumurtalar atılmıģ ve üreme dönemi sonuna gelinmiģtir. Yumurtalık bu dönemde dinlenme sürecine girer. Ovaryum koyu kırmızı-menekģe renkte, gevģek görünüģlüdür. Yumurtalık zarı kalınlaģmıģtır. Ovaryumlar bu dönem içerisinde kısa bir süre sonra I. safhadaki görünümlerini almaya baģlar. Mikroskobik olarak yumurtalar tespit edilebilir İlk Eşeysel Olgunluk Boyu ÇalıĢmada istavrit balıklarının eģeysel olgunluğa eriģme büyüklüğü (yaģ ve boy olarak) daha doğru sonuç verdiği için, üreme dönemi içerisinde (mayıs-haziran-temmuz-ağustos) yakalanan örneklerin gonad olgunluk safhaları makroskopik olarak tanımlandıktan sonra 0.5 cm lik boy gruplarına göre sınıflandırılmıģ ve I. ve II. safhada bulunan olgunlaģmamıģ, bireylerin III. ve daha ileri safhalarda bulunan olgun bireylerin frekansları dikkate alınarak % 50 oranına karģılık gelen boy, ilk eģeysel olgunluk boyu olarak ifade edilmiģtir. Her boy grubundaki olgunlaģmıģ bireylerin tüm bireylere oranından diģi ve erkeklerin ilk eģeysel olgunluk boyları tespit edilecektir. Burada uygulanan yöntem, seçicilikte verilen yöntemine adapte edilecektir (King 1995). S=1/1+e (a-bl) 18

36 Burada; S: Cinsi olgunluk oranı, a ve b: balık boyu ile üçlü akıcı ortalama değerinin regrasyona tabi tutulmasından elde edilen katsayılar, L: total boy (cm) dur Yumurta Büyüklüğü ve Üreme Dönemindeki Değişimi ArdıĢık yumurta bırakan balıklarda birbirini izleyen yumurtlama söz konusu olduğu için, yumurtalıklarda üreme mevsimi boyunca değiģik büyüklüklerde yumurtalara rastlamak olasıdır. Üremenin en fazla olduğu dönemde aktif olarak yumurta bırakan diģinin ovaryumunda GSĠ değerine koģut olarak hemen her çapta yumurta bir arada bulunabilir. Belli bir büyüklüğe ulaģan ve su alarak ĢiĢen Ģeffaf, olgun yumurtalar belli aralıklarla dıģarıya atılırlar. Bu olgu balığın dönem dönem yumurta bıraktığının da bir göstergesidir (McEvoy ve Mc Evoy 1992) Yumurta Verimi (Fekondite) Deniz balıklarının çoğunda olduğu gibi hamsi de üreme dönemi içerisinde seri olarak çok yumurta bırakan bir türdür. Seri olarak çok safhalı yumurta bırakan balıklarda her bir yumurtlama batınında su alarak büyüyen yumurtaların sayısı ile yumurtlama sayısı (gün aralığı) nın çarpımı yıllık fekonditeyi verir (Hunter ve Leong 1985) Fekondite-Boy, Fekondite-Ağırlık İlişkileri Balıklarda fekondite ile boy arasında, türden türe değiģim göstermekle birlikte genel olarak üssü (y= a*x b ) bir iliģki mevcuttur. Ağırlık ya da yaģ arasında ise genellikle doğrusal (y= a+bx) bir iliģki vardır. Yani ağırlık ve yaģ arttıkça o balığın fekonditesi de düzenli bir Ģekilde artıģ göstermektedir (AvĢar 1994). Bu araģtırmada fekondite (bir defada bırakılan yumurta sayısı) - total boy, fekonditegonadsız balık ağırlığı, fekondite-gonad ağırlığı ile balığın birim ağırlığına karģı gelen göreceli fekondite için aģağıda verilen regresyon modelleri kullanılmıģtır (AvĢar 1994; Erkoyuncu 1995). BF * b a L, BF a b( W GW) Burada; BF: Bir defada bırakılan yumurta sayısı, L: Total balık boyu (cm), GW: Gonad ağırlığı (g), W: Balık ağırlığı (g), a ve b: regresyon katsayılarıdır Histoloji Ovaryum geliģiminin mikroskobik olarak belirlenmesi amacıyla gonadın (sağ-sol) orta kısmından doku parçasının kesitini almak suretiyle gonad durumu ortaya konulacaktır. Suyu uzaklaģtırılan doku parçaları parafin bloklara gömülerek mikrotom ile 5µ kalınlıkta kesitleri alınacaktır. Kesitler, albümin-gliserin karıģımı, yapıģtırıcı sürülen mikroskop lamı üzerine alınarak C sıcak zeminde, üzerine saf su damlatılarak kurumaya bırakılacak ve daha sonra boyama iģlemine geçilecektir. Boyama için Harri hematoksilin ve eosin-floksin kullanılacaktır. Boyama iģleminden sonra kesitlerin üzerine uzun süreli koruyucu (entellan) damlatılacaktır ve lamel ile kapatılarak preparat haline getirilecektir (Theilacker1985). 19

37 Verilerin Değerlendirilmesi Elde edilen veriler biyolojik çalıģmalarda kullanılan istatistiki yöntemlerle değerlendirilmiģtir. Verilerin değerlendirilmesinde Microsoft Excel, SPSS, ELEFAN, PAST 3.0, GROWTH ve FISAT paket programları kullanılacaktır. 20

38 4. SONUÇLAR 4.1. Meteorolojik Veriler Basınç Trabzon Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre, yıllık ortalama basınç hpa arasında değiģim göstermektedir. Ortalama basınç 1010 hpa olarak ölçülmüģtür. En yüksek basınç Kasım ve Aralık, en düģük basınç ise Temmuz ve Ağustos aylarında ölçülmüģtür. Yıllara göre ortalama basınç değerleri arasında istatistikî açıdan fark yoktur (p>0.05). Üç yıllık basınç dağılımı grafiği ġekil 4. de verilmiģtir Hava Sıcaklığı Trabzon Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre, yıllık ortalama hava sıcaklığı ºC arasında değiģim göstermektedir. Yıllık ortalama hava sıcaklığı 14.8±0.43ºC olarak ölçülmüģtür. En yüksek hava sıcaklığı Temmuz, en düģük 0,9ºC ġubat ayında ölçülmüģtür. Yıllara göre ortalama hava sıcaklığı değerleri arasında istatistikî açıdan fark yoktur (p>0.05). Üç yıllık hava sıcaklığı dağılım grafiği ġekil 5. de verilmiģtir. Şekil 4. Trabzon ilinin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama hava basınç değerleri (hpa) Şekil 5. Trabzon ilinin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama hava sıcaklığı değerleri (ºC) 21

39 Rüzgâr Hızı Trabzon Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre, yıllık ortalama rüzgâr hızı m/sn arasında değiģim göstermektedir. Yıllara göre aylık ortalama rüzgâr hızı değerleri arasında istatistikî açıdan fark yoktur (p>0.05). Üç yıllık ortalama rüzgâr hızı dağılım grafiği ġekil 6 de verilmiģtir. Şekil 6. Trabzon ilinin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama rüzgâr hızı değerleri (m/sn) Bağıl Nem Trabzon Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre, yıllık ortalama bağıl nem oranı % arasında değiģim göstermektedir. Yıllık ortalama bağıl nem oranı %70.6 olarak ölçülmüģtür. En yüksek bağıl nem oranı Temmuz ve Ağustos (%80), en düģük bağıl nem oranı ise Aralık (%65) ayında ölçülmüģtür. Yıllara göre aylık ortalama bağıl nem değerleri arasında istatistikî açıdan fark yoktur (p>0.05). Üç yıllık bağıl nem oranı dağılım grafiği ġekil 7. de verilmiģtir. Şekil 7. Trabzon ilinin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama bağıl nem değerleri (%) 22

40 Derinlik (m) Derinlik (m) Derinlik (m) 4.2. Deniz Suyuna Ait Fiziksel ve Kimyasal Özellikler Sıcaklık Yıllara göre deniz suyu sıcaklığının derinliğe bağlı değiģimleri ġekil 8 de verilmiģtir. Üç yıl için en düģük yüzey suyu (5m) sıcaklıkları Mart 2011 de 8.7±0.285ºC (Min-Mak: ºC); Mart 2012 de 7.02±0.181ºC (Min-Mak: ºC) ölçülmüģtür. En yüksek sıcaklıklar ise Ağustos 2011 de 26.77±0.459ºC (Min-Mak: ºC); Ağustos 2012 de 26.33±1.127ºC (Min-Mak: ºC) ve Ağustos 2013 de 26.15±0.123ºC (Min-Mak: ºC) aylarında ölçülmüģtür. Ġstatiksel açıdan yıllara göre sıcaklık dağılımı arasındaki fark önemsiz çıkmıģtır (p>0.05). Ġstavrit yumurta ve larvalarına suların 18ºC nin üzerine çıktığı Mayıs ayının sonlarından, suların soğumaya baģladığı Eylül ayına kadar planktonda rastlanmıģtır OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL Şekil 8. Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu sıcaklığının vertikal dağılımı (ºC) 23

41 Derinlik (m) Derinlik (m) Derinlik (m) Tuzluluk Yıllara göre deniz suyu tuzluluğunun derinliğe bağlı değiģimleri ġekil 9 da verilmiģtir. Üç yıl için yıllık ortalama tuzluluk değerleri sırasıyla 17.62±0.049 (Min-Mak: ), 17.9±0.026 (Min-Mak: ), 17.82±0.037 (Min-Mak: ) olarak ölçülmüģtür. Ġstatiksel açıdan yıllara göre tuzluluk dağılımı arasındaki fark önemsiz çıkmıģtır (P>0.05) OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL 2013 Şekil 9. Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu tuzluluğunun vertikal dağılımı 24

42 Derinlik (m) Derinlik (m) Derinlik (m) Çözünmüş Oksijen Yıllara göre deniz suyu çözünmüģ oksijen miktarının derinliğe bağlı değiģimleri ġekil 10 da verilmiģtir. Üç yıl için yıllık ortalama çözünmüģ oksijen miktarı sırasıyla 8.27±0.198 (Min- Mak: ), 9.51±0.2 (Min-Mak: ) ve 9.64±0.348 (Min-Mak: ) olarak ölçülmüģtür. Ġstatiksel açıdan yıllara göre çözünmüģ oksijen dağılımı arasındaki fark önemsiz çıkmıģtır (p>0.05). ÇözünmüĢ oksijen miktarı ile sıcaklık arasında ters bir iliģki mevcuttur OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL 2013 Şekil 10. Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu çözünmüģ oksijen miktarının vertikal dağılımı (mg/l) 25

43 Derinlik (m) Derinlik (m) Derinlik (m) ph Yıllara göre deniz suyu ph miktarının derinliğe bağlı değiģimleri ġekil 11 de verilmiģtir. Üç yıl için yıllık ortalama ph miktarı sırasıyla 8.41±0.013 (Min-Mak: ) 8.4±0.013 (Min-Mak: ), 8.44±0.018 (Min-Mak: )olarak ölçülmüģtür. Ġstatiksel açıdan yıllara göre çözünmüģ oksijen dağılımı arasındaki fark önemsiz çıkmıģtır (p>0.05) OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK 2013 Şekil 11. Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu ph miktarının vertikal dağılımı 26

44 Derinlik (m) Derinlik (m) Derinlik (m) Klorofil-a Yıllara göre deniz suyu klorofil-a miktarının derinliğe bağlı değiģimleri ġekil 12 de verilmiģtir. Üç yıl için yıllık ortalama klorofil-a miktarları sırasıyla 1.4±0.192 (Min-Mak: ), 1.42±0.142 (Min-Mak: ) ve 1.4±0.281 (Min-Mak: ) olarak ölçülmüģtür. Ġstatiksel açıdan yıllara göre klorofil-a dağılımı arasındaki fark önemsiz çıkmıģtır (p>0.05) OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK 2013 Şekil 12. Trabzon Bölgesinde 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait deniz suyu klorofil-a miktarının vertikal dağılımı 27

