Sığırlarda Digital Dermatitis te İyileşme

Transkript

1 DERLEME Sığırlarda Digital Dermatitis te İyileşme İbrahim AKIN, a Göksel ERBAŞ, b Murat SARIERLER a a Cerrahi AD, b Mikrobiyoloji AD, Adnan Menderes Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Aydın Yazışma Adresi/Correspondence: İbrahim AKIN Adnan Menderes Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Cerrahi AD, Aydın, TÜRKİYE ibraak@adu.edu.tr ÖZET Topallık modern sığır çiftliklerin en önemli problemleri arasında ve ilk sıralarda yerini almıştır. Digital Dermatitis, topallıkların enfeksiyon kaynaklı nedeni olarak oldukça önemli bir payı oluşturur. Sığırların ayak derilerinde ağrı ve acı veren lezyonlar ile karakterizedir. Ciddi ekonomik kayıpların yanında, tedavi edilmediğinde etkilenen hayvanın kesimine neden olabilmektedir. Aynı zamanda hayvan refahının göstergesi olarak kabul edilir. Anah tar Ke li me ler: Sığır; digital dermatit; yara iyileşmesi ABS TRACT Lameness is considered one of the most important problems of dairy farms and placed in the topmost. Digital dermatitis, as an infectious reason, constitutes the most important share of the cause of the lameness. It is characterized by painful lesions on the dermis of feet. Besides seriously economical losses, if untreated, may cause culling of the cow. This disorder is also considered an indicator of animal welfare. Key Words: Cattle; digital dermatitis; wound healing : Copyright 2016 by Türkiye Klinikleri ÖZBİLGİ ığırlarda digital dermatitis (DD) ilk olarak 1974 yılında, İtalya da tanımlanmıştır. 1 Günümüzde Mortellaro disease, raspberry heel, strawberry foot rot, heel warts,, hairy heel wart,digital papillamotosis veya papillamatous digital dermatitis gibi değişik isimlerle anılabilir. 2,3 Multifaktöriyel bir etiyoloji ile anılan, neden olduğu ekonomik kayıpların milyon dolarlara ulaşabildiği ifade edilen, hayvan refahının göstergesi olarak ta değerlendirilen hastalık, sığırların enfeksiyon kökenli topallıklarının en sık karşılaşılanıdır. 3-9 Başlıca etkenin spirochaet lere bağlı olan Treponema sp. ile ilişkili türler olduğu belirtilmiştir. 2,6,10,11 İnsanlardaki periodontitis ile sığırların DD olguları arasında; etkenlerin birbirine benzemesi, multibakteriyel olmaları ve doku hasarına sebep vermeleri gibi ortak yönlerin bulunduğu bildirilmiştir. 12,13 Digital dermatitis hastalığında bir vakanın ortalama maliyetinin 132,96 Amerikan Doları olduğu açıklanmıştır. 14 Laktasyonun 60 ile 120. günü arasında bulunan sığırların bu hastalığa daha duyarlı olduğu, yüksek enerjili besinlerle beslenmenin ve ökçe erozyonunu varlığının digital dermatitis gelişimde rol aldığı bildirilmiştir. 15 DD lezyonları tipik olarak sığırlarda arka ayakların plantar bölge derisinde görülür. Bununla birlikte, ön veya arka ayaklarda eklenti parmaklarının altında, iki 136

2 parmak arasında, corium coronarium un hemen üzerindeki deride de rastlanır. 2,5,6,11,16 DD gelişen hayvanlarda en önemli klinik bulgu topallıktır; genellikle tırnak ucu ile basış vardır. Bu durum tırnak ucunda aşınmaya sebep olarak olarak dik tırnak oluşumuna yol açabilir. Ek olarak, DD in düvelerin tırnak şeklinde önemli değişikliklere yol açtığı, şiddetli ökçe erozyonu ile karşılaşılma oranının bu hayvanlarda diğerlerine göre %46 daha fazla olduğu bildirilmiştir. 9 Lezyonlar değişik boyutlarda, çoğunlukla hatları belirgin ve yuvarlaktır. İlk olarak, etkilenen bölge derisinde hiperemi ve kıllarda dikleşme dikkati çeker; daha sonra seröz bir akıntı ile kaplı yara/ülser tarzında, çilek görünümü ile kendini gösterir. Tedavi edilmediği durumlarda papillamatöz, proliferatif lezyonlar gelişebileceği gibi, eklem ve kemik dokuyu içine alan, şiddetli/ derin doku kayıplı, enfekte, oldukça kompleks durumlara ve hayvanın kesime sevkine yol açabilir. 