Güvercin HES (Merkez Kahramanmara ) Projesi Hidrolojik De erlendirme Raporu

Transkript

1 BERRAK ENERJ ÜRET M T C. ve SAN. A. Güvercin HES (Merkez Kahramanmara ) Projesi Hidrolojik De erlendirme Raporu Yrd. Doç. Dr. Harun AYDIN Yüzüncü Y l Üniversitesi Çevre Mühendisli i Bölümü Nisan 2011

2 Ç NDEK LER 1. G R JEOLOJ VE H DROJEOLOJ Stratigrafi Tektonik Hidrojeoloji H DROLOJ Drenaj Alanlar ve Akarsular Meteorolojik Gözlem A Meteorolojik Verilerin De erlendirilmesi Kahramanmara Meteoroloji stasyonu Ak m Gözlemleri SONUÇLAR VE DE ERLEND RME KAYNAKLAR Nisan 2011 i

3 1. G R Ceyhan Nehrinin bir kolu olan Ça rgan Deresi üzerinde yap lmas planlan Güvercin Regülatörü ve HES Proje sine ili kin Çevresel Etki De erlendirmesi (ÇED) raporu kapsam nda idare taraf ndan talep edilen hidrolojik verilerin ve özellikle ak m gözlem verilerinin de erlendirildi i bu rapor, Berrak Enerji Üretim Tic. ve San. A.. nin iste i do rultusunda haz rlanm t r. Güvercin Regülatörü ve HES Projesi; Kahramanmara li Merkez ilçe s n rlar içerisindeki Ça rgan Deresi üzerinde yer almakta olup, 1/25000 ölçekli topografik haritan n Gaziantep N 37-a1 numaral paftas nda bulunmaktad r. Proje alan, Ceyhan Havzas na dahil olup co rafi olarak yakla k kuzey enlemleri ile do u boylamlar aras nda yer almaktad r ( ekil 1). Proje temel olarak, Ça rgan Deresi üzerindeki bir adet regülatör (Güvercin Regülatörü) ve bir adet enerji üretim santrali (Güvercin HES) ile bu iki yap aras nda toplam uzunluklar 5350 m olan iletim yap lar ndan olu maktad r ( ekil 1). Projenin memba k sm nda herhangi bir tesis bulunmamaktad r. Güvercin Regülatörü nün kendi depolama olana da bulunmad ndan gelen su türbinlenecektir. Proje kapsam nda Ça rgan deresi üzerinde, m talveg kotunda Güvercin regülatörü ile çevrilen sular 406 m uzunlu undaki iletim kanal, ard ndan 4895 m uzunlu undaki iletim tüneli ile Güvercin HES e iletilerek burada türbinlenecek ve MW kurulu güçle, y lda ortalama GWh enerjinin üretilmesi planlanmaktad r. Projenin gerçekle mesi durumunda Ça rgan Deresi nin yakla k 5 km uzunlu undaki bölümünün do al ak m ko ullar n n etkilenmesi öngörülmektedir. Bu rapor kapsam nda, Ça rgan Deresi nin üzerinde kurulmas planlanan regülatör ile HES yap lar aras ndaki bölümünün genel jeolojik ve hidrojeolojik özellikleri özetlenmi tir. Havzan n bu bölümünün hidrolojik özellikleri ise sahaya yak n civardaki hidrometeorolojik istasyonlar yard m yla de erlendirilmi tir. Sonuç olarak, projenin uygulama ve i letme a amalar nda regülatör yap s ndan b rak lmas gereken çevresel ak miktar hakk nda önerilerde bulunulmu tur. Nisan /20

4 ekil 1. Proje alan n n yer bulduru haritas. 2. JEOLOJ VE H DROJEOLOJ Proje alan ve yak n dolay n n jeolojik özellikleri ile sahada yüzeylenen birimlerin litolojik tan mlamalar Hidrokon Müh. Mü. A. taraf ndan haz rlanan Güvercin Regülatörü ve HES Revize Fizibilite Raporu ndan (Hidrokon, 2010) al nm t r. Bu kapsamda haz rlanan jeoloji haritas ekil 2 de verilmektedir. Nisan /20

5 ekil 2. Proje alan n n jeoloji haritas Stratigrafi nceleme alan n da çevreleyen geni bölgedeki stratigrafik istifi; Amanos Paleozoyik ve Mesozoyik Kaya Birimleri ile Kuvaterner ya l birimler olu turmaktad r. Nisan /20

