EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ)

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) HASAT ZAMANININ Bactrocera oleae (Gmelin) (Dip.: Tephritidae) ZARARINA, ZEYTİNYAĞI VERİM VE KALİTESİNE ETKİSİ Halil TOPUZ Bitki Koruma Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu : Sunuş tarihi : Tez Danışmanı : Doç. Dr. Enver DURMUŞOĞLU Bornova İzmir

2

3 III Halil TOPUZ tarafından YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak sunulan Hasat Zamanının Bactrocera oleae (Gmelin) (Dip.: Tephritidae) Zararına, Zeytinyağı Verim ve Kalitesine Etkisi başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri : İmza Jüri Başkanı : Doç. Dr. Enver DURMUŞOĞLU Raportör Üye : Prof. Dr. Serdar TEZCAN Üye : Prof. Dr. Ali TANRISEVER

4

5 V ÖZET HASAT ZAMANININ Bactrocera oleae (Gmelin) (Diptera: Tephritidae) ZARARINA, ZEYTİNYAĞI VERİM VE KALİTESİNE ETKİSİ TOPUZ, Halil Yüksek Lisans Tezi, Bitki Koruma Bölümü Tez Yöneticisi, Doç. Dr. Enver DURMUŞOĞLU Ağustos 2006, XIV ve 44 sayfa Zeytin sineği, Bactrocera oleae (Gmelin) (Diptera: Tephritidae), zeytin yetiştiriciliği yapılan tüm ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de sorun olan en önemli zeytin zararlısıdır. Erken hasat, zeytinde entegre mücadelede önemli bir uygulamadır. Bu çalışma, Türkiye de kendine has yağ özelliklerine sahip Ayvalık çeşidinde, Zeytin sineği zararını en aza indirerek en yüksek yağ verimi ve kalitesi elde etmek üzere optimum hasat zamanını tespit etmek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Çalışmada bu nedenle, Ayvalık çeşidinin yaygın olarak yetiştiriciliğinin yapıldığı Edremit Körfez Yöresini temsilen Küçükkuyu (Çanakkale) da 5 adet zeytin bahçesi seçilmiştir. Çalışmada, Zeytin sineği populasyonunun izlenmesi için 2005 yılı Temmuz ayı başından Aralık ayı sonuna kadar sarı yapışkan ve McPhail tuzaklar asılmıştır. Bahçelerde 5 kez hasat yapılmış ve her hasat da Zeytin sineği zararı, meyve ağırlığı, meyve olgunluk endeksi, zeytinyağı verim ve kalitesi belirlenmiştir. Çalışma sonucunda, yaz aylarında düşük düzeyde olan Zeytin sineği populasyonu, en yüksek seviyeye Ekim ayında ulaşmıştır. Populasyonun Aralık ayı sonuna kadar devam ettiği gözlenmiştir. 1 Ekim, 20 Ekim, 10 Kasım, 1 Aralık ve 20 Aralık tarihlerinde yapılan beş

6 hasat sonucunda meyve ağırlıklarında önemli bir fark bulunmamıştır. Zeytin sineği zararı, zeytinyağı verim ve kalitesi açısından ise Kasım başı en uygun hasat dönemi olarak belirlenmiştir. Bu dönemde meyve olgunluk endeksi 2,5-3,5 olarak (meyve kabuğunda pembeleşme - kabukta alacalanma) tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Zeytin, Zeytin sineği, Bactrocera oleae, hasat zamanı

7 VII ABSTRACT EFFECT OF HARVEST TIMING ON INFESTATION OF Bactrocera oleae (Gmelin) (Dip.: Tephritidae), OIL QUALITY AND YIELD OF OLIVE TOPUZ, Halil MSc in Plant Protection Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Enver DURMUSOGLU August 2006, XIV and 44 pages The olive fruit fly Bactrocera oleae (Gmelin) (Dip.: Tephritidae) is the most serious insect pest of olive fruit in the world also in Turkey. Early harvesting is an important practice in integrated pest management of the olive. This study was carried out in Ayvalık cultivar, having special oil characteristics, with the aim of determining the optimal harvesting time to obtain highest oil yield and quality by minimizing olive fly infestation. For this reason, 5 olive orchards representing Gulf Region of Edremit were selected in Kucukkuyu (Canakkale, Turkey) where this cultivar is widely grown. Yellow sticky and McPhail traps were hang for monitoring of adult population of olive fruit fly between beginning of July to end of December Harvesting were realiesed at 5 times in these orchards. Olive fruit fly infestation, weight and maturation index of fruit, yield and quality of olive oil were seperately determined for each harvest period. Acording to the results of this study, the population of the olive fruit fly, which was at the lowest level during summer months, has reached its maksimum in October. It has been observed that olive fruit fly population survived to the end of December. Statistical important

8 difference was not found among five studied harvesting period. The suitable harvesting period for olive fruit fly infestation, olive oil quantity and quality has ben found when fruit maturation index was beetwen 2,5-3,5. This index cincided with the period, when the purple speckles were observed on the fruit before black ripening period. Keywords: Olive, olive fruit fly, Bactrocera oleae, harvest time

9 IX TEŞEKKÜR Tez konusunun belirlenmesinde ve araştırmalar sırasında katkılarıyla çalışmalarımın yönlendirilmesinde değerli yardımlarını esirgemeyen Sayın hocam Doç. Dr. Enver DURMUŞOĞLU na, her konuda desteğini esirgemeyen başta Zeytincilik Araştırma Enstitü Müdürü Sayın Dr. Seyfi ÖZIŞIK olmak üzere tüm kurum elemanlarına, yağ analizlerinin yapılmasında yardımcı olan Gıda Müh. Oya KÖSEOĞLU na, çalışmanın gerçekleştirildiği bahçeleri tahsis eden başta İşletme Müdürü Sadık UYAR ve Ziraat Müh. Cengiz ÇORBACIOĞLU olmak üzere Edremit Vakıf Zeytinlikleri İşletme Müdürlüğü ne ve bu çalışmayı bir proje çerçevesinde destekleyen E.Ü. Bilimsel Araştırmaları Komisyonu na teşekkür ederim.

10

11 XI İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET... V ABSTRACT...VII TEŞEKKÜR...IX ŞEKİLLER DİZİNİ... XIII ÇİZELGELER DİZİNİ...XIV 1. GİRİŞ ZEYTİN SİNEĞİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER Tanımı Biyolojisi Zararı Mücadelesi LİTERATÜR ÖZETİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal... 14

12 İÇİNDEKİLER (devam) 4.2.Yöntem BULGULAR VE TARTIŞMA Zeytin Sineği Populasyonun ve Zeytin Sineği Zararının Belirlenmesi Sarı yapışkan tuzakla populasyon takibi McPhail tuzakla populasyon takibi Zeytin sineği zararının belirlenmesi Farklı Dönemlerde Hasat Edilen Zeytinlerin Meyve Ağırlıkları, Yağ Verimi ve Kalitesinin Belirlenmesi Meyve ağırlıkları Meyve olgunluk endeksi ve yağ ağırlıkları Yağ kalitesi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR DİZİNİ EKLER ÖZGEÇMİŞ... 44

13 XIII ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa No 4.1. Edremit Körfez Yöresi haritası Abencor yağ çıkarma düzeneği Sarı yapışkan tuzaklarda yakalanan Zeytin sineği ergin sayıları McPhail tuzaklarda yakalanan Zeytin sineği ergin sayıları... 19

14 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa No yılları dünya dane zeytin üretimi ve alanı Türkiye zeytin ağaç sayısı ve üretiminin bölgelere göre dağılımı Zeytin sineğinin dünyadaki yayılış alanları Zeytin sineğinin gelişme eşiği sıcaklıkları Farklı hasat tarihlerinde Zeytin sineği ile bulaşık meyve oranı Farklı hasat dönemlerinde 100 meyve ağırlıkları Farklı hasat dönemlerinde meyve olgunluk endeksleri Farklı hasat dönemlerinde elde edilen yağ miktarları Farklı hasat dönemlerinde zeytinyağı asitlik oranları... 27