45 4.3. Yumurta ve Larva Örneklemeleri Yumurta ve Larva Tür Listesi Trabzon kıyısal alanında belirlenen 20 hat üzerindeki 60 istasyonda 2011 ve 2013 yıllarında yapılan ihtiyoplankton örneklemelerinde 22 familyaya ait 32 farklı türden toplam adet yumurta (2011 yılında adet ve 2013 yılında 7399 adet) ve 414 (2011 yılında 318 adet, 2013 yılında 96 adet) larva elde edilmiģtir. Örneklenen yumurta ve/veya larvaların tür listesi ve yakalanma zamanları Tablo da verilmiģtir. Örneklemelerdeki tür sayısı en fazla olan aileler sırasıyla Sparidae (4 tür), Labridae (3 tür), Clupeidae, Gobidae, Mugilidae, Syngnathidae ve Triglidae (2 tür) olarak belirlenmiģtir (Tablo 4). Elde edilen toplam yumurtaların %89 unu Engraulis encrasicolus, %5 ini Trachurus mediterraneus ve %3 ünü Sprattus sprattus oluģturmuģtur. Toplam larvaların ise %89 unu Engraulis encrasicolus, %5 ini Trachurus mediterraneus ve %3 ünü Sprattus sprattus oluģturmuģtur ve 2013 yıllarında yapılan ihtiyoplankton örneklemelerinde Engraulis encrasicolus ve Trachurus mediterraneus yumurta ve/veya larvalarına istasyonların hepsinde rastlanmıģtır Kümelenme Analizi ÇalıĢmada 60 istasyonumuz mevcut olup her istasyon bir küme olarak nitelenmiģtir. 1-10, ve numaralı istasyonlar kendi aralarında kümelenme oluģturmuģtur. 36 numaralı istasyon bu kümelenmenin dıģında kalmıģtır. Single bağlantı kümeleme yöntemi ile birleģen her istasyon ve küme için birleģtirilmiģ ağaç grafiği ġekil 13 de verilmiģtir. 28

46 Tablo 4. Tür listesi Aile / Tür L Y L Y L Y L Y L Y L Y L Y L Y L Y L Y L Y L Y Atherinidae 1. Aterina boyeri X X X Blenniidae 2. Blennius oculatus X X X X Bothidae 3. Arnoglossus kessleri X X X X Callionymidae 4. Callionymus lyra X Carangidae 4. T. mediterraneus X X X X X X X X X X X X X X Clupeidae 6. Sardinella aurita X X X X 7. Sprattus sprattus X X X X X X X Engraulidae 8. Engraulis encrasicolus X X X X X X X X X X X X X X X X Gadidae 9. Merlangus merlangius X X X X X X X X X X X X X X X Gobiidae 10. Gobius niger X X X X X 11. N. melanostomus X X Labridae 12. Coris julis X 13. Ctenolabrus rupestris X 14. Symphodus cinereus X Mugilidae 15. Liza saliens X X X 16. Mugil cephalus X X X X X X X X X X Mullidae 17. Mullus barbatus X X X X X X X X Pomatomidae 18. Pomatamus saltator X X X Scombridae 19. Sarda sarda X X Scorpaenidae 20. Scorpaena porcus X X X X X Serranidae 21. Serranus hepatus X X X X X X X Soleidae 22. Solea nasuta X X Sparidae 23. Boops boops X 24. Diplodius annularis X X X X X X 25. Diplodus vulgaris X 26. Sarpa sarpa X Syngnathidae 27. H. hippocampus 28. Syngnathus acus X X X X X X X Trachinidae 29. Trachinus draco X X X X X Triglidae 30. C. gurnardus X X X X X X 31. C. lucernus X Uranoscopidae 32. Uranoscopus scaber X X X X X 29

47 Şekil 13. Örnekleme yapılan istasyonlara göre Single Linkage kümelenme yönteminin ağaç grafiği 30

48 Biyoçeşitlilik 2011 ve 2013 yıllarında yapılan 60 istasyondan 32 türe ait adet yumurta örneklenmiģ ve biyoçeģitlilik indeksleri hesaplanmıģtır. Tür çeģitliliği ve bu türlerin birey sayılarının homojen bir Ģekilde dağılımı ile doğru orantılı olarak artan Shannon biyoçeģitlilik indeksi (H) sırasıyla ve olarak bulunmuģtur. Bir örnekten geliģigüzel seçilen iki adet bireyin farklı olma olasılığını 0 ile 1 aralığında veren Simpson çeģitlilik indeksi (D) sırasıyla ve olarak bulunmuģtur. Tür sayısındaki artıģın örnekleme büyüklüğünün karekökü ile orantılı olarak arttığını varsayan ve tür zenginliğini ifade eden Menhinick indeksi (DMn) sırasıyla ve olarak hesaplanmıģtır. Tür sayısındaki artıģın örnekleme büyüklüğünün doğal logaritması ile orantılı olarak arttığını varsayan ve tür zenginliğini ifade eden Margalef indeksi (DMg) sırasıyla ve olarak hesaplanmıģtır (Tablo 5). Diğer indeks çeģitlerine ait bulgular Tablo da verilmiģtir ve 2013 yıllarında yapılan 60 istasyondan 32 türe ait 5460 adet larva örneklenmiģ ve biyoçeģitlilik indeksleri hesaplanmıģtır. Shannon biyoçeģitlilik indeksi (H) sırasıyla ve 2.963; Simpson çeģitlilik indeki (D) sırasıyla ve 0.911; Menhinick indeksi (DMn) sırasıyla ve 2.124; Margalef indeksi (DMg) sırasıyla ve olarak hesaplanmıģtır (Tablo 5). Diğer indeks çeģitlerine ait bulgular Tablo 5 de verilmiģtir. Tablo ve 2013 yıllarında plankton örneklemelerinden yakalanan yumurta ve larvaların biyoçeģitlilik indeksleri Yumurta Larva Taxa_S Individuals Dominance_D Simpson_1-D Shannon_H Evenness_e^H/S Menhinick Margalef Equitability_J Fisher_alpha Berger-Parker Örneklemeleri yapılan toplam 60 istasyondan elde edilen balık yumurtalarının Shannon biyoçeģitlilik indeksi 0,827 ile arasında değiģim göstermiģtir (ġekil 14). 1, 28, 34, 44 ve 54. istasyonlarda Shannon indeksi 1.80 nin üzerinde bulunmuģtur. Örneklemeleri yapılan toplam 60 istasyonda elde edilen balık larvalarının Shannon biyoçeģitlilik indeksi 0 ile arasında değiģim göstermiģtir (ġekil 15). 19, 34 ve 40. istasyonlarda Shannon indeksi 1 in üzerinde bulunmuģtur. 31

49 Şekil 14. Balık yumurtalarının istasyonlara göre Shannon indeks değerleri. (Daire büyüklükleri Shannon indeksi ile doğru orantılı olup, üzerlerindeki rakamlar istasyon numaralarını göstermektedir.) Şekil 15. Balık larvalarının istasyonlara göre Shannon indeks değerleri. (Daire büyüklükleri Shannon indeksi ile doğru orantılı olup, üzerlerindeki rakamlar istasyon numaralarını göstermektedir.) Mevsimlere göre hesaplanan indeks değerleri Tablo 6 da verilmiģtir. Shannon biyoçeģitlilik indeksi (H) ilkbaharda en düģük (2.189), yazın en yüksek (3.868) olarak hesaplanmıģtır. 32

50 Tablo 6. Mevsimlere göre biyoçeģitlilik indeksleri (2011 ve 2013 yılları birleģtirilmiģ) Kış İlkbahar Yaz Sonbahar Taxa_S Individuals Dominance_D Simpson_1-D Shannon_H Evenness_e^H/S Menhinick Margalef Fisher_alpha Berger-Parker Planktonda yakalanan balık yumurtalarının mevsimsel bolluk değerleri ile yapılan basit uyum testinde birinci eksen varyasyonun %81.25 ini (öz değer = 0.648), ikinci ekseni ise %18.75 ini (öz değer = 0.218) açıklamaktadır (ġekil 16). Basit uyum analizi sonucuna göre, Karadeniz de balıkların üreme dönemleri su sıcaklığının artıģ göstermesi ile baģlamakta ve yoğunlaģmaktadır. Ġlkbaharın son dönemleri, yaz ayları ve sonbaharın ilk dönemlerinde üreme pik yapmaktadır. Örneklemesi yapılan 32 türden 25 tanesi yaz ve sonbaharın ilk zamanlarında üremektedir. Genellikle soğuk suları tercih eden mezgit (tür no = 9) ve çaçanın (tür no= 7) üreme dönemi ise suların soğuk olduğu kıģ ve ilkbaharın ilk dönemleridir. Şekil 16. Balık yumurtalarının mevsimsel bolluk değerleri ile yapılan basit uyum testi 33

51 İstavrit Yumurta ve Larvalarının Morfolojik Özellikleri Ġstavrit yumurtaları küresel ve tek yağ damlalıdır. Kapsül düzgün ve orta kalınlıkta olup, perivitellin mesafesi dardır. Vitellus homojendir. Yağ damlacığı anterior konumludur. BaĢ ve vücut kalınlığı aynıdır. Gövde baģlangıcı ve kuyrukta nokta pigmentler mevcuttur. Yağ damlacığı üzeri nokta pigmentli olup, vitellus pigmentsizdir. Yumurta çapı mm, yağ damlacığı çapı mm arasında ölçülmüģtür. Ortalama yumurta çapı 0.77±0.003 mm, ortalama yağ damlacığı çapı 0.23±0.001 mm arasında ölçülmüģtür (ġekil 17). 3 4 mm boyundaki prelarvada, vitellüs kesesi baģı geçmektedir. Yağ damlası da bu bölgede bulunmaktadır. Vitellüs kesesi segmentasyonu belirgindir, anüs vücudun orta kısmındadır. Vücutta ve yağ damlası üzerinde dağınık olarak siyah pigmentasyon vardır. Postlarvaların boyu mm arasında olup, ağız büyük ve yukarı doğru açık bir haldedir. Üst çenede diģ oluģumu ve preoperküler bölgede sivri çıkıntılar belirginleģmiģtir (ġekil 18). Şekil 17. Ġstavrit yumurtası Şekil 18. Ġstavrit larvası İstavrit Yumurta ve Larvalarının Vertikal Dağılımı Ġstavrit yumurtalarının aylık dağılımında bolluk değeri her iki yılın Temmuz ayları için 15.99±1.89 ve 9.79±3.06 yumurta/m 2 olarak hesaplanmıģtır. Bu ayda planktonda ki yumurta oranının pik yaptığı ve Ağustos ayından itibaren azaldığı gözlemlenmiģtir (Tablo 7). Vertikal örneklemelerde istavrit yumurtalarına Haziran-Eylül ayları arasında rastlanmıģtır. Ġstavrit yumurtaların vertikal de 0-30 m arasında dağılım göstermekte olup, termoklin tabakası sınırlayıcı etki göstermektedir. 34