17 Plantar bölge derisine yerleşen DD çoğu zaman ökçe erozyonu ile birlikte görülür. DD lezyonları, makroskopik görünüm aşamalarına göre kodlanmışlardır Yaygın olarak kullanılan kodlama Tablo 1 de belirtilmiştir. Bu kodlamalara göre lezyonların birbirleri arasında olan döngüleri Resim 1 de özetlenmiştir. SAĞALTIM SEÇENEKLERİ VE İYİLEŞME DD oldukça önemli topallıklara neden olur ve tüm sürüyü yaş ayırt etmeden etkileyebilir. Bu hastalığın neden olduğu ekonomik kayıpların %42 sinin tedavi giderleri, %31 inin azalan doğurganlık ve %27 sinin süt kaybı kaynaklı olduğu bildirilmiştir. 14 Bu açıdan yaklaşıldığında hastalığının sağaltımı ekonomik öneme sahiptir. DD sağaltımına genel olarak bakılmak istenir ise, sistemik antibiyotik tedavisi, bireysel topikal tedavi ve toplu olarak uygulanan ayak banyoları şeklinde üç değişik tedavi yaklaşımından bahsedilebilir. Ayrıntılı bir ifade ile, parenteral ve/veya lokal antibiyotik uygulamaları, meme içi antibiyotiklerin uygulamaları, çeşitli kimyasal ajanlar veya antibiyotik içeren ayak banyoları, lezyonların cerrahi yöntemlere uygun debridmanı takiben pansuman uygulamaları, lezyon üzerine bal uygulanması DD sağaltımında sıklıkla başvurulan yöntemlerdir. 2,6,22,23 Sistemik uygulanan antibiyotik tedavilerin etkili olup olmadığının belirsiz olduğu ifade edilmiştir. 24 DD lezyonlarının üzerini kaplayacak şekilde uygulanan ve pansumanla korunan Linkomisin, Amoksisilin/Klavulonat, Novobiosin ve Sefaleksin etken maddelerini içeren meme içi antibiyotiklerin oldukça iyi sonuçlar verdiği bildirilmiştir. 22 Pansuman uygulamalarından TABLO 1: Makroskopik görünüm özelliklerine göre digital dermatitis lezyonlarının kodlanması. M1 Erken, aktif durumdaki evre, 2 cm den küçük çaplı, sınırlı lezyon. Yüzeyi nemli, pürüzlü, kırmızı alacalı ve dağınık (1 mm den küçük çaplı) kırmızı-gri odaklar M2 Aktif ve ülseratif durumdaki evre, 2 cm den büyük çaplı. Yaygın kırmızı/gri alanlar. Palpasyonda ağrılı M3 İyileşme evresi. Antibiyotik tedavisinden sonra birkaç günde iyileşme görülür. Ülseratif yüzey kuru kahverengi bir görünümdedir. Sıkı kauçuk benzeri/esnek bir kabuk ile kaplıdır. Palpasyonda ağrı yoktur M4 Kronik evre. Yüzey kauçuk benzeri/esnek ten rengi, kahverengi, siyah kabuk ile kaplı kitle benzeri papilliform hiperkerotik üremeler ile biraz yükselmiş M4.1 Küçük, aktif, ağrılı M1. odaklı, kronik evre M5/M0 Normal deri, mevcut veya önceden var olmuş herhangi bir lezyon belirtisi/görünümü yok Kaynak 18, 19, 20 den uyarlanmıştır. ŞEKİL 1: Digital dermatitis lezyonlarının birbirleri ile olan geçiş döngüleri. Kaynak 15, 18, 19, 20, 21 den uyarlanmıştır. 137

3 sonra hayvanların kuru bir zemine alınmaları ve haftalık (7 gün) pansuman değişimlerinin yapılması önerilmektedir. 22,23 Lezyon yüzeyine uygulanan ve bir haftalık ara ile pansuman altında tutulan mavi kantaron balı uygulamasının etkili olduğu, uygulanan pansumanın, dolayısı ile kullanılan balın daha erken değiştirilmesinin digital dermatitis lezyonunun iyileşmesini daha da hızlandırabileceği vurgulanmıştır. 23 Organik üretim yapan çiftliklerde digital dermatitis lezyonlarının tedavisinin bal ile gerçekleştirilmesi sağaltım alternatifi olarak değerlendirilebilir. Antibiyotiklerin lokal kullanımının digital dermatitis hastalığını kontrol altına alabileceği, seçilen ürünün (antibiyotik veya non-antibiyotik) sürekli kullanımı ile de hastalık tam olarak ortadan kaldırılabileceği belirtilmiştir. 24 Linkomisin veya oksitetrasiklin in DD lezyonu üzerine topikal olarak veya sprey tarzında uygulanmasının Amerika da sık uygulanan bir tedavi yöntemi olduğu bildirilmiştir. 20 Yapılan bir çalışmada, üç gruba ayrılan ineklerin DD lezyonları üzerine 1. gruba (n:11) 10 gr linkomisin toz, 2. gruba (n:11) 10 g oksitetrasiklin toz ve 3. gruba (n:3) herhangi bir ilaç uygulamamışlardır. 25 İlaçların tozları 3-4 ml deiyonize su ile karıştırılarak hamur kıvamına getirilmiş ve gazlı bez üzerine konularak lezyonlu bölgeye bandaj aracılığı ile 4 gün kadar uygulanmıştır. Uygulamadan 30 gün sonra linkomisin uygulanan grupta 8, oksitetrasiklin uygulanan grupta 7 ineğin klinik olarak iyileştiğini; bu 15 ineğin 7 sinin histolojik olarak halen aktif olduklarını, bunlardan 5 inin histolojik gelişiminin hastalığın başlangıç aşamasında olduğu bildirilmiştir. Linkomisin uygulamasının kısa süre için etkili ve koruyucu olduğu rapor edilmiştir. 15,20,25 Uzun süreli (341 gün) gözlemle gerçekleştirilen bir çalışmada DD lezyonunun tipinin ve karakterinin, hastalığın tekrarı ve tedavinin başarısına; başka bir ifade ile prognoz ve tedavi stratejilerine etkisinin olabileceğini belirtmişlerdir. 20 Aynı çalışmada, 12. günde histolojik olarak iyileştiği belirlenen lezyonların 23. ve 37. günlerde yapılan histopatolojik kontrollerinde, yaklaşık yarısının iyileşme gösterdiğini; tedaviden 11 ay sonrasına kadar vakaların yarısında makroskobik ve histolojik lezyon bulgularının tekrar görüldüğünü bildirmişlerdir. Bununla birlikte, genç ineklerde (1, 2, ve 3. laktasyon) DD lezyonlarının daha erken tekrar ettiği, tedavi başlangıcından itibaren geçen süre ile doğru orantılı olarak lezyonların tekrar görüldüğü de rapor edilmiştir. 20 İlk doğumunu gerçekleştirmiş hayvanların birkaç doğum gerçekleştirenlere göre hastalığa daha yatkın oldukları, bu durumun doğum sırasında beslenme ve çevreye daha duyarlı olmaları ve daha az bağışık olmaları ile ilişkili olabileceği, ayrıca bu hayvanları oksitetrasiklin tedavisine daha düşük cevap verdikleri ifade edilmiştir. 26 Bir başka çalışmada digital dermatitis lezyonları üzerine 6 farklı ajanı [(1) oksitetrasiklin solüsyonu, (2) çözünebilir bakır, peroksit bileşiği ve bir katyonik maddenin ticari formu, (3) %5 bakır sülfat solusyonu, (4) asitleştirilmiş iyonize bakır, (5) hidrojen peroksit peroksiasetik asit solüsyonu ve (6) musluk suyu)] sprey tarzında uygulamışlardır. 27 Oksitetrasiklin ile çözünebilir bakır, peroksit bileşiği ve bir katyonik maddenin ticari formunun, tedavi başlangıcından itibaren 14 ve 30. günlerde ağrı ve lezyon; 30. gününde ise görünür lezyonların değerlendirilmesinde tedavi bakımından diğerlerinden daha etkili olduğunu bildirmişlerdir. Aktif DD lezyonlarına aktif çinko ve bakır içeren bir preparat ve klortetrasiklin içeren bir preparat uygulanmış; aktif çinko ve bakır içeren preparatın iyileştirme oranının daha iyi olduğu belirtilmiştir. 28 Bakır sülfat ın %2-5 lik konsantrasyonlarının ayak banyosu şeklinde kullanımının DD lezyonlarını kontrol altında tutabileceği fakat, yeni oluşan veya tekrar gelişen lezyonları engellemediği, %5 lik konsantrasyonda kullanımının daha etkin olduğu bildirilmiştir. 29 Hangi sıklıkla ayak banyosunun yapılacağına karar vermek için öncelikle sürüdeki sığırlarda hijyen skorlamasını gerçekleştirmek (Skor 1: olması istenen, skor 2: kabul edilebilir, skor 3: tehlikeli, skor 4: çok kirli, skor 5: kabul edilemez) gerekmektedir. 30 Hijyen skoru 3 ve 4 olan hayvan sayısı %25 ten az ise gerekli görüldüğünde, %25-50 arasında ise haftada 2 gün, %51-75 arasında ise haftada 5 gün, %75 ten fazla ise haftanın her günü ayak banyosunun yapılması önerilebilir. 31 Kullanılan ayak banyolarının (Tablo 2) etkinliğini artırmak için, banyo solüsyonuna girmeden önce hayvanların ayaklarının temizlenmesi (hortum ile yıkama veya ön banyo kullanımı), banyo içerisinde hayvanların rahatça ve kaymadan yürüyebilmeleri, uygun ve etkili bir kimyasal veya antibiyotiğin kullanılması, kullanılan ajanın konsantrasyonunun doğru ayarlanması ve bu konsantrasyonun sürekliliğinin kontrol edilmesi, her bir sığır için bir litre banyo suyu kullanılması (100 sığır için 100 litre ayak banyosu) ve bu banyonun düzenli aralıklarla yapılması gerekmektedir. Bu ifadelerden bir veya birkaçındaki eksiklik hangi ayak banyosu kullanılırsa kullanılsın etkinliği azaltacaktır. Çok sık ayak banyosu 138

4 TABLO 2: Ayak banyoları ve oranları. Ayak Banyosu Etken Maddesi Oranı Bakır sülfat % Formalin (formaldehit %40=formalin) %2, Çinko oksit %5-10 Çinko sülfat %20 Creolin %3 Potasyum Permanganat %0,1-0,2 Rivanol %0,1 Iodin ve Iodophor 1/240 Tetracycline %0,1 1 gram/l Oxytetracycline %0,1 1 gram/l Lincomycin %0,01 0,1 gram/l Erythromycin 0,035 gram/l Kaynak 24, 29, 31, 32, 33, 34 den uyarlanmıştır. kullanımının da çevre sağlığına zarar vereceği akıldan çıkarılmamalıdır. DD lezyonlarının uygulanan tedaviyi takiben kısa süre sonra tekrar görülebilmesinin nedeni olarak, dışkı ile bulaşık alanlarda uzun süre ayakta bekletilme, ahırların uygunsuz, kalabalık ve kirli kullanımı, DD lezyonu fark edildikten hemen sonra tedavi girişiminde bulunmama, düzenli tırnak kesiminin olmaması, enfeksiyon açısından rezervuar alanların ve hayvanların sürü içerisindeki varlıklarını korumaları, mevsim faktörü ve sürüye yeni alınan enfekte hayvanlar gösterilebilir. 15,20,25,29 Ökçe erozyonunun DD lezyonlarının gelişiminde rol oynadığı rapor edilmiş, ayak temizliği ile de ökçe erozyonu arasında güçlü bir ilişkinin varlığı vurgulanmıştır. 15,35 Hastalığın ilk dönemlerindeki lezyonlardan elde edilen histopatolojik bulgularda, oldukça fazla spirochaethe varlığı ile birlikte, epidermiste rete ridge formasyonu, parakeratozis, balon dejenerasyonu, hiperplazi, hiperkeratozis, akantozis, silindirik hücrelerde melanin pigmentinde artış, epidermis ve dermiste mikro apseler ve hemorajiler, polimorf ve mono nükleer lökosit infiltrasyonları, dermiste perivasküler hücre infiltrasyonlarının mevcudiyetinden; lezyonların ilerlemiş evrelerindeki histopatolojik bulgularda ise, epidermiste normale göre 3 kata kadar büyüme, rete ridge formasyonu, hiperkeratozis, hiperplastik ve akantotik alanlar, hücresel döküntü kitleleri, spongiozis, orta şiddette perivasküler hücre infiltrasyonarı ile kollajenden zengin granulasyon dokularının varlığından bahsedilmektedir. 2,18 DD in M2, M3 ve M4 lezyonlarında epidermal kalınlığın M0 ve M1 lezyonlarına nazaran önemli derecede fazlalaştığı, M3 lezyonlarındaki keratin tabakada M0 ve M1 lere göre kalınlaşma olduğu, M3 ve M4 lezyonlarında görülen rete ridge uzunluklarının M0 lara göre belirgin olarak arttığı bildirilmiştir. 36 Etkenlerin dış ortamda fazla yaşayamadıkları göz önünde bulundurulmasına rağmen, dışarıdan alınan tırnak kesimi hizmetinde kullanılan tırnak kesme araçlarının etkenlerle bulaşık olması, enfekte hayvanlar ile sağlıklı hayvanlar için aynı tırnak kesim malzemelerinin kullanılması hastalığın bulaşmasında rol oynayabilir. 37 Sonuç olarak; DD hastalığı kötü hijyen koşullarında varlığını uzun süre koruyan, gelişmiş ülkelerinde arasında bulunduğu bir çok ülkede sığır topallıklarından sorumlu ve tedavi edilse bile, bir süre sonra tekrar görülebilen, enfeksiyöz karakterli bir hastalıktır. Mevcut sürüdeki hayvanları digital dermatitis in neden olacağı topallıklar ve buna bağlı verim kayıplarından korumak adına, DD lezyonlarının tekrar görülme sürelerinin bilinmesi ve sürüye yeni alınan sığırlarınbu süre göz önünde bulundurularak karantina altında bekletilmeleri önemli ve etkili bir girişim olacaktır. Bununla birlikte lezyonun geliştiği sığırların hızlı bir biçimde tedaviye alınması da sürü sağlığı açısından önem arz etmektedir. Sığır sürülerinde DD ile karşılaşılmaması için esas ve vazgeçilmez olan, kontrol veya tedavi yöntemlerinden hangisi seçilirse seçilsin, kararlılıkla ve tekrarlayan uygulamalarla yılmadan devam etmektir. 1. Cheli R, Mortellaro CM. La Dermatite Digitale del Bovino. Proceeding of the Eighth International Conference on Diseases of Cattle. Milan, Italy: p Görgül OS, Kahraman MM, Çeçen G, Akkoç A, Gül NY, Sevimli A. Sığırlarda digital ve interdigital dermatitis lerde klinik tanı, sağaltım ve histopatolojik bulgular. Uludag Univ J Fac- Vet Med 2002;21: KAYNAKLAR 3. Apley MD. Clinical evidence for individual animal therapy for papillamatouz digital dermatitis (hairy heel wart) and infectious bovine pododermatitis (foot rot). Vet Clin North Am Food Anim Pract 2015;31(1):81-95, vi. 4. Elma E, Arican M. Dermatitis digitalis in cattle and the importance of Borrelia Burgdoferi in the etiology. Turk J Vet Surg 1998;4: Blowey RW, Sharp MW. Digital dermatitis in cattle. Vet Rec 1988(122): Demirkan İ. Mortellaro hastalığı (Digital Dermatitis): Genel Perspektif. Kafkas Üniv Vet Fak Derg 1997;3(1): Demirkan I, Walker RL, Murray RD, Blowey RW, Carter SD. Serological evidence of spirochaetal infections associated with digital dermatitis in dairy cattle. Vet J 1999;157(1):

5 8. Demirkan I, Murray RD, Carter S. Skin diseases of the bovine digit associated with lameness. Vet Bull 2000;70: Gomez A, Cook NB, Rieman J, Dunbar KA, Cooley KE, Socha MT, et al. The effect of digital dermatitis on hoof conformation. J Dairy Sci 2015;98(2): Demirkan I, Carter SD, Hart CA, Woodward MJ. Isolation and cultivation of a spirochaete from bovine digital dermatitis. Vet Rec 1999;145(17): Evans NJ, Brown JM, Murray RD, Getty B, Birtles RJ, Hart CA, et al. Characterization of novel bovine gastrointestinal tract Treponema isolates and comparison with bovine digital dermatitis treponemes. Appl Environ Microbiol 2011;77(1): Armitage GC, Dickinson WR, Jenderseck RS, Levine SM, Chambers DW. Relationship between the percentage of subgingival spirochetes and the severity of periodontal disease. J Periodontol 1982;53(9): Edwards AM, Dymock D, Jenkinson HF. From tooth to hoof: treponemes in tissue-destructive diseases. J Appl Microbiol 2003;94(5): Cha E, Hertl JA, Bar D, Gröhn YT. The cost of different types of lameness in dairy cows calculated by dynamic programming. Prev Vet Med 2010;97(1): Holzhauer M, Bartels CJ, Döpfer D, van Schaik G. Clinical course of digital dermatitis lesions in an endemically infected herd without preventive herd strategies. Vet J 2008;177(2): van Amstel SR, van Vuuren S, Tutt CL. Digital dermatitis: report of an outbreak. J S Afr Vet Assoc 1995;66(3): Akın I, Çelimli N. Bir sığırda digital ve interdigital dermatitis komplikasyonu (Editöre Mektup). Turk J Vet Surg 2008;14(2): Döpfer D, Koopmans A, Meijer FA, Szakáll I, Schukken YH, Klee W, et al. Histological and bacteriological evaluation of digital dermatitis in cattle, with special reference to spirochaetes and Campylobacter faecalis. Vet Rec 1997;140(24): Mumba T, Döpfer D, Kruitwagen C, Dreher M, Gaastra W, van der Zeijst BA. Detection of spirochetes by polymerase chain reaction and its relation to the course of digital dermatitis after local antibiotic treatment in dairy cattle. Zentralbl Veterinarmed B 1999;46(2): Berry SL, Read DH, Famula TR, Mongini A, Döpfer D. Long-term observations on the dynamics of bovine digital dermatitis lesions on a California dairy after topical treatment with lincomycin HCl. Vet J 2012;193(3): Döpfer D, Holzhauer M, Boven Mv. The dynamics of digital dermatitis in populations of dairy cattle: model-based estimates of transition rates and implications for control. Vet J 2012;193(3): Cecen G, Kabakaya GU, Akgoz S, Gorgul OS. Evaluation of the topical action of intramammary antibiotic preparations (IMAP) for the treatment of digital dermatitis in dairy cows: a retrospective study. Cattle Pract 2008;16: Oelschlaegel S, Pieper L, Staufenbiel R, Gruner M, Zeippert L, Pieper B, et al. Floral markers of cornflower (Centaurea cyanus) honey and its peroxide antibacterial activity for an alternative treatment of digital dermatitis. J Agric Food Chem 2012;60(47): Laven RA, Logue DN. Treatment strategies for digital dermatitis for the UK. Vet J 2006; 171(1): Berry SL, Read DH, Walker RL, Famula TR. Clinical, histologic, and bacteriologic findings in dairy cows with digital dermatitis (footwarts) one month after topical treatment with lincomycin hydrochloride or oxytetracycline hydrochloride. JAVMA 2010;237(5): Nishikawa A, Taguchi K. Healing of digital dermatitis after a single treatment with topical oxytetracycline in 89 dairy cows. Vet Rec 2008;163(19): Hernandez J, Shearer JK, Elliott JB. Comparison of topical application of oxytetracycline and four nonantibiotic solutions for treatment of papillomatous digital dermatitis in dairy cows. JAVMA 1999;214(5): Holzhauer M, Bartels CJ, van Barneveld M, Vulders C, Lam T. Curative effect of topical treatment of digital dermatitis with a gel containing activated copper and zinc chelate. Vet Rec 2011;169(21): Speijers MH, Baird LG, Finney GA, McBride J, Kilpatrick DJ, Logue DN, et al. Effectiveness of different footbath solutions in the treatment of digital dermatitis in dairy cows. J Dairy Sci 2010;93(12): Reneau JK, Seykora AJ, Heins BJ, Endres MI, Farnsworth RJ, Bey RF. Association between hygiene scores and somatic cell scores in dairy cattle. J Am Vet Med Assoc 2005; 227(8): Çeçen G. Sığırlarda Topallık ve Ayak Hastalıkları Tanı Sağaltım Teknikleri ve Olgu Atlası. 1. Baskı. Bursa: Sentez Yayıncılık; Anteplioğlu H, Samsar E, Akın F, Güzel N. Sığır ayak hastalıkları. 2. Baskı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi; Görgül S. Cerrahi hastalıklar. Alaçam E, Şahal M, ed. Sığır Hastalıkları. 1. Baskı. Ankara: Medisan; p İzci C. Sığır Ayak Hastalıkları. Konya: Sarışen; Knappe-Poindecker M, Gilhuus M, Jensen TK, Klitgaard K, Larssen RB, Fjeldaas T. Interdigital dermatitis, heel horn erosion, and digital dermatitis in 14 Norwegian dairy herds. J Dairy Sci 2013;96(12): Refaai W, Ducatelle R, Geldhof P, Mihi B, Elshair M, Opsomer G. Digital dermatitis in cattle is associated with an excessive innate immune response triggered by the keratinocytes. BMC Vet Res 2013;9: Songer JG, Post KW. Veterinary Microbiology: Bacterial and Fungal Agents of Animal Disease. Missouri: Elsevier/Saunders; p