15 1 1. GİRİŞ Zeytin, ekolojik açıdan dünyanın belirli bölgelerinde kendine uygun yaşam alanı bulmuştur. Genel olarak Güney ve Kuzey yarım kürenin 30 o - 45 o enlemleri arası, zeytinin üretim kuşağı olarak nitelendirilmektedir. Zeytinin anavatanı veya bitki gen merkezi, Anadolu dur (Karakır, 1992). Akdeniz iklim kuşağında, denize paralel olan dağlara kadar olan kıyı şeridi ve dikey uzanan dağların etekleri zeytin için elverişli ve optimum alanları oluşturmaktadır. Dünyada 38 ülkede ekonomik anlamda zeytin üretimi yapılmaktadır. Bu ülkelerin 30 tanesi Kuzey yarım kürede, 8 tanesi ise Güney yarım kürede yer almaktadır (Öztürk, 2006). Kuzey yarım kürede bulunan üretim alanlarının Akdeniz Bölgesinde yoğunlaştığı görülmektedir. Nitekim dünya üretiminin % 99 u Akdeniz kaynaklıdır. Güney Afrika Cumhuriyeti, Arjantin, Şili, Brezilya, Peru, Uruguay ve Avustralya gibi güney ülkelerindeki üretimin payı çok düşüktür yılları ortalaması itibariyle 16 milyon ton olan dünya dane zeytin üretiminin altı Akdeniz ülkesinde yoğunlaştığını görmekteyiz. Bu ülkeler sırasıyla, İspanya (% 36,3) İtalya (% 20,2), Yunanistan (% 14,3), Türkiye (% 7,9), Suriye (% 4,6) ve Tunus (% 3,2) dur (Öztürk, 2006). Dünya zeytin üretimi yaklaşık 8 milyon hektar alanda gerçekleşmektedir. Türkiye var-yok yılları ortalaması olarak tonluk üretim hacmi ile dördüncü sırada yer almaktadır (Çizelge 1.1).

16 2 Çizelge 1.1. Dünyada yıllarına ilişkin dane zeytin üretim ve alan ve verim değerleri Üretim Verim % Alan (ha) (1.000 Ton) (kg/ha) AB , İspanya , İtalya , Yunanistan , Türkiye , Suriye , Tunus , Fas , Portekiz , Fransa , Diğer , DünyaToplam , Türkiye de yoğun olarak Akdeniz kıyılarında yaygın olan zeytin üretimi, bu bölgelerdeki tarım işletmelerinin ana üretim dallarından birini oluşturmaktadır. Toplam 81 ilin %46 sında (36 il), 843 ilçenin ise % 33 ünde (278 ilçe) zeytin üretimine rastlanmaktadır hektar olan Türkiye zeytin üretim alanı, toplam tarım alanlarının % 2,3 nü ve bağ-bahçe alanlarının % 23,9 unu oluşturmaktadır (Anonymous, 2003). Türkiye de 4 milyon dolayındaki tarım işletmelerinin inde (% 8,1) zeytin üretimi yapılmaktadır (Öztürk, 2006). Türkiye zeytin ağaç sayısı yılları ortalaması olarak ye, toplam üretim ise tona ulaşmıştır. Ağaç başına zeytin verimi 17,5 kg ile en yüksek Akdeniz bölgesinde, en düşük

17 (8,1 kg/ağaç) ise Karadeniz bölgesindedir. Türkiye geneli itibariyle ortama verim ise 12,6 kg/ağaç dolayındadır (Çizelge 1.2). Çizelge 1.2. Türkiye zeytin ağaç sayısı ve üretiminin bölgelere dağılımı ( ) Ağaç Sayısı Üretim (1000 ton) Üretim (%) Verim (kg/ağaç) Ege ,8 11,8 Marmara ,2 11,7 Akdeniz ,9 17,5 Güneydoğu ,9 12,9 Karadeniz ,2 8,1 Türkiye ,0 12,6 3 Çalışmanın yürütüldüğü Edremit Körfez Bölgesi (İzmir in Aliağa, Bergama, Dikili; Balıkesir in Ayvalık, Gömeç, Burhaniye, Havran, Edremit; Çanakkale nin Ayvacık ve Ezine İlçeleri) ise ağaç sayısı ve ton yağlık zeytin üretimi ile Türkiye zeytinciliğinde büyük öneme sahiptir (Anonymous, 2003). Zeytin sineği Türkçe adıyla bilinen Bactrocera oleae (Gmelin) (Diptera: Tephritidae), zeytin yetiştiriciliği yapılan tüm ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de zeytin üretiminde sorun olan en önemli zararlıdır. Zeytin sineği, mücadelesi yapılmadığı yıllarda zeytinde % 30 a varan verim kayıplarına neden olabilmektedir (Neuenschwander and Michelakis, 1978). Yapılan çalışmalar, Zeytin sineğinin bir meyvede ortalama 0,161 gr ağırlık kaybına neden olduğunu ve ayrıca yağdaki asit miktarını arttırdığını göstermektedir (Çakıcı ve Kaya, 1982). Zeytin sineğinin zararı sonucu, zeytinyağı kalitesi olumsuz etkilenmekte ve pazar değeri düşmektedir. Zeytin sineği mücadelesi işçilik, ekipman, ilaç

18 4 maliyetleri gibi problemler yüzünden zeytin üreticilerine büyük külfet getirmekte, üretici ilaçlama yapmak için gerekli parayı bulamamakta veya göze alamamaktadır. Bu sorunlara ek olarak, zararlıya karşı uçakla ilaçlama yapılması hem çevreyi kirletmekte, hem de doğal dengeyi yararlı fauna aleyhine bozmakta, zararlının kullanılan insektisitlere dayanıklılığını da her geçen gün arttırmaktadır. Bu durumda, Zeytin sineği mücadelesinde entegre zararlı yönetimi öne çıkmaktadır. Entegre zararlı yönetimi yaklaşımı içerisinde erken hasat, önemli bir uygulama olarak belirtilmektedir (Petacchi and Minocci, 2002; Tedeschini et al., 2003; Tamendjari et al., 2004). Bu çalışmada, ülkemizin kendine has aroması ile yüksek pazar değerine sahip yağlık Ayvalık zeytin çeşidinin olgunlaşma döneminde en önemli zeytin zararlısı olan Bactrocera oleae in davranışı göz önünde tutularak, farklı hasat zamanlarının Zeytin sineğinin zarar oranına, zeytinyağının verim ve kalitesi üzerine etkileri araştırılmıştır.

19 5 2. ZEYTİN SİNEĞİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER 2.1. Tanımı Zeytin sineği, Bactrocera oleae (Gmelin), Diptera takımının Tephritidae familyasındandır. Erginin vücudu 4-5 mm uzunluktadır. Baş sarımsı kırmızı, hortum ve ağız parçaları kahverengi, gözler ise mavi yeşil renktedir. Thorax, sırt kısmında eklem bölgeleri hariç siyah, alt kısımda ise kırmızımtrak sarı renklidir. Bu bölgedeki kıllar ise sarı renklidir. Bacaklar kırmızımtraksarı renkte olup, kanatlar saydamdır. Damarları belirgin olan kanatta, uca doğru küçük bir leke bulunmaktadır. Abdomen, kırmızımtrak sarı renkte olup, her segmentte değişik büyüklükte siyah lekeler bulunur. Ovipozitör 1 mm uzunluktadır. Yumurta 0,7 mm uzunluğunda ve 0,2 mm eninde olup beyaz renklidir. Uzun ve arkaya doğru biraz genişçe, üst kısım konveks, alt kısım düzdür. Olgun larva 6-8,5 mm uzunlukta ve 1,3-1,9 mm ende olup 12 segmentli ve bacaksızdır. Fıçı şeklindeki pupa 3,5-4,5 mm uzunlukta ve 1,4-2 mm ende olup, rengi ilk dönemlerde krem, son dönemlerin sonuna doğru kahverengi renk alır. (Ertem, 1998).Zeytin sineği nin dünyadaki yayılış alanları ise Çizelge 2.1 de görülmektedir (Rice, 2000).