52 Ġstavrit larvalarının aylık bolluk değerleri 2011 yılının Haziran ve Temmuz aylarında 0.78±0.167 larva/m 2, 2013 yılının Haziran ayında 0.75±0.34 larva/m 2 olarak hesaplanmıģtır (Tablo 8). Vertikal örneklemelerde istavrit larvalarına Haziran-Eylül ayları arasında rastlanmıģtır. Ġstavrit yumurtaların vertikal de 0-30 m arasında dağılım göstermekte olup, termoklin tabakası sınırlayıcı etki göstermektedir. Ġstavrit yumurta ve larvalarının istasyon ve örneklememe zamanlarına göre bolluk ve dağılımları ile deniz suyu sıcaklığı arasındaki iliģki ġekil 19 ve ġekil 20 de verilmiģtir. Tablo 7. Ġstavrit (Trachurus mediterraneus) yumurtalarının aylara göre vertikal dağılımı (yumurta/m 2 ±Std hata) yumurta/m 2 Haziran Temmuz Ağustos Eylül ± ± ± ± ± ± ± ±0.37 Tablo 8. Ġstavrit (Trachurus mediterraneus) larvalarının aylara göre vertikal dağılımı (larva/m 2 ±Std hata) larva/m 2 Haziran Temmuz Ağustos Eylül ± ± ± ± ± ± ± Ölü Yumurta Vertikal örneklemelerde 2011 ve 2013 yıllarında elde edilen yumurtaların %25 ini ölü yumurtalar oluģturmuģtur. Ġstavrit yumurtalarının aylara göre canlılık oranları ġekil 21 de verilmiģtir. Şekil 21. Trachurus mediterraneus (istavrit) yumurtalarının aylara göre canlılık oranı (yumurta/m 2 ) 35

53 Şekil yılında örneklenen istavrit yumurtalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /yumurta) (Daireler yumurta bolluğu ile doğru orantılıdır. Sağdaki legand sıcaklık dağılımını göstermektedir.) 36

54 Şekil 19 Devamı yılında örneklenen istavrit yumurtalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /yumurta) (Daireler yumurta bolluğu ile doğru orantılıdır. Sağdaki legand sıcaklık dağılımını göstermektedir.) 37

55 Şekil 19 Devamı yılında örneklenen istavrit yumurtalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /yumurta) (Daireler yumurta bolluğu ile doğru orantılıdır. Sağdaki legand sıcaklık dağılımını göstermektedir.) 38

56 Şekil 19 devamı yılında örneklenen istavrit yumurtalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /yumurta) (Daireler yumurta bolluğu ile doğru orantılıdır. Sağdaki legand sıcaklık dağılımını göstermektedir.) 39

57 Şekil yılında örneklenen istavrit larvalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /larva) (Daireler larva bolluğu ile doğru orantılıdır. Sağdaki legand sıcaklık dağılımını göstermektedir.) 40

58 Şekil 20 Devamı yılında örneklenen istavrit larvalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /larva) (Daireler larva bolluğu ile doğru orantılıdır. Sağdaki legand sıcaklık dağılımını göstermektedir.) 41

59 Şekil 20 Devamı yılında örneklenen istavrit larvalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /larva) (Daireler larva bolluğu ile doğru orantılıdır. Sağdaki legand sıcaklık dağılımını göstermektedir.) 42

60 Şekil 20 Devamı yılında örneklenen istavrit larvalarının istasyonlara göre vertikal bolluk ve dağılımı (m 2 /larva) (Daireler larva bolluğu ile doğru orantılıdır. Sağdaki legand sıcaklık dağılımını göstermektedir.) 43

61 4.4. Genç Birey Ağustos 2015 döneminde Isaacs-Kidd Midwater Trawl (IKMT) modeli kepçe ile yakalanan genç istavrit bireylerine ait boy-frekans dağılımı (ġekil 22) ve frekansa bağlı ortalama boy ve ağırlık değerleri (Tablo 9) verilmiģtir. Örneklemelerde 1 ile 7.5cm arasında genç bireylere rastlanmıģtır. Genç bireylerin boy-ağırlık iliģkisi ġekil 23 de verilmiģtir. Ġstavrit genç bireylerinin boyu 60 cm ye kadar ulaģabilen Rhizostoma pulmo türü denizanaları ile birlikte tentakülleri arasına saklanarak hem korunduğu hem de göç hareketleri yaptığı gözlemlenmiģtir. Kepçe yardımıyla yakalanan Rhizostoma pulmo ile birlikte istavrit genç bireyleri de gelmiģtir. Tablo 9. Genç bireylere ait frekansa bağlı ortalama boy ve ağırlık değerleri Frekans N Ort Boy ±Std Hata Min Mak Ort Ağırlık ±Std Hata Min Mak ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± Şekil 22. Ġstavrit genç bireylerine ait boy-frekans dağılımı 44

62 Şekil 23. Genç istavrit bireylerine ait boy-ağırlık iliģkisi Günlük Yaş Ġstavrit genç bireylerden elde edilen otolitlerden günlük yaģ halkaları okunmuģtur (ġekil 24). Günlük yaģ-boy arasındaki iliģki ġekil 25 de verilmiģtir. Balık boyu-otolit boyu ve balık boyu-otolit geniģliği, otolit boyu-otolit geniģliği arasındaki iliģkiler ġekil 26, ġekil 27 ve ġekil 28 de verilmiģtir. Günlük büyüme oranı 0.145± mm/gün olarak bulunmuģtur. Tespit edilen günlük yaģlardan geriye doğru gidildikçe larvaların yumurtadan çıkma zamanının Haziranın ortasından Temmuzun sonlarına kadar uzandığı gözükmektedir. 100 µ Şekil 24. Ġstavrit genç bireylerinde (TL: 33.72mm, W: g, 22 günlük, Yakalanma tarihi: 15 Ağustos 2013) otolitindeki günlük yaģ halkalarının görünümü 45

63 Şekil 25. Ġstavrit genç bireylerinde günlük yaģ - total boy arasındaki iliģki Şekil 26. Ġstavrit genç bireylerinde total boy otolit boyu arasındaki iliģki Şekil 27. Ġstavrit genç bireylerinde total boy otolit geniģliği arasındaki iliģki 46

64 Şekil 28. Ġstavrit genç bireylerinde otolit boyu otolit geniģliği arasındaki iliģki 4.5. Ergin Birey Boy-frekans dağılımı Aylık olarak ölçümü yapılan ve 0.5 cm boy-frekans gruplarına ayrılan istavritlerden 2011, 2012 ve 2013 yılları için sırasıyla 9315, 6882 ve 6260 adet olmak üzere toplam adet ölçülmüģtür. Boy-frekans dağılımı 4.5 ile 22.5 cm arasında değiģim göstermiģtir. Yıllara göre boy-frekans dağılımının sırasıyla %68, %49 ve %68 lik oranı yasal avlanma boyu olan 13cm nin altında bulunmuģtur (ġekil 29). Tüm yıllarda ise yasal boyun altında ölçülen balık oranı %62.5 dır. Cinsiyetlere göre boy frekans dağılımına bakıldığında ise 2011 ve 2012 yıllarında diģi, erkek ve genel gruplarda 12.0 ve 12.5cm boy grupları yüksek oranda bulunmuģtur (Tablo 10) yılında ise 13.0 ve 13.5cm boy grupları yüksek çıkmıģtır. YaĢlara göre boy frekans dağılımına bakıldığında ise 2011, 2012 ve 2013 yıllarında diģi, erkek ve genel gruplarda 1 yaģ grubu %40-55 arasında çıkmıģtır (Tablo 11). Tablo 10. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait yaģ ve cinsiyete bağlı total boyfrekans (%) dağılımı (D = DiĢi, E = Erkek, B = Belirsiz) YaĢ B D E Genel B D E Genel B D E Genel Toplam

65 Şekil 29. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık total boy-frekans (%) dağılımı (Kırmızıçizgi 13 cm yasal avlanma boyunu göstermektedir.) 48

66 Tablo 11. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait cinsiyetlere göre total boy-frekans (%) dağılımı (D = DiĢi, E = Erkek, B = Belirsiz) Frekans B D E Genel B D E Genel B D E Genel Genel

67 Ortalama Boy ve Ağırlık Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarında ölçülen bireylerinin aylara ve yaģlara göre ortalama boy, ağırlık, minimum ve maksimum değerleri Tablo 12, Tablo 13 ve ġekil 30 ve 32 de verilmiģtir. Ortalama boyun yıllara göre değiģimi sırasıyla 12.89±0.118cm, 12.73±0.113cm ve 11.69±0.096cm olarak bulunmuģtur. Ortalama ağırlık değerleri ise 20.23±0.570g, 18.15±0.509g ve 14.16±0.348g olarak bulunmuģtur. Şekil 30. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama boy dağılımı (Kırmızıçizgi 13 cm yasal avlanma boyunu göstermektedir.) Şekil 31. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama ağırlık dağılımı 50

68 Tablo 12. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık ortalama, minimum, maksimum boy ve ağırlık değerleri (Standart hata, n = birey sayısı) Aylar N Boy Ağırlık Ortalama Mak Min Std Hata Ortalama Mak Min Std Hata

69 Tablo 13. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait yaģlara göre ortalama, minimum, maksimum boy ve ağırlık değerleri (Standart hata, n = birey sayısı) Aylar 2011 N Ağırlık Ortalama Mak Min Std Hata Ortalama Mak Min Std Hata Boy 52

70 Kondisyon Faktörü Yıllara göre ortalama kondisyon faktörü değerleri sırasıyla 0.81±0.077, 0.79±0.073 ve 0.74±0.083 olarak bulunmuģtur (Tablo 14). Kondisyon faktörü üreme döneminin baģlaması ile birlikte artıģ göstermekte ve Ağustos ayında pik yapmaktadır. Eylül ayından itibaren düģüģ göstermektedir (ġekil 32). Şekil 32. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait aylık kondisyon faktörü dağılımı Tablo 14. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait ortalama ± std sapma, minimum ve maksimum kondisyon faktörü değerleri N Ortalama Minimum Maksimum Std Sapma Boy- Ağırlık İlişkisi Ġstavrit balıklarına ait boy-ağırlık iliģkisi ġekil 33 ve Tablo 15 de gösterilmiģtir. Tüm yıllarda ve cinsiyetlerde b>3 olarak bulunmuģtur. 53

71 Şekil 33. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait diģi, erkek ve genel boy-ağırlık iliģkisi Tablo 15. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait von Bortalanfy büyüme parametreleri (VBBP) Yıl Cinsiyet N a B R 2 SE (b) Min-Mak Dişi Erkek Genel Dişi Erkek Genel Dişi Erkek Genel Büyüme Pozitif Pozitif Pozitif Pozitif Pozitif Pozitif Pozitif Pozitif Pozitif 54

72 Von Bartelenfy Büyüme Parametreleri Von Bartelefy Büyüme Parametreleri yaģa göre tüm yıllar ve cinsiyetlere göre L ve W değerleri hesaplanmıģ olup elde edilen bulgular ġekil 34 ve Tablo 16 da gösterilmiģtir. Yıllara göre sırasıyla L diģi istavritler için 22.58cm, 23,64cm ve 19.84cm; erkekler için 22.95cm, 22.62cm ve 19.66cm olarak hesaplanmıģtır. W diģi istavritler için 101.9g, 111.9g ve 63.16g; erkekler için g, 99.36g ve 58.20g olarak bulunmuģtur. Tüm bireyler için ise L = 22.79cm 24.02cm ve 19.06cm; W = g, g ve 60.82g olarak hesaplanmıģtır. T 0 değerleri ise tüm bireyler için sırasıyla , -1,994 ve yıl olarak bulunmuģtur. k değerleri ise tüm bireyler için sırasıyla yıl -1, yıl -1 ve yıl -1 olarak bulunmuģtur Şekil 34. Ġstavrit balıklarında yıllara göre von Bartelanfy Büyüme Parametreleri 55

