Ana Vatanda Güvende Olmak için, Denizde Güçlü Olmak; Dünyada Söz Sahibi Olmak için, Tüm Denizlerde Var Olmak.

Transkript

1 ÇANAKKALE DENİZ ZAFERİ Ana Vatanda Güvende Olmak için, Denizde Güçlü Olmak; Dünyada Söz Sahibi Olmak için, Tüm Denizlerde Var Olmak.

2

3 Çanakkale şehitlerine ithaf olunur...

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 3 DENİZLERİN ÖNEMİ 4 GÜVENLİK DURUMU 7 Bölgesel Güvenlik Ortamı 8 Çevre Denizler 8 Küresel Güvenlik Ortamı 15 Çevre Denizlerimizin Ötesindeki Deniz Alanları 16 DIŞ POLİTİKA HEDEFLERİ 18 DENİZCİLİK HEDEFLERİ 20 DENİZ KUVVETLERİ 23 Deniz Kuvvetlerinin Özellikleri 24 Misyon ve Görevler 25 Mevcut Kuvvet ve Teşkilat Yapısı 25 STRATEJİ 27 Hedefler 28 Kuvvet Kullanma Konsepti 29 Kuvvet Yapısının Geliştirilmesi 30 Kurumlar Arası İş Birliği 37 SONUÇ 41 NOTLAR 42 KISALTMALAR 46 TANIMLAR 47

5 ÖNSÖZ Türkiye, muhtelif jeopolitik kuramların odak noktası olmuş Afro-Avrasya coğrafyasının kalbinde kritik bir coğrafi konuma sahiptir. Tarih boyunca, bu zorlu coğrafyada kalıcı olabilmek, istikrarlı ve müreffeh bir devleti idame ettirebilmek, diğer faktörlerin yanı sıra askerî açıdan da güçlü olmayı gerektirmiştir. Günümüzde de bölgemizde tarihî bir dönüşüm süreci yaşanmakta, ülkemiz, her zaman teyakkuzda olduğumuz daimî sorunların yanı sıra, son yıllarda ortaya çıkan yeni risk ve tehditlerle karşı karşıya bulunmaktadır. Bu çerçevede, Ege de Lozan dengesinin bozulmasına ve uluslararası hukuka dayanan haklarımızın kısıtlanmasına yönelik uygulamalardan kaynaklanan sorunlar bütün yapıcı yaklaşımlarımıza rağmen devam etmektedir. Yarım asırlık Kıbrıs uyuşmazlığını barındıran Doğu Akdeniz de deniz yetki alanlarının sınırlandırılmasıyla ilgili ihtilâflar derinleşmekte; Orta Doğu ve Kuzey Afrika da yaşanan tarihî dönüşüm, bu bölgede yaşanan riskleri çeşitlendirmektedir. Soğuk Savaş sonrasında geliştirilen bölgesel girişimlerle tarihî bir barış ve istikrar ortamının tesis edildiği Karadeniz, Ukrayna Krizi ile birlikte, Batı Bloku ile Rusya Federasyonu (RF) arasındaki küresel ölçekli jeopolitik rekabetin istikrarı bozucu olumsuz etkilerine açık hâle gelmiştir. İçinde bulunduğumuz ve bağlantılı olduğumuz geniş bir coğrafyada istikrar ve güvenlik ortamını etkileyen bu gelişmeler Soğuk Savaş sonrasının nispeten istikrarlı ortamını kaotik bir yapıya dönüştürmekte; deniz ortamı da bu dönüşümün yansımalarına maruz kalmaktadır. Deniz ortamı, savunma ve güvenlik eksenli bu gelişmelerin yanı sıra, deniz ulaştırması açısından da daha fazla önem kazanmakta, küreselleşmenin etkisiyle her geçen gün yoğunlaşan deniz trafiğinin kesintisiz devam etmesi ülke ekonomileri için vazgeçilmez hâle gelmektedir. Deniz ulaştırma yollarının ve kritik geçitlerin güvenliğiyle ilgili hassasiyetin artması, Kızıldeniz, Aden Körfezi ve Somali açıklarında yaşanan deniz haydutluğu ve silahlı soygun örneklerinde görüldüğü gibi, çok sayıda ülkenin deniz kuvvetlerini güvenlik açısından riskli bölgelere çekebilmektedir. Diğer taraftan denizler, enerji başta olmak üzere, barındırdığı canlı/cansız kaynaklar açısından giderek daha cazip hâle gelmekte; ülkelerin denizlerdeki zenginlikten istifade gayretleri, deniz yetki alanları ihtilâflarını da derinleştirmektedir. Önemli siyasi, askerî, ekonomik gelişmelerin yaşandığı ve askerî güç destekli diplomasinin ön plana çıktığı bu süreçte deniz kuvvetleri, geleneksel tehditlere karşı ülke savunmasında, devletler arasındaki rekabet ve güç gösterisinde, asimetrik risklere karşı deniz güvenliğinin sağlanmasında, sınırlandırma ihtilâflarının bulunduğu deniz alanlarındaki ekonomik çıkarların korunmasında aktif roller üstlenmektedir. Türk Deniz Kuvvetleri, bahse konu bölgesel ve küresel dinamiklerin şekillendirdiği deniz güvenlik ortamında, ana vatan savunmasına katkı sağlamak, Türkiye Cumhuriyeti nin denizlerdeki hükümranlık haklarını, deniz alaka ve menfaatlerini korumak misyonu doğrultusunda, barış dönemi caydırıcı faaliyetlerini sürdürürken, muhtemel bir harbin kazanılmasına yönelik her türlü hazırlığını da yapmaktadır. Bunun yanı sıra, deniz yetki alanlarımızdaki hak ve menfaatlerimizin korunmasına, çevre denizlerimizde ve bağlantılı deniz alanlarında deniz güvenliğinin sağlanmasına, bu suretle etki ve ilgi alanımıza giren tüm denizlerdeki ekonomik çıkarlarımızın korunmasına katkı sağlamaktadır. Öte yandan Deniz Kuvvetleri, büyük önder Atatürk ün Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesi çerçevesinde; bayrağımızı, barış, dostluk ve iş birliği mesajlarımızı, insani yardımlarımızı dünyanın değişik coğrafyalarına taşımak suretiyle dış politika hedeflerimizi desteklemekte, savunma sanayimizin eriştiği gücün tanıtımına aracılık etmekte, BM, NATO ve diğer çok uluslu oluşumlar bünyesinde bölgesel/küresel barış ve istikrarın sağlanmasında önemli roller üstlenmektedir. Türk Deniz Kuvvetlerinin kuvvet yapısının ve faaliyetlerinin millî çıkarlarımız ve hedeflerimizle doğrudan etkileşim içinde olması nedeniyle, bu kuvvetin nasıl kullanılacağı ve geliştirileceği soruları, Deniz Kuvvetleri mensuplarını olduğu kadar, savunma, güvenlik, dış politika ve ekonomi alanlarında karar verici ve uygulayıcı konumda bulunan birey ve kurumları da yakından ilgilendirmektedir., bu sorulara cevap verecek şekilde, hem Deniz Kuvvetleri personelinin doktrin birliğini sağlamak, hem de Türkiye nin uluslararası arenadaki yönünü tayin eden ve savunma planlama faaliyetlerini yürüten karar vericilerden ilgili akademik çevrelere kadar muhtelif kesimleri Kuvvetimizin gelecek perspektifi hakkında bilgilendirmek üzere hazırlanmıştır. Bülent BOSTANOĞLU Oramiral Deniz Kuvvetleri Komutanı

6 DENİZLERİN ÖNEMİ Denizlere hâkim olan cihana hâkim olur. 1

7 Denizlerin Önemi Tarih boyunca sunduğu ulaştırma kolaylıkları ve canlı/ cansız kaynaklar ile insanlığın hizmetinde olmuş denizlerin önemi; küreselleşmenin ivmelendiği 21 inci yüzyılda daha da artmış, dünya ekonomisinin büyümesine paralel olarak her geçen gün hacmi artan deniz ortamındaki emtia akışı, uluslararası ticaretin belkemiğini oluşturmuştur. Deniz taşımacılığı; çok büyük miktarlardaki yüklerin bir defada bir yerden diğer bir yere taşınması imkânını sağlaması, güvenilir olması, hava yoluna göre 14, kara yoluna göre 7, demir yoluna göre 3,5 kat daha ucuz olması nedeniyle dünyada en çok tercih edilen ulaşım şeklidir. 2 Küresel ticaretin hacim (ton) olarak %80 i, değer (dolar) olarak %70 i 3 ; petrol taşımacılığının %60 ı ve doğalgaz taşımacılığının %25 i 4 deniz yoluyla yapılmaktadır. 5 Deniz yoluyla gerçekleştirilen uluslararası ticaret hacmi her geçen gün artmakta, ülkelerin ticari rekabet gücü, uluslararası deniz ulaştırma sisteminden istifade edebilmesi ile orantılı hâle gelmektedir. Sadece yılları arasında denize kıyısı olan ülkelerin %75 inin deniz ulaştırma bağlantılarında artış yaşanmış olması, bu eğilimin tipik bir göstergesidir. 6 Bu süreç, deniz ticaretindeki birkaç günlük aksamanın, firmaların iflasına yol açabileceği, borsaların ve küresel ekonominin dalgalanmalar yaşayabileceği, yükselen fiyatların ülke yönetimlerini zora sokabileceği hassas bir ilişkiler ağı oluşturmaktadır. Bu yoğun ticari trafik ve oluşturduğu ekonomik ağlar aynı zamanda, taraflar arasındaki karşılıklı bağımlılığı da artırarak güvenlik endişesini de içinde barındıran karmaşık bir ilişki sistematiğine yol açmakta; devletlerin dış politikaları üzerinde belirleyici bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda çevre denizlerimiz, bir taraftan kıyıdaş ülkelerin kendi arasındaki, diğer taraftan kıyıdaşların Avrupa ve Asya-Pasifik ülkeleriyle siyasi, askerî, ekonomik ve enerji alanlarındaki etkileşimin deniz ulaştırma yolları üzerinden sağlandığı stratejik bir konumda bulunmakta; bu etkileşimin rekabet ya da iş birliği odaklı olması, ilgili ülkelerin güvenlik algılarını da önemli ölçüde şekillendirmektedir. Ülkelerin ticari rekabet gücü, uluslararası deniz ulaştırma sisteminden istifade edebilmesi ile orantılıdır. Dünya ölçeğinde de, Asya-Pasifik Bölgesi gibi belli merkezlerin jeoekonomik ağırlığının göreceli olarak artması, nüfus faktörünün yanı sıra, deniz ticaretiyle yakından ilgilidir. Zira, bu bölgelerdeki nüfusun ürettiği ve tükettiği malların ticareti büyük oranda deniz ortamında gerçekleşmektedir. Belirli bölgelerde yoğunlaşan bu ekonomik hareketliliğin getirdiği zenginliğin askerî ve politik güce yansıması ise, mevcut jeopolitik dengeleri etkileyen gelişmelere yol açmakta; güç merkezleri arasındaki ilişkileri şekillendirmektedir. Küresel aktörlerin küresel açılımlarının ve diğer aktörlerle etkileşiminin büyük ölçüde deniz ulaştırma yolları üzerinden gerçekleşmesi, gerektiğinde güç aktarımının 2014 Deniz Ulaştırma Düğüm Noktaları Yoğunluğu, 5

8 Denizlerin Önemi da sağlandığı bu yollar üzerindeki kritik geçitlerin kontrolünü jeopolitik rekabetin önemli bir unsuru haline getirmektedir. Denizler, küresel ölçekteki büyüklüğüyle, kendisinden yararlananlara yine küresel ölçekte etki yaratma olanağı sağlayabilmektedir. Ülkeler arasında son dönemde giderek güçlenen diğer bir rekabet alanı da, deniz ortamındaki kaynakların paylaşımıdır. Gıda tüketimi içindeki oranı her geçen gün artan deniz kaynaklı besinlerin 7 ve derin deniz teknolojilerinin gelişimi sayesinde ekonomiye kazandırılmaya başlanan deniz altındaki hidrokarbon yatakları ile metan hidrat ve hidrojen gibi yeni enerji kaynaklarının 8 bulunduğu deniz alanları, devletler arası ihtilâfların ve krizlerin önemli nedenlerinden biri haline gelmiştir. Deniz ortamının önemi, barındırdığı kritik altyapı açısından da her geçen gün artmaktadır. Hidrokarbon yataklarının işletilmesi için denizlerde tesis edilen ve sayıları giderek çoğalan platformlar, sahil tesisleri ve boru hatları, küresel enerji arzı ve fiyatlarını etkileyen kritik altyapılar arasındadır. Öte yandan, taşıdığı veri miktarı her geçen gün artan, trilyon dolarlarla ifade edilebilecek finansal işlemleri ve askerî maksatlı olanlar dâhil yoğun bir muhabereyi taşıyan deniz altı fiber optik kabloları ile bunların kıyı terminalleri ve bağlantı noktaları da küresel ekonominin, ticaretin, bankacılık ve güvenlik sisteminin can damarlarını oluşturmaktadır. Deniz ticaretinin, deniz ulaştırma yollarının, enerji aktarım hatlarının, deniz ortamındaki canlı/cansız kaynakların ve kritik altyapının küresel ekonominin işleyişi ile ülkelerin ekonomik ve güvenlik çıkarları açısından artan bu önemi, denizleri refah ve güvenliğin ayrılmaz bir unsuru haline getirmiştir. Denizler aynı zamanda, küresel ölçekteki büyüklüğüyle, kendisinden yararlananlara yine küresel ölçekte etki yaratma olanağı sağlayabilmektedir. Tüm bu gelişmeler nedeniyle günümüzde stratejik rekabetin en önemli unsurlarından birini, diğer küresel ortak alanlar la 9 birlikte, açık denizler oluşturmaktadır. Mevcut küresel aktörler, açık denizlere erişim ve kontrol gücünü muhafaza etmeye çalışırken, yükselen güçler ve çeşitli devlet dışı aktörler bu alanda daha fazla söz sahibi olma mücadelesi vermektedir. 10 İkinci Dünya Savaşı ndan itibaren denizdeki askerî güç dengesini tayin eden ABD nin donanma konuşlanmasını Avrupa-Atlantik ve Asya-Pasifik teki müttefik ve ortaklarının yeni risk ve tehdit algılamalarına göre adapte etmesini; Çin, Rusya, Hindistan ve Brezilya gibi ülkelerin, güç aktarımı yapabilecek türde yeteneklerle deniz gücü kapasitelerini geliştirmelerini 11 ; NATO nun, AB nin, Afrika Birliği nin ve pek çok ülkenin deniz stratejileri ve deniz güvenlik stratejilerini güncellemelerini de denizlerin artan önemi çerçevesinde görmek mümkündür. Kara kıtasındaki ve açık deniz alanlarındaki zengin doğal kaynakları nedeniyle küresel bir cazibe ve rekabet merkezi haline gelen Afrika ya, zengin hidrokarbon yataklarının yanı sıra buzulların erimesiyle daha kısa ve ekonomik deniz ulaştırma yollarına sahip olan Arktik bölgeye ve barındırdığı zengin petrol/doğal gaz rezervleri ve mineral kaynaklar üzerindeki işletme yasağı 2048 yılında sona erecek Antarktika ya yönelik giderek artan rekabet de denizlerin önemini artıran sebepler arasındadır. Artan rekabet ortamında deniz alanlarına erişim ve kontrol mücadelesinin barışçıl ya da çatışmacı yollarla sürdürülmesi, deniz çağı 12 olarak nitelendirilen 21 inci yüzyılda küresel düzenin geleceğini belirleyecek en temel parametrelerden biri olacaktır. Deniz ticaretinin, deniz ulaştırma yollarının, enerji aktarım hatlarının, deniz ortamındaki canlı/cansız kaynakların ve kritik altyapının küresel ekonominin işleyişi açısından artan önemi, denizleri refah ve güvenliğin ayrılmaz bir unsuru haline getirmiştir. 6

9 Hudutlarının mühim ve büyük aksamı deniz olan Türk Devleti nin Donanması da mühim ve büyük olmak gerektir. O zaman Türkiye Cumhuriyeti daha müsterih ve emin olacaktır. Mustafa Kemal ATATÜRK 13 GÜVENLİK DURUMU

10 Güvenlik Durumu Bölgesel Güvenlik Ortamı Türkiye, küresel rekabetin yoğun olarak yaşandığı Afro-Avrasya Bölgesinin merkezinde, kuzey-güney ve doğu-batı eksenlerindeki jeostratejik etkileşimlerin tesirlerine açık kritik bir coğrafyada bulunmaktadır. Dünyanın jeoekonomik ağırlık merkezi haline gelmekte olan Asya, yükselen ekonomisi ve sahip olduğu doğal zenginlikleri ile cazibesi giderek artan Afrika ile ekonomik, politik, askerî gücü itibarıyla dünya dengeleri içindeki ağırlığı nispi olarak azalmakta olan Avrupa nın kesiştiği bir coğrafyada bulunan ülkemiz, tüm bu küresel ölçekli dönüşümlerin yol açtığı gerilimlere maruz kalmaktadır. Son dönemde, güney sınırlarımızda Orta Doğu daki sosyal/siyasal çalkantılar, kuzeyimizde RF ile Batı bloku arasındaki küresel ölçekli jeopolitik rekabet bölgede yaşanan riskleri çeşitlendirmektedir. Ayrıca, Ege de tarihî derinliği bulunan sorunlar her zaman olduğu gibi ciddiyetini korurken, Doğu Akdeniz de deniz yetki alanlarının sınırlandırılması, GKRY ve Yunanistan ın faaliyetleriyle önemli bir bölgesel ihtilâf haline gelmiştir. Orta Doğu nun hassas yapısı, 2010 yılında Kuzey Afrika da başlayan ve kısa bir süre içinde geniş bir coğrafyayı etkisi altına alan Arap Baharı süreciyle daha kırılgan bir mahiyet arz etmeye başlamıştır. Bölgedeki ülkelerle ikili ilişkiler sistematiğini yeni parametrelere göre dönüştüren bu bölgesel dinamik, kısa süre içinde uluslararası aktörleri de içine çekerek küresel bir jeopolitik rekabete dönüşmüştür. Ortaya çıkan istikrarsız ortamda daha geniş bir hareket alanı bulan radikal/terörist grupların faaliyetleri ise, bir taraftan bölgedeki bir kısım siyasi sınırları belirsiz hâle getirmiş; diğer taraftan, Avrupa yı da kapsayan geniş bir coğrafyada terör algısını yükselterek Batı dünyasının Müslüman topluluklarla ilişkilerini olumsuz etkilemeye başlamıştır. Düzensiz göç olgusu, hem ülkemiz hem de Avrupa ülkeleri için önemli sosyal ve güvenlik sorunlarına yol açabilmektedir. Ege de tarihî derinliği bulunan sorunlar ciddiyetini korurken, Doğu Akdeniz de deniz yetki alanlarının sınırlandırılması önemli bir bölgesel ihtilâf haline gelmiştir. RF nin 2014 yılında Kırım ı ilhakı sonrasında yaşanan gelişmeler, geniş bir coğrafyada, Doğu Avrupa ve Karadeniz e mücavir ülkeleri endişelendirmiştir. Soğuk Savaşı takip eden yıllarda NATO ve AB nin girişimleri ile tesis edilen güvenlik mimarisi sorgulanmaya başlanmıştır. Özellikle Doğu Avrupa ülkelerinin İttifakın güvenlik teminatına yönelik beklentilerini artıran bu süreç, NATO da askerî hareketliliği artırmış, İttifakın yeni bir adaptasyon sürecine girmesine sebep olmuştur. Soğuk Savaşı takip eden yıllarda NATO ve AB nin girişimleri ile tesis edilen güvenlik mimarisi sorgulanmaya başlanmıştır. 21 inci yüzyılın belirsizliklerle dolu güvenlik ortamının ne kadar dinamik, değişken ve geçişken olduğunu gösteren ve ülkemizin merkezinde bulunduğu bir coğrafyada yoğunlaşan bu radikal gelişmeler, çevre denizlerimizdeki güvenlik durumunu da etkilemektedir. Çevre Denizler Türkiye yi çevreleyen denizler; kıyıdaş devletlerin karakteri, tarihî sorunların mevcudiyeti, bölge dışı aktörlerin hedefleri ve bölge ülkeleriyle ilişkileri, deniz yetki alanlarının sınırlandırılması, mevcut/potansiyel enerji rezervleri ve deniz ticaretinin yoğunluğu gibi faktörlere bağlı olarak farklı dinamiklere sahiptir. Barındırdığı ekonomik zenginlikler nedeniyle önemi giderek artan deniz yetki alanlarının sınırlandırılmasına ilişkin ihtilâflar, Türkiye ile çevre denizlerimize kıyıdaş olan ülkeler arasındaki ilişkilerimizi etkileyen en önemli hususlardan biri haline gelmiştir. Zira Türkiye nin deniz yetki alanları, kara ülkemizin yarısından fazla bir yüz ölçümüne sahip olmakla birlikte, bu deniz alanının sınırları sadece Karadeniz de antlaşmalarla belirlenmiş durumdadır. Deniz yetki alanlarımızın Ege ve Doğu Akdeniz deki sınırlarının hakkaniyet ilkesine göre antlaşmalarla belirlenmesi hususu ile Ege de başta karasuları meselesi 8

11 Güvenlik Durumu olmak üzere, birbiriyle bağlantılı muhtelif sorunlar, hukuki boyutunun yanı sıra, ülke güvenliğimiz açısından da önem taşımaktadır. Karadeniz, Ege ve Doğu Akdeniz in, kendilerine özgü güvenlik dinamikleri bulunmakla birlikte, jeopolitik ve askerî hareketliliğin yoğunluğuna göre birbirleriyle etkileşimi de artabilmektedir. Türkiye nin deniz yetki alanları, kara ülkemizin yarısından fazla bir yüz ölçümüne sahip olmakla birlikte, bu alanların sınırları sadece Karadeniz de antlaşmalarla belirlenmiş durumdadır. Bu bağlamda, 2011 de başlayan Suriye Krizi ile birlikte RF nin Akdeniz deki; 2014 Ukrayna Krizi sonrasında ise bölge dışı aktörlerin Karadeniz deki askerî varlığının ve faaliyetlerinin artmasına bağlı olarak son dönemde Karadeniz ve Akdeniz daha yoğun bir etkileşim içine girmiştir. Ukrayna Krizinin RF den Avrupa ya müteveccih enerji akışıyla ilgili endişelere yol açması ve Doğu Akdeniz de önemli miktarda hidrokarbon kaynaklarının bulunabileceği öngörüleri de AB nin enerji kaynak ve aktarım hatlarını çeşitlendirme politikası çerçevesinde Karadeniz ve Akdeniz enerji jeopolitiği etkileşimini artıran bir faktör olmuştur. Ege de uzun süredir mevcut olan, Doğu Akdeniz de ise son dönemde derinleşen sınırlandırma ihtilâfları nedeniyle, bu iki deniz alanı arasındaki etkileşimin artması da kaçınılmazdır. İkili ya da çok taraflı bölgesel ve küresel rekabet unsurlarını bir arada barındıran çevre denizlerimizdeki istikrar ile hak ve menfaatlerimizin korunması, Türkiye nin güvenlik ve ekonomik çıkarları açısından her zamankinden daha önemli hâle gelmiştir. Bahse konu dinamikler ve geleceğe ilişkin öngörüler, ikili ya da çok taraflı bölgesel ve küresel rekabet unsurlarını bir arada barındıran çevre denizlerimizdeki istikrar ile hak ve menfaatlerimizin korunmasını Türkiye nin güvenlik ve ekonomik çıkarları açısından her zamankinden daha önemli hâle getirmiştir. Karadeniz Karadeniz, jeostratejik öneme sahip Balkanlar, Hazar, Kafkaslar, Orta Doğu ve Akdeniz e açılım imkânı sağlayan kritik bir coğrafi konuma sahiptir. RF, Kafkasya ve Hazar petrol/doğalgazının dünya pazarlarına transfer edildiği önemli bir enerji koridoru, barındırdığı tahmin edilen hidrokarbon yatakları ile de potansiyel bir enerji kaynağı olan Karadeniz; kaynak ülkelerle alıcı konumundaki Avrupa ülkeleri arasındaki karşılıklı bağımlılığı artırmaktadır. Bu dinamik, enerjinin bir taraftan jeopolitik bir manivela olarak kullanılmasına, diğer taraftan, Karadeniz güvenliğinin Avrupa-Atlantik güvenliğine eklemlenmesine yol açmaktadır. Sahildar ülkeler arasındaki tarihî ilişkiler, bu ülkelerin hâlen tabi oldukları ya da üyesi olmayı hedefledikleri çok uluslu yapılar, askerî, ekonomik ve jeopolitik hedefleri arasındaki farklılıklar Karadeniz de kalıcı bir güven ortamının tesisini zorlaştırmakta, bölge dışı aktörlerin güvenlik dinamiklerine müdahil olmalarına yol açmaktadır. NATO, AB ve ABD nin RF ye mücavir bölgelerde etkinliğini geliştirmesi, 2008 Gürcistan ve 2014 Ukrayna krizlerinde görüldüğü üzere RF nin reaksiyonuna yol açmakta, Batı bloku ve komşularıyla ilişkilerinde olumsuz gelişmelere neden olmaktadır. Ukrayna Krizi, Moldova nın Transdinyester, Gürcistan ın Abhazya ve Güney Osetya ile ilgili hassasiyetlerini de tetiklemiştir. Karadeniz Bölgesi, Hazar ve Kafkaslar daki güvenlik dinamiklerinden de etkilenmektedir. Küresel ölçekli bir jeopolitik rekabetin yansımalarına açık bulunan Karadeniz de Türkiye nin temel politikası; bölge ülkeleri ile birlikte bu bölgeye münhasır bir bölgesel kimlik ve buna dayalı bir bölgesel iş birliği ortamı oluşturmayı, bu suretle istikrarı bozabilecek olası dış müdahale ihtimalini asgariye indirmeyi, Karadeniz i jeopolitik rekabetin dışında tutmayı hedeflemektedir. Bu hedef, Türk Deniz Kuvvetlerinin liderlik ettiği ya da taraf olduğu deniz ortamına yönelik muhtelif bölgesel askerî girişimlerle desteklenmektedir. Bu girişimlerin en başında Karadeniz e sahildar ülkeler arasında karşılıklı güvenin artırılması ve karşılıklı çalışabilirliğin geliştirilmesi amacıyla 2001 yılında tüm sahildar ülkelerin katılımıyla teşkil edilen Karadeniz Deniz İş Birliği Görev Grubu (BLACKSEAFOR) gelmektedir. BLACKSEAFOR, askerî alanda bölgesel iş birliğinin en somut örneklerden birini oluşturmuş, kıyıdaş ülkeler arasında bölgesel sahiplik anlayışının geliştirilmesi için önemli bir zemin teşkil etmiştir. BLACKSEAFOR, benzer bir iş birliğinin, Sahil Güvenlik/Sınır Muhafaza birimleri arasında da geliştirilmesi 9

12 Güvenlik Durumu ve 2004 yılında Türk Deniz Kuvvetleri tarafından başlatılan Karadeniz Uyumu Harekâtı (KUH) nın çok uluslu hâle getirilmesi için de uygun zemin hazırlamıştır. Anılan bölgesel inisiyatiflerin/faaliyetlerin deniz güvenliğine katkısı, Montrö Rejiminin varlığı ve deniz yetki alanları sınırlandırılmasıyla ilgili önemli bir ihtilâfın bulunmayışının da etkisiyle, Karadeniz, 2008 yılındaki Gürcistan krizinin neden olduğu kısa süreli gerginlik haricinde, Ukrayna Krizine kadar deniz güvenliği açısından emsal gösterilebilecek ve barış denizi olarak isimlendirilmeyi hak edecek seviyede istikrarlı bir yapı arz etmiştir. Türkiye, Montrö Rejiminin muhafazasına yönelik yükümlülüğü, en gergin dönemler de dâhil olmak üzere, azami hassasiyetle ve tarafsızlıkla yerine getirmiş ve getirmeye devam etmektedir yılında ortaya çıkan Ukrayna Krizi ise, bölgesel mekanizmaların üzerine inşa edildiği karşılıklı güven ortamını zedelemiş, Baltık tan Karadeniz e ve hatta Çin'e uzanan geniş bir coğrafyada güvenlik etkileşimini artırmış, Karadeniz in güvenlik ve istikrarı, RF ile Batı arasındaki gerilimin etkilerine açık hâle gelmiştir. Ukrayna nın toprak bütünlüğünü ve siyasi bağımsızlığını zedeleyen gelişmeler, bölge ülkelerinde RF ye karşı ciddi bir tehdit algılamasına yol açmış, RF nin Karadeniz deki askerî varlığını güçlendirmeye yönelik savunma faaliyetleri bu algıyı daha da pekiştirmiş; bölge ülkeleri, savunma ve güvenlik ihtiyaçlarını karşılamak üzere NATO ve bölge dışı aktörlerle ilişkilerini geliştirme gayretine girmiştir. Türkiye bu süreçte Karadeniz de kıyıdaşların güvence arayışlarının, güvenlik ortamına göre uyarlanan NATO faaliyetleriyle karşılanmasına katkı sağlamakta; aynı zamanda bölgesel sahiplik anlayışının ve bu kapsamda geliştirilen bölgesel güvenlik girişimlerinin idamesi konusundaki hassasiyetini sürdürmektedir. Zira, bölgede barış ve istikrar ortamının yeniden tesis edilebilmesi, tüm kıyıdaşlar için güvenlik riskinin azaltılabilmesi, bölgesel ekonomik potansiyelden istifade edilebilmesi ve enerji güvenliğinin sağlanabilmesi için görünürdeki en makul yöntem yine bölgesel iş birliği ve kıyıdaş ülkeler arasında karşılıklı güvenin tesis edilmesidir. Bu ise, tüm tarafların, birbirlerinin siyasal ve toprak bütünlüğüne saygılı, istikrar odaklı bir politika izlemesi halinde mümkün olabilecek, olası farklı arayışlar bölgede kutuplaşmayı artırarak gerginliği ve istikrarsızlığı kalıcı hâle getirebilecektir. Karadeniz jeopolitiği açısından önemli bir diğer faktör; küresel ticaret, hammadde akışı, küresel ve bölgesel güvenlik stratejileri ve güç dengeleri açısından son derece belirleyici konumda bulunan İstanbul ve Çanakkale Boğazları ile bu boğazlardan geçişi düzenleyen Montrö Rejimidir. Dünya üzerindeki önemli kritik düğüm noktalarından biri olan Türk Boğazlarının jeostratejik önemi gerginlik dönemlerinde daha da artmaktadır. Montrö Rejimi, bölgedeki askerî gücün varlığını dengeleyebilme imkânı vermekte; aynı zamanda Türkiye ye, tüm taraflara eşit muameleyi gerektiren önemli bir sorumluluk yüklemektedir. Montrö Rejiminin muhafazasına son derece önem veren Türkiye, bu yükümlülüğü, sözleşmenin imzalandığı günden bu yana, en gergin dönemler de dâhil olmak üzere, azami hassasiyetle ve tarafsızlıkla yerine getirmiş ve getirmeye devam etmektedir. Kırım ın 2014 yılında RF tarafından ilhakına kadar Karadeniz de deniz yetki alanları paylaşımı ile ilgili önemli bir ihtilâf yaşanmamıştır. Bahse konu gelişme, ilgili ülkeler arasında soruna yol açma potansiyeline sahiptir. Türkiye açısından ise, Karadeniz in yaklaşık yarısı, yapılan antlaşmalarla Türkiye nin kıta sahanlığı ve MEB i olarak tescil edilmiştir. Bu durum, ülkemiz için Karadeniz i deniz yetki alanlarının paylaşımı açısından Ege ve Akdeniz e kıyasla daha istikrarlı kılmaktadır. Karadeniz, Marmara ve Boğazlar Bölgesinde yoğun bir Bahriye gücü bulunmaktadır. Donanma Komutanlığı, Karadeniz Ereğli, Gölcük ve Erdek Deniz Üsleri, Kıyıdaş ülkeler arasında karşılıklı güvenin tesis edilmesi, tüm tarafların, birbirlerinin siyasal ve toprak bütünlüğüne saygılı, istikrar odaklı bir politika izlemesi halinde mümkün olabilecektir. 10

13 Güvenlik Durumu Trabzon Deniz Komutanlığı, Gölcük ve İstanbul Askerî Tersaneleri, Kuzey Deniz Saha Komutanlığı ve bağlısı İstanbul ve Çanakkale Boğaz Komutanlıkları ile Deniz Eğitim ve Öğretim Komutanlığı bu bölgede konuşludur. Türk Deniz Kuvvetleri, Karadeniz de muhtemel yasa dışı faaliyetlere karşı caydırıcılık sağlamak ve Türk Boğazları nın güvenliğine katkıda bulunmak maksadıyla 2004 yılında millî olarak başlattığı KUH u kesintisiz olarak sürdürmekte, tüm kıyıdaşların katılımını teşvik etmektedir. 14 Tipik bir Deniz Güvenlik Harekâtı olan KUH kapsamında ilgili NATO Karargâhları ve Akdeniz merkezli Sanal Bölgesel Deniz Trafik Merkezi ile bilgi paylaşımı çerçevesinde iş birliği yapılmakta; harekâtın, Karadeniz de deniz ortamının güvenliğine yönelik diğer girişimlerle etkileşimini sağlayarak etkinliğinin artırılması hedeflenmektedir. Türk Deniz Kuvvetleri Karadeniz de ayrıca planlı eğitim/tatbikatlar icra etmekte, BLACKSEAFOR un idamesine ve etkinliğinin artırılmasına yönelik gayretlerini sürdürmekte, kıyıdaş devletlerin çok uluslu davet tatbikatlarına iştirak etmekte, NATO Daimî Deniz Görev Gruplarının Karadeniz deki faaliyetlerine ve güvenlik ortamındaki gelişmelere göre İttifak ın diğer güvence tedbirlerine katkı ve katılım sağlamaktadır. Ege Ege Denizi nin genel coğrafi konumu, boyutları, sınırları ve çok sayıda ada, adacık ve kayalığın varlığı, bu denize benzeri bulunmayan farklı bir özellik kazandırmaktadır. Ege Denizi, Karadeniz ile Akdeniz arasında İstanbul ve Çanakkale Boğazlarıyla birlikte önemli bir su yolu oluşturmakta; Karadeniz Bölgesi ile Türkiye nin en önemli sanayi bölgesi olan Marmara Bölgesini hem Türkiye nin diğer sahillerine, hem de Akdeniz e ulaştırmaktadır. Ege dekilerin yanı sıra Karadeniz ve Marmara limanlarımıza yönelik deniz trafiği, toplam deniz ticaretimizin %67 sini teşkil etmektedir. 15 Ekonomimizin sorunsuz idamesi, bu akışın kesintisiz ve düzenli olarak sürdürülmesine bağlıdır. Afro-Avrasya Bölgesinin kuzey-güney istikametindeki en önemli deniz bağlantısını oluşturan Ege Denizi, bu güzergâhı kullanan tüm ülkeler için önemli bir deniz yolu olmasının yanı sıra, Türkiye için ilave olarak hava ulaşımı, güvenlik ve ekonomik kaynaklar açısından da büyük önem taşımaktadır. Ege Denizi nin doğu sahillerinde Türk ana karasının hemen yakınlarındaki Yunan adaları, Türk ve Yunan ana karaları dikkate alınarak çizilen Ege Denizi ortay hattına göre ters tarafta bulunmaktadır. Bahse konu coğrafya, önemli ihtilâflara zemin teşkil etmektedir. Türkiye ve Yunanistan arasındaki deniz sınırı henüz bir antlaşmayla belirlenmemiştir. 16 Meriç Nehri ağzındaki karasularının yan sınırı hariç, Ege de Türk-Yunan sınırı çizilmemiştir. 17 Ege Denizi nin, yarı kapalı bir deniz 18 olması, kıyıdaş ülkelere, uluslararası hukuktan kaynaklanan haklarını kullanırken ve görevlerini yerine getirirken birbirleri ile iş birliği yapma yükümlülüğü getirmektedir. 19 Söz konusu coğrafi durumun getirdiği hukuki yükümlülüğün yanı sıra, Ege Denizi nin statüsünü belirleyen uluslararası antlaşmalara riayet hususu da Ege Denizi ndeki barış ve istikrar ortamının idamesi bakımından hayati önem taşımaktadır. Yunanistan ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki barış, Lozan Antlaşması ile belirlenen esaslar üzerine kurulmuştur. Antlaşma, Ege Denizi ndekiler de dâhil olmak üzere Türkiye ile Yunanistan ın hayati çıkarlarını gözeterek iki devlet arasında siyasi ve askerî bir dengenin tesisini hedeflemiştir. Antlaşma yapıldığı zaman Ege Denizi nde 3 er millik karasuları dışındaki deniz alanları açık deniz alanı statüsündedir ve bu açık deniz alanlarının varlığı, Lozan dengesinin bir parçasıdır. Yunanistan ın 1936 da karasularını 6 mile çıkarmasıyla bu denge bozulmuştur. Zira, Ege Denizi nde Yunan hâkimiyetinde bulunan adaların çokluğu ve adaların da kara ülkesi gibi karasularının bulunması nedeniyle, karasuları genişliğinin artı- 11

14 Güvenlik Durumu rılmasından oransal olarak çok daha fazla istifade eden taraf Yunanistan olmaktadır. Karasuları genişliğiyle ilgili değişiklikler doğrudan açık deniz alanlarını da etkilemektedir. Nitekim, 3 mil esasına göre, Ege Denizi nde %70 in üzerinde açık deniz oranı ve Karadeniz i Akdeniz e bağlayan birçok açık deniz rotası mevcutken, karasularının 6 deniz miline çıkarılması ile birlikte, açık deniz oranı %50 nin altına düşmüş ve açık tek bir deniz rotası kalmıştır. Açık deniz alanının daha da fazla daralması; Ege Denizi ndeki ulaşım yollarının büyük oranda Yunan karasularına girmesine, açık deniz serbestilerinden yararlanmak yerine zararsız ya da transit geçiş hakkı ile yetinilmesine, Türk Donanması nın eğitim ihtiyaçları açısından gerekli olan harekât alanının ve askerî uçuşlara açık hava sahasının sınırlanmasına, Ege Denizi ndeki canlı ve cansız kaynakların paylaşımında ülkemiz aleyhine kabul edilemez adaletsizliğe yol açmaktadır. Bu nedenle, Ege de mevcut açık deniz alanlarının korunması, Türkiye için hayati önem taşımaktadır. Lozan Antlaşması ile kurulan bu dengenin muhafaza edilmesine ilişkin hassasiyetimiz ve Ege deki karasularının Yunanistan tarafından 6 milin ötesine çıkarılması halinde izlenecek tutum, 8 Haziran 1995 tarihinde bizzat TBMM tarafından alınan kararla kamuoyuna duyurulmuştur. 20 alınarak yapılacak bir antlaşma ile belirlenmesi gerekmektedir yılında imzalanan Bern Mutabakatı, kıta sahanlığının sınırlandırılması için karşılıklı rızaya dayanan bir antlaşmaya varmak amacıyla müzakereler yapılmasını; tarafların, Ege Denizi kıta sahanlığında fiilî durum üstünlüğü sağlamaktan ve üçüncü taraflar nezdinde kendilerine avantaj yaratacak arayışlardan kaçınmalarını öngörmektedir. Aksine uygulamalar, 1970 li ve 80 li yıllarda yaşandığı üzere, yine gerginliğe yol açabilecektir. Gayriaskerî statüdeki adaların silahlandırılması sorunu; Doğu Ege adalarının Lozan ve Paris Antlaşmalarıyla gayriaskerî statüye tabi kılınmış olmalarına rağmen, takip eden dönemde Yunanistan tarafından silahlandırılması, askerî tatbikatların kapsamına alınması ve NATO planlarına dâhil edilmesi gayretlerinden kaynaklanmaktadır. Ege deki hava sahası sorunları; Yunanistan ın uluslararası hukuka aykırı olarak karasularının dışına taşan 10 mil hava sahası iddiasından 24, fiktif bir hattan ibaret olan İstanbul-Atina FIR sınır hattını 25 Türk-Yunan sınırı olarak göstermesinden 26, askerî uçakları kapsam dışında bırakan Şikago Sözleşmesine 27 rağmen Ege açık denizi üzerinde uluslararası hava sahasında uçan Türk savaş uçaklarından uçuş planı istemesinden, askerî uçuş Ege de mevcut açık deniz alanlarının korunması, Türkiye için hayati önem taşımaktadır. Başlıca Ege Denizi sorunları arasında, Egemenliği Antlaşmalarla Yunanistan a Devredilmemiş Ada, Adacık ve Kayalıklar 21 ; Ege deki karasuları alan dağılımını etkilemeleri, deniz yetki alanları ve hava sahasına ilişkin sorunlarla da doğrudan ilintili olması 22, 23, nedenleriyle temel sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Bu statüdeki Kardak Kayalıkları, geçmiş dönemde iki ülkeyi krizin eşiğine getirmiştir. Ege Denizi nde, egemenliği açık olarak Yunanistan a devredilmeyen daha bir çok ada, adacık ve kayalık bulunmaktadır. Ege Denizi ndeki karasuları sorunu, öncelikli olarak genişlik sorunu olup, Yunanistan ın Ege deki karasuları genişliğini 6 deniz milinin ötesine genişletme arzusundan kaynaklanmaktadır. Zira böyle bir uygulama, Ege de dengeyi ve statükoyu Türkiye aleyhine bozacaktır. Karasularının ötesindeki açık deniz alanlarını da kapsayacak ve Ege deki statükoyu doğrudan etkileyecek olan kıta sahanlığı sınırlandırması da, karasuları genişliği ile yakından irtibatlıdır. Taşıdığı özel durum dikkate alınarak Ege de kıta sahanlığı sınırının iki sahildar ülkenin ana kıtaları esas ve tatbikatları kısıtlama gayretiyle kontrollü hava sahası ve hava koridorları tesis etme girişimlerinden kaynaklanmaktadır. Yunanistan ın denizde arama kurtarma hizmetleriyle ilgili Arama ve Kurtarma Sorumluluk Sahasını FIR sahası ile çakıştırarak 28 egemenlik sahası olarak sunması da bir diğer sorun alanını teşkil etmektedir. Ege deki dengeyi tesis eden antlaşmaların hilafına uygulamalar, karasuları genişliğinin değişmesine neden olabilecek girişimler, sınırları belirlenmemiş kıta sahanlığı üzerindeki tasarruflar ile açık deniz serbestisini ihlal edecek şekilde Ege Denizi nin uluslararası suları ve hava sahasının askerî kullanımını kısıtlamaya yönelik uygulamalar, Ege deki güvenlik durumunu doğrudan etkileyebilmektedir. Birbirleriyle bağlantılı bahse konu Ege sorunları, esasen hukuki olmakla beraber, Türkiye nin hayati çıkarlarıyla ilintili siyasi 29, ekonomik ve askerî sonuçlar barındırmaktadır

15 Güvenlik Durumu Bu sorunların, müttefiklik ve iyi komşuluk ilişkisi içinde çözümlenmesine yönelik siyasi temaslar sürdürülmekte, güven artırıcı önlemlerle olası gerginliklerin önüne geçilmesi hedeflenmekte; ancak Yunanistan ın, uluslararası antlaşmalara, uluslararası deniz hukukuna ve ikili mutabakatlara aykırı uygulamaları ile ikili sorunlara AB yi, NATO yu, diğer ülkeleri dahil etme gayretleri, karşılıklı güvenin tesis edilebilmesini engellemektedir. Tarihî derinliği bulunan muhtelif sorunları ve Türkiye nin hayati menfaatlerini barındıran Ege Denizi, Türk Deniz Kuvvetlerinin eğitim ve tatbikat faaliyetlerinin en yoğun olarak icra edildiği deniz alanıdır. Güney Deniz Saha Komutanlığı ve Foça Deniz Üssü ile muhtelif onarım ve lojistik destek birlikleri bu bölgede bulunmaktadır. Doğu Akdeniz Tarih boyunca uluslararası ticaretin en önemli kavşaklarından birisi olan Doğu Akdeniz, Süveyş Kanalı üzerinden Hint Okyanusu'na mücavir Asya, Afrika ve Uzak Doğu ülkelerine uzanan deniz ulaştırma yollarının odak noktasıdır. Deniz ticaretimizin %25 inden fazlası Akdeniz limanlarımızdan yapılmaktadır yılında hizmete giren Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı, Samsun-Ceyhan petrol boru hattı projesi ve Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattı, İskenderun Körfezi ndeki liman tesislerimizin önemini artırdığı gibi, Türkiye nin enerji merkezi olma hedefi açısından da önem taşımaktadır. Uzun süreli İsrail-Filistin Sorunu ve Kıbrıs Sorununun yansımalarına maruz bulunan Doğu Akdeniz jeopolitiği, 2000 li yılların başından itibaren enerji odaklı gelişmelerle hareketlenmiş, 2010 yılından itibaren ise, Kuzey Afrika ve Orta Doğu daki ülkelerin siyasal sistemlerinde değişimlere yol açan iç çatışma ve karışıklıklar da bölgenin güvenlik ortamını etkilemeye başlamıştır. Doğu Akdeniz deki hidrokarbon kaynaklarının, uluslararası ticarete de konu olabilecek miktar ve nitelikte olduğunu gösteren araştırma ve tahminler, bölge ülkelerinin bu kaynaklardan istifade etme motivasyonunu artırmıştır. Akdeniz in doğu havzasında, komşu ve karşı kıyıdaş devletler arasında kıta sahanlığı ve MEB sınırlandırmasına ilişkin çok taraflı bir antlaşmanın bulunmaması nedeniyle, enerji odaklı gelişmeler deniz yetki alanlarının sınırlandırılması sorununu da beraberinde getirmiştir. Ege Denizi gibi yarı kapalı bir deniz olan Akdeniz de de denize kıyısı olan devletlerin, deniz alanlarının sınırlandırılması dâhil, haklarını kullanırken ve görevlerini yerine getirirken birbirleri ile iş birliği yapma yükümlülüğü bulunmaktadır. 31 Buna rağmen, GKRY nin 2003 yılından itibaren, diğer bölge ülkelerinin haklarını göz ardı eden ikili antlaşmalar yapmak suretiyle bölgedeki enerji kaynaklarından azami derecede istifade etme gayreti, Doğu Akdeniz deki deniz yetki alanları sorununun temelini oluşturmaktadır. GKRY; 2003 yılında Mısır, 2007 de Lübnan ve 2010 da İsrail ile MEB sınırlandırma antlaşmaları yapmış, petrol araştırılması ve çıkartılması için ihaleler açmış, ruhsatlar vermiş, sondaj faaliyetleri başlatmıştır. GKRY nin Doğu Akdeniz de fiilî bir durum yaratma stratejisi çerçevesinde hayata geçirdiği bu uygulamalar sonucu, bölgedeki çok sayıda kıyıdaş ülkeyi ilgilendiren bir uyuşmazlık ortaya çıkmıştır. 32 GKRY nin 2007 yılında Kıbrıs Adası nın güneyinde belirlediği 13 adet sözde ruhsat sahasından 5 adedi, kısmen Türkiye nin Doğu Akdeniz deki deniz yetki alanı içinde bulunmaktadır. GKRY nin Ada nın deniz yetki alanlarını tek başına sahiplenme çabaları, Kıbrıs sorununu da deniz ortamını içerecek şekilde genişletmiştir. Türkiye ile KKTC nin haklarını göz ardı eden GKRY nin bu tasarrufları, Türkiye ve KKTC tarafından protesto edilmiş, uyuşmazlık konuları olarak BM nezdinde kayda geçirilmiştir. Türkiye ayrıca; Türkiye nin Doğu Akdeniz deki Kıta Sahanlığı alanlarıyla çakışan GKRY nin sözde ruhsat sahalarında yabancı şirketlerin izinsiz petrol/doğal gaz faaliyetlerinde bulunmalarına hiçbir şekilde izin vermeyeceğini, kıta sahanlığındaki hak ve menfaatlerini korumak için gerekli her türlü tedbiri alacağını, Kıbrıs Türklerinin Ada nın güneyinde TPAO ya verdikleri ruhsatların ihlal edilmemesi ve deniz hak ve 13

16 Güvenlik Durumu menfaatlerinin korunması için, ana vatan ve garantör ülke sorumluluğu içinde, KKTC ye her türlü desteği vereceğini açıklamıştır. 33 GKRY nin bölgede gerilimi artıran bahse konu tek taraflı girişimlerinin yanı sıra, Yunanistan ın Doğu Akdeniz deki sınırlandırmayla ilgili yaklaşımı da potansiyel bir gerginlik konusu teşkil etmekte, bölgedeki Yunan adaları için konumları ve Anadolu kıyıları ile mukayeseli büyüklükleri ile bağdaşmayan, hakkaniyete aykırı deniz yetki alanları taleplerinin gündeme getirilmesi, sorunun büyümesine sebep olmaktadır. 34 Türkiye; Doğu Akdeniz de Bakanlar Kurulu tarafından muhtelif dönemlerde TPAO ya verilen ve batıda 28 Doğu boylamına yaslanan petrol arama ruhsatlarının Türk Kıta Sahanlığı içinde kaldığını BM nezdinde kayda geçirmiştir. Aynı bildirimde, Türkiye-Mısır kıyıları arasındaki ortay hat boyunca uzanan Türk Kıta Sahanlığının en batısındaki noktasının ise ilgili tüm ülkelerle gelecekte yapılacak hakkaniyete uygun antlaşmalarla belirleneceği ifade edilmiştir. 35 Doğu Akdeniz de deniz yetki alanlarının sınırlandırılması sorunu, GKRY ve Yunanistan ın, bölge ülkelerini, bölge dışı aktörleri ve AB gibi uluslararası kurumları soruna kendi lehlerine taraf haline getirme ve Türkiye yi yalnızlaştırma gayretleri nedeniyle Türkiye nin muhtelif ülke ve uluslararası kurumlarla ilişkilerini de olumsuz etkileme potansiyeli taşımaktadır. Bu yaklaşımlar, deniz güvenliğinin ve istikrarın her zamankinden daha fazla önem kazandığı bir konjonktürde Doğu Akdeniz de tüm tarafların yararına olacak bölgesel bir iş birliğine imkân verecek atmosferin oluşmasını da engellemektedir. Benzer durum Doğu Akdeniz de elde edilebilecek hidrokarbon kaynaklarının pazar ülkelere transferi için de geçerlidir. Bütün bu faktörler, önümüzdeki dönemde Doğu Akdeniz deki güvenlik ortamını belirleyecek en önemli uyuşmazlık konusunun, deniz yetki alanlarının sınırlandırılması olacağını göstermektedir. 36 Bu konu, ilgili tarafların yaklaşımına bağlı olarak bölgesel barış ve iş birliği ile tüm tarafların enerji güvenliğine hizmet edebilecek yeni iş birliği olanakları sunabileceği gibi, gerginlik ve krizlere de sebebiyet verebilecektir. Doğu Akdeniz deki güvenlik dinamiklerini etkileyen bir diğer faktör de, 2010 da başlayan Arap Baharı sürecinin deniz ortamına yansımalarıdır. Kuzey Afrika daki sosyal, siyasal, askerî gelişmelerin yol açtığı istikrarsızlık ve kırılgan devlet yapıları, başta düzensiz göç olmak üzere, devlet dışı aktörlerin yol açabileceği asimetrik riskleri artırmış, bu gelişme en çok Akdeniz e mücavir Avrupa ülkelerini etkilemiştir. Suriye deki dinamikler ise bölge ülkelerindeki istikrarsızlığı ivmelendirmekte; yönetim boşlukları, terörist gruplara manevra alanı açmaktadır. Kuzey Afrika dan Irak içlerine, oradan Yemen e uzanan bölgede muhtelif adlar altında faaliyet gösteren bu grupların varlığı, denizde terör riskini de artırmıştır. Suriye Krizi aynı zamanda bölge dışı aktörlerin Doğu Akdeniz deki askerî faaliyetleri açısından da önemli gelişmelere yol açmış; bu bağlamda RF 2014 ten itibaren bölgedeki donanma varlığını artırarak Akdeniz de daimî bir deniz görev kuvveti konuşlandırmaya başlamıştır. Doğu Akdeniz deki güvenlik ve ekonomik çıkarlarımızı yakından ilgilendiren bahse konu gelişmeler, riskler ve tehditler nedeniyle Deniz Kuvvetleri unsurlarının önemli bir bölümü Aksaz, Mersin ve İskenderun üslerimiz ile KKTC ye ait limanlar olan Girne ve Gazimagosa ya istinaden bölgede harekât icra etmektedir. Doğu Akdeniz deki güvenlik ortamını belirleyecek en önemli uyuşmazlık konusu, deniz yetki alanlarının sınırlandırılması olacaktır. Türk Deniz Kuvvetleri 2006 yılından bu yana Doğu Akdeniz de durumsal farkındalığı idame etmek, hak ve menfaatlerimizin korunmasına destek olmak, muhtemel yasa dışı faaliyetlere karşı caydırıcılık sağlamak, Ceyhan terminali çıkışlı stratejik petrol ulaştırmasının güvenliğini desteklemek maksadıyla Akdeniz Kalkanı Harekâtını icra etmektedir. Bu harekâta katılan unsurlar tarafından deniz yetki alanlarımızdaki faaliyetler de yakından takip edilmekte; ülkemizin deniz yetki alanlarındaki izinsiz faaliyetler 14

17 Güvenlik Durumu engellenmekte; KKTC nin ruhsatlandırdığı sahalardaki faaliyetlere karşı ise ilgili kurumlarla iş birliği içinde belirlenen hareket tarzlarına destek sağlanmaktadır. Türk Deniz Kuvvetleri ayrıca, NATO nun Etkin Çaba Harekâtına, NATO Daimî Deniz Görev Gruplarının faaliyetlerine ve BM nin Lübnan açıklarındaki UNIFIL Deniz Harekâtına iştirak ederek Akdeniz in güvenliğine katkı sağlamakta; AB ile deniz güvenliği alanında karşılıklı faydaya dayalı bir iş birliği tesis etme hedefini muhafaza etmektedir. Küresel Güvenlik Ortamı Küresel güvenlik ortamı, artan bir ivmeyle meydana gelen sosyal, ekonomik, politik, askerî, teknolojik ve çevresel değişimler ile şekillenmekte, insanlık tarihindeki en hızlı dönüşümlerin yaşandığı bu dönem 37, uluslararası düzeni sarsmaktadır. Özellikle Çin Halk Cumhuriyeti nin etkisiyle, Asya nın, nüfus büyüklüğü, gayrisafi yurt içi hasıla, askerî harcama ve teknolojik yatırım açısından önümüzdeki 20 yıl içinde Batı dünyasının önüne geçmesi beklenmekte; ekonomik güç merkezi, Kuzey-Batıdan Güney-Doğuya kaymakta, yeni güç merkezleri ortaya çıkmakta, küresel ölçekte jeopolitik bir geçiş dönemi yaşanmaktadır. Diğer taraftan, Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Arap Yarımadasındaki ülkelerin bir kısmında yaşanan ve birbirini etkileyen sosyal, siyasal çalkantılar ile iç çatışmalar devlet yapılarını tahrip etmekte, bir kısım siyasi sınırları belirsiz hâle getirmekte; gruplar, ülkeler ve güç merkezleri arasındaki rekabeti, dolayısıyla da istikrarsızlığı artırmaktadır. Bahse konu gelişmeler, mevcut küresel düzeni dönüşüme zorlamakta, ancak Soğuk Savaş sonrasının tek kutuplu dünyasının çok kutuplu bir yapıya evrildiği, geleneksel güç merkezlerinin müdahale iradesi ve kapasitesinin azaldığı, yükselen güçlerin ise küresel düzene nasıl entegre olacaklarının belirsizliğini koruduğu bu süreçte, kapsayıcı ve istikrarlı yeni bir düzen tesisinin kolaylıkla sağlanamayacağı öngörülmektedir. Fırtınalı bir havada demir tarayarak meçhule doğru sürüklenen bir gemiyi andıran böylesi bir dünyada 38, ülkeler, savunma yapılanmalarını gözden geçirmekte, savunma örgütlerinin önemi ve ortak tehdit algılamalarına sahip ülkeler arasındaki iş birliği artmaktadır. Günümüzde ulusal güvenliğe yönelik tehdit/riskler hibrit bir yapı arz etmektedir. Devlet kaynaklı/destekli tehditlerin yanı sıra; terörizm, insan kaçakçılığı, kitle imha silahlarının yaygınlaşması gibi yasa dışı faaliyetten kaynaklanabilecek asimetrik riskler, kaynakların paylaşılması mücadelesinde ekonomik alana ve sosyal yapıya yönelik oluşan riskler, çevresel felaketler risk/tehdit yelpazesini daha da genişletmekte, yasa dışı unsurların teknolojiyi etkin kullanma yeteneği güvenlik risklerini daha da yükseltmektedir. Küreselleşme, güvenlik alanındaki karşılıklı etkileşimi de kolaylaştırmaktadır. Mahallî krizler süratle bölgeselleşebilmekte, küresel ve bölgesel aktörlerin dolaylı rekabetine zemin teşkil edebilmektedir. Bu durum kaçınılmaz olarak ülkeleri, kendi bölgelerinin yanı sıra diğer bölgelerdeki potansiyel kriz alanlarına da duyarlı hâle getirmektedir. Öte yandan yoğunlaşan ekonomik bağların güçlendirdiği karşılıklı bağımlılık ise, ekonomik aktivitenin düzenli olarak sürdürülebileceği istikrarlı bir ortamın tüm taraflarca korunmasını gerektirmekte, güvenlik alanında iş birliğini zorunlu kılmaktadır. Dolayısıyla 21 inci yüzyılın güvenlik ortamı, hem politik askerî değişimlere bağlı jeopolitik gerilimleri ve çatışma risklerini, hem de ekonomik kazanımların korunması için gerekli istikrar arayışlarını bünyesinde barındıran karmaşık bir yapı arz etmektedir. Genel güvenlik ortamının bu yapısı doğrudan deniz ortamına da yansımakta; başat aktörler bir yandan donanmalarını güçlendirerek en kötü senaryolara hazırlık yaparken, diğer yandan deniz ulaştırma yollarının güvenliğinin sağlanması için çok uluslu yapılar altında iş birliği tesis edebilmektedir. Soğuk Savaş sonrasının tek kutuplu dünyasının çok kutuplu bir yapıya evrildiği, geleneksel güç merkezlerinin müdahale iradesi ve kapasitesinin azaldığı, yükselen güçlerin ise küresel düzene nasıl entegre olacaklarının belirsizliğini koruduğu bu süreçte, kapsayıcı ve istikrarlı yeni bir düzen tesisi kolaylıkla sağlanamayacaktır. 15

18 Güvenlik Durumu Bu süreçten aynı zamanda, deniz ortamındaki güç dengeleri doğrudan etkilenmekte, statükoyu değiştirmek isteyen yeni güçlerle muhafaza etmek isteyen güçler arasındaki sürtüşme potansiyeli artmaktadır. Bu rekabetin odak noktası ise, enerji gibi kritik emtia başta olmak üzere, deniz ticaretinin üzerinde aktığı ve bu boyutuyla dünya ekonomisinin can damarları olan deniz ulaştırma yolları ile bu yollar üzerindeki kritik geçitlerdir. Zira kritik geçitler, aynı zamanda güç aktarımı için de düğüm noktalarıdır. Çevre Denizlerimizin Ötesindeki Deniz Alanları Küreselleşmenin karşılıklı bağımlılığı her geçen gün artırdığı günümüzde artık denize kıyısı olan her ülke bizim komşumuzdur ve bu geniş anlamdaki komşuluk ilişkisi çerçevesinde denize mücavir tüm ülkelerdeki istikrar ya da istikrarsızlık durumu ülkemizin ekonomik ve güvenlik çıkarlarını da doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyebilmektedir. Küreselleşmenin karşılıklı bağımlılığı her geçen gün artırdığı günümüzde, denize kıyısı olan her ülke bizim komşumuzdur. Diğer taraftan, dünya üzerindeki kritik geçitlerden dördünün (Türk Boğazları, Cebelitarık Boğazı, Süveyş Kanalı ve Babül Mendep Boğazı) çevre denizlerimizi açık denizlere bağlaması ve hem ticari hem askerî gemilerimizin buraları yoğun olarak kullanması nedeniyle, bu geçitlerdeki seyir serbestisinin güvenli olarak idamesi de ülkemizi yakından ilgilendirmektedir. Nitekim, Doğu Akdeniz i Hint Okyanusu na irtibatlayan Kızıldeniz, Aden Körfezi ve mücavir deniz alanlarında deniz haydutluğu ve silahlı soygun faaliyetlerinin baş göstermesi ile birlikte pek çok ülke donanması ile birlikte Türk Deniz Kuvvetleri de, deniz güvenliğinin idamesine katkı sağlamak üzere bölgede daimî olarak varlık göstermeye başlamıştır. Asya ve Afrika ile Avrupa arasındaki deniz ulaştırması için hayati önem taşıyan bu güzergâhın güvenliği, NATO, AB, Çok Uluslu Koalisyonların teşkil ettiği deniz görev grupları marifetiyle ve muhtelif ülkelerin münferit katkılarıyla sağlanmaktadır. Sorunun önemli ölçüde kıyı ülkelerinin kendi imkânlarıyla deniz güvenliğini sağlayamamasından kaynaklanması nedeniyle, bu alandaki zafiyetlerin de giderilmesine çalışılmaktadır. Aden Körfezi ve Somali açıklarındaki deniz haydutluğu ve silahlı soygun ile mücadele ve denizde kapasite oluşturma faaliyetlerine gösterilen yoğun uluslararası ilgi, aynı zamanda Hint Okyanusu nun artan öneminin de bir göstergesidir. Bölge ülkelerinin ekonomik aktivitelerinin arttığı Hint Okyanusu, deniz trafiğinin yoğunluğu itibarıyla, Atlantik ve Pasifik in önüne geçmekte, bölgenin ekonomik açıdan artan önemi, güvenliğinin sağlanmasına yönelik hassasiyetleri de beraberinde getirmektedir. Günümüzün Deniz İpek Yolu olarak da adlandırılan Hint Okyanusu, Basra Körfezi kaynaklı petrole son derece bağımlı olan Çin, Hindistan, Japonya ve Güney Kore gibi ülkelere müteveccih enerji aktarım hatlarını barındırmakta, Afrika ya mücavir batı kıyıları da açık deniz petrol ve doğalgaz kaynakları açısından giderek yakın ilgi görmektedir. Avrasya ya mücavir deniz alanlarıyla irtibatının Kızıldeniz, Babül Mendep Boğazı, Hürmüz Boğazı ve Malakka Boğazı gibi dar geçitler yoluyla sağlanması, Hint Okyanusu nu stratejik açıdan daha da öne çıkarmaktadır. Dünya üzerindeki kritik geçitlerden Türk Boğazları, Cebelitarık Boğazı, Süvevş Kanalı ve Babül Mendep Boğazı ndaki seyir serbestisinin güvenli olarak idamesi ülkemizi yakından ilgilendirmektedir. Jeopolitik mücadelenin önemli merkezlerinden biri haline gelen Hint Okyanusu'ndaki adaların çoğu ABD, İngiltere ve Fransa gibi ülkelerce üs maksatlı kullanılmaktadır. Çin ve Japonya gibi ülkeler de ilgi alanlarına giren bölgelerde daimî/geçici üs imkânına sahip olmak üzere çaba göstermektedir. Afrika nın doğusundaki deniz alanının önemi artarken, önümüzdeki dönemde kıtanın batısına yönelik uluslararası ilginin de artması muhtemeldir. Zira deniz haydutluğu ve silahlı soygun faaliyetlerinin, son dönemde Gine Körfezi başta olmak üzere Afrika nın batısında da deniz trafiğine yönelik güvenlik riskini artırmaya başladığı görülmektedir. 16

19 Güvenlik Durumu Afrika'nın doğusunda ve batısında, bir yandan uluslararası toplum, deniz güvenliğine katkı sağlamak amacıyla bölge ülkelerinin yeteneklerini geliştirmeye çalışırken, diğer yandan bölgedeki deniz ulaştırmasını ve bölgenin doğal kaynaklarını ekonomileri için önemli gören ülkelerin, donanma faaliyetlerini artırma gayretleri öne çıkmaktadır. Küresel ölçekte ise orta ve uzun vadede deniz ortamındaki gerilim potansiyelinin en yüksek olduğu bölge olarak, dünyanın jeoekonomik ve jeostratejik ağırlık merkezi haline gelen Asya Pasifik ön plana çıkmaktadır. Özellikle Doğu Çin Denizi ile Güney Çin Denizi nde bölge ülkeleri arasındaki egemenlik ve deniz yetki alanlarının sınırlandırılması ihtilâflarının büyümesi, bölge dışı aktörlerin de müdahil olduğu önemli gerginliklere yol açabilecektir. Bölge ülkelerinin güvenlik arayışlarına karşılık ABD donanmasının bu bölgede artan varlığı, yaşanan sürecin önemli göstergelerinden biridir. Afro-Avrasya coğrafyasını çevreleyen bu deniz alanlarının yanı sıra, kutup bölgeleri de gün geçtikçe daha fazla önem kazanmaktadır. Küresel ölçekte deniz ortamındaki gerilim potansiyelinin en yüksek olduğu bölge olarak, dünyanın jeoekonomik ve jeostratejik ağırlık merkezi haline gelen Asya Pasifik ön plana çıkmaktadır. Sahip olduğu petrol/doğalgaz rezervlerine ilave olarak, buzulların mevsimsel erimesiyle daha kısa ve ekonomik deniz ulaştırma yolları sunan Arktik Bölgesinin kısa/orta vadede, hâlen bilimsel araştırma faaliyetlerine konu olan Antarktika nın ise uzun vadede enerji odaklı küresel rekabete açık hâle gelmesi; bu bölgelerdeki deniz alanlarının kontrolüne yönelik rekabetin de artması beklenmektedir. 39 Gerek ihtiva ettiği kaynaklar, gerekse üzerindeki ulaştırma yolları ve kritik geçitlerin kontrolüne yönelik olarak küresel aktörler arasında giderek şiddetlenen bir rekabete sahne olan deniz ortamı, çeşitli asimetrik riskleri de bünyesinde barındırmaktadır. Dünyanın muhtelif bölgelerindeki sosyal ve siyasal çalkantılar ile iç savaşların neden olduğu yasa dışı göçler, fakirliğin ve zayıf devlet yapılarının yol açtığı deniz haydutluğu ve silahlı soygun faaliyetleri ve devlet dışı aktörlerin kaçakçılık, insan ticareti, terörizm gibi yasa dışı eylemleri de deniz güvenliğiyle ilgili hassasiyetleri artırmaktadır. Denize mücavir alanlar, iklim değişikliklerinden kaynaklanabilecek risklere karşı da kırılgan bir yapı arz etmekte; yükselen sıcaklıkların yol açtığı uzun vadeli çevresel değişikliklerin yanında, sel, su baskını ve tsunami gibi geniş çaplı doğal afetler, özellikle sahil şeritlerindeki büyük şehirleri tehdit etmektedir. Risk ve tehditlerin çokluğu ve giderek artan çeşitliliği, kesintisiz durumsal farkındalık sağlanmasını ve her an deniz güvenlik harekâtı icrasına hazır olunmasını dikte etmekte; deniz ortamının sınır aşan tabiatı ve güvenliğin bölünmezliği nedeniyle bu faaliyetlerin ilgili tüm taraflarla iş birliği içinde gerçekleştirilmesini gerektirmektedir. Küresel güvenlik ortamındaki gelişmelerin her geçen gün daha fazla denizdeki güvenlik ortamını etkilemeye başlaması, örgütsel ve ülkesel temelde deniz ortamına yönelik güvenlik tedbirlerinin gözden geçirilmesi sürecini hızlandırmıştır. Bu çerçevede NATO, 2011 yılında İttifakın ilk deniz stratejisini yayımlamış; takip eden dönemde de İttifakın deniz alanındaki tüm faaliyetleri, bu strateji doğrultusunda gözden geçirilmeye başlanmıştır. NATO nun bu kapsamdaki çalışmalarında, son yıllarda önemi artan asimetrik tehditlere karşı deniz güvenliği nin geliştirilmesi konusuna yer verilmekte, ülke kaynaklı geleneksel tehditlere karşı kolektif savunma ve kriz yönetimi konuları İttifakın Deniz Stratejisinin temel unsurlarını teşkil etmeye devam etmektedir. NATO nun küresel ölçekteki etkinliğini artırma amacına yönelik olarak ise iş birliği ile güvenlik boyutu üzerinde durulmaktadır. Deniz Güvenlik Harekâtı ise; denizde durumsal farkındalığın desteklenmesi, seyir serbestisinin idamesi, denizde denetim, kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesi, kritik altyapının korunması, denizde terörizmi önleme faaliyetlerinin desteklenmesi ve denizde kapasite oluşturmaya katkı sağlanması faaliyetlerini içermektedir. Deniz güvenliğinin her geçen gün artan önemi nedeniyle, AB de küresel deniz ortamında üyelerinin ve AB nin güvenlik çıkarlarına yönelik risk ve tehditlere daha etkin karşı koyabilmek amacıyla, 2014 yılında ilk kez AB Deniz Güvenlik Stratejisini yayımlamıştır. Türk Deniz Kuvvetleri, çevre denizlerimizdeki öncelikli harekât ve faaliyetlerinin yanı sıra, deniz ticaretimizin gerçekleştiği deniz ulaştırma yollarının ve kritik geçitlerin güvenliğini sağlamak, İttifak Deniz Stratejisini desteklemek ve bölgesel/küresel barış ve istikrara katkı sağlamak üzere, Aden Körfezi ve Somali açıklarında olduğu gibi, gerektiğinde çevre denizlerimizin ötesindeki deniz alanlarında da faaliyet göstermekte; açık denizde harekât yeteneklerini geliştirmeyi hedeflemektedir. 17

20 Topraklarının ucu deniz olan bir ulusun sınırını, halkının kudret ve yeteneğinin hududu çizer. Mustafa Kemal ATATÜRK 40 DIŞ POLİTİKA HEDEFLERİ