20 6 Çizelge 2.1. Zeytin sineğinin dünyadaki yayılış alanları Arnavutluk İtalya Portekiz ABD Kanarya Adaları Sardunya Adası Cezayir Kıbrıs Suriye Eritre Korsika Tunus Güney Afrika Lübnan Türkiye Fas Libya Ürdün Fransa Meksika Yunanistan İspanya Mısır Yugoslavya İsrail Pakistan 2.2. Biyolojisi Soğuk olan bölgelerde genelde toprakta pupa halinde kışlamakta iken, kışı ılıman geçen bölgelerde, meyvelerin ilkbahara kadar hasat edilemediği durumlarda, kış boyunca Zeytin sineğinin bütün dönemlerine rastlanabilmektedir. Zeytin sineğinin ergini, sabahın erken saatlerinde pupa derisini delerek çıkmakta ve 2-4 saat kadar hareketsiz kalmaktadır. Dişiler çıkıştan 6-8 gün sonra yumurta bırakma olgunluğuna erişmektedir. Olgunlaşma süresi üzerinde iklimin ve beslenmenin etkisi bulunmaktadır. Dişi tarafından meyve etine bırakılan yumurtanın inkubasyon süresi yazın 2-4 gün, sonbaharda 10 gün, kışın ise gün kadar sürmektedir (Neuenschwander et al., 1986). Yumurtadan çıkan larva, etrafındaki meyve eti ile beslenerek çok küçük bir boşluk oluşturmakta, bu kısımdaki meyve kabuğu bej renkli bir toplu iğne başı görünümünü almaktadır.

21 7 Meyve eti içinde galeri açarak beslenen larva epidermisin altında pupa olmak için yer hazırlar. 3 larva dönemi geçirdikten sonra pupa olur. Genel olarak yazın meyve içinde, kışın toprakta pupa olur. Pupa, toprakta genellikle 1-3 cm derinlikte bulunur. Pupa süresi, iklim faktörlerine ve pupa dönemine girdiği zamana göre değişmektedir. Kışın toplanmayan meyvelerde ergin öncesi dönem halinde, toprakta pupa halinde ve doğada ilkbahara kadar yaşayabilen ergin halinde bulunabilirler. Bir sonraki ilkbahar neslinin oluşumu üzerinde etkisi olması nedeniyle erginin biotik potansiyelini etkileyen faktörler önem kazanmaktadır (Ertem, 1998). Laboratuvar koşullarında erginlerin 0-5ºC lerde büyük oranda öldüğü ancak bazı bireylerin bir ay kadar yaşayabildiği gözlenmiştir. Bir çok zeytin bölgesinde kış şartları bu kadar ağır olmadığı için ilkbahara kadar ergin halde yaşayabilirler. Yumurta bırakma olgunluğuna geçiş süresi ilkbaharda 60 gün, sonbaharda ise 10 gün kadardır. Yumurtalığın gelişmesinde sıcaklık ve orantılı nemin olduğu kadar, besin olarak doğal proteinlerin de rolü vardır. 40ºC nin üzerindeki aşırı sıcaklara kısa süre dayanabilen ergin, normal aktivitesini 30ºC nin altındaki sıcaklıklarda gösterebilmektedir (Ertem, 1998). Optimum yumurta bırakma sıcaklığı ºC ler arasında olmaktadır. Yumurtalar 6ºC nin altında ve 35ºC nin üzerindeki sıcaklıklarda ölmeye başlar. Larvalar ise 25ºC de 9-14 gün gelişmelerini sürdürür. Alt gelişme sınırı ise 8ºC dir. Rice (2000) a göre 30ºC nin üzerindeki sıcaklıklarda larva ölümleri artmaktadır (Çizelge 2.2).

22 8 Çizelge 2.2. Zeytin sineğinin gelişme eşiği sıcaklıkları En düşük ( C) En yüksek( C) Yumurta Larva Pupa Ergin 9 40 Yumurta, meyve etine gömüldüğü ve larvalar meyve etinde beslendiği için orantılı nemden fazla etkilenmezler. Buna karşılık topraktaki pupalar için toprak nemi önemlidir. Çok kuru ağır topraklarda ve ilkbaharda toprak yüzeyinin kaymak bağlaması ile pupadan ergin çıkışları azalır. Aşırı suya doymuş topraklarda pupaların boğulmasına karşılık, hafif yağışlarla ıslanan, granüllü topraklarda pupadan ergin çıkışları artar (Ertem, 1998) Zararı Zeytin sineği larva döneminde meyve etinde zarara neden olur. Ergin dişiler öncelikle iri parlak ve yağlanmaya başlamış zeytin meyvelerine V şeklinde yarıklar açarak yumurtalarını bırakır. Yumurta konan yer bir gün sonra koyu kahverengiye dönüşür, buna vuruk denir. Larva gelişme süresince çekirdek etrafında galeriler açarak beslenir. Zarar oranı normal yıllarda % 15-30, salgın yıllarında % 60 a kadar ulaşabilmektedir. Gümüşay (1998), Zeytin sineğinin zararlarını meyvelerin çürüyerek dökülmesi, zeytinyağı miktarını azaltması, yağın kalitesinde ve organoleptik özelliklerinde (renk, koku, tat ve dayanma süresi) bozulmaya neden olma şeklinde üç başlıkta gruplandırmıştır.

23 9 Yapılan çalışmalar, Zeytin sineğinin bir meyvede ortalama 0,161 gr ağırlık kaybına neden olduğunu ve ayrıca yağdaki asit miktarını arttırdığını göstermektedir (Çakıcı ve Kaya, 1982). Zeytin sineğinin zararı sonucu, zeytinyağı kalitesi olumsuz etkilenmekte ve pazar değeri düşmektedir Mücadelesi Ülkemizde Zeytin sineği ile mücadele; kitlesel tuzaklama, havadan ve yerden zehirli yem kısmi dal ilaçlaması ve kaplama ilaçlama şeklinde gerçekleştirilmektedir (Pala ve ark., 2001). Bölge farklılıkları dikkate alınarak, meyvelerin yumurta koyma olgunluğuna geldiği dönemde vuruk sayımları yapılarak, yeterli vuruk ve tuzaklarda yakalanan Zeytin sineği ergin artışlarının saptanması halinde ilaçlamaya geçilmektedir. Ergin artışlarının belirlenmesi amacıyla, içinde % 2 diamonyum fosfat eriyiği olan McPhail tuzaklar ile sarı yapışkan feromon tuzaklar kullanılmaktadır. Yapılan sayımlar sonucu, salamuralık çeşitlerde % 1 vuruk, yağlık çeşitlerde ise % 6-8 vuruk saptandığında, yer aletleri ile zehirli yem kısmi dal ilaçlaması veya kaplama ilaçlama yapılır. Zehirli yem kısmi dal ilaçlamasında amaç, erginleri belirli bir noktaya cezbediciyle çekerek ilaç etkisiyle öldürmektir. Bunun için, ağaçların güneydoğu yönündeki 1 m² lik alana, ml zehirli yem ve ilaç karışımı düşecek şekilde atılır. Kaplama ilaçlamada ise, ağaçların her tarafı içten dışa ve dıştan içe olmak üzere iyice ilaçlanır. Burada amaç, meyvelerin ilaçla kaplanarak Zeytin sineği erginlerinin yumurta bırakmasının engellenmesidir.