73 Length Class Tablo 16. Ġstavrit balıklarında von Bartelanfy Büyüme Parametreleri Yıl Cinsiyet L Parametreler W k t 0 DiĢi Erkek Genel DiĢi Denklem ) ) 2012 Erkek Genel DiĢi Erkek Genel ELEFAN a Göre Büyüme Parametreleri Sezonsal olmayan salınım (C) sonucuna göre istavritin tüm bireylerinde büyüme parametreleri L = cm, K= 0.81 yıl -1, t 0 = olarak tahmin edilmiģtir (ġekil 35). Hoenig sezonsal büyüme modeline göre Max Score= 0.373, K=0.81 yıl -1, C=0.57, T 0 = yıl -1, Ts= yıl -1, L = cm olarak tahmin edilmiģtir (ġekil 36). Grow th Curve = Non Seasonal. Linf = 15,71. K = 0,81. Tzero = -0, Sam ple Tim ing Şekil 35. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Genel) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Non Seasonal, Max Score: 0.331) 56

74 Length Class Grow th Curve = Hoenig Seasonal. K = 0,81. Tzero = -0,08. Ts = -0,21. C = 0,57. Linf = 15, Sam ple Tim ing Şekil 36. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Genel) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Hoenig Seasonal, Max Score: 0.373) Sezonsal olmayan salınım (C) sonucuna göre istavritin diģi bireylerinde büyüme parametreleri L = cm, K= 0.68 yıl -1, t 0 = olarak tahmin edilmiģtir (ġekil 37). Hoenig sezonsal büyüme modeline göre Max Score= 0.404, K=0.68 yıl -1, C=0.70 T 0 =-0.01 yıl -1, Ts= yıl -1, L = cm olarak tahmin edilmiģtir (ġekil 38). Şekil 37. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (DiĢi) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Non Seasonal, Max Score: 0.389) 57

75 Length Class Grow th Curve = Hoenig Seasonal. K = 0,68. Tzero = -0,10. Ts = 0,36. C = 0,07. Linf = 24, Sam ple Tim ing Şekil 38. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (DiĢi) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Hoenig Seasonal, Max Score: 0.404) Sezonsal olmayan salınım (C) sonucuna göre istavritin erkek bireylerinde büyüme parametreleri L = cm, K= 1.21 yıl -1, t 0 = olarak tahmin edilmiģtir (ġekil 39). Hoenig sezonsal büyüme modeline göre Max Score= 0.368, K=0.68 yıl -1, C=0.70 T 0 =-0.37 yıl -1, Ts= 0.14 yıl -1, L = cm olarak tahmin edilmiģtir (ġekil 40). Şekil 39. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Erkek) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Non Seasonal, Max Score: 0.362) 58

76 Length Class Grow th Curve = Hoenig Seasonal. K = 1,21. Tzero = -0,37. Ts = 0,14. C = 0,07. Linf = 16, Sam ple Tim ing Şekil 40. ELEFAN yöntemiyle istavritlerde (Erkek) büyüme parametrelerinin hesaplanması (Hoenig Seasonal, Max Score: 0.368) Farklı Modellere Göre Büyüme Parametrelerinin Tahmini Farklı modellere göre diģi ve erkek istavrit bireyleri için hesaplanan büyüme parametreleri Tablo 17 ve ġekil 41 ġekil 51 ve ġekil 52 ġekil 62 de verilmiģtir. Akaike bilgi kriterine göre (AIC), von Bertalanffy büyüme modelinin diğer büyüme modellerine göre, diģiler için yaģlardaki boy verilerine en uygun model olduğu belirlenmiģ ve von Bertalanffy büyüme modeli diģilerin büyüme özelliğini karakterize eden en iyi büyüme modeli olarak seçilmiģtir. Diğer taraftan erkek bireylerin büyüme özelliği, yedi büyüme modeli için hesaplanan AIC kriter değerlerine göre ve biyolojik uygunluğuna göre bir birine yakın değerde hesaplanmıģtır. Büyüme modellerine göre L değeri diģilerde erkeklerden daha büyük olarak hesaplanmıģtır. Bu değer diģilerde ve 36.03cm arasında, erkeklerde ise ve cm arasında hesaplanmıģtır. Erkek bireyler için hesaplanan büyüme katsayısı (K) değeri ise diģilerden daha büyük olarak hesaplanmıģtır. K değeri diģilerde ve 0,546 yıl -1 arasında erkeklerde ise 0,056 ve 0,538 yıl -1 arasında hesaplanmıģtır. Büyüme eğrisinin etki noktası olan yaģ (I) ise erkekler için Richard modeline göre 1.01 yıl, MMF modeline göre ise 0.77 yıl olarak hesaplanmıģtır. DiĢiler için bu değer Richard modeline göre 0.77 yıl, MMF modeline göre ise 0.84 yıl olarak hesaplanmıģtır. Bütün bunlara ilaveten, exponential ve von Bertalanffy büyüme modelleri istavrit balığının her iki cinsiyetinin büyümesini biyolojik ve matematiksel olarak en iyi Ģekilde temsil ettiği belirlenmiģtir. Büyüme modellerine göre hesaplanan parametreler (L ve K) kullanılarak hesaplanan büyüme performans indeks (Φ ) değeri diģi, erkek ve genel olarak tüm yıllar için arasında hesaplanmıģtır. 59

77 Tablo 17. Farklı büyüme modellerine göre diģi ve erkek istavrit bireyleri için hesaplanan büyüme parametreleri (Büyüme modeli parametreleri, Akaike bilgi kriteri (AIC) ve büyüme performans indeks değerleri. L = asimptotik boy, K = büyüme katsayısı, t o = balık boyunun kuramsal olarak sıfır olduğundaki yaģ, = en küçük asimptotik boy (t = 0 daki boy), I = etki noktasındaki yaģ, δ = etki noktasını kontrol eden parametre Φ = büyüme performans indeksi). Growth models L (cm) K (yıl -1 ) t 0 (yıl) (cm) I (yıl) δ (yıl) AIC Dişi VBGF Exponential PGompertz PLogistic Weibull MMF PGompertz PLogistic PJanoschek P Richards P Richards Erkek VBGF Exponential PGompertz PLogistic Weibull MMF PGompertz PLogistic PJanoschek P Richards P Richards Şekil 41. Von Bartelanfy Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 60

78 Şekil 42. Exponential Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 43. 3PGompertz Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 44. 3PLogistic Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 61

79 Şekil 45. Weibull Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 46. Morgan Mercer Flodin (MMF) Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģboy iliģkisi Şekil 47. Morgan Mercer Flodin (MMF) Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģboy iliģkisi 62

80 Şekil 48. 4PLogistic Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 49. 4P Janoschek Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 50. 4P Richards Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 63

81 Şekil 51. 5P Richards Büyüme Modeline göre diģi istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 52. Von Bartelanfy Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 64

82 Şekil 53. Exponential Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 54. 3P Gompertz Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 65

83 Şekil 55. 3P Logistic Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 56. Weibull Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 66

84 Şekil 57. Morgan Mercer Flodin (MMF) Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģboy iliģkisi Şekil 58. 4P Gompertz Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 67

85 Şekil 59. 4P Logistic Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 60. 4PJanoschek Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 68

86 Şekil 61. 4P Richards Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi Şekil 62. 5P Richards Büyüme Modeline göre erkek istavrit balıklarında yaģ-boy iliģkisi 69

87 Ölüm Oranları Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait doğal (M), balıkçılığa bağlı (F) ve ani (Z) ölüm oranları Tablo 18 de verilmiģtir. Ölüm oranlarının hesaplanmasında VBBP kullanılmıģtır. Tablo 18. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait doğal (M), balıkçılığa bağlı (F) ve ani (Z) ölüm oranları M F Z İşletme Oranı ĠĢletme oranı, yani stoktan yararlanma oranı yıllara göre sırasıyla 0.41, 0.74 ve 0.68 olarak hesaplanmıģtır yılı için E 0,5 olarak bulunmuģ yani stoktan yetersiz düzeyde yararlanıldığını göstermektedir ve 2013 yılları için ise E 0,5 olarak hesaplanmıģtır yani stok aģırı olarak sömürülmektedir. Stokun sömürülme oranı, stok üzerine uygulanan balıkçılık faaliyetlerinin Ģiddetine göre artmakta veya azalmaktadır Yeni Katılım Başına Verim Ġstavrit balığının yeni katılım baģına verimi için hesaplamada kullanılan parametreleri yıllara göre Tablo 19 da verilmiģtir. Ġstavrit için 2011, 2012 ve 2013 yıllarında F değeri için hesaplanan Y/R, B/R ve %Bv değerleri Tablo 20 de ve ġekil 63 de verilmiģtir. Tablo 19. Yeni katılım baģına verim (Y/R) ve biyokütle (B/R) miktarların hesaplanmasında kullanılan girdiler Parametreler L K M Tc Tr t W S S² S³ S M+K M+2K M+3K

88 Y/R (g) B/R (% ) Y/R (g) B/R (% ) Y/R (g) B/R (% ) Tablo 20. Ġstavrit balıkları için 2011, 2012 ve 2013 yılları için hesaplanan katılım baģına verim (Y/R), biyokütle (B/R) ve %Bv değerleri Yıllar Y/R B/R %Bv Bv = bakir stok Büyüme aşırı avcılığı Yenilenme aşırı avcılığı B MSY = % 12 Bv ,4 0,7 0,9 1,2 1,47 1,6 2 2,4 2,8 3,2 F 14 Y/R Bv = bakir stok F MSY 2011 B/R Büyüme aşırı avcılığı Yenilenme aşırı avcılığı B MSY = % 11 Bv ,4 0,7 0,9 1,2 1,6 2 2,4 2,8 3,2 F MSY F 2012 Y/R B/R 14 Bv = bakir stok Büyüme aşırı avcılığı Yenilenme aşırı avcılığı B MSY = % 11 Bv ,4 0,8 1,2 1,6 2 2,4 2,8 3,2 F MSY F 2013 Şekil 63. Ġstavrit balıkları için 2011, 2012 ve 2013 yıllarında katılım baģına verim (Y/R) ve biyokütle (B/R) miktarlarının değiģimi Y/R B/R 71

89 Bolluk Değerleri Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarında Karadeniz de yaģlara göre bolluk ve ağırlık değerleri Tablo 21 ve Tablo 22 de verilmiģtir. Tablolara göre 2011 yılında 0 yaģ grubunda olan bireyler 2012 yılında 1 yaģ ve 2013 yılında 2 yaģ grubuna tekabül etmektedir. Denizdeki balık miktarı yaģa bağlı olarak yıllara göre değiģim göstermektedir. Bu değiģimdeki en önemli etken avcılık baskısıdır. Tablo 21. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarında Karadeniz de yaģlara göre bolluk değerleri (N 10-6 ) ( 2011, 2012 ve 2013 yılları TUIK verileri kullanılarak hesaplanmıģtır) Yıl YaĢ , , , , , , , , , , , ,51 Tablo 22. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarında Karadeniz de yaģlara göre ağırlık değerleri (ton) ( 2011, 2012 ve 2013 yılları TUIK verileri kullanılarak hesaplanmıģtır) YaĢ Yıl , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,32 72

90 Projeksiyon ASPIC programını çalıģtırabilmek için TUIK tarafından yayımlanan istavrit avcılığı yapan tekne sayısı ve istavrit av miktarları kullanılmıģtır. Analiz için kullanılan kontrol parametre girdileri Tablo 23 de verilmiģtir. Rastgele dağılım gösteren residualler ġekil 64 de gösterilmiģtir. Log residual dağılımına göre 1990lı yıllara kadar yüksek seviyelerde seyreden karaya çıkarılan istavrit miktarı bu yıllardan sonra balıkçılık av çabasındaki artıģa bağlı olarak azalmaya baģlamıģtır (ġekil 65 ve ġekil 66). Tablo 23. ASPIC program analizi için kullanılan kontrol parametre girdileri FIT ## 1) Run type (FIT, BOT, or IRF) " Karadeniz istavrit" ## 2)Title LOGISTIC YLD SSE ## 3) 222 ## 4) Verbosity 500 ## 5) Number of bootstrap trials, <= ## 6) 0=no MC search, 1=search, 2=repeated srch; N trials 1.0d-08 ## 7) Convergence crit. for simplex 3.0d-4 20 ## 8) Convergence crit. for restarts, N restarts 1.0d-4 24 ## 9) Conv. crit. for F; N steps/yr for gen. model 0.5 ## 10) Maximum F when cond. on yield 0.0d0 ## 11) Stat weight for B1>K as residual (usually 0 or 1) 4 ## 12) Number of fisheries (data series) 1.0d0 1.0d0 1.0d0 1.0d0 ## 13) Statistical weights for data series 0.5 ## 14) B1/K (starting guess, usually 0 to 1) ## 15) MSY (starting guess) ## 16) K (carrying capacity) (starting guess) 0.01 ## 17) q (starting guesses -- 1 per data series) ## 18) Estimate flags (0 or 1) (B1/K,MSY,K,q1...qn) ## 19) Min and max constraints -- MSY ## 20) Min and max constraints -- K ## 21) Random number seed 44 ## 22) Number of years of data in each series 73