6 Paleozoyik Zabuk Formasyonu Kuvarsit, kumta ve eyllerden olu an birim, ilk kez Ketin (1966) taraf ndan tan mlanarak adland r lm t r. Birim, alttan üste do ru beyaz, krem renkli, silis çimentolu, orta-kal n tabakal kuvars ve feldispatl kumta lar ndan olu ur (Ketin, 1966). Alt bölümünde pembe, beyaz ms renkli, orta-kal n tabakal çak lta ve çak ll kumta lar, orta bölümünde ye il, arabi renkli, ince tabakal bol mika pullu kumta ve siltta lar ile üst bölümlerinde ise Çaltepe Formasyonu na geçi i temsil eden karbonatl kumta, kumlu kireçta, kireçta ve dolomitlerden olu ur. stif, Ad yaman ili Tut yak nlar nda ince tabakal, alacal kuvarsit ve eyller ile ba lar, k rm z mor renkli, kal n ve çapraz tabakal k smen çak ll kumta ve kuvarsitlerle devam eder. Daha üstte ise ince taneli, ince tabakal kuvarsitik kumta ve en üstte yakla k 25m kal nl nda diyabaz sili gözlenir. Formasyon, Alt Kambriyen ya nda olup, k y ya yak n s deniz ortam nda çökelmi tir. Çaltepe Formasyonu Dolomit ve dolomitik kireçta ardalanmas ndan olu an birim, Konya li Seydi ehir lçesi nde Dean ve Monod (1971) taraf ndan adland r lm t r. Dolomitik kireçta, kahve, gri-boz renkli, s k dokulu, orta-kal n tabakal d r. Amanoslarda, formasyonun üst seviyelerinde ye il, k rm z, alacal renkli, ince tabakal kalk ist ve ist, pembemsi-mor renkli, killi-kumlu, sucuk yap l kireçta ile yer yer çört yumrular bulunur. Formasyon, alt dokana nda Zabuk Formasyonu üzerinde uyumlu, üst dokana nda ise; Seydi ehir Formasyonu ile s n rl dereceli geçi lidir (Ketin, 1966; Demirkol, 1988). Kal nl m dolaylar nda olan formasyonun ya ; stratigrafik konumu dikkate al narak Alt Kambriyen olarak verilmi tir (Ketin, 1966; Atan, 1969). Ancak, dolomit ve dolomitik kireçta lar n n üst bölümünde yer alan nodüler kireçta lar nda Dean vd. (1997) taraf ndan belirlenen fosil içeri ine göre ise birimin ya Orta Kambriyen olarak saptanm ve buna göre birimin ya Alt-Orta Kambriyen e kar l k geldi i sonucuna var lm t r. Nisan /20

7 Seydi ehir Formasyonu eyl-siltta ardalanmas ndan olu an birim, Blumental (1947) taraf ndan adland r lm t r. Kuzey Amanoslarda yüzeylenen formasyondaki eyller ye ilimsi gri, boz, kahve renkli, ince-orta-kal n tabakal, siltta lar ise ye ilimsi gri, koyu ye il renkli, ince tabakal, ripp l laminalanmal d r (Demirkol, 1988). Amanos Da lar ndaki en önemli ay rtman özellik ise; kuvarsit tabakalar n n ara yüzeylerindeki canl izleri ve çok yayg n, iyi geli mi r p l laminalard r (Y lmaz, 1984). Formasyon, alt dokana nda Çaltepe Formasyonu ile uyumlu, üst dokana nda ise Bedinan Formasyonu taraf ndan uyumsuzlukla üzerlenmektedir. Formasyonun kal nl ; Amanos'larda m, olup ya ; Dean ve Monod (1985) taraf ndan Orta-Geç Kambriyen-Alt Ordovisiyen olarak saptanm t r. Bedinan Formasyonu De i ik özellikteki k r nt l kayaçlardan olu an birim, kahverengi, mavi, ye il renkli kumta ve kuvarsit ara tabakal eyllerden olu ur. Formasyon, alt dokana nda Seydi ehir Formasyonu ile uyumsuz dokanak ili kilidir. Paleontolojik de erlendirmeye göre birimin ya ; Orta-Geç Ordovisiyen'dir (Dean ve Monod, 1985). Mesozoyik Küreci Dolomiti Dolomitten olu an birim, ilk kez Atan (1969) taraf ndan Küreci Kalkeri olarak adland r lm t r. Formasyon, s k dolomit veya dolomitik kireçta lar, seyrek marn, kalkerli çamurta ve eyl ara seviyelerinden olu ur. Gri renkli, laminal, ince-ortakal n ve yer yer masif tabakal birim, çamur çatlaklar, algal stromatolitler, riplle'l tabakalar ve oksidasyon zonlar n kapsar. Birim içerisinde piritli zonlara s kça rastlan r. stifin baz seviyeleri çört bantl d r. Dolomitlerde bre le me yayg n olup karbonat çökellerinin muhtemelen erken çözünme, çökme, ani ve iddetli dü me gibi nedenlerle kazand özellikler birimin yüzeylendi i her kesimde belirgindir. Küreci Dolomiti genellikle çevrimsel bir istif özelli indedir. Tabaka tekrarlanmalar üste do ru s la an bir istif halindedir. Nisan /20