24 10 3. LİTERATÜR ÖZETLERİ Zeytin ve zeytinyağının kalite ve kantitesine etkili olan zararlılar; Zeytin sineği (Bactrocera oleae Gmelin) ( Diptera : Tephritidae), Zeytin kara koşnili (Saissetia oleae Olivier)(Homoptera:Coccidae), Zeytin yara koşnili (Pollinia pollini Costa) (Homoptera:Asterolecaniidae), Sarmaşık kabuklu biti (Aspidiotus nerii Bouch) (Homoptera:Diaspididae), Zeytin güvesi (Prays oleae Bern.) (Lepidoptera:Hyponomeutidae) ve Zeytin tripsi (Liothrips oleae Costa.) (Thysanoptera: Phloeothripidae) olarak bilinmektedir. Bunlar arasında, özellikle hasat öncesi zarar veren Zeytin sineği en önemli zararı oluşturmaktadır ve mutlaka mücadelesi yapılmalıdır (Gümüşay, 1998). Çakıcı ve Kaya, (1982); Kyriakidis and Dourou, (2002), yaptıkları çalışmalarda Zeytin sineğinin zararı sonucunda zeytinyağı veriminin azaldığını ve aynı zamanda zeytinyağı kalite parametreleri [asidite, peroksit değerleri, özgül absorbans, organaleptik (renk, tat, koku) özellikleri] ile zeytinyağının kimyasal bileşimini (steroller, fenoller, yağ asitleri, uçucu bileşikler) olumsuz etkilediğini bildirmektedir. Aynı araştırıcılar olumsuz etkilerin zararlının gelişme durumu, yoğunluğu ve zeytin çeşidine bağlı olarak değişkenlik gösterdiğini belirtmişlerdir. Çakıcı ve Kaya (1982), Torbalı ve Urla daki iki adet bahçede Zeytin sineğinin populasyon yoğunluğu ile vuruk oranı arasındaki ilişkiyi, yağlık zeytin çeşitlerinde neden olduğu ürün kayıplarını ve zeytinyağının nicelik ve niteliğine olan etkisini araştırmışlardır. Çalışma sonucunda, mücadele yapılmadığı zaman ortalama bir meyvede 3 adet vuruk olduğunu, 1 kg meyvede Zeytin sineği nedeniyle oluşan kaybın

25 gr olduğunu ve bekleme süresine bağlı olarak yağdaki asit miktarını arttırdığını belirtmişlerdir. Michelakis and Neuenschwander (1983), Zeytin sineğinden zarar görmüş ve zarar görmemiş meyvelerin döküm oranlarını karşılaştırdığı çalışma sonucunda; Zeytin sineği zararı bulunan meyvelerdeki dökümün, Koroneiki çeşidinde 2,5 ve Tsounati çeşidinde ise 3,3 katı daha fazla olduğunu saptamışlardır. Patanita and Mexia (1994), Portekiz in Moura Bölgesinde Cordovil çeşidinde 25 er ağaçta Zeytin güvesi ve Zeytin sineğinin neden olduğu ürün kayıplarını incelemişlerdir. Çalışma sonucunda Zeytin sineği zararının ortalama % 15,30 ürün kaybı meydana getirdiği ve bu nedenle yere dökülen meyvelerde % 55,63 oranında ağırlık kaybına neden olduğunu belirtmişlerdir. Martinez Suarez (1975) e göre asitlik, yağın hidrolize olmasıyla ortaya çıkan ve yağın kalitesini etkileyen en önemli kriterdir. Meyvelerin olgunlaşma süresince bakteri ve fungal aktivitelerin önemli derecede artması ile enzimlerin etkisi ortaya çıkmaktadır. Yine buna benzer bir görüş Sagasta Azpeitia (1976) tarafından bildirilmiş, asitlik artışının sebebi olarak Zeytin sineğinin meyve etinde ilk anda oluşturduğu zarardan çok, daha sonra burada oluşan mikroorganizmal fermantasyon gösterilmiştir. (Gümüşay, 1998). Parlati et al. (1990), İtalya da yaptıkları çalışmada zeytinyağının kalitesine Zeytin sineğinin etkisini araştırmıştır. Araştırıcılar yaptıkları açıklamada, Zeytin sineği zararı sonucu meydana gelen mikroorganizma

26 12 bulaşmalarının yağın kalitesine etkisini üç ayrı parametrede incelemiştir. Bunlar; yağda hidroliz ve oksidasyona neden olması, yağın asit kompozisyonuna etkisi ve yağın sabunlaşmayan bileşiklere etkisidir. Bu parametrelerden hidroliz olayı, yağın parçalanmasıyla yağ asidi ve gliserolun serbest hale geçmesidir. Oksidasyon ise, zeytinyağının tadında havanın serbest oksijeninin etkisiyle ekstrem olarak tipik bir acılaşmanın (ransidite) ortaya çıkmasıdır. Oksidasyon olayı yağın peroksit sayısını arttırmaktadır. Hem asitlik hem de peroksit sayısı Zeytin sineği zararı ile oldukça ilişkilidir. Bulaşma % 20 nin üzerinde olduğunda, hem asitlik hem de peroksit sayısı artmaktadır. Diğer kalite parametresi olan asit kompozisyonunda, doymuş yağ asitleri, Zeytin sineği zarar dercesine bağlı olarak artış göstermiştir. Bu artışın kontrole göre bulaşık zeytinlerde % 15 daha fazla olduğunu belirtilmiştir. Torres - Villa et al. (2003), yapmış oldukları çalışmada on farklı yörede beş önemli İspanyol zeytin çeşidinde (Manzanilla cacerena, Verdial de Badajoz, Picual, Pico limon ve Carasquena) Zeytin sineğinin zeytinyağının asitliği üzerine etkisini incelemişlerdir. Yapılan araştırma sonuçlarına göre, Zeytin sineğinin önemli düzeyde mikroflorayı ve yağın asitlik düzeyini etkilediğini bulmuşlardır. Zarar görmüş meyve oranı arttıkça, elde edilen zeytinyağında asitlik düzeyinin arttığı ve zeytin çeşitlerine göre de asitlik derecelerinin farklı olduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcılar Zeytin sineği zararı görülen meyvelerin küspelerinde Xanthomonas cinsine bağlı bakteriler, Torulopsis, Candida, Rhodotorula ve Sacchoromyces cinslerine bağlı mayalar ve Fusarium, Penicillum, Cladasporium, Aspergillus fungus türlerini saptamışlardır. (Dıraman, 2005).

27 13 Tedeschini et al. (2003), yaptıkları çalışmada Kalinjot ve Frantoio çeşitlerinde üç ayrı hasat dönemi (15 Ekim-1 Kasım-15 Kasım) ele alınmış ve bu hasat dönemleri ile Zeytin sineği zararı, zeytinyağı verimi ve kalitesi arasındaki ilişkiler incelenmiş ayrıca Zeytin sineği mücadelesinin yönetiminde hasat zamanının bir kontrol unsuru olarak kullanılabilirlik durumu araştırılmıştır. Çalışma sonucunda en uygun hasat döneminin Frantoio çeşidinde ekim, Kalinjot çeşidinde ise Ekim sonu kasım başı tarihlerinin olduğu saptanmıştır. Bento et al. (2004), Portekizde, ECO-TRAP kullanarak yaptıkları çalışmada kitlesel tuzaklama ile kontrolün eylül ayına kadar tek başına yeterli olduğunu, sonraki dönemlerde ise yetersiz kaldığını ve ECO- TRAP uygulamasının erken hasatla desteklenmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Petacchi and Minocci (2002), Zeytin sineğine karşı repellent olarak bordo bulamacı kullandıkları bir çalışmada, sadece bordo bulamacının Zeytin sineği zararını önleyemediğini, ancak erken hasatla veya kitlesel tuzaklama ile kombine edildiğinde tatmin edici sonuçların elde edilebileceğini bildirmişlerdir. Tamendjari et al. (2004), Cezayir de yaptıkları çalışma sonucunda kasım sonu ve aralık ayının ilk on gününü içeren, meyvelerin pembeleşme başlangıcı ile pembeleşme olgunluk dönemlerinde yapılan hasadın, Zeytin sineği zararını an aza indirdiğini ve erken hasadın Zeytin sineği zararını önlemede etkili bir yol olduğunu saptamışlardır.