91 Şekil 64. ASPIC programının log residual dağılımı B/Bmsy, F/Fmsy Şekil 65. Yıllara göre Fmsy ve Bmsy oranları (F tüm yıllarda Fmsy den düģük, Biomas ise tüm yıllarda Bmsy den fazla çıkmıģtır.) Şekil 66. Karadeniz için istavritte gözlemlenen ve tahmin edilen sonuçların ASPIC programı ile hesaplanmıģ grafiği Tahmin edilen indeks (iyi=0.5, çok iyi=1.0): B nin ortalama kapsama oranı > ve < Bmsy. Tahmin edilen en yakın indeks (iyi=1.0): B nin Bmsy ye yakınlık oranı 74

92 Üreme Biyolojisi Cinsiyet Oranı Ġstavrit balığının yıllara göre cinsiyet oranı farklılık göstermekte ve D:E oranı istatiksel açıdan önem bulunmuģtur (p<0.05) yılında diģi bireylerin oranı tüm yaģ gruplarında erkeklerden fazla bulunmuģtur yılında ise 1-5 yaģ gruplarında erkek oranı diģilerin iki katına kadar fazla çıkmıģtır yılında ise diģi oranı erkeklere göre 1, 2 ve 5 yaģlarında yüksek çıkmıģtır (Tablo 24 ve ġekil 67). Cinsiyet oranlarında diģi bireylerin fazla çıkması yumurta verimi açısından önem arz etmektedir. Tablo 24. Ġstavrit balığının yaģa bağlı cinsiyet oranı değiģimleri YaĢ D:E χ 2 D:E χ 2 D:E χ 2 0 1: 0.66 p<0.05 1: 0.90 p>0.05 1: 1.30 p> : 0.77 p<0.05 1: 1.80 p<0.05 1: 0.72 p< : 0.72 p<0.05 1: 2.46 p<0.05 1: 0.70 p< : 0.72 p<0.05 1: 2.03 p<0.05 1: 1.06 p> : 0.70 p<0.05 1: 2.29 p<0.05 1: 1.11 p> : 0.47 p<0.05 1: 1.09 p>0.05 1: 0.67 p> : 0.33 p< Şekil 67. Ġstavrit balığının zamana ve boy-frekansa bağlı cinsiyet oranı değiģimleri Gonado Somatik İndeks (GSI) Üç yıl süren çalıģmada toplam 2245 adet diģi ve 1682 adet erkek istavrit balığının gonadı incelenmiģtir. Gonadosomatik indeks (GSI), diģi ve erkek bireyler için sırasıyla ortalama en yüksek 4.91±0,342 ve 4.51±0,275 ile temmuz ayında tespit edilmiģtir. DiĢi ve erkek bireylerin gonadları suların ısınması ile birlikte geliģmeye baģlamakta ve Temmuz-Ağustos aylarında pik yapmaktadır. Ağustosun ikinci yarısından itibaren GSI değeri düģmeye baģlamakta ve gonadlar dinlenme safhasına geçmektedir. DiĢi ve erkek bireylere ait aylık gonad geliģimi ġekil 68 de verilmiģtir. 75

93 Şekil 68. Ġstavrit balığının 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait gonado somatik indeks (GSI) değerlerinin aylık değiģimi Gonad Safhaları DiĢi bireylerin aylık gonad olgunlaģma safhaları incelendiğinde Ocak ayında I ve II. safhaların sırasıyla %95 ve %5 oranlarında olduğu gözlemlenmiģtir. ġubat ayında II. safha oranı %25lere çıkmıģtır. Mart ve Nisan aylarında ise II. safha oranı %79leri bulmuģtur. Suların ısınmaya baģlaması ile birlikte Mayıs ayında III. Safha gonadlar %55 oranında oluģmuģtur (ġekil 69). Haziran ayından itibaren IV. safha gonadlar oluģmuģ ve yumurtlama baģlamıģtır. Plankton da gözlemlenen istavrit yumurtaları da bunun bir göstergesidir. Temmuz ve Ağustos aylarında gonadlarda sulanmıģ yumurtaların oranı artmıģtır. Ağustosun ikinci yarısı itibari ile yumurta geliģimi duraklamaya baģlamıģ ve gonadlar dinlenme safhasına girmiģtir (ġekil 69). Boy frekans gruplarına göre diģi bireylerin üreme dönemindeki gonad olgunlaģma safhalarına bakıldığında 9-10 cm arasında gonadların makroskobik olarak olgunlaģmaya baģladığı ve III ve IV. safhalara kadar geliģim gösterdiği gözlemlenmiģtir. Boy gruplarının artması ile birlikte gonad geliģiminin arttığı gözlemlenmiģtir cm boy aralığında III ve IV. safha gonad geliģim oranının %5-12 arasında değiģim gösterdiği bulunmuģtur (Tablo 25). Şekil 69. DiĢi istavritlerin 2011, 2012 ve 2013 yıllarına ait gonad olgunlaģma safhalarının (%) aylık değiģimi 76

94 Tablo 25. Ġstavrit balığının üreme dönemindeki (Mayıs-Eylül arası) diģi bireylerin gonad olgunlaģma safhalarının boy-frekansa göre sayısal ve % dağılımı Boy- Gonad Olgunlaşma Safhaları Frekans (cm) n % n % n % n % n % , , , , , ,44 1 0,13 4 1,27 1 0,56 4 1, , ,53 6 1,91 4 2,22 7 3, , , ,18 9 5,00 8 3, , , ,41 8 4, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,78 7 3, , , ,55 9 5,00 6 2, , , ,96 4 2,22 0, , , ,10 5 2,78 2 0, , ,91 6 1,91 3 1,67 0, , , ,18 0,00 1 0, ,22 6 0,76 5 1,59 0, ,89 1 0,13 2 0, ,78 4 0,51 2 0, ,44 2 0, ,56 1 0, ,11 1 0, , , ,13 Toplam

95 Yumurta Çapı Üreme döneminde istavrit balığının gonadlarından alınan yumurta örneklerinin çapları ölçülmüģtür. Yumurta çapları µm arasında değiģim göstermiģtir (ġekil 70). Şekil 70. Ġstavrit balığının gonadlarından alınan sulanmıģ yumurtaların çapları Yumurta Verimi 2011, 2012 ve 2013 üreme dönemlerinde gonadlarından yumurta örneği alınan 102, 69 ve 37 adet diģi istavrit balığının balık boyu - toplam yumurta sayısı ve balık ağırlığı toplam yumurta sayısı arasında ki iliģki ġekil 71 de sunulmuģtur. Ayrıca boy-frekans dağılımı ve aylara göre yumurta verimi iliģkisi Tablo 26 ve Tablo 27 de verilmiģtir. Tablo 26. Boy-frekans gruplarına göre yumurta verimi Frekans n Denklem R Y = L Y = L Y = L Y = L Y = L Y = L Y = L Y = L Tablo 27. Aylara göre yumurta verimi Yıl Ay n Denklem R 2 Haziran 29 Y = L Temmuz 44 Y = L Ağustos 29 Y = x Haziran 12 Y = L Temmuz 52 Y = x Ağustos 4 Y = x Haziran 31 Y = x Temmuz Ağustos 5 Y = x

96 Şekil 71. Ġstavrit diģi bireylerinde yıllara göre boy - yumurta verimi ve ağırlık - yumurta verimi iliģkisi İlk Üreme Boyu Üremenin gerçekleģtiği Mayıs-Eylül aylarında tespit edilen olgunlaģmıģ (III, IV, V. safhalar) ve olgunlaģmamıģ (I ve II. safhalar) diģi ve erkek bireylerin oranından elde edilen verilerin üssel regresyon analizine tutulması ile elde edilen bulgulara göre; popülasyonun %50 eģeysel olgunluk oranına karģılık gelen ilk üreme boyu diģiler için L 50 = cm, erkekler için L 50 = cm olarak hesaplanmıģtır (ġekil 72) Histoloji Ġstavrit balıklarının gonadlarında yapılan histolojik çalıģmalarda diģi ve erkek bireylerde yumurta ve spermaların geliģim safhaları Tablo 28 ve Tablo 29 da verilmiģtir. Ayrıca histolojik kesitler ilede teyit edilmiģtir (ġekil 73). 79

97 Şekil 72. Ġstavrit diģi ve erkek bireyleri için ilk üreme boyu (L 50 ) Tablo 28. Erkek istavritlerin gonadlarında histolojik olarak gözlemlenen beģ farklı olgunlaģma safhasına göre hücre tipleri Spermatogonia Spermatocytes 1 Spermatocytes 2 Spermatids Spermatozoa Safha Safha Safha Safha Safha Tablo 29. DiĢi istavritlerin gonadlarında histolojik olarak gözlemlenen beģ farklı olgunlaģma safhasına göre hücre tipleri Oogonia Early perinucleus Safha Late perinucleus Yolk vesicle Safha Primary yolk Safha Secondary yolk Tertiary yolk Safha Corpora atretica Safha

98 Aşamalar Histolojik Kesim Histolojik Karakterler Ovaryumlar henüz fonksiyonel hale gelmemiģtir. GörünüĢü granüler haldedir. Merkezi nukleuslu oositler küresel bir yapı SAFHA I-II kazanırlar. Hücrenin periferinde birkaç nukleoluslu peri-nukleolus evresindeki oosit DĠNLENME görülebilir. Ayrıca ovaryum lamellerinde çok sayıda previtellogenik yumurta hücresi biçimlenmiģtir. PO: Primer oosit; N: nukleus; Nl:nukleolus; S: stoplazma; Bd:bağ doku SAFHA III GELĠġME SAFHA IV OLGUN Bu evrede hücre zarının altında alveollerin görülmeye baģlarlar. Oosit plazmasında (ooplazma) periferden baģlayarak kortikal alveoller gözlemlendi. Evrenin ilerleyen safhalarında kortikal alveoller çoğaldı ve oositin içini tamamen doldurdu. Nukleus Ģeklinde ve nukleus zarında düzensizleģme görüldü. CA:Kortikal alveolar oosit N: nukleus Nl:nucleolus Bu dönemde Nukleus zarı parçalanır ve granüler yoğunlaģmada artıģlar oluģur. Önceki döneme göre oosit zarlarında kalınlaģmalar ve bazı bölgelerinde perivitellin alan geniģlemeleri oluģur. VO: vitollogenik oosit ZR: zona radiata N: nukleus SAFHA V YUMURTLAMA BOġALMA ve YENĠLENME Bu evrede Oositler besin granülleriyle doludur. Çekirdek materyali Ģekil ve konum değiģtirmektedir. Genetik materyalin animal kutba göçünü tamamladığı, Ģeklini tamamen yitirdiği ve nukleolusların da sitoplazma içinde kaybolmaktadır. Oo: Olgun oosit Ayrıca, bu dönemde ovaryumlar hemorajik görünümlüdür. Ovulasyonda yumurtaların atılmasıyla ovaryum boģluğunda serbest olarak bulunan atılmamıģ olgun yumurta hücreleri ile geliģmemiģ ya da az geliģmiģ oositler bu evrede bir arada görülebilir. Şekil 73. Ovaryumların histolojik görünümü 81