8 Formasyonun de i ik yerlerdeki yüzeylenmelerinde saptanan fosil içeri inin paleontolojik yorumlamas na göre birimin ya ; Orta-Geç Triyas-Erken Liyas olarak belirlenmi tir. Karada Kireçta Kireçta, dolomitik kireçta ve dolomitten olu an birimi ilk kez Atan (1969) Karada Kalkeri, Aksay vd. (1988) ise Karada Kireçta olarak adland rm t r. Yayg n olarak Orta Amanoslarda yüzeylenen formasyonun tip kesit yeri Güney Amanoslar n do u kanad ndaki Karada 'd r. Kireçta, dolomitik kireçta ve dolomitten olu an formasyon; tamamen veya k smen dolomitle mi kireçta lar, seyrek olarak da kalkerli çamurta, siltta veya eyl ara tabakalar n kapsar. Kireçta lar n n bir bölümü bej-aç k gri renkli, inceorta-kal n ve masif tabakalanmal, hafif rekristalize özelliktedir. Di er bölümü ise; biyoklastl, peloidli, yer yer oolitli, aç k-koyu gri renkli, k smen dolomitize, baz düzeyleri çörtlü, genellikle orta tabakal d r. Bu kireçta lar dolomit ara tabakalar n kapsar ve en yayg n yüzeylenen kaya türüdür. Alt dokana nda Küreci Dolomiti ile uyumludur. Ancak, bu iki birim aras nda yer yer boksitli düzeylerin olmas çökelmede kesiklik, çok yava çökelme veya a nmaya ba l bir uyumsuzlu a da i aret etmektedir (Aksay vd., 1988). Kal nl 500 m dolaylar nda de i en birimin ya ; fosil içeri ine dayan larak Geç Jura-Kretase olarak verilmi tir. Kuvaterner Alüvyon Ça rgan Dere boyunca yatak e iminin yüksek olmas nedeniyle, genellikle son derece dar yay l ml ve s alüvyon çökelleri izlenmektedir. Yatak e imindeki de i ikliklere ba l olarak alüvyon çökellerinin yay l m nda ve tane boyu da l mda farkl l klar gözlenebilmektedir. E imin azald (Ça rgan Dere nin Berke Baraj Gölü ne kavu um kesimlerinde) alanlardaki alüvyon gerecinin tane boyu küçülmektedir. Bu tür alanlarda alüvyon; % 40 çak l, % 30 kum, % 20 blok ve %10 siltten olu maktad r. E imin artt alanlarda ise (memba kesimleri) alüvyon gereci; % 30 çak l ve % 70 bloktan olu maktad r. Bu alanlarda maksimum blok boyu 2-3 m yi bulmaktad r. Nisan /20

9 Regülatör yerinde; genellikle blok ve çok iri blok boyutundaki malzemeden ibaret alüvyon çökelleri; genellikle boz-gri-alacal renklerde, polijenik, kö eli, az kö eli, yar yuvarlak-yuvarlak bile enlerden olu maktad r. Alüvyon gereci içerisindeki blok ve çak llar genellikle orta yüksek dayan ml ve az ayr mal d r. Bile enleri Kuvaterner öncesi tüm kaya türlerinden (kireçta, dolomit, ist, kuvarsit vb.) türemedir. Yüzeysel gözlemlere göre regülatör yerinde alüvyon kal nl n n m dolaylar nda de i ti i; mansapta, Ça rgan Dere nin Ceyhan Nehri ne (Berke Baraj Gölü ne) kavu tu u kesimlerde ise 1 m den 10 m ye de i en kal nl klarda de i ti i öngörülmektedir. Yamaç Molozu Yamaç molozu birikimleri; Ça rgan Deresi nin do u ve bat yamaçlar ile yan dere içlerinde görülür. Bol eklem, k r k ve çatlak sistemine sahip kuvarsitlerde çözülme ve donma neticesinde, parçalar n ayr ld ve yamaç e iminin dü ük oldu u kesimlere biriken irili ufakl, genelde iri bloklu malzemelerin olu turdu u ba lay c s olmayan çökellerdir. Boylanma ve derecelenme görülmez, düzensiz y ml d r. Yamaç molozu birikimleri; santral yeri ve çevresinde iri-çok iri blok boyutunda kaya döküntüsü eklinde görülür. Proje sahas içerisindeki yamaç molozu kal nl klar 1-5 m aras nda de i ir Tektonik Amanoslarla Toroslar n geçi zonunu olu turan Kahramanmara yöresi, otokton ve allokton karma klar içerisine al r. Bölgede Alp-Himalaya Orojenezi etkili olmu tur. Bölge tektonik aç dan oldukça hareketli bir ku ak üzerinde yer al r. Proje alan n n temel kayas n te kil eden kuvarsit ve istler çok sert, sa lam kaya niteli inde bol eklem k r k ve çatlak sistemlerine sahiptir. Birimin üst zonlar atmosferik artlardan dolay yer yer altere, parçal, da lgan yap da olup, yamaçlarda kal n kayaç döküntüleri olu turur. nceleme alan ve yak n çevresi yap bak m ndan oldukça karma k bir durumdad r. Özellikle kireçta lar tektonik hareketlerden bir hayli etkilenmi lerdir. Klastik yap daki eyller ise k vr mlanmaya maruz kalm lard r. Nisan /20