28 14 4. MATERYAL VE YÖNTEM 4.1. Materyal Bu çalışmada, Edremit Körfez Bölgesinin hakim çeşidi olan Ayvalık zeytin çeşidi kullanılmıştır. Bu çeşidin orijini Balıkesir İlinin Edremit İlçesi olup, bazı yörelerde Edremit Yağlık, Şakran, Midilli ve Ada zeytini olarak da bilinmektedir. Çeşit, Ege Bölgesi ndeki zeytin ağaç varlığının yaklaşık % 25 ini oluşturur. İyi bakım şartlarında kuvvetli ve dik gelişir. Kendine verimlidir, tam çiçek oranı yüksektir. Verimi orta düzeyde olup periyodisite gösterir. Soğuğa karşı kısmen dayanıklıdır. Kendi ekolojisinde yağlık olarak değerlendirilir. Yağı, altın sarısı renginde, hoş meyve kokulu, nefis aromalı olup, kimyasal ve duyusal özellikleri yönünden pazar değeri yüksek bir zeytin çeşidimizdir (Mete ve Çetin, 2006). Çalışma, Ege Bölgesi kıyı şeridinde Edremit Körfez Bölgesini temsilen Zeytin sineğine karşı uçakla mücadelenin yapılmadığı Küçükkuyu-Ayvacık (Çanakkale) da Ayvalık çeşidi zeytin ağaçları tesis edilmiş ile Edremit Vakıf Zeytinlikleri İşletme Müdürlüğü ne ait m²-250 ağaç 35 no lu, m²-175 ağaç 40 no lu, m²-125 ağaç 47 no lu, m²-238 ağaç 50 no lu ve m²-106 ağaç 55 no lu beş zeytin bahçesinde 2005 yılında gerçekleştirilmiştir (Şekil 4.1).

29 15 Şekil 4.1. Edremit körfez yöresi haritası 4.2. Yöntem Zeytin sineği ergin populasyonlarının izlenmesi amacıyla, haziran sonu temmuz başlarından itibaren her bahçeye hem McPhail, hem de 20x20 cm boyutlarında feromon kapsüllü sarı yapışkan görsel tuzak asılmıştır. McPhail tuzağı içine cezbedici olarak % 2 lik diamonyum fosfat eriyiği konulmuş, sarı yapışkan görsel tuzaklar ise feromon kapsülleriyle birlikte asılmıştır. Tuzaklar kontrol edilerek ergin birey sayımı yapılmıştır. McPhail tuzakların cezbedicileri her kontrolde, sarı yapışkan tuzaklar ise feromon kapsülleriyle birlikte 4 haftada bir değiştirilmiştir (Pala ve ark., 2001). Çalışma sonuna kadar, yöredeki sıcaklık, nem ve yağış gibi veriler Edremit Bölge Meteoroloji İstasyonundan alınmıştır. Zeytin meyvelerinin olgunlaşmaya başladığı ekim ayı başından aralık ayı sonlarına kadar 20 günde bir olmak üzere beş kez (1 Ekim, 20 Ekim, 10 Kasım, 1 Aralık, 20 Aralık) hasat yapılmıştır. Her hasat alım döneminde, tuzak asılı olmayan 25 ağaçtan yağ çıkarılmak üzere 10 kg meyve toplanmıştır (Çakıcı ve Kaya, 1982). Farklı dönemlerde hasat edilen zeytinlerde, yağ verim ve kalitesinin belirlenmesi için, yukarıda

30 16 açıklandığı gibi toplanan meyvelerin tümünden Abencor sistemine göre yağ çıkarılarak, yağ miktarı ve asitliği ölçülmüştür (Frias et al., 1991). Şekil 4.2. Abencor yağ çıkarma düzeneği. Zarar oranının ortaya konması için, her hasat döneminde hasat yapılan ağaçlardan 50 şer meyve tesadüfen seçilerek toplam 1000 meyvede vuruk sayımı yapılmıştır. Ayrıca 100 meyve ağırlığı yine her hasat döneminde ve her bahçede belirlenmiştir. Hasat edilen zeytinlerde her dönem ve her bahçe için meyve olgunluk endeksi Caran (1990) a göre saptanmıştır. IM = IM= ax0 + bx1 + cx2 + dx3 + ex4 + fx5 + hx6 + ix7 100 Meyve olgunluk endeksi a: Kabuk yeşil e: Kabuk siyah- meyve eti beyaz b: Kabuk yeşil- sarı f: Kabuk siyah- meyve etinin yarısına yakını menekşe c: Kabuk pembeleşme başlangıcında h: Kabuk siyah- meyve etinin yarısı menekşe (çekirdeğe henüz ulaşmamış) d: Kabukta alacalanma i: Kabuk siyah- meyve eti çekirdeğe kadar menekşe

31 17 5. BULGULAR VE TARTIŞMA 5.1. Zeytin Sineği Populasyonun ve Zeytin Sineği Zararının Belirlenmesi Sarı yapışkan tuzakla populasyon takibi Çalışmada, 5 Temmuz 2005 tarihinden itibaren her bahçeye bir adet sarı yapışkan tuzak, bir adet McPhail tipi tuzak asılarak Zeytin sineği populasyonu izlenmiştir. Şekil (5.1) in incelenmesinden de görülebileceği gibi yapılan sayımlarda sarı yapışkan tuzakta yakalanan ergin sayıları yaz ayları boyunca daha düşük düzeylerde seyretmiştir. A B C D E Bahçeler Ergin sayısı / tuzak Şekil 5.1. Sarı yapışkan tuzaklarda yakalanan Zeytin sineği ergin sayıları. Eylül ayından itibaren, tuzaklarda yakalanan ergin sayılarında belirgin bir artış meydana gelmiş ve en yüksek değerler Ekim ayı

32 18 içerisinde belirlenmiştir. Ekim ayından itibaren Zeytin sineği populasyonu, son hasat tarihi olan 20 Aralık 2005 tarihine kadar azalarak da olsa devam etmiştir. İyriboz (1968), Zeytin sineğinin ülkemizde 4-5 döl verdiğini ve mevsimsel populasyonun hava şartlarına bağlı olarak değiştiğini bildirmektedir. Elde edilen bulgular, iklim verileri (Bkz. Ek 2) ile birlikte değerlendirildiğinde maksimum sıcaklıkların 30ºC nin altına düştüğü Eylül ayının ortasından itibaren populasyon yoğunluğunda hızlı bir yükselme görüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim Ertem (1998), Zeytin sineğinin normal aktivitesini 30ºC nin altındaki sıcaklıklarda gösterdiğini belirtmiştir. Ayrıca bir çok araştırıcı, yaz aylarında yüksek sıcaklık ve düşük nem nedeniyle Zeytin sineği dişilerinin yumurta verme olgunluğuna ulaşamadığını, bu yüzden Zeytin sineği populasyonunun düşük düzeyde gerçekleştiğini bildirmektedir (Ayoutantis et al., 1954; Orphanidis, 1967; Mourikis and Fytizas, 1970; Fletcher et al., 1978; Katsoyannos, 1992; Tzanakakis, 2003) McPhail tipi tuzakla populasyon takibi Çalışmada sarı yapışkan tuzaklara ek olarak her bahçede McPhail tuzaklarla da populasyon değişimi izlenmiştir. Şekil (5.2) nin incelenmesinden de görülebileceği gibi, yapılan sayımlarda sarı yapışkan tuzaklarda olduğu gibi yakalanan ergin sayıları yaz ayları boyunca daha düşük düzeylerde seyretmiştir. Tuzaklarda yakalanan ergin sayıları Eylül ayının ikinci haftasında ani bir yükselme göstermiş, sonrasında ise biraz düşmesine rağmen yaz aylarından yüksek düzeyde devam etmiştir. Elde edilen bulgular iklim verileri ile birlikte değerlendirildiğinde, Eylül

33 19 ayının ikinci ayındaki yükseliş, günlük orantılı nemin çok düşük gerçekleştiği döneme rastlamaktadır (Bkz. Ek 4). Bunun nedeni, erginlerin su ihtiyaçlarını karşılamak için McPhail tipi tuzaklardaki %2 lik diamonyum fosfat eriyiğine yönelmeleridir. Nitekim Ertem (1998), yazın orantılı nemin düşük olması sonucunda erginlerin su ihtiyaçlarını karşılamak için bu tuzaklara yöneldiklerini belirtmiştir. Bahçeler A B C D E Ergin sayısı / tuzak Şekil 5.2. McPhail tuzaklarda yakalanan Zeytin sineği ergin sayıları. Şekil 5.1 ve Şekil 5.2 incelendiğinde, McPhail tuzaklarda sarı yapışkan feromon tuzaklara göre daha az sayıda ergin yakalandığı görülmektedir. Bu ise sarı yapışkan feromon tuzakların hem renk çekici özelliğinin olması, hem de eşeysel feromon taşımasıyla çekiciliğinin arttırılmasından kaynaklanmaktadır.