99 Aşamalar Histolojik Kesim Histolojik Karakterler SAFHA I-II Merkezde yer alan spermatogonia yuvarlak Ģekilli ve koyu bir Ģekilde DĠNLENME boyanan nükleusa sahiptir, spermatogonial hücreleri olustururlar. *: seminifer tübül sg: spermetagonia SAFHA III GELĠġME SAFHA IV OLGUN Testiküler dokuda geliģen erkek üreme hücrelerinin kalın bağ dokusu bölmelerle ayrılmıģ lobüllerin içinde geliģtikleri ve devam eden spermatogenezis ile önce spermatogonium sonra primer ve sekonder spermatosit, sonra spermatid ve daha sonra da spermatozoa aģamasına ulaģmaktadır. Balığın karın bölgesinin sıkıģtırılması halinde sütün kolayca çıktığı bu evrede, olgun testis çok az miktarda spermatogonial hücre içerir. Spermatogonium üretimi sona erer. Sonunda sadece dar bir spermatosit görülebilir. SAFHA V SPERM BOġALMA ve YENĠLENME Tamamen olgunlaģmıģ olan spermatozoonların testisten atıldığı evredir Yeni boģalmıģ bir testiste cinsiyet hücreleri olmadığı için organ çekilerek küçülür. Tunica albuginea kalınlaģmıģ ve tübüller bozularak duvarları birbirine yakınlaģmıģtır. Tübüllerde bazı kalıntı spermler ve kan hücreleri bulunur. Yeniden faaliyete baģlayan testislerde tübül duvarlarında bölünen germ hücreleri ve spermatogonia grupları görülür. Şekil 74. Testislerin histolojik çalıģmaları 82

100 5. Tartışma ve Sonuç 5.1. Meteorolojik Veriler Doğu Karadeniz Bölgesi tipik deniz iklimine sahip, yazları serin, kıģlar ılık ve yağıģlıdır. Bölge her mevsim yağıģlıdır. Mevsimlere bağlı olarak meteorolojik parametreler ile deniz suyunun fiziksel ve kimyasal özellikleri arasında doğru orantılı bir iliģki mevcuttur. Örneğin hava sıcaklığının artması veya azalması ile birlikte deniz suyu sıcaklığı da artıp ya da azalmaktadır. Bu durum sucul ortamda yaģayan canlıların üreme, beslenme, sürü oluģturma ve göç gibi biyolojik davranıģlarını direkt etkilemektedir. Meteorolojik Ģartlarda meydana gelen dalgalanmalara bağlı olarak (özellikle hava sıcaklığı) sucul ortam direkt olarak etkilenmektedir. Sucul ortamın yapısı da, balıkların özellikle üreme ve göç dönemlerinde, yıllara bağlı olarak kaymalar oluģturabilir (Harley vd 2006; Lehodey vd 2006; Tasker 2008). ÇalıĢmada hamsi ve istavrit yumurtalarına ilk 2011 yılı Haziran ayında ve 2013 yılı Mayıs ayında rastlanmıģtır. Bu dönemlerde ki hava sıcaklığı sırasıyla 15.2ºC ve 16.02ºC olarak belirlenmiģtir. YaklaĢık 0.8ºC hava sıcaklığı farkının deniz suyu sıcaklığındaki ısınmaya bağlı olarak istavrit ve hamsi gibi balıkların üreme dönemi baģlangıcını etkilediği düģünülmektedir. Pankhurst ve Munday (2011) sıcaklıktaki mevsimsel değiģmelerin balığın üreme davranıģı üzerine etkili olduğunu bildirmiģtir. Özellikle ilkbaharda suların erken ısınmaya, sonbaharda geç soğumaya baģlamasının balıkların gonad geliģimi ve üreme performansını etkilemektedir. Hava sıcaklığına ilaveten basınç, rüzgâr, nem gibi faktörlerde deniz ekosistemi açısından önemlidir. Deniz ekosistemini etkileyen en önemli faktörlerin baģında meteorolojik olaylar gelmektedir. Ġklimsel değiģikliklere ilaveten balıkçılık baskısı da denizel ekosistemi dolayısı ile balık stokları üzerine etkisi söz konusudur (Brander 2007). Birbirleri ile olan iliģkiyi ortaya koyan diyagram ġekil 75 de verilmiģtir. Ġklim değiģikliklerinin balık stokları üzerine etkisi iki Ģekilde olmaktadır. Birincisinde balıkların büyüme, geliģme, üreme kapasitesi, ölüm oranları, dağılımını direkt olarak etkilerken, ikincisinde ekosistemin üretim ve yapısına bağlı olarak balıkların korunma ve beslenmesine meydana getirebilmektedir (Brander 2007). Şekil 75. Denizel ekosistem ve balık stokları üzerine iklim ve balıkçılık faaliyetlerini gösteren diyagram 83

101 5.2. Deniz Suyunun Fiziksel Özellikleri ÇalıĢma yapılan bölgede su sıcaklığı yıllara göre değiģmekle beraber 6 ile 28 C arasında değiģim göstermektedir. Bölgede yapılan önceki çalıģmalarda da hemen hemen benzer sonuçlar bulunmuģtur (Genç 2000; BalkaĢ vd 1990; Alkan vd 2004; Zengin vd 2015). Deniz suyu sıcaklığı, meteorolojik olaylara bağlı olarak mevsimsel ısınmalar arasında fark olabilmektedir. Deniz suyu sıcaklığındaki erken/geç ısınma veya soğumalar balıkların üreme davranıģı üzerinde etkisi mevcuttur. Karadeniz deki sıcaklık dağılımının bir diğer önemli temel özelliği de derinliğe bağlı olarak su kesitinde meydana gelen tabakalaģmadır. Mayıs ayından itibaren yüzey sularının ısınması ile birlikte mevsimsel termoklin tabakasının oluģmaya baģladığı ve bu tabakalaģmanın m de belirgin olarak görüldüğü tespit edilmiģtir. Elde edilen bulgular termoklin tabakası için bildirilen çalıģmalar ile benzerlik göstermektedir (Genç 2000; Alkan vd 2004). TabakalaĢma balık yumurta ve larvalarının vertikal dağılımını etkilemektedir. Derinliğe bağlı olarak tuzluluğun artması Karadeniz in en önemli karakteristik özelliklerinden birisidir ve m derinlikler arasında sürekli bir geniģ tuzluluk değiģimi göstermektedir. Yüzey suyu tuzluluğu; buharlaģma, yağıģlar, nehirlerle taģınan su miktarı ve coğrafik ortam farklılığına göre değiģim göstermekle birlikte, bu değiģimler Karadeniz de 200 m derinliğin altında sınırlıdır. Yüzey suyu tuzluluk değerleri dikkate alındığında; tuzluluğun yıl boyunca önemli bir değiģim sergilemediği, ile arasında değiģim göstermektedir. Yüzey suyu ph değerleri 8 8,5 arasında bulunmuģtur. Bunun nedeni olarak birincil üretimin arttığı zamanlardaki karbondioksit (CO 2 ) tüketimi nedeniyle ph seviyesi yükselmektedir. Vertikal olarak dağılımda, ph, oksijen değerlerine bağlı olarak azalma göstermektedir. 100 m derinlikte ki ph değeri arasında bulunurken, 200 m de bu değer arasında ölçülmüģtür. Deniz suyu çözünmüģ oksijen miktarı aylara ve derinliğe bağlı olarak değiģim göstermektedir. Karadeniz i diğer denizlerden farklı kılan en önemli özelliği, yüzeydeki oksijenli tabakanın altındaki derin suların sürekli oksijensiz olması ve tabana doğru artan yüksek miktarda H 2 S içermesidir. Oksijenin vertikal dağılımına bağımlı olarak sucul canlılar için Karadeniz deki yaģam metrelere kadar devam etmektedir. ÇözünmüĢ oksijen miktarı, yüzeyde mevsimsel değiģimler göstermekte ve sıcaklığın minimum olduğu kıģ aylarında maksimum, sıcaklığın maksimum olduğu Ağustos ayında minimum değerlerde bulunmaktadır Yumurta ve Larva Karadeniz balık biyoçeģitliliği yönünden Akdeniz, Ege ve Marmara denizlerine göre daha az türe sahip olmasına rağmen stok büyüklüğü bakımından her üç denizden de daha fazla miktara sahiptir. Güney denizlerinin okyanus ile bağlantılarının olması ve lesepsiyan türlerin bu denizlere geçmesi tür çeģitliliğini artırmaktadır. Kısaca ülkemizi çeviren denizlerde yapılan çalıģmalarda, güneyden kuzeye doğru gidildikçe tür sayısının azaldığı gözükmektedir. Yapılan çalıģmada seçilen istasyon sayısının fazla olması ve örnekleme sıklığı tür çeģitliliğini artırmıģtır. Karadeniz için, suların ısınmaya baģladığı ilkbahar ayları sonlarından sonbahara kadar yumurtlayan balık sayısında artıģ gözükmektedir. Su sıcaklığı yumurtlamanın baģlaması ve bitiģi için en önemli faktör olarak gözükmektedir. 84