10 Proje alan nda; itki faylanmalar, günümüze de in, normal, ters, do rultu at ml faylarla kendini belirtmi tir. nceleme alan nda, KD-GB gidi li itki, normal at ml ve ters faylar tespit edilmi tir. Tektonik hareketler özellikle rijit özellikteki kireçta kuvarsit vb. kaya türlerinde birçok fay n olu mas na neden olmu tur. Genellikle fay izleri çizgisel olup, e imleri dü eye yak nd r. Çal ma saham zda bir tak m do rultu at ml faylar, dü ey faylar ve ters faylar izlenmektedir. KD-GB do rultulu s k ma kuvvetleri etkisi alt nda kalan inceleme alan ndaki kaya birimlerinde, KD-GB eksen gidi li antiklinal ve senklinaller geli mi tir Hidrojeoloji Bölgedeki hidrojeolojik çevrim, üst kotlarda genelde geçirimli olan rezervuar niteli inde kayaçlar ile bunlar n üzerinde bulunan ve yaylalarda düdenler olu turan kireçta lar n n ya mur ve kar sular n toplayarak çal ma alan m zda bulunan geçirimsiz ve geçirimli birimlerin üzerinden ya da alt ndan veya tektonik dokana ndan bo altmas eklindedir. Ça rgan Dere sular n n kayna n bu çevrimler olu turmaktad r. Akarsu rejiminin nispeten düzenli oldu u inceleme alan nda, su bölüm çizgileri doruklar izler. Dere ve vadiler, yükselimi genellikle enine keser ve derelerin ço u sulu dere özelli indedir. Özellikle majör eklem ve yersel gravite faylar boyunca yüzeysel ak n yan s ra, bu süreksizliklerin kesikli e u rad alanlardan irili ufakl kaynak bo al mlar halinde bir yeralt suyu hareketi gözlenebilmektedir. Projeye konu olan alanda egemen litolojiyi Zabuk Formasyonu na ait kuvarsit-meta kumta kaya türleri olu turmaktad r. Bu kaya türleri ilksel olarak geçirimsiz özellikte olup, k r k ve çatlak sistemleri boyunca ikincil geçirimlidirler. Dolay s yla bu kayaçlar akifer özelli i ta mamaktad rlar. Proje alan içerisinde bu birimlerden önemli ölçüde bir yeralt suyu bo al m gözlenmemektedir. rili ufakl kayaç parçac klar n n y m ndan meydana gelmi alüvyonlar geçirimli ve iletimli olmalar na ra men s n rl yay l ma sahip olmalar nedeniyle hidrojeolojik anlamda projeyi etkileyecek boyutta yeralt suyu bar nd rmazlar. 3. H DROLOJ Bu çal ma kapsam nda kullan lan ak m gözlem verileri, Hidrokon Müh. Mü. (Hidrokon, 2010) taraf ndan Berrak Enerji Üretim Tic. ve San. A.. için haz rlanan, Nisan /20

11 Güvercin HES (Merkez Kahramanmara ) Projesi Hidrolojik De erlendirme Raporu Güvercin Regülatörü ve HES Revize Fizibilite Raporu ndan sa lanm olup Devlet Su leri Genel Müdürlü ü taraf ndan onaylanm verilerdir Drenaj Alanlar ve Akarsular Güvercin Regülatörü ve HES Projesinin yer üstü su kayna n Ça rgan Dere ve kollar olu turmaktad r. Ça rgan Dere, yakla k 2259 m kotlar ndan do ar. Ak n kuzey ve kuzey bat yönünde sürdürerek regülatör yerine ula r. Ça rgan Derenin regülatör kesitindeki ya alan 66.7 km2'dir ( ekil 3). Ça rgan Dere, regülatör yerinden sonra ak n Kuzey yönüne do ru sürdürerek Ceyhan Nehrine dökülmektedir. ekil 3. Proje alan ve alt havzalar. Nisan /20

12 Proje alan ndaki alt havzalar; Güvercin regülatörü ile memba aras nda kalan k s m (Ça rgan I km 2 ) ve Güvercin regülatörü ile HES aras nda kalan k s m (Ça rgan Ara Havza (Güvercin HES) km 2 ) olmak üzere iki alt havzadan olu maktad r ( ekil 3). Ça rgan dersinin Ceyhan Nehri ne kavu tu u yakla k yer olan Güvercin HES noktas ndaki toplam drenaj alan ise 93.3 km 2 olarak hesaplanm t r y llar aras nda kalan 46 y ll k döneme ait Güvercin regülatör yerinde hesaplanan y ll k ortalama ak m de eri m 3 /s olup, Güvercin HES noktas için ise bu de er m 3 /s olarak hesaplanm t r. Proje alan ndaki birim alanda (km 2 ) ya lardan itibaren yüzeysel ak ma geçen su miktar ise lt/s olarak hesaplanm t r (Çizelge 1). Çizelge 1. Proje alan ndaki alt havzalara ait baz bilgiler. Havza Ad Drenaj Alan Ortalama Ak m Ak Katsay s (km 2 ) (%) (m 3 /s) (lt/s(km 2 ) Ça rgan I Güvercin HES * * Güvercin HES ortalama ak m, Güvercin HES toplam drenaj alan n n ortalama ak katsay s ile çarp m sonucu elde edilmi tir Meteorolojik Gözlem A Proje alan içerisinde herhangi bir meteoroloji gözlem istasyonu bulunmamaktad r. Bu nedenle, Güvercin Regülatörü ve HES Projesi için ya ve ak m aras ndaki ili kinin analizi için çevreye yak n Kahramanmara meteoroloji gözlem istasyonu (MG ) verileri kullan larak de erlendirilme gerçekle tirilmi tir Meteorolojik Verilerin De erlendirilmesi Kahramanmara Meteoroloji stasyonu Kahramanmara meteoroloji istasyonunda tarihleri aras ndaki 31 y ll k zaman diliminde kaydedilen iklimsel veriler de erlendirilmi tir. Buna göre, y ll k ortalama ya mm olup, 1996 y l nda maksimum y ll k toplam ya miktar mm ile en yüksek de erine ula m t r. Minimum y ll k ya ise ölçüm yap lan seri içerisinde mm ile 1999 y l nda kaydedilmi tir ( ekil 4). Nisan /20

13 Kahramanmara meteoroloji istasyonunda kaydedilen ya lar için çizilen Eklenik Sapma Grafi inde ( ekil 5) ise söz konusu 31 y ll k dönem içindeki kurak ve ya l dönemler belirlenmi tir. Gözlem ba lang c olan 1975 ile 1976 y llar aras ndaki bir y ll k süre göz önüne al nmaks z n 1976 y l ndan ba lamak üzere genel e ilim aç s ndan 9 senelik kurak bir dönemi 3 senelik k sa bir ya l dönem takip etmi tir y llar aras ndaki 5 y ll k kurak dönemi 1998 sonuna kadar süren 5 senelik ya l bir dönem takip etmi tir. Ard ndan gözlem sonu olan 2005 y l na kadar süren 7 senelik kurak bir dönem meydana gelmi tir. 1200,0 Y ll k Toplam Ya (mm) 1000,0 800,0 600,0 400,0 Y ll k Ort. Ya 200, ekil 4. Kahramanmara meteoroloji istasyonu y ll k toplam ya grafi i. Birikimli Sapma (mm) Kurak Dönem Ya l Dönem Kurak Dönem Ya l Dönem Kurak Dönem ekil 5. Kahramanmara MG y ll k toplam ya tan birikimli sapma grafi i. Kahramanmara meteoroloji istasyonu kaydedilen ya lar n ayl k da l m incelendi inde ( ekil 6); ya lar n özellikle K mevsiminin Aral k, Ocak ve ubat aylar nda etkili oldu u görülmektedir. Aral k ay nda maksimum mm ye Nisan /20

14 ula an ayl k ortalama ya de eri, minimum de erine ise 1.4 mm ile A ustos ay nda eri mektedir. Haziran, Temmuz, A ustos ve Eylül aylar nda ya en dü ük oranlara dü mekte ve neredeyse yok denecek kadar az miktarda olu maktad r ,2 132,3 Ayl k Toplam Ya (mm) ,3 94,7 77,3 40,2 51,1 90,2 0 7,3 2,3 1,4 7,8 ekil 6. Kahramanmara MG da kaydedilen ya lar n ayl k ortalamalar. Kahramanmara meteoroloji istasyonunda K mevsimi içinde dü en ya miktar y ll k toplam ya n büyük oran n meydana getirmektedir. En fazla ya yakla k % 49,35 lik bir oranla K mevsiminde gözlenmektedir. Yaz mevsiminde dü en ya lar n oran ise y ll k ya n ancak % 1,50 gibi çok dü ük oran na kar l k gelmektedir. lkbahar aylar nda dü en ya ise % 28.86, Sonbahar aylar nda ise % oran na kar l k gelmektedir ( ekil 7). Ayl k ya oranlar dikkate al nd nda Aral k, Ocak ve ubat aylar n n di er aylara göre daha fazla ya ald ; Haziran, Temmuz, A ustos ve Eylül aylar nda dü en ya lar n ise y ll k ya n %1 den daha az oldu u gözlenmi tir. Aral k ay ya lar toplam ya lar n % unu al rken, ya en az olarak % 0.19 oran ile A ustos ay nda dü mektedir ( ekil 8). Kahramanmara meteoroloji istasyonunda ayn süre içerisinde gözlenen s cakl k de erlerine göre, y ll k ortalama s cakl k 16.7 C olup, en yüksek uzun y llar ayl k ortalama s cakl k 28.2 C ile Temmuz ve A ustos aylar nda, en dü ük uzun y llar ayl k ortalama s cakl k ise 4.9 C ile Ocak ay na kar l k gelmektedir ( ekil 9). Uzun y llar ayl k s cakl k de erlerine göre ise en dü ük ayl k s cakl k ortalamas Nisan /20

15 1992 y l ubat ay nda 1.1 C, en yüksek ayl k s cakl k ortalamas ise 31.1 C ile 2000 y l Temmuz ay nda ölçülmü tür. 1,50% 20,29% Aral k 17,99% Ocak 17,03% 49,35% Kas m 12,27% ubat 14,33% 28,86% K lkbahar Yaz Sonbahar ekil 7. Kahramanmara MG da kaydedilen ya lar n mevsimsel oranlar. 35,0 A ustos 0,19% Eylül 1,07% Temmuz 0,31% Ekim 6,95% Haziran 0,99% Nisan 10,52% May s 5,46% Mart 12,89% ekil 8. Kahramanmara MG da kaydedilen ya lar n ayl k oranlar. Ayl k Ortalama S cakl k ( o C) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 4,9 6,2 10,4 15,3 20,2 24,9 28,2 28,2 25,0 18,9 11,4 6,6 0,0 ekil 9. Kahramanmara MG da kaydedilen ayl k s cakl k ortalamalar Ak m Gözlemleri Proje alan ile ilgili yap lan ak m de erlendirmelerinin veri seti, Hidrokon Mühendislik Mü avirlik A..(2010) taraf ndan haz rlanan Güvercin Regülatörü ve HES Projesi Revize Fizibilite Raporu ndan sa lanm t r (Hidrokon, 2010). Kullan lan veri seti Devlet Su leri Genel Müdürlü ü taraf ndan onaylanm verilerdir. Söz konusu gözlemler, y llar aras ndaki 46 y ll k döneme ait ayl k ortalama ak m de erlerini içermektedir (Çizelge 2). Ça rgan Deresi üzerinde yer alan Güvercin regülatöründe gözlenen uzun y llar ayl k ortalama ile uzun y llar Nisan /20

16 içinde gözlenen en dü ük ve en yüksek ak m de erleri s ras ile 1.707, ve m 3 /s dir (Çizelge 2, ekil 10). Ayr ca y llar aras ndaki 46 y ll k döneme ait günlük ak m de erleri de de erlendirilmi ve Ça rgan Deresi üzerinde yer alan Güvercin regülatöründe gözlenen uzun y llar günlük ortalama ile uzun y llar içinde gözlenen günlük en dü ük ve en yüksek ak m de erleri s ras ile 1.707, ve m 3 /s dir (Çizelge 2). Çizelge 2. Güvercin Regülatör yerinde y llar aras nda gözlenen ayl k ve günlük ortalama ak m de erleri ile ak katsay s na ait istatistiki bilgi. Parametre Oca ub Mar Nis May Haz Tem A u Eyl Eki Kas Ara Ort (m 3 /s) Ort Güvercin Regülatör Ayl k Günlük Ak Katsay s Min Max Ort Min Max Ort Min Max Ortalama Debi = m 3 /s 8 Debi (m 3 /s) ekil 10. Güvercin regülatörü uzun y llar ayl k ortalama ak m grafi i. Nisan /20

17 Ça rgan Deresi üzerinde yer alan proje alan nda, y llar aras ndaki günlük ak m de erleri aylara göre incelendi inde ( ekil 11); ayl k ortalama ak mlar n m 3 /s ile m 3 /s aras nda de i ti i görülmektedir Debi (m 3 /s) Oca ub Mar Nis May Haz Tem A u Eyl Eki Kas Ara ekil 11. Güvercin regülatörü kesit alan nda y llar aras nda gözlenen uzun y llar ayl k ak mlardan olu an ayl k ortalama ak m miktarlar. Proje alan nda, Ça rgan Deresi ak mlar n n y llar aras ndaki uzun y llar günlük ak m de erlerinin mevsimsel da l m ekil 12 de verilmektedir y llar aras ndaki Ça rgan Deresi y ll k toplam ak m n n % ünü lkbahar ak mlar olu tururken % unu K, % ini Yaz ve % ünü Sonbahar ak mlar olu turmaktad r. Ça rgan Deresi üzerinde yer alan Güvercin regülatöründe y llar aras ndaki günlük ak m de erlerinin ayl k da l m ekil 13 de verilmektedir y lar aras nda Ça rgan Deresi ak mlar n n etkin k sm, Mart (% 16.28), Nisan (% 15.31), ubat (% 12.75), May s (% 11.85) ve Ocak (% 10.84) aylar nda gerçekle mektedir. Bu aylarda gerçekle en ak m miktar y ll k toplam ak m n % üne kar l k gelmektedir. Söz konusu dönemde y l n geri kalan aylar ndaki ak m de eri ise % 2.85 ile % 8.28 aras nda de i mekte olup y ll k toplam ak m n % sine kar l k gelmektedir. Nisan /20

18 Kas 4.73% Ara 8.28% Oca 10.84% K 29.79% lkbahar 45.03% Eki 3.35% Eyl 2.85% A u 3.07% Tem 4.01% ub 12.75% Sonbahar 11.33% Yaz 13.85% Haz 6.67% May 11.85% Mar 16.28% Nis 15.31% ekil 12. Ça rgan Deresi Güvercin Regülatör yerindeki günlük ak mlar n mevsimsel oranlar. ekil 13. Ça rgan Deresi Güvercin Regülatör yerindeki günlük ak mlar n ayl k oranlar. 4. SONUÇLAR VE DE ERLEND RME Proje alan ve yak n dolay nda de erlendirilmeye al nan Kahramanmara meteoroloji gözlem istasyonunda gözlenen ya de erlerinin mevsimsel de erlendirilmesi sonucunda y ll k toplam ya lar n % 49,35 i K, % s Sonbahar, % si lkbahar, % 1,50 si Yaz aylar nda gerçekle mektedir. Bölüm 3.3 kapsam nda yap lan de erlendirmeler dikkate al nd nda, proje alan ndaki ya da l m oransal olarak Aral k, Ocak ve ubat aylar nda % ile % aras nda de i mektedir. Haziran, Temmuz, A ustos ve Eylül aylar nda ise ayl k ya da l m n n y ll k toplam ya içindeki yüzdesi % 0.19 ile % 1.07 aras nda de i mektedir y llar aras ndaki Ça rgan Deresi y ll k toplam ak m n n % ünü lkbahar ak mlar olu tururken % unu K, % ini Yaz ve % ünü Sonbahar ak mlar olu turmaktad r y lar aras nda Ça rgan Deresi ak mlar n n etkin k sm ; Mart (% 16.28), Nisan (% 15.31), ubat (% 12.75), May s (% 11.85) ve Ocak (% 10.84) aylar nda gerçekle mektedir. Bu aylarda gerçekle en ak m miktar y ll k toplam ak m n % üne kar l k gelmektedir. Söz konusu dönemde y l n geri kalan aylar ndaki ak m de eri ise % 2.85 ile % 8.28 aras nda de i mekte ve y ll k toplam ak m n % sine kar l k gelmektedir. Nisan /20

19 Di er taraftan, ensoy ve di. (2008) taraf ndan gerçekle tirilen çal mada; Aydeniz ve Thorntwaite metotlar ile Ülkemizin iklim s n flamas gerçekle tirilmi ve proje alan n n yer ald bölge söz konusu çal mada yarı nemli iklim s n f içinde yer almaktad r. Bununla birlikte proje alan n n içinde yer ald bölgede genel olarak Karasal klim Tipi ile Akdeniz klim Tipi aras nda geçi iklimi egemendir. Yüzey suyu kaynaklar ndan faydalanmak amac ile akarsular üzerine yap lan su yap lar ile akarsu yataklar ndan al nan su miktar ve bu yataklara b rak lan su miktar, bölgenin do al ortam üzerinde baz yapay etkiler do urmaktad r. Söz konusu etkininin en alt düzeye indirgenmesi ve/veya ortadan kald r lmas ba ka bir ifade ile do an n sürdürülebilirli inin sa lanmas amac ile belirli bir miktarda suyun akarsu yata na b rak lmas gerekmektedir. Akarsu yata na b rak lacak su miktar, çevresel ak olarak tan mlanmaktad r. Literatürde, bir akarsu yata na b rak lmas gereken su miktar n n (çevresel ak ) belirlenmesi ile ilgili birçok yöntem önerilmektedir. Fakat söz konusu yöntemler, farkl önem derecelerine ve ölçütlere sahiptir. Bu amaca yönelik olarak en yayg n kullan lan yöntem Tennant Metodu dur (Tennant, 1976). Bu metodun tercih edilmesindeki en önemli nedenler, yöntemin nitel de erlendirmeye sahip olmas ile kullan m kolayl ve uygulanmas n n basit olmas d r. Tennant, su y l n kurak ve ya l dönem olmak üzere iki periyoda ay rm t r. Bu yöntem, y ll k ortalama ak miktar n n belirli yüzdelerinin akarsu yataklar na b rak lmas esas na dayanmaktad r. Proje alan ndaki y ll k toplam ya ve y ll k ortalama ak m miktarlar ile proje alan n n yar nemli iklim s n f nda yer almas dikkate al nd nda Haziran, Temmuz, A ustos, Eylül ve Ekim aylar n n kurak özellik gösterdi i gözlenmektedir. Bu aylar n d ndaki aylarda ise özellikle K aylar n n (Aral k, Ocak ve ubat) da yo un ya ald ve bu aylar izleyen Mart, Nisan, May s aylar nda kar erimesinin de etkisiyle Ça rgan Deresi ak m n n ortalaman n üzerinde oldu u gözlenmektedir. Kas m ay ise ortalamaya göre yüksek ya almas na ra men ak yönünden ise ortalaman n alt nda kalmakta ve ak m aç s ndan kurak dönem olarak de erlendirilmektedir. Dolay s ile proje alan nda Haziran-Ekim aylar aras nda kalan aylar kurak dönem ve Kas m-may s aylar aras nda kalan aylar ise ya l dönem ile karakterize edilmektedir. Nisan /20

20 Bu çal ma kapsam nda, Güvercin HES regülatörü drenaj alan nda b rak lmas gereken çevresel ak miktar n n belirlenmesine amac ile bu regülatörde y llar aras nda gözlenen günlük ak m de erleri içinde gözlenen en dü ük ak m de erleri belirlenmi tir. En dü ük ak m miktar n n belirlenmesinin amac ; 46 y ll k sürede söz konusu drenaj alan nda ölçülebilen ve ak ma geçen en az su miktar n ifade etti i varsay lm t r. Bu varsay mla birlikte söz konusu en dü ük ak m de erinin gerçekle ti i dönemde, akarsuya ba l ekosistemin, gerçekle en en dü ük ak m miktar na ra men varl n sürdürdü ü dü ünülmektedir. Bu yakla m dikkate al nd nda; Güvercin HES regülatöründe b rak lmas gereken çevresel ak miktar n n, bu regülâtörde gözlenen en dü ük ak mdan daha dü ük olmamas gereklili i ortaya ç kmaktad r. Ba ka bir ifade ile Güvercin HES regülatörü akarsu kesit alan nda ya l dönemde akarsu yata na b rak lmas önerilen çevresel ak miktar n n gözlenen günlük en dü ük ak m miktar ndan küçük olmamas gerekti i dü ünülmektedir. Bu durum Güvercin deresinin hidrolojik aç dan sürdürülebilirli inin bir göstergesi anlam na gelmektedir. Güvercin HES regülatöründen gözlenen en dü ük ak m de eri m 3 /s olup gözlem yap lan zaman aral nda muhtelif y llara ait Ocak, ubat, Nisan, Haziran, Temmuz, A ustos, Eylül, Ekim, Kas m ve Aral k aylar nda gözlenmi tir (Bkz. Çizelge 2, Hidrokon, 2010, Tablo 4.2.8b). Yukar da belirtilen Ça rgan dere Güvercin regülatöründe gözlenen en dü ük ak m miktar yakla m dikkate al nd nda, söz konusu regülâtöründen, Ça rgan dere akarsu yata na b rak lmas gereken çevresel ak miktar ya l ve kurak dönemlerde y ll k ortalama ak m n n s ras ile % 21 (0.358 m 3 /s) ve % 22 den (0.376 m 3 /s) az olmamas gerekti i önerilmektedir (Çizelge 3). Güvercin Regülatörü ve HES Projesi s n rlar içinde kalan drenaj alanlar ndaki kaynak bo al mlar ve ya lardan itibaren yüzeysel ak ma geçen su miktarlar da dikkate al nd nda, hesaplanan çevresel ak miktarlar n n bölgedeki fiziksel ko ullarla uyumlu oldu u dü ünülmektedir. Güvercin Regülatörü ve HES Projesi için elde edilen çevresel ak oranlar, Tennant Metodunda öngörülen s n flamaya göre; ya l ve kurak dönemde çevresel aç dan orta-iyi s n f ndan yer almaktad r. Fakat proje alan n n iklim ko ullar ile Güvercin regülatörü ve HES Nisan /20

21 aras nda kalan 26.6 km 2 lik drenaj alan ndan gelecek yüzeysel ak m miktar da (0.681 m3/s) dikkate al nd nda, bu çal ma kapsam nda hesaplanan çevresel ak miktarlar n n, proje alan ndaki do al dengeyi koruyaca dü ünülmektedir. Çizelge 3. Güvercin Regülatörü drenaj alan nda akarsu yata na b rak lmas önerilen çevresel ak miktarlar n n y ll k ortalama ak m içindeki oranlar ile bu regülatörde gözlenen günlük en dü ük, en yüksek ve ortalama ak m de erleri. Bu çal ma kapsam nda yap lan de erlendirmeler, proje alan ndaki do al ak m ko ullar n temsil etmektedir. Su kullan m haklar ile ilgili her hangi bir de erlendirme yap lmam t r. KAYNAKLAR Ay En Dü ük Ak m En Yüksek Ak m Ortalama Ak m Çevresel Ak Miktar (m 3 /s) (m 3 /s) (m 3 /s) (%) (m 3 /s) Oca ub Mar Nis May Haz Tem A u Eyl Eki Kas Ara Aksay, A.; Tekeli, O.; Ürgün, B.M. ve I k, A., 1988, Amanoslar' n Paleozoyik Birimleri ve Mesozoyik Platform Karbonat istifleri: MTA Rap., 8312 (yay mlanmam ). Ankara. Atan, O., 1969, E ribucak-karacaören (Hassa) Ceyhanl -Dazevleri (K r khan) aras ndaki Amanos Da lar n n Jeolojisi: M.T. A. Yayını, No Blumenthal, M., 1947 Seydi ehir-bey ehir hinterland ndaki Toros da lar n n jeolojisi. M.T.A. Yay n, seri D, no. 2, Ankara. Dean, W. T. & Monod, O., 1971, The Lower Paleozoic stratigraphy and faunas of the Taurus mountains near Bey ehir (Turkey), the Trilobites of the Seydi ehir Formation (Ordovician). British Museum (Nat. Hist.) Geology, v. 20, no. I, pp. 1-24, London. Nisan /20

22 Dean, W.T., and Monod, O., A new Ordovician stratigraphy in the Bahce area, Northern Amanos Mountains, South Central Turkey. Geological Magazine, 122, Dean, W.T., Martin, F., Monod, O., Gunay, Y., Kozlu, H., and Bozdo an, N., 1997., Precambrian? and Cambrian stratigraphy of the Penbegli-Tut inlier, southeastern Turkey. Geological Magazine,134, Demirkol, C., Turko lu (K.Mara ) bat s nda yer alan Amanos da lar n n stratigrafisi, yap sal ozellikleri ve jeotektonik evrimi. MTA Dergisi, 108, Hidrokon, 2010, Güvercin Regülatörü ve HES Projesi Revize Fizibilite Raporu, Hidrokon Mühendislik Mü avirlik A.. Ketin,., 1966, Güneydo u Anadolu'nun Kambrien te ekkülleri ve bunlar n Do u ran Kambrieni ile mukayesesi: M.T.A. Dergisi. Say 66, s ensoy, S., Demircan, M., Ulupunar, U., Balta, I., Climate of Turkey, State Meteorological Organization of Turkey (DMI). US/climateofturkey.pdf (son eri im: 15/01/2011). Tennant, D.L., Instream flow regimens for fish, wildlife, recreeation and related environmental resources.fisheries, 1, Y lmaz, Y., 1984, Amanos da lar n n jeolojisi : Ü Müh.Fak. (TPA Rap., 1920), stanbul Yrd. Doç. Dr. Harun AYDIN Yüzüncü Y l Üniversitesi Çevre Mühendisli i Bölümü Nisan /20