34 Zeytin sineği zararının belirlenmesi Çalışmada, her hasat döneminde meyvelerde yapılan vuruk sayımları Çizelge (5.1) de verilmiştir. Çizelge (5.1) in incelenmesinden de görülebileceği gibi, yapılan sayımlarda A ve B parsellerinde Zeytin sineği zararı daha az gerçekleşmiştir. Bu durum Şekil (5.1) de görüldüğü gibi Zeytin sineği populasyonunun bu bahçelerde daha az görülmesiyle paralellik arz etmiştir. Yalnız, Çakıcı ve Kaya (1982), yaptıkları çalışmada populasyon yoğunluğu ile vuruk oranlarını arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Araştırıcılar iklim koşullarının Zeytin sineği faaliyetine uygun olduğu döneme kadar populasyon yoğunluğu ile vuruk oranlarının paralel olarak arttığını, son dönemde iklim koşullarının ergin faaliyetine uygun olmaması nedeniyle ergin sayısında azalma meydana geldiğini, buna bağlı olarak da son dölün erginlerinin daha fazla yumurta bıraktığını, ayrıca meyvedeki larvaların kışlamak için toprağa kendilerini atmalarının da eklenmesi sonucu Zeytin sineği sayısı azalırken vuruk miktarının arttığını ve sonuç olarak populasyon yoğunluğu ile vuruk oranları arasında birebir ilişki bulunmadığını bildirmişlerdir. Çizelge 5.1. Farklı hasat tarihlerinde Zeytin sineği ile bulaşık meyve oranı (vuruk adedi/ 1000 meyve) BAHÇELER Tarih A B C D E Ortalama* ,0 a ,0 a ,0 ab ,8 b ,4 ab * Aynı sütunda aynı harfleri içeren değerler arasında Duncan (P 0,05) a göre fark yoktur.

35 21 Çalışmada, dönemlere göre vuruk oranları incelendiğinde bu bulgulara benzer en yüksek vuruk oranlarının ergin sayısının azaldığı aralık ayında gerçekleştiği görülmektedir. Fakat vuruk oranları bu dönemde bile % 7 yi (1000 meyvede 70 vuruk) geçmemiştir. Meteoroloji kayıtları incelendiğinde Kasım ayı içerisinde son 12 günlük dönemde aralıksız toplam 187 mm yağış gerçeklemiş ve sonucunda yoğun meyve dökümlerine neden olmuştur (Bkz. Ek 5). Yapılan gözlemlerde 1 Aralık 2005 tarihinde, dördüncü hasat için bahçeler ziyaret edildiğinde bu yoğun meyve dökümleri belirlenmiş ve her bahçede birer ağaçta yapılan sayımlarda dökülen meyveler içinde vuruklu zeytin oranının % 45 dolayında olduğu belirlenmiştir. Nitekim Gümüşay (1998), Zeytin sineğinin meyve tutunma kuvvetini azaltarak meyve dökümlerine neden olduğunu bildirmiştir. Yunanistan da yapılan bir çalışmada, sağlam meyvelerle Zeytin sineğince zarar görmüş meyvelerin tutunma kuvvetleri (gr) cinsinden karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma sonucunda sağlam meyve ile bulaşık meyveler arasındaki fark; zararın ilk döneminde 18,3 gr iken üçüncü larva döneminde 103,8 gr ve ergin çıkış döneminde ise 165,5 gr olarak bulunmuştur (Michelakis and Neuenschwander, 1983). Tüm bunların ışığında, yüksek Zeytin sineği populasyonu görülmesine rağmen son iki hasat döneminde bile vuruk oranının düşük gerçekleşmesinin nedeninin, vuruk sayımlarının ağaçlardaki meyveler üzerinden yapılması ve kuvvetli yağışlar nedeniyle dökülen meyvelerdeki % 45 dolayındaki vuruklu meyvelerin sayım dışı kalmasından kaynaklanmaktadır.

36 Farklı Dönemlerde Hasat Edilen Zeytinlerin Meyve Ağırlıkları, Yağ Verimi ve Kalitesinin Belirlenmesi Meyve ağırlıkları 100 meyve ağırlıkları her hasat döneminde rastgele seçilen 5 tekerrür 100 meyve (toplam 500 meyve) tartılıp ortalamaları alınarak belirlenmiştir. Çizelge (5.2) nin incelenmesinden de görülebileceği gibi, tüm hasat dönemlerindeki tartımlarda 100 meyve ağırlıklarında istatistiksel olarak önemli bir fark oluşmamıştır. Bahçeler incelendiğinde ise, düzlükte olan A, C, D parsellerine göre yükseltisi daha fazla olan B ve E parsellerinde 100 meyve ağırlıkları daha düşük gerçekleşmiştir. Özellikle taban araziler olan A, C, D parsellerinde sonraki hasat dönmelerinde 100 meyve ağırlığındaki azalmaların sebebi olarak Ekim ayının yağışsız geçmesi olduğu düşünülmektedir(bkz. Ek 5). Nitekim Tombesi (1994), zeytinde su stresinin meyve gelişmesini ve meyvedeki yağ içeriğini etkileyen en önemli faktör olduğunu, Lavae (1986) ise nem stresi görüldüğünde metabolizmanın engellenmekte olduğunu, buna bağlı olarak meyve gelişiminin durduğunu ve meyvede negatif bir etki görüldüğünü bildirmişlerdir. Çizelge 5.2. Farklı hasat dönemlerinde 100 meyve ağırlıkları (gr) BAHÇELER Tarih A B C D E Ortalama* ,2 245,8 340,0 349,0 268,0 304,6 a ,0 237,8 335,6 336,6 270,4 299,1 a ,4 267,4 300,4 310,8 298,2 294,4 a ,4 278,4 313,4 332,6 292,0 305,2 a ,6 281,2 323,5 324,2 289,2 305,9 a * Aynı sütunda aynı harfleri içeren değerler arasında Duncan (P 0,05) a göre fark yoktur.

37 Meyve olgunluk endeksi ve yağ ağırlıkları Zeytinde optimal hasat zamanı belirlenirken meyve rengi, meyvedeki yağ içeriği, meyve kopma direnci ve meyve dökümü dikkate alınmalıdır (Lavee et al., 1990). Çalışmada her hasat döneminde 5 bahçede de 100 er örnekte meyve rengi esas alınarak meyve olgunlaşma endeksi belirlenmiş ve her bahçeden toplanan 10 ar kg lık örneklerin yağı çıkarılarak yağ verimleri incelenmiştir. Meyve olgunluk endeksi, meyve rengi esas alınarak olgunluğun saptanmasında kullanılmaktadır. Çalışmada yapılan incelemeler sonunda ilk hasat tarihi olan 1 Ekim tarihinde meyvelerin genel olarak bahçelerde kabuk yeşil (0) ve yeşil- sarı renkte (1), Ekim ayı içerisinde pembeleşme başlangıcında olduğu (2), Kasım ayının ortalarından itibaren kabukta alacalanmanın (3) ve Aralık ayının ortalarından itibaren de meyve kabuğunun siyah rengi (4) aldığı elde edilen meyve olgunluk endekslerine göre belirlenmiştir. (Çizelge 5.3). Meyvelerin tamamen siyah rengi aldığı dönemde ise meyve olgunluk endeksinin (5) olduğu bildirilmektedir (Caran, 1990). Çizelge 5.3. Farklı hasat dönemlerinde meyve olgunluk indeksleri BAHÇELER Tarih A B C D E Ortalama* ,42 1,26 0,31 0,09 0,34 0,48 a ,04 3,02 1,90 1,27 2,07 1,86 b ,79 3,33 2,36 2,22 2,91 2,72 c ,22 3,65 3,47 3,33 3,27 3,38 d ,59 4,24 4,27 4,17 3,96 4,04 e * Aynı sütunda aynı harfleri içeren değerler arasında Duncan (P 0,05) a göre fark yoktur.