102 Akdeniz de yapılan çalıģmalarda; Ak (2004), Erdemli açıklarında yılları arasında yapmıģ olduğu çalıģmada 139 türe ait yumurta ve/veya larvanın bulunduğunu belirtmektedir. Ak-Örek ve Uysal (2005), Mersin Körfezinde Temmuz, Eylül, Ekim, Kasım 2005 ile Mart 2006 tarihlerinde topladıkları örneklerde 7 ordo, 22 familyaya ait toplam 56 teleost balık türünün yumurta ve larvasını tespit etmiģlerdir. Ege Denizi nde yapılan çalıģmalarda; Mater (1981), Ġzmir Körfezi nde 43 türe ait yumurta ve/veya larva tespit etmiģ ve baskın türlerin S. pilchardus ve E. encrasicolus olduğunu belirtmiģtir. Ak (2000), Ġzmir Körfezi nde Kasım tarihleri arasında (temmuz ayı hariç) yapmıģ olduğu çalıģmasında 27 familyaya ait 69 tür tanımlanmıģtır. HoĢsucu ve Ak (2002), Ġzmir Körfezi nde yılında kemikli balık yumurta ve larvalarının tür çeģitliliği, bolluğu, dağılımı ve bunlara rastlanma zamanlarının saptanması için yaptıkları çalıģmada 27 familyaya ait 69 tür tayin etmiģlerdir. Çoker (2003), yılları arasında Ġzmir Körfezinde gerçekleģtirmiģ olduğu çalıģmasında 129 tür tespit etmiģ olup, tüm körfezde baskın olan türün E. encrasicolus olduğunu bildirmiģtir. Türker Çakır (2005), Ġzmir Ġç Körfezi nde tarihleri arasında balıkların yumurta ve larvalarının tür çeģitliliği, bolluğu, dağılımları ve ölüm oranlarını araģtırdıkları çalıģmalarında 3 ordoya ait 8 familyadan 10 tür ve tayini yapılamamıģ bir tür tespit etmiģlerdir. Taylan (2007), yılları arasında Ġzmir Körfezi nde yaģayan bazı teleost balık türlerine ait larvaların bolluk ve dağılımlarını incelediği çalıģmasında toplam 22 tür tespit etmiģtir. Marmara Denizi nde yapılan çalıģmalarda; Yüksek (1993), Bakırköy-Marmara Ereğlisi kıyılarında yaptığı aylık çalıģmasında 40 türe ait yumurta ve larva örneği tespit etmiģ ve S. sprattus türünün yumurtasının baskın olduğunu bildirmiģtir. OkuĢ vd (1998), tüm Marmara Denizi nde ve tarihleri arasında yapmıģ olduğu örnekleme çalıģmaları sonucunda toplam 23 türe ait yumurta ve/veya larva tespit etmiģtir. Alimoğlu (2002), Marmara Denizi nin Ġstanbul etkisinde kalan kuzeydoğu kesimini kapsayan sahada yılları arasında yapmıģ olduğu çalıģmasında 27 türe ait yumurta ve/veya larva örneklemiģ; soğuk aylarda S. sprattus, sıcak aylarda ise E. encrasicolus türlerinin yoğun olarak yumurta bıraktığını bildirmiģtir. Demirel (2004), Ġzmit Körfezi hariç tüm Marmara Denizi nden Ağustos 1994, Temmuz 1997, Ağustos 2000 de yapmıģ olduğu ihtiyoplankton örneklemelerini değerlendirmiģ ve sırasıyla 4, 12 ve 21 türe ait yumurta ve/veya larva örneklediğini bildirmiģtir. Karadeniz de yapılan çalıģmalarda; Mater ve Cihangir (1990), Karadeniz in Ġstanbul Boğazı giriģinde balık yumurta ve larvalarının dağılımının 10 cinse ait (Engraulis, Merlangius, Trachurus, Sprattus, Gobius, Trachinus, Mugil, Scomber, Arnoglossus) yumurta ve larvalarını saptamıģtır. Örneklemelerde en fazla rastlanılan hamsi yumurtası ihtiyoplankon materyalinin % 63.7 sini oluģturmuģtur. Bunu %13.6 ile mezgit yumurtaları takip etmiģtir. Larva örneklerinin ise %30 unu hamsi, %20 ini ise mezgit larvalarının oluģturduğunu tespit etmiģlerdir. Bingel vd (1996), Karadeniz kıyıları boyunca yılları arasında yapmıģ oldukları seferlerde 29 tür yumurta ve/veya larva tespit etmiģtir. Yaz ve kıģ dönemlerinde ekonomik önemi yüksek E. encrasicolus ve S. sprattus türlerinin baskın olduğunu bildirmiģtir. BaĢar (1997), Sürmene Koyu nda Mart 1995-Nisan 1996 yılları arasında yapmıģ olduğu çalıģmasında 18 balık türüne ait yumurta ve/veya larva tespit etmiģtir. Ġlkbahar ve yaz aylarında E. encrasicolus, kıģ aylarında ise S. sprattus ve G. mediterraneus yumurta ve larvalarının baskın olduğunu bildirmiģtir. KıdeyĢ vd (1999), Karadeniz in Anadolu kıyıları ile diğer kısımlarındaki 119 istasyonda yaptığı örneklemelerde 20 familyaya ait 36 ihtiyoplankton türü bulduğunu rapor etmiģtir. Gordina et al. (1998), Ukrayna ile Türkiye arasında yapılan ortaklaģa ihtiyoplankton sörveylerinde 85

103 ihtiyoplanktonun yaz mevsimindeki durumunu tespit ettikleri çalıģmada toplam 28 cins yumurta ve 44 cins balık larvası bulmuģ, ilk olarak Scomber scombrus, Blennius ocellaris ve son zamanlarda uzak doğudan giren Mugil so-iuy türlerinin Karadeniz de yumurtladıklarını ispat etmiģlerdir. SatılmıĢ (2000), Sinop kıyılarında yıllarında yapmıģ olduğu çalıģmasında 23 türe ait yumurta ve/veya larva içerisinde hamsi yumurtalarının ve Gobidae familyasına ait larvaların yoğun olduğunu bildirmiģtir. Ak vd (2008), Trabzon-Yomra açıklarında döneminde gerçekleģtirilen çalıģmada 6 ordo, 17 familya ve 18 türe ait yumurta ve/veya larva elde edilmiģtir. Tespit edilen familyalar ve türleri sırasıyla; Clupeidae (Sprattus sprattus), Engraulidae (Engraulis encrasicolus), Syngnathidae (Hippocampus hippocampus, Syngnathus acus), Gadidae (Merlangius merlangus euxinus), Lotidae (Gaidropsarus mediterraneus), Carangidae (Trachurus mediterraneus), Mullidae (Mullus barbatus), Labridae (Ctenolabrus rupestris), Trachinidae (Trachinus draco), Uronoscopidae (Uranosopus scaber), Gobiidae (Gobius niger), Callionymidae (Callionymus lyra), Blennidae (Blennius sp.), Mugilidae (Mugil cephalus), Scorpaenidae (Scorpaena porcus), Scophthalmidae (Psetta maxima) ve Pleuronectidae (Platichthys flesus luscus) dır İstavrit Ġstavrit balığının yumurta ve/veya larvalarına farklı araģtırmacılar tarafından denizlerimizde rastlandığı dönem ve yumurta çaplarına ait elde edilen bulgular Tablo 30 da verilmiģtir. ÇalıĢmada elde edilen bulgular diğer çalıģmalar ile benzerlik göstermektedir. ÇalıĢmada örneklenen istavrit yumurtalarının %25 i ölü olarak bulunmuģtur. Canlılık oranı su sıcaklığına paralel olarak artıģ göstermektedir. Yüksek (1993), Marmara denizinde, yumurta örneklemiģ ve % 94 ünün ölü olarak bulmuģtur. SatılmıĢ (2005), istavrit yumurtalarından örneklemeler süresince sadece 62 tane yakalamıģ, bunun 29 unun canlı, 33 tanesi de ölü olarak örneklemiģtir. Genel olarak ölüm oranı ise %53.2 olarak hesaplamıģtır. Ġstavrit balığında en yoğun yumurtlamanın olduğu Haziran da ölüm oranı %27.6 olurken, temmuzda bu oran %92,3 gibi yüksek oranda bulmuģtur. Hacımurtezaoğlu (2007), Doğu Karadeniz de yaptığı çalıģmasında toplam 147 yumurta örneklemiģ ve genel ölüm oranını %37.41 olarak vermiģtir. Ġstavrit balığında en yoğun yumurtaya temmuz ayında rastlamıģtır. Bu ayda 54 tane canlı, 33 tane ölü yumurta örneklemiģ ve ölüm oranını %37.93 olarak hesaplamıģtır. Karadeniz de yapılan çalıģmalarla karģılaģtırıldığında bu çalıģmadaki ölüm oranının diğer bölgelere göre düģük olduğu gözlenmiģtir. Bu farklılık ekolojik ortam, çalıģma sahası ve çalıģmanın yapıldığı dönemden kaynaklandığı söylenebilir. Ayrıca yaz döneminde meydana gelen yağıģlar ve buna bağlı olarak oluģan askıdaki katı madde yumurtaların yaģam oranlarını etkilemektedir. ÇalıĢmada istavrit yumurta ve larvalarına suların ısınmaya baģladığı Haziran ayından (16.9 C) suların soğumaya baģladığı eylül ayına kadar (16.2 C) rastlanmıģtır. Mayıs-kasım aylarında tuzluluk , ph ve çözünmüģ oksijen mg/l arasında değiģim göstermiģtir. Ġstavrit yumurta ve larvalarına rastlandığı aylarda bazı çevresel parametreler Güneybatı Karadeniz de yüzey sıcaklığı 22 C, tuzluluk değeri 17 Mater ve Cihangir (1997); Karadeniz- Sinop kıyılarında sıcaklık 23.7 C, tuzluluk 18 SatılmıĢ (2005); Karadeniz de istavrit yumurtalarının 15,1 25,9 C sıcaklıkta ve tuzlulukta geliģtiğini (Demir 1958); Hacımurtezaoğlu (2007), yumurta ve larvalarına rastlandığı aylarda sıcaklık C, 86

104 tuzluluk arasında olduğunu; Trabzon sahillerinde Haziranda 18 C ve Ağustosta C arasında Arım (1957); Marmara da sıcaklık değiģiminin C, tuzluluk değiģiminin arasında Yüksek (1993) değiģtiği bildirilmiģtir. Genç vd (1998) GSĠ değerlerine göre temmuz-eylül ayları arasında üreme faaliyetinde bulunduklarını ancak yoğun üremenin temmuz-ağustos aylarında gerçekleģtiğini ve su sıcaklığını C olarak bildirmiģtir. Ak (2009), aynı bölgede daha önce yaptığı çalıģmada yumurtalara Mayıs-Kasım arasında rastladığı bildirmiģtir. Yumurtaların planktonda gözükme zamanları tamamen denizel ekosistem Ģartlarına bağlı olarak geliģmekte ve bu durum yıllar arasında değiģim göstermektedir. ÇalıĢmalarda sıcaklık ve tuzluluk sınırları aynı olmasına rağmen yumurta ve larva tespit süreleri Demir (1958) hariç farklılık göstermektedir. Farklılığın araģtırmaların farklı dönemlerde ve sahalarda gerçekleģmesinden oluģabileceği düģünülmektedir. Tablo 30. Farklı araģtırmacılara göre Trachurus mediterraneus yumurtalarına rastlanma dönemleri ve yumurtasının özellikleri Kaynak Yıl Bölge Bulunma Dönemi Yumurta Yağ Damlacığı Çapı (mm) Çapı (mm) Demir 1958 Karadeniz Haziran-Temmuz Dehnik 1973 Karadeniz SatılmıĢ 2001 Karadeniz Mayıs-Ağustos - - SatılmıĢ 2005 Karadeniz Nisan-Eylül - - Hacımurtezaoğlu 2006 Karadeniz Haziran-Ağustos Demir 1961 Marmara Denizi Mayıs Yüksek 1994 Marmara Denizi Nisan-Eylül Alimoğlu 2002 Marmara Denizi Haziran-Ekim Mater 1981 Ege Denizi Mayıs-Ağustos Yalçın 1984 Ege Denizi Mayıs-Ağustos Ak 2000 Ege Denizi Mayıs-Eylül Çoker 2003 Ege Denizi Mart-Eylül Mater ve Çoker 2004 Ege Denizi Türker 2004 Edremit Körfezi Mayıs-Temmuz 0.74± ±0.005 Ak 2004 Akdeniz Mayıs-Ağustos Ak 2009 Karadeniz Mayıs-Kasım 0.78± ±0.001 Bu ÇalıĢma 2015 Karadeniz Haziran-Eylül 0.77± ±0.001 Mater ve Cihangir (1997), Temmuz 1992 de Güney-Batı Karadeniz de yaptıkları araģtırmada istavrit yumurtalarının dağılımını 3 14 adet/m² arasında olduğunu belirtmiģlerdir. SatılmıĢ (2001), yumurtaların yoğunluğunu vertikalde 0,9 adet/m², horizontalde 4.8 adet/100m³ olarak hesaplamıģlardır. Aynı araģtırıcı istavrit larvalarına araģtırma süresince rastlayamamıģtır. Bat vd (2004a) yumurtaları vertikalde ortalama 21.3 (0 45 m) adet/m², horizontalde 0.73 adet/100m³ olarak bulmuģlardır. SatılmıĢ (2005), Yumurtaların vertikal çekimlerde 5 40 adet/m², horizontal çekimlerde adet/100m³ arasında değiģen bolluk değerlerine sahip olduğunu tespit etmiģtir. Hacımurtezaoğlu (2007), horizontal çekimlerde haziran, temmuz ve ağustos aylarında yumurtaya rastlamıģtır. Yumurtaların horizontal çekimlerde adet/10 m³ arasında değiģen bolluk değerlerine sahip olduğu belirlenmiģtir. Larvalarını ise horizontalda adet/10 m³ arasında tespit etmiģtir. Vertikal çekimde örneklere rastlamamıģtır. AraĢtırmacıların elde ettiği sonuçlar bu araģtırmadaki verilerle karģılaģtırıldığında, Doğu Karadeniz de istavrit 87

105 yumurta bolluğu daha yoğun olması canlının bu bölgeyi diğer bölgelere göre yumurtlama sahası olarak tercih ettiği söylenebilir. ÇalıĢmada 2011 ve 2013 yıllarında elde edilen yumurta larva bolluk değerleri birbirinden önemli derecede farklılık göstermektedir. Bu fark bir sonraki sene stoka katılma oranını da etkilemektedir. TUIK (2010) verilerine göre 2012 yılında 24 bin ton civarında olan istavrit avcılığı 2014 yılında 11 bin ton civarlarına düģmüģtür Genç Birey Birçok balık türü için ilk yaģam safhaları (Early Life History) büyümeleri, geliģmeleri ve yaģama oranlarını etkileyen biyotik ve abiyotik faktörlerinin yoğun etkisi altındadır (Özen vd 2008). Ġstavrit postlarva ve genç bireyleri yaz döneminde yumurtadan çıktıktan sonra, yaz sonu sonbahar döneminde sürü oluģturmaya ve stoka katılmaya baģlar. Bu dönem stoka yeni birey katılımı açısından önemlidir. Sonbahar döneminde yakalanan genç bireylerin biyolojik örneklemeleri yapılmıģ ve popülasyon dinamikleri izlenmiģtir. Ġstavrit yumurta ve larvalarına Haziran-Eylül ayları arasında rastlanmıģtır. Ġstavritin Karadeniz de Haziran-Eylül arasında ürediği araģtırmacılar tarafından bildirilmiģtir (Genç vd 1998). Yapılan günlük yaģ tayinlerinde istavrit genç bireyleri 10 ile 48 yaģ/gün arasında değiģim göstermektedir. Balıkların yakalanma zamanından geriye doğru gidildikçe yumurtadan çıkma zamanlarının Temmuz-Ağustos aylarına geldiği tespit edilmiģtir. Günlük ortalama büyüme oranı 0.145± mm/gün olduğu bulunmuģtur. Genç bireylerin büyüme oranı besin ve çevresel faktörlere bağlı olarak değiģmektedir (Sogard 1992) Ergin Birey Boy Dağılımı ÇalıĢmada incelenen istavrit balıklarının boy dağılımının Karadeniz de (Genç vd ) bildirdiği veriler ile benzerlik göstermektedir. Bu çalıģmada en büyük balık boyu Karadeniz için 22.4 cm olarak belirlenmiģken, istavrit için Ģimdiye kadar yapılan çalıģmaların içerisinde en büyük boy 24.5 cm (Genç vd 1998) olarak rapor edilmiģtir. Ġstavrit balığı üzerine olan avcılık baskısı nedeniyle boy kompozisyonunu yıllara göre değiģiklikler arz etmektedir. Bu durum, yeni bireylerin yıl sınıfının gücü, ölüm oranlarının farklı olması ve büyüme özelliklerinin zamana ve bölgelere göre farklı olmasını sağlayabilir. Balık larvalarının predatörlerinden korunması, besin madde miktarı ve kalitesindeki değiģimlerin yeni birey katılımı üzerine olan etkisi yıllara ve bölgelere göre yıl sınıfının ve boy kompozisyonunun farklı olmasına neden olabilmektedir (Bilgin vd 2014). Aylık boy frekans dağılımına göre 13 cm yasal avlanma boyunun altında ki balıklar av sezonu döneminde ve dıģında yakalanmıģtır. Yaz döneminde yumurtadan çıkan bireylerin stoka katılma boyu 5-6 cm olarak yapılan çalıģmada görülmektedir. Benzer bulgular Genç vd ( ) tarafından desteklenmektedir. 88

106 Yaş ve büyüme ÇalıĢmada istavrit balığı 6 yaģına kadar tespit edilmiģ, yumurtadan yeni çıkmıģ larvalarda dahi günlük yaģ tespiti yapılmıģtır. Günlük yaģ okuma istavrit balıkları için Karadeniz de ilk kez rapor edilmiģtir. Ġstavrit göstermiģ olduğu hızlı büyüme performansı ile ilk yılın sonunda 9-11 cm lik bir boya sahip olmakta ve ticari olarak avlanmaktadır (yasal boyun altında olsa bile). Balıkların yaģ tayininin doğru yapılması ve yaģa denk gelen boylara dayanılarak matematiksel modellerle büyüme özellikleri belirlenmekte ve ölüm oranları tahmin edilmektedir. Elde edilen bu sonuçlar balıkçılık yönetimi açısından değerlendirilmektedir (Haddon 2011; Bilgin vd 2014). Bu çalıģmada istavrit balığının büyüme özelliklerini ortaya koymak için on bir farklı büyüme modeli ile büyüme parametreleri hesaplanmıģ ve bu parametreler kullanılarak doğal ölüm oranları belirlenmiģtir. On bir farklı modelin dört tanesinde sonuçlar negatif çıkmıģtır. DiĢi ve erkek balıkların ortalama boyları ve boy frekans dağılımları arasında istatistiksel fark önemsiz bulunduğundan dolayı hesaplamalar tüm cinsiyetler birleģtirilerek yapılmıģtır. On bir farklı büyüme modelinin en uygun olanını seçmek için AIC kriteri kullanılmıģtır (Henderson ve Seaby 2006). Bu değer en düģük olan model matematiksel olarak en uygun model olarak değerlendirilmektedir (Henderson ve Seaby 2006). Bunun yanında balığın büyüme özelliğinin büyüme modeline uygunluğu da model seçiminde kriter olarak göz önünde alınmaktadır (Haddon 2011; Bilgin vd 2014). AIC kriterine göre göre von Bertalanffy ve exponential modeler diģi ve erkekler için en uygun modellerdir. Ayrıca von Bertalanffy büyüme modeli istavrit balığı için biyolojik açıdan da en uygun model olarak seçilmiģtir. Farklı çalıģmalarda elde edilen L, k ve t 0 değerleri Tablo 31 da verilmiģtir. Table 31. Ġstavrit balığının Karadeniz de farklı araģtırmacılara göre VBGF parametreleri Author Region Sex Linf K to b a Genç vd 1998 Black Sea C Kayalı 1998 Black Sea C ġahin vd 2009 Black Sea C Genç vd 2005 Black Sea C Genç vd 2006 Black Sea C Genç vd 2007 Black Sea C Genç vd 2008 Black Sea C Genç vd 2009 Black Sea C Genç vd 2010 Black Sea C Genç vd 2011 Black Sea C Genç vd 2012 Black Sea C Yankova ve Raykov 2006 Bulgaria C Yankova vd 2010 Bulgaria C Ġstavrit balığının büyüme katsayısı (K) yedi farklı büyüme modeline göre erkek bireyler için ile yıl -1, diģilerde ise ile yıl -1 arasında hesaplanmıģtır. Diğer dört farklı modelde sonuçlar negatif çıktığı için dikkate alınmamıģtır. Karadeniz için benzer sonuçlar farklı araģtırmacılar tarafından verilmiģtir (Tablo 31). Bu sonuçlara göre istavrit, yavaģ büyüyen bir balık olarak tanımlanabilir. K değerinin yıllara ve bölgelere göre farklı olarak hesaplanması, 89

107 üzerinde çalıģılan balıkların boy kompozisyonun farklı olmasından, yaģ kompozisyonu ve aralığının farklılık arz etmesinden, biyotik ve abiyotik faktörlerden kaynaklanabilir (Bilgin vd 2014). Büyüme performansı indeksi (Φ) farklı çevresel faktörlerin etkisinde büyümeyi karģılaģtırılmak için kullanılmaktadır (Pauly 1991). Bu çalıģmada diģiler için hesaplanan Φ değeri erkelere göre biraz daha düģük olup, diģilerin erkeklere göre nispeten daha yavaģ büyüdüğünü göstermektedir. Önceki çalıģmalarla kıyaslandığında sonuçlarının birbirlerine yakın olduğu görülmüģtür. Büyüme eğrisinin etki noktasına karģılık gelen yaģ parametresi (I) balığın cinsi olgunluğu ve büyümenin en yüksek olduğu nokta olarak tanımlanmaktadır. Bu değerin ayrıca balığın cinsi olgunluk boyuna karģılık gelen yaģ ile uyumlu olduğu belirtilmiģtir (Fitzhugh 1976; Karkach 2006; Bilgin vd 2014). Bu çalıģmada I değeri Richard modeline göre diģiler için 0.78 ve erkekler için ise 1.01 yıl olarak hesaplanmıģ olup hesaplanan I değerinin yaklaģık olarak istavrit balığı biyolojisi ve cinsi olgunluk yaģı ile uyumlu olduğu görülmüģtür Ölüm oranları Bu çalıģmada, yıllara göre, istavritin toplam ölüm katsayısı (Z) 0.77 ile 1.81 yıl -1, doğal ölüm katsayısı (M) yıl -1 ve balıkçılık ölüm oranı (F) yıl -1 arasında değiģtiği bulunmuģtur. Karadeniz de yapılan önceki çalıģmalarda hesaplanan ölüm oranlarını yıllara göre farklılık arz etmektedir. Bu durum ekosistem etkileģimi ve avcılık baskısına bağlı olarak değiģim göstermektedir. Ayrıca, balığın küçük pelajiklerden olması, cinsi olgunluğa erken yaģta eriģmesi, üzerindeki av baskısı da ölüm oranlarını etkileyebilir. Yıllara göre incelendiğinde (2011 hariç) istavrit stoklarının optimum değerden (E = 0.5) daha yüksek bir derecede iģletildiği yani av baskısı altında olduğu belirlenmiģtir (E > 0.5). Benzer bulgular Genç vd ( ) tarafından desteklenmektedir Yeni Katılım Başına Verim ve Projeksiyon Ġstavrit balıkçılığı için oluģturulan projeksiyonlarda karaya çıkarılan av miktarı ve aktif avcılık yapan tekne sayısı baz alınarak projeksiyon oluģturulmuģtur. Balıkçılık av çabasına (F) bağlı olarak karaya çıkarılan av miktarının değiģtiği gözükmektedir Üreme Özellikleri Cinsiyet Oranı Ġstavritin cinsiyet oranı tüm boy ve yaģ gruplarında diģiler lehine gözükmektedir. Bu durum cinsel dimorfizim, av aracı seçiciliği, örnekleme stratejisi, balığının üreme göçünden ve cinsiyetlere göre ölüm oranının farklı olmasından kaynaklanmıģ olabilir (Bilgin vd 2014) Üreme Zamanı Ġstavrit balığının üreme zamanının hem yumurta/larva örneklemelerinde hem de gonad geliģim safhalarının gözlenmesinden Haziran-Eylül aylarına denk geldiği görülmüģtür (ġekil 76 90

108 ve ġekil 77). Üreme zamanı yaklaģık 4 aylık bir süre içerisinde ve partiler halinde olmaktadır. Üreme zamanının baģlamıģını ve bitiģini etkileyen en önemli faktör deniz suyu sıcaklığıdır. Uzun yıllara ait verilerin toplanması üreme zamanında meydana gelen dalgalanmaların izlenmesi açısından önemlidir. Marmara Denizinde Mayıs ve Eylül ayları arasında (Demirel ve Yüksek, 2013); Karadeniz de Temmuz ve Eylül aylarında (Genç vd 1998), ürediğini belirtilmiģledir. Bu sonuçlar daha önce yapılmıģ çalıģmalara benzer olmakla beraber, Karadeniz de istavrit balığının yumurtlama periyodunun Marmara Denizine göre 1-2 ay daha kısa olduğu belirlenmiģtir. Bu duruma farklı coğrafik bölgelerdeki özellikle su sıcaklığı ve tuzluluk gibi çevresel faktörlerin neden olduğu düģünülmektedir. Şekil 76. DiĢi istavritlerde gonad olgunlaģma safhalarının aylık değiģimi (Genel) Şekil 77. Erkek istavritlerde gonad olgunlaģma safhalarının aylık değiģimi (Genel) 91