38 24 Olgunlukta veya hasatta, meyvede oluşan yağın miktarını önemli ölçüde çeşit belirlemektedir. Ancak, yağın miktarına, yetiştirme koşulları, ağacın yaşı, iklim koşulları, kısmen de meyve yükü etki etmektedir. Meyve gelişmesi ve olgunlaşması süresince meyvede yağ birikimi gerçekleşmektedir (Beltran et al., 2004). Çalışmada en uygun hasat zamanının belirlenmesinde meyve olgunlaşma endeksi ile beraber yağ içeriği de saptanmıştır. (Çizelge 5.4). Çizelge (5.4) den de görüleceği gibi, üçüncü hasat tarihine (10 Kasım) kadar yağ miktarı hızla artarken bu tarihten itibaren elde edilen yağ miktarındaki artış hızı yavaşlamıştır. Nitekim Gümüşay ve ark. (1988), yaptıkları çalışmada Ayvalık çeşidinde yağ miktarı % nin kasım ayından itibaren önemli oranda değişmediğini saptamışlardır. Caran ise (1990), meyvedeki yağ içeriği artışının, ağaçta yeşil meyvenin kalmadığı, meyvelerin tümünün siyahlaştığı döneme kadar devam ettiğini bildirmektedir. Çizelge 5.4. Farklı hasat dönemlerinde elde edilen yağ miktarları (gr/10 kg meyve) BAHÇELER Tarih A B C D E Ortalama* ,0 a ,6 b ,6 c ,0 c ,0 c * Aynı sütunda aynı harfleri içeren değerler arasında Duncan (P 0,05) a göre fark yoktur. Bu çalışmada yağ verimleri incelendiğinde B bahçesinin en yüksek yağ verimi değerine ulaştığı, diğer bahçelerden ise birbirine benzer verimler elde edildiği görülmektedir. Bu durumun Çizelge (5.2) den de görülebileceği gibi söz konusu bahçedeki meyvelerin küçük olması ve

39 25 sonucunda 10 kg a daha çok meyve girmesi, ayrıca bu bahçede meyve olgunluk endeksinin diğer bahçelerden yüksek olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Lavee and Wodner (1991), ekonomik olarak yağ elde etmek için en uygun hasat zamanının doğrusal yağ artış periyodunun sonunda olduğunu bildirmektedirler. Çalışmada meyve olgunluk endeksi ve elde edilen yağ miktarları birlikte değerlendirildiğinde, yağ miktarlarının artış hızı daha önce belirtildiği gibi 2,5-3,5 arası meyve olgunluk endeksinin elde edildiği 10 Kasım tarihindeki hasattan sonra azalmıştır. Bu dönemden sonraki artış ise oldukça sınırlı gerçekleşmiştir. Zeytin sineği ve doğal nedenlerden meyve dökümleri de dikkate alındığında bu dönemde yapılan hasadın en iyi sonucu vereceği düşünülmektedir. Nitekim Uceda and Hermoso (2001), hasadın geç yapılmasının yağ verimini arttırmadığını, ayrıca doğal meyve dökümlerinin meydana geldiğini, yağın kalitesinin bozulduğunu ve yağın duyusal özelliklerinin (renk, tat, koku) kötüleştiğini bildirmektedir. Meyve olgunluk endeksine göre yağ miktarındaki artışın yavaşladığı bu aralıktaki meyve rengi incelendiğinde 2,5-3,5 arasının zeytin meyve kabuğunda pembeleşmenin görülmesinden kabukta alacalanmaya kadar olan dönemi içerdiği görülmektedir. Meyvedeki yağ içeriği artışının son bulduğu, ağaçta yeşil meyvenin kalmadığı, meyvelerin tümünün siyahlaştığı dönem ise meyve olgunluk indeksinde 5 civarında gerçekleşmektedir (Arsel ve ark., 2001). Beltran et al. (2004), İspanya ve İtalya nın önemli çeşitleri olan Picual, Hojibilanka ve Frantoio yu olgunlaşma periyodu içerisinde 15 er gün arayla hasat ederek zeytinyağı verim ve kalitesini saptamak için yaptıkları çalışmada; meyvedeki yağ birikiminin kasım ayından itibaren yavaşladığını, bu yüzden meyvelerin siyahlaşmasını beklemenin

40 26 meyvedeki yağ içeriğinde önemli bir artış sağlamadığını, maksimum verim ve yüksek kalite için bu dönemde hasat yapılması gerektiğini bildirmişlerdir. Tamendjari et al. (2004), Cezayir de yaptıkları çalışma sonucunda kasım sonu ve aralık ayının ilk on günü arasındaki dönemde, meyvelerin pembeleşme başlangıcı (IM=2,6) ile pembe-siyah (IM=3,5) düzeylerinde yapılan hasadın Zeytin sineği zararı göz önünde bulundurulduğunda verim ve kalite açısından en uygun dönem olduğunu saptamışlardır Zeytinyağı kalitesi Zeytinyağı kalite parametreleri asidite, peroksit değerleri, özgül absorbans, organaleptik (renk, tat, koku) özelliklerinden oluşmaktadır. Bu özelliklerden asidite (serbest yağ asitlerinin oleik asit cinsinden değeri), yağların pazar sınıflandırılmasında temel değeri oluşturmaktadır. Türk Gıda Kodeksi Yemeklik Zeytinyağı ve Yemeklik Prina Yağı Tebliği (Anoymous, 1998) ne göre serbest yağ asitliği oleik asit cinsinden her 100 gramda 1.0 gramdan fazla olmayan yağlar Ekstra Naturel Sızma Zeytinyağı, 100 gramda 2.0 gramdan fazla olmayan yağlar Naturel Birinci Zeytinyağı, her 100 gramda 3.3 gramdan fazla olmayan yağları Naturel İkinci Zeytinyağı olarak adlandırılmaktadır. Serbest yağ asitliği oleik asit cinsinden her 100 gramda 3.3 gramdan fazla olan yağlar ise direkt olarak tüketilememekte rafinerizasyon işlemi uygulandıktan sonra tüketilebilmektedir. Bu çalışmada elde edilen yağların asitlik değerleri incelendiğinde, tüm hasat dönemlerinde elde edilen yağların serbest yağ asitliği oleik asit cinsinden 0,5 in altında gerçekleşmiştir (Çizelge 5.5). Bu değerler göz

41 27 önüne alındığında elde edilen yağların yukarıda da belirtildiği gibi Ekstra Naturel Sızma Zeytinyağı sınıfına girdiği görülmektedir. Bunun nedenlerinin ise her hasat döneminde ve her bahçeden alınan 10 ar kg lık örneklerin 25 ağaçtan toplanması yani yere dökülen meyvelerin yağının çıkarılmaması yanında, toplanan zeytinlerin plastik kasalarda taşınarak hemen ertesi gün yağının çıkarılmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Ayrıca çalışmada daha önce belirtildiği gibi yoğun yağış nedeniyle meydana gelen dökümler sonucunda Zeytin sineği vuruk oranı da % 7 ile sınırlı kalmıştır (Çizelge 5.1). Her bahçede birer ağaçta yapılan sayımlarda da yere dökülen meyvelerdeki bulaşık meyve oranının da % 45 civarında olduğu görülmüştür. Nitekim Gümüşay (1998), zeytinyağında asit yükselmesinin en büyük nedeninin hasattan sonra bahçede ve bilhassa zeytinyağı fabrikalarında çuval ve yığınlar halinde uzun zaman bekletilmesinden kaynaklandığını belirterek, bekleme ve çürüme ne kadar fazla olursa özellikle Zeytin sineği zararı sonucu oluşan saprofit fungus etkinliği artacağından asitliğin de o kadar yüksek olacağını bildirmiştir. Çizelge 5.5. Farklı hasat dönemlerinde zeytinyağı asitlik değerleri (% serbest yağ asitliği oleik asit cinsinden) BAHÇELER Tarih A B C D E Ortalama* ,44 0,45 0,43 0,43 0,37 0,424 a ,37 0,47 0,49 0,38 0,47 0,436 a ,33 0,47 0,4 0,48 0,37 0,410 a ,2 0,36 0,29 0,21 0,38 0,288 b ,25 0,43 0,4 0,43 0,25 0,352 ab * Aynı sütunda aynı harfleri içeren değerler arasında Duncan (P 0,05) a göre fark yoktur.

42 28 Çakıcı ve Kaya (1982) yaptıkları çalışmada, Zeytin sineğinden zarar görmüş % oranlarında vuruklu meyvelerin beklemeden sıkıldığında elde ettikleri yağların asitliklerinin sırasıyla 0,35-0,30-0,40-0,35-0,40 olduğunu, hiç Zeytin sineği zararı görmemiş meyvelerde bu değerin 0,30 olduğunu yani arada önemli bir fark olmadığını saptamışlardır. Neuenschander and Michelakis (1978) yaptıkları çalışmada sağlam ve % 100 vuruklu meyveleri sıkım öncesinde 1-4 haftalık periyotlarda depolamışlar, sonrasında yaptıkları asitlik ölçümlerinde sağlam meyve ile zarar görmüş meyve arasında asitliğin 2 hafta sonunda 3 kat, dört hafta sonunda ise 6-12 kat arası arttığını saptamışlardır.

43 29 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada, ülkemizin kendine has aroması ile yüksek pazar değerine sahip yağlık Ayvalık zeytin çeşidinin olgunlaşma döneminde en önemli zeytin zararlısı olan Zeytin sineği nin davranışı göz önünde tutularak, Edremit Körfez Bölgesini temsilen Küçükkuyu da (Ayvacık- Çanakkale) beş farklı bahçede beş farklı hasat döneminde, hasat zamanının Zeytin sineğinin zarar oranına, zeytinyağının verim ve kalitesi üzerine etkisi araştırılmıştır. Bu çalışma kapsamda Zeytin sineği populasyonu izlenmiş, 5 farklı dönemdeki hasatta da Zeytin sineği vuruk oranı, 100 meyve ağırlığı, meyve olgunluk indeksi, yağ miktar ve kalitesi belirlenmiştir. Çalışmada, Zeytin sineği poulasyonunun yaz aylarında düşük gerçekleştiği, Eylül ayından itibaren yükselerek Ekim ayında en yüksek değerlere ulaştığı ve populasyonun aralık ayı sonuna kadar devam ettiği görülmüştür. Zeytin sineği zararını gösteren vuruk oranları ise yörede kasım ayında gerçekleşen yağışlar sonucu meydana gelen meyve dökümleri nedeniyle % 7 (1000 meyvede 70 vuruk) ile sınırlı kalmıştır. Nitekim yapılan gözlemlerde 1 Aralık 2005 tarihinde dördüncü hasat için bahçeler incelendiğinde yoğun meyve dökümleri gözlenmiş ve her bahçede birer ağaçta yapılan sayımlarda dökülen meyveler içinde vuruklu zeytin oranının % 45 civarında olduğu belirlenmiştir. Meyve ağırlıkları incelendiğinde hasat dönemleri arsında önemli bir fark oluşmadığı saptanmıştır. Farklı hasat dönemlerinde elde edilen

44 30 yağların miktarları incelendiğinde, Kasım ayında meyvede yağ birikimin büyük oranda tamamlandığı ve bu dönemden sonra artışların az olduğu saptanmıştır. Elde edilen yağların kalitesini belirlemek için asiditesi değerlendirildiğinde, meyveler elle hasat edilip bekletilmeden sıkıldığı için 5 hasat döneminde de serbest yağ asitliği oleik asit cinsinden her 100 gramda 1.0 g altında olan Ekstra Naturel Sızma Zeytinyağı elde edilmiştir. Yörede çiftçilerle yapılan görüşmelerde, çalışmadaki son hasat olan 20 Aralık ta yöre çiftçilerinin yarısına yakınının hasada başlamadığı tespit edilmiştir. Çiftçiler yağ verimi açısından meyvelerin tamamen siyahlaşmasını beklemekte, Zeytin sineği ve doğal nedenlerle meydana gelen dökümleri dikkate almamaktadır. Ayrıca yöre çiftçileri dip zeytini olarak nitelendirilen dökülen zeytinlerini ağaçtan topladıklarıyla karıştırmakta ve zeytinleri yığınlar halinde çuvallarla fabrikaya götürmektedirler. Kaliteli naturel zeytinyağı elde etmenin ilk şartı kaliteli zeytin üretimidir. Sonrasında ise zeytinin yağa işleme öncesi ve işleme sırasında zeytine gösterilen özen ile uygulanan teknoloji, yağın kalitesini etkileyen önemli kriterlerdir. Tüm bu bulgular ışığında Zeytin sineği zararı, zeytinyağı verim ve kalitesi açısından meyve olgunluk endeksinin 2,5-3,5 olarak gerçekleştiği (zeytin meyve kabuğunda pembeleşmenin görülmesinden kabukta alacalanmaya kadar olan dönem) Kasım başı en uygun hasat dönemi olarak belirlenmiştir. Bu dönemden sonra meyvede yağ birikiminin büyük oranda tamamlanması sonucu elde edilen zeytinyağı

45 31 miktarındaki artış oldukça azalmaktadır. Ayrıca Zeytin sineği zararı devam etmekte ve Zeytin sineği ile birlikte doğal nedenlerden dolayı meyve dökümleri gerçekleşmektedir. Hasat daha sonraki dönemlerde yapıldığında ürün ve kalitede meydana gelen kayıplar yağ miktarında elde edilen artıştan daha fazla olmaktadır.

46 32 KAYNAKLAR DİZİNİ Anonymous, Türk Gıda Kodeksi, Tebliğ No: 98/7 ( ). Anonymous, Devlet İstatistik Enstitüsü Verileri, Ankara (Erişim Tarihi: Şubat 2005). Arsel, H., E. Özahçı, N. Ersoy, H. Özyılmaz & B. Ersoy, Zeytinde adaptasyon, Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Bornova- İzmir, /2 No lu Proje Basılmamış Sonuç Raporu, 61 s. Ayoutantis, A. J., E. D. Pelekassis, L. C. Argyriou, P.A. Mourikis & L.E. Tsacas, Rapport sur les travaux experimentaux de lutte contre le Dacus à Rovies (Eubée) pendant l année Ann. Benaki Phytopath. Inst, 8: Beltran, B., L. Del Rio, S. Sanchez, & L. Martinez, Seasonal changes in olive fruit characteristics and oil accumulation during ripening process. J Sci Food Agric., 84: Bento, A., J.E. Cabanas & J. A. Pereira, Control of the olive fruit fly, Bactrocera oleae (Gmel.), in organic agriculture, 5th Intenational Symposium on Olive Growing 27 Semptember-2 October İzmir/Turkey, Abstract books, 245 pp. Caran, D., Zeytin Hasadı Mekanizasyonu, Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Bornova-İzmir Yay. No: 51, 159 s.

47 33 KAYNAKLAR (Devam) Çakıcı, M. & M. Kaya, Ege Bölgesi nde Zeytin sineği (D. oleae Gmel.) nin neden olduğu ürün kaybı ve ekonomik savaş eşiği üzerine araştırmalar. Bornova Bölge Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü A No lu Proje Basılmamış Nihai Raporu, 13s. Dıraman, H., Zeytin sineği zararlısının zeytinyağının kalite nitelikleri üzerine etkisi. Hasat Dergisi, 238: Gümüşay, B., U. Özilbey, G. Ertem & A. Oktar, Ege Bölgesi nin önemli yağlık ve sofralık zeytin çeşitlerinin Zeytin sineği (Dacus oleae Gmel.) ne hassasiyeti üzerine çalışmalar. Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Bornova- İzmir, No lu Proje Basılmamış Sonuç Raporu, 15 s. Gümüşay, B., Bazı böceklerin zeytin ve zeytinyağının kalite ve kantitesine etkileri, s Zeytin Yetiştiriciliği Kursu Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Bornova-İzmir Yay. No: 60, 221 s. Ertem, G., Zeytinde zararlı böcekler, s Zeytin Yetiştiriciliği Kursu, Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Bornova- İzmir Yay. No: 60, 221 s. Fletcher, B. S., S. Pappas & E. Kapatos, Changes in the ovaries of olive flies (Dacus oleae (Gmelin)) during the summer and their relationship to temperature, humidity and fruit availability. Ecol. Entomol., 3: