ALANLARINDA KULLANILAN TARIMSAL

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (DOKTORA TEZİ) MANİSA İLİ BAĞ ALANLARINDA KULLANILAN TARIMSAL İLAÇLARIN GIDA GÜVENLİĞİNE ETKİSİNİN KOŞULLU DEĞERLEME YÖNTEMİYLE ANALİZİ VE ÜRETİCİ DUYARLILIĞININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Selçuk KARABAT Bilim Dalı Kodu: Sunuş Tarihi: 21/02/ 2007 Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ela ATIŞ Bornova-İZMİR

2 V ÖZET MANİSA İLİ BAĞ ALANLARINDA KULLANILAN TARIMSAL İLAÇLARIN GIDA GÜVENLİĞİNE ETKİSİNİN KOŞULLU DEĞERLEME YÖNTEMİYLE ANALİZİ VE ÜRETİCİ DUYARLILIĞININ BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA KARABAT, Selçuk Doktora Tezi, Tarım Ekonomisi Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Ela ATIŞ Şubat 2007, sayfa 166 Bağcıların, tarımsal ilaç kullanımı konusundaki tutum ve davranışları ile tarımsal ilaçların gıda güvenliğine olan etkilerinin analiz edildiği bu araştırma, Türkiye bağ alanı ve üzüm üretiminde ilk sırada yer alan Manisa ilinde yürütülmüştür. Araştırmanın ana materyali, Manisa ilinde faaliyet gösteren 117 üreticisi ile anket yoluyla görüşülerek elde edilmiştir. Çalışmada Analitik Hiyerarşi Sürecinden yararlanılarak, üreticilerin kaliteli sofralık ve kuru üzüm hedefine ulaşmak için geleneksel ve çevre dostu olarak adlandırılan tarım ilaçlarını tercih etme öncelikleri hesaplanmıştır. Bu hedefe %68,6 olasılıkla çevre dostu tarım ilaçları kullanılarak ulaşılabilineceği sonucuna varılmıştır. Üreticilerin gıda güvenliğini düşünerek çevre dostu tarım ilaçlarını benimseme eğilimini etkileyen değişkenler ortaya konmuştur. Buna göre; üreticilerin yaşı, kurutmalık amaçlı üretim yapanlar, masraf gelir oranı ve tarımsal ilaçların insan sağlığı için zararlı olup olmadığını düşünenler şeklinde oluşturulan parametreler çevre dostu tarım ilaçlarını benimseme eğilimi üzerinde etkili değişkenler olarak belirlenmiştir.

3 VI Çevre dostu ilaçların kullanımı için fazladan bir maliyete katlanmayı etkileyen değişkenler olarak ise; eğitim, bağcılık tecrübesi, 40 dekardan daha fazla bağ alanına sahip olmak, tarımsal ilaçların insan sağlığı için zararlı olup olmadığını düşünenler, tarımsal ilaçların çevre ve diğer canlıların sağlığı için zararlı olup olmadığını düşünenler şeklinde belirlenmiştir. Üreticilerin %70 i geleneksel ilaçlama yöntemi yerine, çevre dostu ilaçlardan oluşan bir ilaçlama modelini uygulayıp, fazladan bir ödeme yapabileceklerini belirtmişlerdir. Dekar başına ortalama ödeme isteği ise 23,93 YTL olarak saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Bağcılık, Tarımsal İlaçlar, Gıda Güvenliği, Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS), Koşullu Değerleme, Üretici Duyarlılığı

4 VII ABSTRACT A RESEARCH ON DETERMINATION OF EFFECTS ON FOOD SAFETY OF PESTICIDE USAGES WITH CONTINGENT VALUATION METHOD AND GROWER AWARENESS IN MANISA VINEYARD AREAS KARABAT, Selçuk PhD in the Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. Ela ATIŞ February 2007, 166 Pages This study was carried out in Manisa which has the largest vineyard areas and grape production of Turkey. In this research, awareness of environment and pesticide using attitudes of growers and effects on food safety of pesticides were investigated. Main data of the study was collected by contingent valuation survey from 117 grape growers which are settled in Manisa province. Applying Analytic Hierarchy Process (AHP), for reaching quality raisin and table grape target, conventional and environment friendly pesticides preference priorities were estimated. As a conclusion, it is understood that this target could be reached with 66.8% using environment friendly pesticides. Probable effective variables on food safety and pesticide preference of growers were determined. Logit model results indicated that grower age, raisin producers, cost/revenue ratio and supporter of

5 VIII pesticides harmful to human health were all important variables on environment friendly pesticide preference levels of growers. Tobit model was used and education level, viticulture experience, possession of more than 4 hectare vineyard, supporter of pesticides harmful to human health and supporter of pesticides harmful for environment were determined as effective variables on willingness to pay extra money for getting food safety by environment friendly pesticides. 70% of the respondents were willing to pay extra money for environment friendly pesticides program instead of conventional pesticides and average WTP was calculated YTL per hectare. Key words: Viticulture, Pesticide, Food Safety, Contingent Valuation (CV), Analytic Hierarchy Process (AHP), Grower Awareness

6 IX TEŞEKKÜR Bu araştırmanın hazırlanması ve yürütülmesinin her aşamasında değerli katkı ve görüşlerini esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Ela ATIŞ a en içten teşekkürlerimi iletirim. Tez izleme komite üyeleri değerli hocalarım Prof. Dr. Bülent MİRAN ve Prof. Dr. Ahmet ALTINDİŞLİ ye de tezimin çeşitli aşamalarında yapmış oldukları değerli katkılarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Araştırmanın yürütülmesi için gerekli finansal desteği sağlayan Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ne ve yardım ve desteğini esirgemeyen Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü müdürü sayın Dr. Cemal ILGIN a ve araştırma komitesine teşekkürlerimi sunarım. Bunun yanı sıra işlerinin hiç de kolay olmadığını bildiğim Manisa ilinde bağcılık yapan ve anket çalışmama katkılarını esirgemeyen üreticilere çok teşekkür ederim. Onların sevgisi ve desteği olmasa idi gerçekten bu zorlu ve uzun çalışmayı bitirmem mümkün değildi, sevgili eşim Dr. Sacide KARABAT a ve canım oğlum Can a en içten sevgi ve teşekkürlerimi sunuyorum.

7 X

8 XI İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET....V ABSTRACT...VII TEŞEKKÜR... IX ÇİZELGELER DİZİNİ...XV GRAFİKLER DİZİNİ... XIX ŞEKİLLER DİZİNİ...XX KISALTMALAR DİZİNİ... XXI 1. GİRİŞ Konunun Önemi Araştırmanın Önemi Araştırmanın Amacı Araştırmanın Kapsamı ve Anahatları KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Verilerin toplanması sırasında uygulanan yöntemler Verilerin analizi sırasında uygulanan yöntemler Üretici tutum ve davranışlarının değerlendirilmesinde kullanılan yöntem... 22

9 XII İÇİNDEKİLER (devam) Sayfa Çevresel etkilerin değerlendirilmesinde kullanılan analitik hiyerarşi süreci (AHS)yöntemi Üreticilerin ödeme istekliliğinin belirlenmesinde kullanılan koşullu değerleme yöntemi ARAŞTIRMA ALANININ TANITIMI Araştırma Yöresi Hakkında Genel Bilgiler Bağcılığın Manisa Ekonomisindeki Yeri ve Önemi TARIM İLAÇLARININ KULLANIMI VE ÇEVRE VE İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ Tarım İlaçlarının Genel Tanıtımı Tarım İlacı Kullanımının İnsan Sağlığı ve Çevreye Olan Etkileri Tarım ilaçlarının insanlara olan olumsuz etkileri Tarım ilaçlarının çiftlik hayvanları üzerinde olan olumsuz etkileri Faydalı böceklere etkileri Balıklara etkileri Kuşlara ve yaban hayvanlarına etkileri Tarımsal Ürün ve Gıdalardaki Pestisit Kalıntılarının Olumsuz Etkileri Tarımsal ilaç kullanımı ve gıda güvenliği... 59

10 XIII İÇİNDEKİLER (devam) Sayfa Gıda güvenliğinin sağlanmasında yaşanan sorunlar Türkiye de gıda güvenlik sistemleri konusunda gelişmeler ve uygulamalar ARAŞTIRMA BULGULARI Araştırma Kapsamındaki Üreticilerin Sosyal Özellikleri Üreticilerin yaşı Üreticilerin eğitim durumu Üreticilerin ailedeki birey sayısı Üreticilerin bağcılıktaki tecrübe durumları Araştırma Kapsamındaki İşletmelerin Yapısal Özellikleri Toplam işletme genişliği İşletmelerin üretim deseni ve arazi mülkiyet durumları İşletmedeki bağ alanı ve üretimi Bağcılıktaki üretim şekli Bağcılıktaki terbiye sistemi Araştırma Kapsamındaki İşletmelerin Yıllık Faaliyet Sonuçları Üreticilerin Tarım İlaçlarının Seçimi ve Kullanımı Konusunda Tutum ve Davranışları Tarımsal ilaçlamada üreticilerin bilgi kaynakları ve ilaç temini ve kullanımında dikkat edilen kriterler Tarımsal ilaç kullanımının çevreye ve insan sağlığına olası etkileri konusunda üreticilerin görüşleri... 95

11 XIV İÇİNDEKİLER (devam) Sayfa Üreticilerin kullanmış oldukları tarımsal ilaçların genel profili Üreticilerin Çevre Dostu İlaçlama Konusundaki Ödeme İsteğinin Belirlenmesi Koşullu değerleme için model ve değişkenlerin tanıtımı Geleneksel yöntemlerle ilaçlama yapan üreticilerin çevre dostu ilaçlama konusunda eğilimleri ve ödeme isteklerinin belirlenmesi Üreticilerin Kaliteli Üzüm Üretimi İçin Geleneksel İlaçlar ve Çevre Dostu İlaçlar Arasındaki Tercihinin AHS Yöntemiyle Analizi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR DİZİNİ EKLER ÖZGEÇMİŞ

12 XV ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa 3.1: Anket Çalışmasına Esas Yerleşim Yerleri ve Üretici Sayısı : Tercih Ölçeği : Eşli Karşılaştırmalar Matrisi : Normalleştirme Matrisi : Manisa İli Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri : Türkiye, Manisa ve Manisa Alt Bölgelerinde Arazi Dağılımı (2002) : Manisa İli Tarımsal İşletme Genişlikleri ve Sayısı : Manisa İli İklim Verileri (36 yıllık ort. ve 2003 ) : Dünya Bağ Alanı ve Üzüm Üretimi : Ülkelere Göre Üzüm Üretim Miktarları : Türkiye de Bağ Alanı ve Üzüm Üretimi ( ) : Manisa İli Çekirdeksiz Kuru Üzüm Üretim Alan ve Miktarı : Dünya Çekirdeksiz Kuru Üzüm Üretimi (1000 ton) : Yıllar İtibarı ile Türkiye ve Manisa İli Yaş Üzüm Üretimi : Üreticilerin Yaş Dağılımları : Yaş Gruplarına Göre Eğitim Durumları : Üreticilerin Eğitim Durumu : Ailedeki Birey Sayısı : Üreticilerin Bağcılık Tecrübeleri : İlçelere Göre İşletme Genişlikleri : İncelenen İşletmelerde Üretim Deseni... 78

13 XVI ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa 6.8: İncelenen İşletmelerin Arazi Mülkiyet Durumları : İlçeler İtibariyle Bağ Alanı : Bağcılıkta Üretim Amacına Göre Dağılım : Terbiye Sistemlerine Göre Dağılım : İlçeler ve Arazi Büyüklükleri Bazında Bağcılık Faaliyetine Ait Brüt Marjlar : İlçeler ve Arazi Büyüklükleri Bazında Bağcılık Faaliyetine Ait Dekara Brüt Marjlar : Üretim Amacı ve Arazi Büyüklükleri Bazında Bağcılık Faaliyetine Ait Dekara Brüt Marjlar : Üreticilerin Tarım İlaçlarını Temin Ettikleri Yerler : Tarımsal İlaç Alımında Bağda Ruhsatlı Olup Olmadığının Kontrolü : Tarımsal İlaç Alımında Son Kullanma Tarihinin Kontrolü : Tarım İlacı Kullanımı İle İlgili Talimatların Okunması : Son İlaçlama İle Hasat Arasında Geçmesi Gereken Süreye Uyum : Tarım İlaçlarının Kullanım Zamanı ve Miktarının Kaydı : Tarım İlaçlarının Muhafaza Edilme Yeri : Tarımsal İlaç Kullanırken Koruyucu Önlem Alınıp Alınmadığı96

14 XVII ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa 6.23: İlaçlama Esnasında Alınan Önlemler : İlaç Ambalajlarının Değerlendirilme Şekilleri : Artan İlaçların ve İlaçlama Tankının Temizlenmesi Esnasında Oluşan Atık Suyun Boşaltıldığı Yer : Kullanılan Tarım İlaçlarının İnsan Sağlığı Açısından Zararı Olup Olmadığı : Kullanılan Tarım İlaçlarının Çevreye Diğer Canlılara Zararı Olup Olmadığı : Üreticilerin Kullandığı Tarım İlaçlarının İsim, Kullanım Alanı ve Etkili Maddelere Göre Durumu : Üreticilerin Kullandığı Tarım İlaçlarının İsim, Kullanım Alanı ve Etkili Maddelere Göre Durumu (Çizelgenin devamı) : Logit Modelde Kullanılan Değişkenler (Bağımlı Değişken: Çevre dostu ilaçların kullanıldığı ilaçlama paketi için fazladan ödemeyi kabul Evet=1, Hayır=0) : Tobit Modelde Kullanılan Değişkenler (Bağımlı değişken: (Çevre dostu ilaçların kullanıldığı ilaçlama paketi için fazladan kabul ettiği ödeme miktarı) : Ödeme İsteği Frekans Dağılım Tablosu : Eğitim Durumlarına Göre Ödeme Miktarı (YTL/daa) : Ailedeki Birey Sayılarına Göre Ödeme Miktarı (YTL/daa)

15 XVIII ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa 6.34: İşletmelerin Bağcılık Faaliyetine Ait Brüt Marjına Göre Ödeme Miktarı (YTL/daa) : Bağcılıkta Üretim Amacına Göre Ödeme Miktarı (YTL/daa) : Üreticilerin Tarım İlaçlarının Çevre ve İnsan Sağlığı Üzerine Olumsuz Etileri Konusunda Bilgili Olma Durumuna Göre Ödeme Miktarı (YTL/daa) : Üreticilerin Çevre Dostu Tarım İlaçlarını Kullanma Konusundaki Eğilimlerini Açıklayan Logit Model (Bağımlı Değişken: Çevre dostu ilaçların kullanıldığı ilaçlama paketi için fazladan ödemeyi kabul Evet=1, Hayır=0) : Üreticilerin Çevre Dostu Tarım İlaçlarını Kullanma Konusundaki Ödeme İsteklerini Açıklayan Tobit Model (Bağımlı Değişken: Çevre dostu ilaçların kullanıldığı ilaçlama paketi için kabul edilen ödeme miktarlarının logaritması) : AHS Kriterleri ve Tercihlerinin Değerlendirilmesi : Kaliteli Üzüm Üretimi İçin Geçerli Olan Kriterler Açısından Değerlendirme : Tarımsal İlaç Tercihinde Kalite Kriterine Göre Karma Öncelikler : Nihai Karar

16 XIX GRAFİKLER DİZİNİ Grafik: Sayfa 6.1: Tarım İlaçlarının Seçiminde Bilgi Kaynakları : Tarım İlaçlarının Seçiminde Göz Önünde Bulundurulan Kriterler : Tarım İlaçlarının İnsan Sağlığı Üzerine Olası Zararlı Etkileri Hakkındaki Düşünceler : Tarım İlaçlarının Çevreye Diğer Canlılara Olası Zararı Hakkındaki Düşünceler

17 XX ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil: Sayfa 3.1: Basit Bir AHP Modeli : İller Bazında ÇKS ye Kayıt Edilen Çekirdeksiz Kuru Üzüm Alanları (2004) : İller Bazında ÇKS ye Kayıt Edilen Sofralık Üzüm Alanları (2004) : Tarımsal İlaç Tercihi Kararına İlişkin Hiyerarşi

18 XXI KISALTMALAR DİZİNİ AB ABD AHS BGD BM BÜD CV ÇD ÇKS DM DPT DTÖ FAO G GAP GHP GLP GMP GSYIH HACCP IPC IPM LR MRL : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Analitik Hiyerarşi Süreci : Bitki Gelişim Düzenleyici : Brüt Marj : Brüt Üretim Değeri : Contingent Valuation : Çevre Dostu : Çiftçi Kayıt Sistemi : Değişken Masraflar : Devlet Planlama Teşkilatı : Dünya Ticaret Örgütü : Food and Agriculture Organization : Geleneksel : Good Agricultural Practice : Good Hygienic Practice : Good Laboratory Practice : Good Manifacturing Practice : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla :Hazard Analysis and Critical Control Points : Integrated Pest Control : Integrated Pest Management : Likelihood Ratio : Maximum Residue Limit

19 XXII KISALTMALAR DİZİNİ (devam) TKK WTA WTP : Tarım Kedi Kooperatifleri : Willingness to Accept : Willingness to Pay

20 1 1. GİRİŞ 1.1 Konunun Önemi Dünyada, özellikle son yarım yüzyılda doğal kaynaklara olan talep artmış ve ekonomik faaliyetlerin giderek artan bu talebi, çevre üzerinde yoğun bir baskının kurulmasına neden olmuştur. Günümüzde çevresel maliyetler göz ardı edilerek kaynakların artan biçimde kullanılması süreci devam etmektedir. Geçtiğimiz yüzyılın başlarına kadar çevre ve doğa ile uyumlu bir üretim süreci yaşayan tarım, 1950 li yıllardan sonra başlayan Yeşil Devrim ile makineleşme ve yeni teknolojilerin devreye girmesi sonucu tarımsal üretimde nitelik ve nicelik açılarından artışlar sağlasa da çevreye verdiği zararlar yönüyle olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Son zamanlarda tarımın bu yapısı ve çevre sorunlarına toplumların duyarlılığının göreceli olarak artmış olması, ekolojik (organik, alternatif, çevre uyumlu veya düşük girdili) tarımsal üretim arayışlarını yoğunlaştırmıştır (Tanrıvermiş, 2000). Tarımsal ilaçların kullanımının tarımda verimin ve kalitenin olumlu yönde arttırılmasını sağladığı yadsınamaz bir gerçektir. Ancak, özellikle II. Dünya Savaşı'ndan sonra hızlı bir değişim sürecine giren tarım kesiminde ilaç, kimyasal gübre ve büyümeyi düzenleyici maddelerin kullanımı artmış ve böylece bunların doğaya karışım oranları yükselmiştir. Bu durum sonucu kullanılan tarımsal ilaçların çevre ve insan sağlığı üzerinde olumsuz etkilerinin olduğu ortaya konulmuştur. Böylece tarımsal ilaçların kullanılmasında bir takım düzenlemelere gidilmesi ve kontrol altına alınması gereği üzerinde bazı oluşumlar

21 2 başlamıştır. Ülkemizde tarımsal ilaçlar daha çok polikültür tarımın yapıldığı Akdeniz ve Ege Bölgelerinde kullanılmaktadır. Yıllık tarımsal ilaç tüketiminin %40 ı Adana, İçel ve Antalya illerinde yoğunlaşmaktadır. İzmir ili de bunlara ilave edildiğinde bu oran %65 i geçmektedir. Tarımsal ilaç kullanımı ürünler bazında ele alındığında bunun %40 nın pamuk ve hububatta kullanıldığı ve genelde insektisitlerden oluştuğu görülmektedir. Çeşitli meyveler, bağ ve turunçgillerin bir arada yer aldığı meyveler grubu ise tarımsal ilaç tüketiminde %27 lik bir pay almaktadır ve bunun %8 i bağcılıkta kullanılmaktadır (Dağ ve ark., 2000). Türkiye de tarımsal mücadele için gerekli olan ilaçların teknik maddesi ya yurt içindeki fabrikalarda imal edilmekte ya da dış ülkelerden ithal edilmektedir. FAO tarafından yapılan bir araştırmada, ileri tarım tekniklerini uygulayan ülkelerdeki tarım ilacı kullanımı ile Türkiye nin durumu karşılaştırıldığında hektara düşen aktif madde miktarının Japonya da 5.8 kg, ABD de 3.5 kg, Almanya da 2.5 kg, Polonya da 0.7 kg ve Türkiye de 0.4 kg olduğu tespit edilmiştir. Ülkemizde tarım ilaçlarının kullanım miktarı az olarak görülse de, özellikle Akdeniz ve Ege Bölgelerinde bu miktarın gelişmiş ülkeler seviyesinde olduğu da bir gerçektir. Ayrıca istatistiklere göre 1980 yılından günümüze tarım ilacı kullanım miktarı %50 oranında artmış ve bu artış katlanarak devam etmektedir (Özmen, 2003). Tarımsal ilaçların ve bitki gelişme düzenleyicilerin bilinçsiz ve aşırı kullanımı bitki gelişimini olumsuz yönde etkilediği gibi, üründe ilaç kalıntısı sorunu yaratmakta, hastalık etmeni ve zararlıların tarım ilacına

22 3 karşı daha dayanıklı hale gelmesine neden olmaktadır. Bununla birlikte toprak ve su kirliliği gibi çevre sorunlarına da yol açmakta ve neticede insan ve çevre sağlığı için olumsuz sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Bu soruna, kalkınma planlarında da yer verilmiştir. VIII. Beş Yıllık Kalkınma planının bitkisel üretimle ilgili amaçlar, ilkeler ve politikalar bölümünde; Maddede Tarımsal üretimin çevre üzerinde olumsuz etkilerini azaltmanın esas alınacağı belirtilmektedir. Bu kapsamda alınacak önlemlere ilaveten gübre, ilaç ve sulama girdilerinde doğal kaynaklar ve çevre ile uyumlu kullanımların yaygınlaştırılmasının sağlanması, girdi desteklerinden gübre ve ilaç desteği azaltılarak zaman içerisinde kaldırılması, ekolojik ürünlerin üretiminin özendirilmesi yönündeki politikaların benimsenmesi önerilmektedir (Anonim, 2000) Maddede ise Entegre zararlı yöntemi ve biyolojik mücadele başta olmak üzere alternatif mücadele yöntemlerine öncelik verilmesi hedef olarak gösterilmiştir. Bu çerçevede, zirai mücadelede; uluslararası taahhütlerimiz, çağdaş bitki koruma anlayışı, gıda güvenliği, ekolojik denge ile çevre boyutunun da göz önünde bulundurulacağı belirtilmiştir. IX. Beş Yıllık Kalınma Planında, daha genel ifadeler yer almakta olup, konuyla ilgili detaylı bir amaç, ilke ve politika yer almamaktadır (T.C. Resmi Gazete, 2006). Son yıllarda tarımsal faaliyetlerde kullanılan tarımsal ilaçların ekonomik yönden incelendiği çalışmalar gerek dünyada ve gerekse ülkemizde oldukça fazladır. Bunun yanı sıra tarımsal ilaç kullanımının çevre ve insan sağlığına olan zararları konusunda bazı çalışmalar

23 4 yapılmaktadır. Bun çalışmalardan bazıları, Day et al. (1995), Buzby et al. (1995), van Ravenswaay and Wohl (1995), Rozanski and Swinton (1996), Batie et al. (1999), Swinton et al. (1999), Maumbe and Swinton (2000) olarak belirtilebilir. Türkiye de de bu konuda son yıllarda birçok çalışma yürütülmüştür (Ecevit, 1987; Göksel, 1987; Akbay, 1991; Mortaş, 1991; Yurdakul ve ark. 1991; Akay ve Kavak, 1993; Yücel ve ark., 1996; Akgüngör ve ark., 1999; Tanık ve ark., 2000; Özkan ve ark. 2002a). Tarımsal alanda kullanılan ilaçların bu olası zararları göz önüne alınarak, uygun doz ve şekilde kullanımın sağlanması yönünde politikalar oluşturmak üzere de bazı çalışmalar yapılmıştır (Bulut ve Tamer 1996; Randhir and Lee, 1997; Swinton et al., 1999; Goodhue and Wiersma, 2001; Caizhen, 2002). Ancak, Türkiye de tarımsal ilaçların gıda güvenliğine etkisinin incelendiği ve bu konuda alınması gerekli önlemlerin, yürütülmesi gerekli politikaların nasıl olması gerektiği konularında fazla çalışma olduğunu söylemek güçtür. Bu yönüyle yoğun tarımsal ilaç kullanımının olduğu bağcılık faaliyet alanında, bu kullanımın gıda güvenliğine etkisinin ekonomik boyutunun incelenmesi literatüre yapacağı katkı açısından önemli görülmektedir. Bütün tarımsal faaliyetlerde olduğu gibi bağcılıkta da üretim girdisi olarak kullanılan gübre, tarımsal ilaçlar ve büyüme düzenleyicileri doğrudan doğruya çevreye zarar vermektedirler. Oluşan bu zarar, yer üstü ve yeraltı sularının kirliliği, toprak kirliliği, besinlerde kalıntı gibi şekillerde kendini göstermektedir. Manisa, Türkiye nin en önemli bağcılık yapılan ilidir. Manisa da

24 yılı verilerine göre hektar alanda üzüm üretimi yapılmaktadır. Bu alan hektarlık Türkiye bağ alanında %12.4 lük bir yer tutmaktadır. Manisa ili toplam yaş üzüm üretimi de ton olup tonluk Türkiye üzüm üretim miktarı içinde %32.7 lik bir paya sahiptir (Anonim, 2005b). Manisa ili üzüm üretiminin önemli bir bölümünü çekirdeksiz kuru üzüm oluşturmaktadır. Yıllık ortalama bin ton civarında çekirdeksiz kuru üzüm üretimi yapılmakta ve bunun hemen hemen tamamı ülkemizin değerli bir tarımsal ürünü olarak ihraç edilmektedir üretim sezonunda ülkemizde 300 bin ton çekirdeksiz kuru üzüm üretilmiş ve 238 bin ton dış satım yapılarak milyon dolarlık dış satım geliri elde edilmiştir (Anonim, 2006). Bunun yanı sıra Manisa ilinde sofralık olarak üretilen Sultani Çekirdeksiz üzümlerden yıllık ortalama bin ton kadarı ihraç edilmekte olup, 2004 yılında büyük çoğunluğu Manisa dan olmak üzere toplam 145 bin ton sofralık üzüm dış satımı bulunmaktadır yılı ÇKS kayıtlarına göre Manisa ilinde üretici çekirdeksiz üzüm üretimi ile uğraşmaktadır (Anonim, 2005a). Bu oranda büyük çaplı bir üretim yapılırken ürün kalitesi, gıda güvenliği ve çevreye verilen zarar yönüyle de birçok sorun ortaya çıkmaktadır. Nitekim son zamanlarda özellikle sofralık amaçlı olarak üretilen üzümlerin dış satımında yanlış ilaç kullanımı sonucu oluşan kalıntı sorunuyla karşı karşıya kalınmaktadır. Özellikle Rusya Federasyonuna yapılacak dış satımlarda tarım ilacı ile nitrit ve nitrat kalıntılarının belirlenmesine yönelik laboratuar analiz zorunluluğu getirilmiştir. Sonuçta yıl içinde önemli sayıda numunede limitlerin üzerinde kalıntı

25 6 düzeyi görülmüştür. Bu sorunların nedenlerinin birçok yönüyle araştırılıp gerek üretici gerekse üretilen yaş ve kuru üzümü pazarlayanlara ve bu konuda politika üretenlere gerekli öneriler geliştirilmesi gerekmektedir. Bu araştırma da hem üreticilerin güvenli gıda konusundaki eğilimini ve katlanacağı fedakarlığı belirleme, hem de bu doğrultuda politika önerileri getirme yönüyle oldukça önemli görülmektedir. 1.2 Araştırmanın Önemi Manisa ilinde yapılan bağcılık faaliyetinde yoğun olarak kimyasal gübreler, tarımsal ilaçlar ve bitki büyüme düzenleyiciler kullanılmaktadır. Son yıllarda gerek ağır metal ve ilaç kalıntısı ve gerekse küf, mantar, maya gibi mikrobiyolojik etmenlerden dolayı Türkiye çekirdeksiz kuru üzüm dış satımında bazı ciddi sorunlar yaşamaktadır. Yaş üzüm dış satımı için de tarımsal ilaç kalıntı sorunu her geçen gün önemini hissettirmektedir. Oluşan bu olumsuz tablonun önemli bir etmeni tarımsal ilaçların kullanım seviyesi ve kalitesidir. Manisa ilinde 2002 yılında kg ı bağda olmak üzere toplam kg tarım ilacı kullanılmıştır (Anonim, 2002). Bu da bağda 44 kg/ha tarım ilacının kullanıldığını göstermektedir. Bu çalışmada, Manisa ilinde bağcılık yapan bir grup üretici ile yapılan anket sonucu, bağlarda tarımsal ilaç kullanım durumlarını ve bu kullanımın gıda güvenliğine etkisi koşullu değerleme yöntemiyle belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışma ile üreticilerin hangi seviyelerde tarımsal ilaç kullandıkları ve bu faaliyet konusunda tutum ve davranışları belirlenmiştir. Elde edilen veriler ışığında, tarımsal mücadele ve çevre

26 7 koruma politikaları açısından öneriler getirilmiştir. Projede uygulanan koşullu değerleme yöntemi piyasa dışı değerleme yöntemlerinden birisidir. Bu yöntemin uygulanması ile bağcılıkta kullanılan tarım ilaçlarının gıda güvenliğine ulaşacak düzeylerde tutulması ile sağlanacak fayda tahmin edilebilmiştir. Bununla birlikte, projede kullanılan Analitik Hiyerarşi Süreci değerlendirmesi sonucu üreticilerin kaliteli sofralık ve kuru üzüm üretim hedefine ulaşmak için çevre dostu ilaçlar ve geleneksel ilaçlar arasındaki tercih noktaları belirlenmiştir. Avrupa Birliği ne girme süreci içerisinde bulunan Türkiye nin uyum çalışmaları aşamasında en zorluk çektiği alan tarımdır. Tarıma verilen desteklerin düzenlenmesi boyutunun yanı sıra tarımsal üretimde gıda güvenliğini sağlayıcı kanunların yönetmeliklerin çıkarılması ve bunların hayata geçirilmesi büyük önem arz etmektedir. Bu çalışma, gıda güvenliğini tehdit eden tarımsal ilaçların AB standartlarında üretilmesi ve kullanımının gerekli olması durumunda üreticilerin nasıl bir tavır içerisinde olacaklarını ortaya koymak açısından önemlidir. 1.3 Araştırmanın Amacı Bu projenin temel amacı, tarımsal ilaç kullanımından kaynaklanan çevresel etkilerden gıda güvenliği ile ilgili olarak ekonomik değerin belirlenmesidir. Bu amaç çerçevesinde diğer amaçlar; - Manisa ilinde bağcılık faaliyetinde bulunan üreticilerin tarım ilaçlarının kullanımı konusundaki tutum ve davranışlarını ortaya koymak, - Araştırma kapsamındaki işletmelerin sosyo-ekonomik yapısını

27 8 belirlemek, - Manisa bağ sahasında kullanılan tarımsal ilaçların bir profilini çıkarmak, - Kullanılan ilaçların çevreye olası olumsuz etkilerini belirlemek, çiftçilerin çevre ve insan sağlığı açısından daha az zararlı ilaçlarla geleneksel ilaçlar arasındaki tercihlerini belirlemek, - Üreticilerin geleneksel tarım ilaçlarından oluşan bir ilaçlama paketi yerine, çevre dostu ilaçlardan oluşan bir ilaçlama modeline fazladan ne kadar ödemek istediklerini belirlemek, şeklinde sıralanabilir. 1.4 Araştırmanın Kapsamı ve Anahatları Araştırma Türkiye üzüm üretiminin %32.7 sini sağlayan Manisa ilinde yürütülmüştür. Araştırma kapsamında Manisa ili Merkez, Salihli ve Alaşehir ilçelerinden seçilmiş 6 köy yer almaktadır. Araştırma verileri bu köylerden seçilmiş üreticilerden elde edilen yatay kesit verilerden oluşmaktadır. Yatay kesit (anket) verileri 2005 yılı Mayıs ve Haziran aylarındaki dönemde elde edilmiş olup, 2004/2005 üretim sezonuna ait bilgileri kapsamaktadır. Dünya, Türkiye ve Manisa ili üzüm, kuru üzüm üretimleri gibi veriler ise dönemlerini kapsamaktadır. Tarımsal ilaç kullanımın çeşitli yönde etkileri bulunmaktadır. Bunlar çevredeki faydalı organizmalara, evcil ve yabani hayvanlara, balıklara, su kaynaklarına, kullanımı esnasında insanlara ve yetiştirilen

28 9 tarımsal ürünlere olabilmektedir. Bu araştırmada tarımsal ilaçların gıda güvenliğine etkisi konusu üzerinde odaklanılmıştır. Araştırma yedi ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, konunun ve araştırmanın önemi, araştırmanın amacı, araştırmanın kapsamı hakkında bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde ise konu ile ilgili daha önce yapılmış olan araştırma sonuçları özetlenmiştir. Üçüncü bölümde araştırmanın materyali, verilerin toplanması ve değerlendirilmesi aşamalarında kullanılan yöntemler detaylı bir şekilde verilmiştir. Dördüncü bölümde araştırma alanının genel bir tanıtımı yapılmıştır ve Manisa ili için bağcılığın yeri ve önemi vurgulanmıştır. Beşinci bölümde tarım ilaçlarının genel bir tanıtımı yapılmış, çevre ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerine değinilmiştir. Altıncı bölüm araştırma bulgularını içermektedir. Bu bölümde araştırma kapsamındaki üreticilerin sosyal özellikleri, işletmelerin yapısal özelliklerine yer verilmiş ve üreticilerin tarım ilaçlarının seçimi ve kullanımı konusunda tutum ve davranışları incelenmiştir. Bunlarla birlikte araştırmanın ana konusu olan, koşullu değerleme analizinde kullanılmak üzere, üreticilerin geleneksel yöntemlerle ilaçlama yerine çevre dostu ilaçlamayı benimsemesini etkileyen değişkenlerin tespiti yapılmıştır. Daha sonra koşullu değerleme yöntemi kullanılarak geleneksel yöntemlerle ilaçlama yapan üreticilerin çevre dostu ilaçlama için ödeme istekleri belirlenmiştir. Ayrıca, üreticilerin geleneksel ilaçlar ve çevre dostu ilaçlar arasındaki tercihi AHS yöntemiyle analiz edilmiştir.

29 10 Yedinci ve son bölümde ise, araştırmada elde edilen sonuçlar genel olarak değerlendirilmiş ve bu konuda ilgili mercilere bazı önerilerde bulunulmuştur.

30 11 2. KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR Bu bölümde, tarımsal ilaç kullanımı, bu konudaki üreticilerin tutum ve davranışları, tarımsal ilaç kullanımının azaltılması yönündeki eğilimler ile çevrenin ekonomik değerinin belirlendiği koşullu değerleme yönteminin kullanıldığı ayrıca karar vermede yararlanılan Analitik Hiyerarşi Süreci ile ilgili çalışmalardan bazıları yazar soyadlarına göre aşağıda özet olarak verilmiştir. Geçmişte yürütülen çalışmalar incelendiğinde, üreticilerin tarımsal ilaç kullanımı konusundaki tutum ve davranışlarıyla değişik ürünlerde yapılmış bir çok çalışmaya rastlanılmaktadır. Bu çalışmalarda genel olarak üreticilerin tarımsal ilaç kullanırken dikkat ettikleri kriterler ve ilaç kullanım dozları üzerinde durulmuştur. Bu çalışmada esas olarak üreticilerin tarımsal ilaç kullanımı konusundaki tutum ve davranışları, çevresel etkiler konusundaki duyarlılıkları ağırlıklı olarak ele alınmıştır. Akgüngör vd. (1997), tarafından yapılan çalışmada Manisa ili Salihli ve Ahmetli ilçelerinde bulunan 58 üretici ile anket yöntemiyle görüşülmüştür. Çalışmada üreticilerin büyük çoğunluğunun (%69) tarımsal ilaç kullanımının yeraltı sularına karışması, kullanılan zararlılar üzerinde dayanıklılık yaratması, besinlerde kalıntı bırakması ve kullananın sağlığına zararı olması gibi sakıncaları bulunduğu konularında görüş beyan ettikleri saptamıştır. Üreticilerin %44.0 ünün boş ilaç kutularını gömdüğü, %32.8 inin ise rasgele bir yerlere attıkları tespit edilmiştir. Ayrıca Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından önerilen ilaçlama zamanı ve sayısına uyulmadığı belirlenmiştir.

31 12 Boyacı, (1993), Gediz ve Nif çayı havzalarında faaliyet gösteren çekirdeksiz kuru üzüm işletmelerini kapsayan çalışmasında, üreticilerin gereksinim duydukları bilgiler konusunda hastalık ve zararlıların tespitinin %9.9 oranıyla ilk sırada, tarımsal ilaç kullanım konularının ise %9.3 oranıyla ikinci sırada yer aldığını tespit etmiştir. Ceyhan vd. (2000), Bafra ve Çarşamba ovalarında kimyasal madde kullanım düzeyi ve çevresel etkilerini belirlemek üzere yapmış oldukları çalışmada; aşırı dozda kimyasal gübre ve ilaç kullanıldığını ve üreticilerin çevre konusunda çok yüzeysel bilgilere sahip olduklarını, bu bilgileri de uygulamaya aktaramadıklarını belirlemişlerdir. Çalışma sonucuna göre, araştırma alanında Türkiye ve gelişmekte olan ülkeler ortalamasının üzerinde bir kimyasal gübre kullanıldığı, yine kimyasal ilaç kullanımı açısından üreticilerin bilinçli olmadığı, uygun ilacı ve uygun ilaçlama zamanını tespit edemediği ve ilaç uygulamaları sonrasında bekleme sürelerine uymadıkları belirlenmiştir. Erkuş vd. (1992), yaptıkları çalışmada Ankara Sincan ilçesinde 36 üretici ile görüşmüş, ilaç seçimi, kullanılması gereken ilaçlar, doz ayarlaması, ilaçların nasıl kullanılması gerektiği gibi konuları incelemişlerdir. Üreticilerin büyük çoğunluğunun ilaçlama yaparken herhangi bir önlem almadığı, son ilaçlama ile hasat arasında 2 3 günlük bir sürenin bulunduğu (%37.6) ve üretim maliyetlerinin içerisinde tarım ilaçlarının payının %3.55 olduğunu saptamışlardır. Araştırmada yapılacak olan bilinçli bir ilaçlı mücadelenin masraf ve ürün kaybı kadar çevre kirliliği ve insan sağlığı açısından da önemli olduğu ve hem

32 13 üniversiteler hem de araştırma kuruluşlarından üreticilere sağlıklı bilgi akışının gerekli olduğunu belirtmişlerdir. Gökçe (1998), yapmış olduğu çalışmada İzmir iline bağlı çeşitli ilçelerde bulunan 155 üreticiyle anket yöntemiyle görüşmüştür. Araştırmada üreticilerin genel yapısı ortaya konulmuş, tarımsal ilaç kullanımına ilişkin bilgi kaynakları, tarımsal ilaçların çevreye zararlı olup olmadığı konusundaki görüşleri ve ilaçlama esnasında alınan tedbirler konularında bazı saptamalarda bulunulmuştur. Anket uygulanan üreticilerin %87 sinin aşırı ilaç kullanımını zararlı gördüğü, ancak bunların sadece %10 unun tarımsal ilaçları çevre için zararlı gördüğü saptanmıştır. Üreticilerin genellikle öztüketime yönelik olarak yetiştirilen ürünlerde de pazarlamak amacıyla ürettikleri ürünler gibi ilaç kullandıkları belirlenmiştir. Üreticilerin çevre bilincinin geliştirilmesi konusunda çeşitli öneriler getirilmiştir. Işın (2000), İzmir ili Kemalpaşa ilçesinde meyve üreticilerinin çevre bilinci ve bunun tarımsal faaliyetlerine yansımasını belirlemek üzere yapmış olduğu çalışmada; tesadüfî olarak seçilen 61 üretici ile görüşmüş ve üreticilerin genel olarak çevre ve çevre sorunlarına karşı duyarlı olduklarını tespit etmiştir. Ancak üreticilerin bu bilinci uygulamaya tam olarak aktaramadıkları sonucuna ulaşmıştır. Oğuz vd. (2000), Konya ilinde elma üreticileriyle anket yoluyla yapılan çalışmada, üreticilerin ilaçlama yaparken çevreyi hiç düşünmeden ilaçlama faaliyetlerinde bulundukları, ilaç artıklarını ve kutuları çevreye gelişigüzel attıkları, ilaçlama sayısı ve son ilaçlama zamanına hiç dikkat etmedikleri yönünde tespitleri olmuştur.

33 14 Oruç ve Taluğ (2002), Tokat ilinde domates, şeftali ve elmada kimyasal ilaç kullanımı ile ilgili olarak yaptıkları çalışmada, üreticilerin ilaçlamada önerilen dozların üzerinde ilaç kullandıklarını, özellikle elmada ilaçlama sayısının (28 kez) çok yüksek olduğunu, insan ve çevre sağlığı için zehirlilik seviyesi orta ve yüksek düzeyde ilaçların önemli oranda kullanıldığını tespit etmişlerdir. Özkan vd. (2002b), Antalya ilinde narenciye üreticileriyle anket yolu ile yaptıkları çalışmada, üreticilerin ilaçlama zamanı, ilaç seçimi ve ilaçlamada doz ayarlaması konularındaki bilgi kaynakları araştırılmış, ilaçlamanın çevreye ve insan sağlığına verdiği zarar konusundaki üretici görüşleri değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, üreticilerin büyük çoğunluğu (%74.15) hastalık ve zararlılar görüldüğü zaman ilaçlama yapmaktadırlar. Üreticiler kullanacakları ilaç seçiminde genellikle kendi bilgi ve deneyimleri (%49.7) ile ilaç bayilerinin önerilerine (%42.78) göre hareket etmektedirler. Üreticilerin %70.4 ü tarımsal ilaçların ürünlerde kalıntı bıraktığına inanmaktadır. Ayrıca üreticilerin %96.8 i aşırı ilaç kullanımının çevreyi olumsuz etkilediğini düşünürken %20.19 u da ilaç seçiminde sorunları olduğunu belirtmişlerdir. Tanrıvermiş (2000), Orta Sakarya Havzası nda domates üretiminde tarımsal ilaç kullanımıyla ilgili yapmış olduğu çalışmada, üreticilerin önerilen dozların üzerinde pestisit kullandığını tespit etmiştir. Etkili madde olarak domates üretiminde 4 kg/ha ve bir üretim yılında ise 6.4 kg/ha pestisit kullanıldığını belirlemiştir. Yapılan talep analizinde, tarımsal ilaçların talep fiyat esnekliği hesaplanmış ve 0.95 bulunmuştur.

34 15 Buna göre fiyatlardaki %10 luk artış tarımsal ilaç talebini %9.5 oranında azaltacaktır. Bu bağlamda tarımsal ilaç talebinin azaltılması veya tarımsal ilaç kullanımının yeniden düzenlenmesine yönelik politikalar çerçevesinde özellikle tarımsal çevre yönetiminin ekonomik ve mali açılardan (vergi ve harç gibi) yararlanılabileceğini belirtmiştir. Tücer ve ark. (2004), Manisa ili Saruhanlı ilçesinde bağcılıkta tarımsal ilaçların kullanımı ve sorunları konusunda yapılan çalışmada 204 üreticiyle görüşülmüş ve üreticilerin tarımsal ilaç seçimi, kullanım zamanı ve çevreyle ilişkili görüşleri tespit edilmiştir. Üreticilerin önemli bir bölümünün (%89.16) Tarım İl Müdürlüklerinin salkım güvesi, külleme ve mildiyö tahmin uyarı çalışmaları sonucu verilen ilanlara uydukları ve %62.5 unun bunların haricinde ek ilaçlama yapmadıkları belirtilmiştir. Koşullu değerleme yönteminin kullanıldığı bazı çalışmalar aşağıda özet olarak verilmiştir, tarımın farklı alanlarını içeren bu çalışmalarda tüketicilerin ödeme istekleri üzerinde durulmuş ve oluşan bu ödeme miktarlarının yaratacağı faydalar parasal olarak hesaplanmıştır. Akgüngör vd. (1999), ekolojik olarak üretilen tarım ürünleri için ödeme isteğinin tahmin edilmesi ve bu değerin büyüklüğünü etkileyen değişkenlerin belirlenmesi için söz konusu ürünler ile ilgili besin güvenirliği özelliğini göz önüne alarak, tüketici açısından değerini, koşullu değerleme yöntemi kullanarak hesaplamışlardır. Domates ve elma örneğinde ekolojik ürünlere olan potansiyel talebi tahmin etmişleridir.

35 16 Brethhour and Weersink (2001), pestisit kullanımını azaltmanın çevre açısından getirdiği yararları ekonomik yönden değerlendirdikleri çalışmada, zaman içerisinde tarımsal ilaç kullanım seviyesindeki değişmenin çevresel açıdan risk analizini yapmışlardır. Tarımsal ilaçları çevresel zararları açısından düşük, orta ve yüksek risk grubu olarak üç kategoride değerlendirmişler ve üreticilerin bunlar arasındaki tercihlerini koşullu değerleme yöntemi kullanarak analiz etmişlerdir. Cuyno et al., (2001), Filipinlerde yaptıkları bu çalışmada entegre mücadelenin (IPM Integrated Pest Management) çevresel açıdan faydalarını ortaya koymaya çalışmışlardır. Araştırmada seçilen 176 üreticinin IPM programlarını geleneksel tarımsal mücadele yöntemlerine hangi koşullar gerçekleşirse tercih edecekleri yönündeki sorulan soruyu koşullu değerleme yöntemi kullanarak belirlemişlerdir. Kenanoğlu (2003), geleneksel ve ekolojik yöntemlerle üretim yapan çekirdeksiz kuru üzüm ve incir üreticileriyle Ege Bölgesinde yapmış olduğu çalışmasında, logit modelleri kullanmış ve geleneksel yöntemlerle üretim yapan üreticilerin ekolojik tarıma geçme eğilimlerini saptamıştır. Buna göre geleneksel tarım yapan üreticilerin, geleneksel kuru incir üretiminden ekolojik kuru incir üretimine en az %12.30, geleneksel çekirdeksiz kuru üzüm üretiminden ekolojik çekirdeksiz kuru üzüm üretimine geçmek için ise en az %15.47 lik bir fiyat primi ile ekolojik tarıma geçmeye razı olabileceklerini belirlemiştir. Owens and Swinton (1997), mısır üreticilerinin herbisit kullanımı ile ilgili olarak çevreye daha az zarar veren formülasyonlar için tercihlerini belirlemişlerdir. Koşullu değerleme yöntemiyle üreticilerin

36 17 çevre için daha güvenilir olan herbisitler için gönüllü ödeme isteklerini parasal olarak tespit etmişlerdir. Tarımın değişik alanlarında Analitik Hiyerarşi Süreci uygulamalarının kullanıldığı yapılan literatür çalışması sonucu örnekleriyle ortaya konulmuştur. Bu çalışmada da üreticilerin kaliteli üzüm üretimi amacına ulaşmak için hangi çeşit tarım ilaçlarını kullanmaları gerektiği konusunda tercih önceliklerinin belirlenmesi amacıyla yararlanılmıştır. Atış vd. (2005), İzmir ili Menemen ilçesinde ankete dayalı olarak yapmış oldukları çalışmada, Analitik Hiyerarşi Süreci yönteminden yararlanmışlar ve üreticilerin sulama kaynağı konusundaki tercihlerini ortaya koymuşlardır. Üreticilere konunun ekonomi ve çevre boyutunu sunarak sulama şebekesi ve YAS kuyusu seçeneklerini değerlendirmişlerdir. Sonuçta çevresel niteliklerden çok ekonomik kaygılardan dolayı üreticilerin tercihi sulama şebekesi yönünde ağırlık kazanmıştır. Günden (2005), İzmir ili Torbalı ilçesinde yapmış olduğu çalışmada AHS uygulamalarına yer vermiş ve üretici tercihlerinin belirlenmesinde kullanmıştır. Jandric and Srdjevic (2000), Yugoslavya da yapmış oldukları çalışmada, belli bir bölgede bulunan içme ve sulama suyu göletlerinden üç tanesini değerlendirmeye almışlar ve AHS yöntemi ile en iyi gölet i belirlemişlerdir. Çalışmada kriter olarak; göl kapasitesi, su kalitesi, su maliyeti, doğal yapıyı koruma, dolum yapma özelliği, teknik seviyesi ve

37 18 çevresel etkileri almışlardır. Yapılan değerlendirme sonucu sözü edilen kriterler açısından en uygun gölet Petrovaradiska olarak belirlenmiştir. Srdjevic et al., (2002), Brezilya nın Paraguacu nehri civarında yaptıkları bir çalışmada, AHS yönteminden sulama yönetimi konusundaki tercihlerini belirlemek amacıyla yararlanmışlardır. Seçenek olarak sundukları üç plandan hangisinin daha etkili bir sonuç verdiğine karar vermişleridir. Srdjevic and Srdjevic (2005), Sırbistan Karadağ da yapmış oldukları çalışmada üreticilerin en iyi sulama sistemi konusundaki tercihlerini belirlemek amacıyla AHS yöntemini kullanmışlardır. Çalışmada bitki sıklığı, yetişme koşulları, su kalitesi, topografya gibi objektif kriterleri ve motivasyon, karar vericilerin karar sürecine katılımı gibi sübjektif kriterleri göz önüne almışlardır. Buna göre üreticiler için sulama yöntemlerinden hangisinin en iyi seçenek olduğuna karar vermişlerdir.

38 19 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Çalışmanın ana materyalini, Manisa iline bağlı Merkez, Alaşehir, Salihli ilçelerindeki üzüm üreticileriyle yüz yüze yapılan anket sonucu elde edilen 2004/2005 üretim sezonuna ait orijinal veriler oluşturmaktadır. Araştırmanın diğer materyali ise bazı kişisel çalışmalar ile yurt içi ve dışında yayınlanmış konu ile doğrudan veya dolaylı şekilde ilgili olan yayınlar, kayıt ve istatistiklerdir. Uygulanan politikaları ve sonuçlarını irdelemek amacıyla Tarım İl Müdürlükleri, Zirai Mücadele Araştırma Enstitüleri, tarımsal ilaç pazarlayan firmalar, zirai ilaç bayileri ile görüşmeler yapılmıştır. 3.2 Yöntem Verilerin toplanması sırasında izlenen yöntemler Araştırmanın ana materyalini yöreden seçilecek üreticilerle yapılacak anket verileri oluşturacağından, öncelikle örnek hacmi belirlenmiştir yılı Manisa İl Tarım Müdürlüğü kayıtlarına göre Manisa ili toplam bağ alanı hektardır ve Manisa iline bağlı tüm ilçelerin araştırma kapsamına dahil edilmesinin zaman ve masraf

39 20 açısından güç olacağı düşünülmüştür. Bu nedenle, araştırma alanı olarak Manisa ili Merkez, Alaşehir ve Salihli ilçeleri seçilmiştir. Bu ilçelerin seçilmesindeki neden ise, Manisa ilindeki toplam bağ alanının yaklaşık %60 ını oluşturmalarıdır. Anketler için adı geçen ilçelere bağlı, bağ üretim dalının yoğun olarak yer aldığı ve yöreyi en iyi temsil edeceği düşünülen yerleşim yerleri gayeli olarak belirlenmiştir. Daha sonra Manisa İl Tarım Müdürlüğü Çiftçi Kayıt Sistemi verilerinden yararlanılarak oluşturulan listeden bilgisayar yardımıyla tesadüfen seçilen çiftçilerle yüz yüze görüşme yoluyla anketler gerçekleştirilmiştir. Örneğe girecek üreticilerin belirlenmesinde oransal örnek hacmi formülü kullanılmıştır (Güneş ve Arıkan, 1988; Newbold, 1995; Miran, 2002). Np(1 p) n = 2 ( N 1) σ + p(1 p) px Eşitlikte; n= Örnek hacmi, N= Seçilen köylerdeki toplam üretici sayısı, p= Bağcılık yapan çiftçi oranı, (1-p) = Bağcılık yapmayan çiftçi oranı, σ 2 = Varyans, %95 güven aralığı ve %7.5 hata payı kabul edilip, p=0.50, (1-p)=0.50 dikkate alınarak hesaplama yapılmıştır.

40 21 Çizelge 3.1: Anket Çalışmasına Esas Yerleşim Yerleri ve Üretici Sayısı İlçe Köy Üretici Sayısı Örneğe Giren Üretici Sayısı Merkez Merkez Civarı Merkez Muradiye Alaşehir Yeşilyurt Alaşehir Kavaklıdere Salihli Mersindere Salihli Durasıllı TOPLAM Yukarıdaki çizelge Manisa Tarım İl Müdürlüğü ÇKS den yararlanılarak oluşturulmuştur. Formüle göre yapılan hesaplama sonucu örnek hacmi (n) 117 olarak belirlenmiş ve her bir ilçenin ve yerleşim yerinin toplam Manisa ili bağ alanı içerisindeki payına oranlanarak, belirlenen merkezlerde görüşülecek üretici sayıları tespit edilmiştir. Sonuçta, Manisa Merkez ilçeye bağlı yerleşim yerlerinde 17, Muradiye de 9, Salihli ilçesine bağlı Mersindere de 14, Durasıllı da 27 ve Alaşehir ilçesine bağlı Yeşilyurt ta 25 ve Kavaklıdere de 25 olmak üzere toplam 117 üretici ile anket çalışması yapılarak tamamlanmıştır. Araştırma amacına uygun olarak oluşturulan ve uygulanan anket formundaki sorular 5 ayrı bölümde toplanmıştır (EK 1). Formda yer alan bölümler ve ana başlıkları aşağıda özetlenmektedir: - Üreticilerin demografik yapısı ile ilgili sorular, - İşletme yapısı ve üretim şekilleri ile ilgili bölüm,

41 22 - Üreticilerin tarımsal ilaçları kullanımı ile ilgili tutum ve davranışlarıyla ilgili sorular, - Gıda güvenliği ve koşullu değerlemeye esas sorular, - Analitik Hiyerarşi Süreci değerlendirmesine esas olmak üzere geleneksel ve çevre dostu tarım ilaçlarının tercihi konusunda oluşturulan sorular Verilerin analizi sırasında izlenen yöntemler Gerek anket yoluyla, gerekse ikincil kaynaklardan alınan veriler, öncelikle bilgisayar ortamında düzenlenmiştir. Microsoft Office Excel ve SPSS 11.0 programları kullanılarak veriler istatistiksel değerlendirmeler yapılabilir hale getirilmiştir. Çalışmanın genel sonuçları frekans dağılımları ve çapraz tablolarla değerlendirilmiştir. Üreticilerin ödeme isteğinin belirlenmesi için ise, logit ve tobit modeller kullanılmıştır. Ekonometrik modellerin testlenmesinde E-Wiews 5.0 ve Gretl paket programlarından yararlanılmıştır Üretici tutum ve davranışlarının değerlendirilmesinde kullanılan yöntem Anket çalışmasından elde edilen veriler ilk olarak ortalama ve yüzde hesaplarından yararlanılarak değerlendirilmiştir. Ölçekli soruların değerlendirilmesinde 5 li Likert ölçeğinden yaralanılmıştır.

42 23 Araştırmanın bu bölümünde üreticilerin tarımsal ilaçlar hakkındaki düşüncelerinin yanı sıra, tarımsal ilaç kullanımı konusunda bilgi kaynakları, temin ettikleri yerler, tarımsal ilaç seçiminde göz önünde bulundurdukları kriterler, ilaç kullanımı sırasında almış oldukları önlemler, kullanılan tarım ilaçlarının çevre ve insan sağlığına olası olumsuz etkileri konusundaki düşünceleri belirlenmeye çalışılmıştır Çevresel etkilerin değerlendirilmesinde kullanılan analitik hiyerarşi süreci (AHS) 1970 lerde Profesör Thomas L. Saaty tarafından geliştirilen Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS), birden çok kriter içeren karmaşık problemlerin çözümünde kullanılan kolay ve anlaşılır bir karar verme yöntemidir. AHS her sorun için amaç, kriter, olası alt kriter seviyeleri ve seçeneklerden oluşan hiyerarşik bir model kullanır. Karışık, anlaşılması güç veya yapısallaşmamış sorunlar için genel bir yöntemdir ve üç temel prensip üzerine kurulmuştur: 1. Hiyerarşilerin oluşturulması prensibi 2. Üstünlüklerin belirlenmesi prensibi 3. Mantıksal ve sayısal tutarlılık prensibi Hiyerarşinin tüm parçaları birbirleri ile ilgilidir ve bir faktördeki değişimin diğer faktörleri nasıl etkilediği kolayca görülebilir. AHS nin hiyerarşik yapısındaki bu esneklik ve etkinlik karar vericiye karar

43 24 sürecinde çok yardımcı olur. Kararları bu yapıda kurarak; birçok veri türü bir araya getirilebilir, performans seviyelerindeki farklılıklar birbirine uygun hale getirilebilir ve farklı gözüken nesneler arasında karşılaştırma yapılabilir. Kriterlerin hiyerarşik organizasyonu, büyük ölçekli karar problemlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Karar verme sürecinde bu önemli bir avantaj sağlamaktadır. Değerlendirmeye alınan kriterin göreceli olarak önemi, bilinçli bir şekilde ortaya konulmaktadır. İnsan beyninin belirli bir zamanda yedi uyarıcıdan daha fazlasını işleyemediği kanıtlanmıştır (Prakash, 2003). Diğer taraftan yapılan çalışmalar, insanların aynı anda üç kriterden daha fazlasını karşılaştıramadığını göstermiştir (Rommelfanger, 2003). Bu sebeple, kriterlerin bir hiyerarşik organizasyonu, karmaşık karar verme sürecinin ayrıştırılmasında yardımcı olmaktadır. Belirli bir hiyerarşi veya grup, kriterlerin karşılaştırmaları ve ağırlıkları arasında tutarlılığın korunmasına yardımcı olmaktadır. Dahası birbirleri ile karşılaştırılabilir kriterler, aynı düzeyde örgütlenmektedir. Ayrıca hiyerarşik yapı, farklı alanlardaki uzmanların kararlarını ve bilgilerini birleştirme yetisine sahiptir. İnsanlar karmaşık sorunlarla karşılaştıklarında söz konusu sorunu daha iyi anlayabilmek ve sağlıklı bir karar verebilmek için sorunu bileşenlerine ayırmalı daha sonra bu bileşenleri hiyerarşik bir şekilde düzenlemelidirler. Diğer bir deyişle karar verme sorunun olabildiğince ayrıntılı olarak ortaya konması ve daha sonra hiyerarşi olarak adlandırılan ve her biri bir dizi öğeden oluşan katmanlar halinde incelenmesini gerektirir. Örneğin çocuğunuzu yerleştirmek için bir okul

44 25 aradığınızda ve aralarında seçim yapmak durumunda kaldığınızda seçenekler belli kriterlere göre karşılaştırılır. Bu kriterler oturulan yere yakınlık, okulun öğretmen alt yapısı, fiziki alt yapısı (spor salonu, kantin, sanat etkinlikleri odası, bilgisayar vs.), sosyal faaliyetlerdeki etkinliği ve tam veya yarım gün eğitim vermesi gibi alt kriterlere ayrılabilir ve sorun çözümü hiyerarşik bir yapıya kavuşturulabilir. AHS nin Aksiyomları AHS'nin teorik alt yapısı üç aksiyoma dayanır. Bu aksiyomlardan birincisi, iki taraflı olma/tersi olma (reciprocity) aksiyomudur. Sözel olarak ise, örneğin, A elemanı B elemanının 5 katı büyüklüğünde ise B, A nın 5 te 1 idir denir. İkincisi, homojenlik aksiyomudur ve karşılaştırılan elemanların birbirinden çok fazla farklı olmaması gerektiğini, olursa yargılarda hataların ortaya çıkabileceğini ifade etmektedir. Üçüncü aksiyom bağımız olma aksiyomudur ve bir hiyerarşideki belirli bir kademeye ait elemanlara ilişkin yargıların veya önceliklerin başka bir kademedeki elemanlardan bağımsız olmasını gerektirir. Bu ifade, üst kademe kriterlerin önceliklerinin yeni bir alternatif eklendiğinde veya çıkarıldığında değişmeyeceği anlamına gelmektedir. Analitik Hiyerarşi Sürecinin Aşamaları AHS'nin uygulaması dört temel prensiple şekillenmektedir: ayrıştırma (decomposition), eşli karşılaştırmalar veya karşılaştırmalı yargılar (pairwise comparison), hiyerarşik kompozisyon veya önceliklerin sentezi (synthesis of priorities) ve karma kompozisyona göre

45 26 nihai kararın alınması. Bu temel prensipler aynı zamanda AHS nin adımlarını oluşturmaktadır. Hiyerarşik Yapıyı Oluşturma AHS nin ilk adımı, bir karar probleminin daha kolay kavranmasını ve değerlendirilmesini sağlayacak hiyerarşik bir düzende alt problemlere ayrıştırma sürecidir. Kısaca, karar problemi hiyerarşik bir yapıya ayrıştırılır. Karar problemini temel bileşenlerine ayrıştırmak ve hiyerarşik bir yapı oluşturmak, karar vericiye, ilgili kararın daha küçük parçaları üzerinde odaklanmasına yardımcı olur (Braunschweig, Becker, 2004). Şekil 3-1 de görüldüğü gibi basit bir AHS modelinde hiyerarşinin en üstünde bir amaç; bu amacın altında sırasıyla kriterler, alt-kriterler ve seçenekler vardır. HEDEF KRİTER 1 KRİTER 2 KRİTER 3 KRİTER 4 SEÇENEK A SEÇENEK B SEÇENEK C Şekil 3.1: Basit Bir AHP Modeli

46 27 Eşli Karşılaştırmalar Eşli karşılaştırmalar veya karşılaştırmalı yargılar AHS nin ikinci aşamasıdır. Eşli karşılaştırma iki seçeneğin veya kriterin birbiriyle karşılaştırılması anlamına gelir ve karar vericinin yargısını ifade eder. Başka bir ifade ile 1. Kriterin 2. Kritere göre ne kadar önemli olduğu karar vericiye sorulduğunda, karar verici Çizelge 3.2 de gösterilen 1 9 puanlı tercih ölçeğinden faydalanmaktadır. Önem derecesinde yer almayan 2,4,6,8 gibi değerler, ara değerlerdir. Karar verici 1 ve 3 arasında kararsız kalırsa, 2 değerini kullanabilir. Bu ölçeğin etkinliği farklı alanlardaki uygulamalar ve başka ölçeklerle yapılan teorik karşılaştırmalar sonucunda saptanmıştır (Evren ve Ülengin, 1992; Saaty, 1980). Hiyerarşi n eleman içeriyorsa, toplam n(n 1)/2 adet eşli karşılaştırma yapmak gerekmektedir. Bu karşılaştırmalar matrisler şeklinde düzenlenir. Saaty, AHS'nin kullanılmasında doğrudan doğruya ilgili kişilerle yüz yüze anket yapıp, onların ikili karşılaştırmalara ilişkin görüşlerinin alınmasını önermektedir. Söz konusu ilgili kişi ve/veya kişiler mutlaka konunun uzmanı olmasalar bile en azından konuyu bilen, konuya aşina olan kişiler olmalıdır (Evren ve Ülengin, 1992).

47 28 Çizelge 3.2: Tercih Ölçeği Önem Derecesi Tanım Açıklama 1 Eşit önemli İki faaliyet amaca eşit düzeyde katkıda bulunur 3 Birinin diğerine göre orta derecede önemli olması Tecrübe ve yargı bir faaliyeti diğerine orta derecede tercih ettirir 5 Kuvvetli derecede önemli Tecrübe ve yargı bir faaliyeti diğerine kuvvetli bir şekilde tercih ettirir 7 Çok kuvvetli düzeyde önemli Bir faaliyet güçlü bir şekilde tercih edilir ve baskınlığı uygulamada rahatlıkla görülür 9 Kesin derecede önemli Bir faaliyetin diğerine tercih edilmesine ilişkin kanıtlar çok büyük bir güvenirliğe sahiptir 2,4,6,8 Ortalama değerler Uzlaşma gerektiğinde kullanılmak üzere yukarıda listelenen yargılar arasına düşen değerler Reciprocal Tersi karşılaştırmalar için Kaynak: Saaty (1980) Sentez İkili karşılaştırma matrisleri geliştirildikten sonra karşılaştırılan her elemanın önceliğinin (göreli öneminin) hesaplanmasına geçilmektedir. AHS nin bu bölümü sentezleme adıyla anılır. Öncelik vektörlerinin kurulmasında lineer cebir tekniklerinden faydalanılmaktadır. Sentez aşaması, en büyük özdeğer ve bu özdeğere karşılık gelen özvektörün hesaplanmasını ve normalize edilmesini içermektedir. Bu amaçla kullanılan çeşitli yöntemler mevcuttur. Ancak literatürde en yaygın olarak kullanılan normalizasyon yönteminde her sütunun elemanları o sütunun toplamına bölünür. Elde edilen değerlerin satır ortalamaları hesaplanır (Saaty, 1980; Evren ve Ülengin, 1992). Bu şekilde her kriter için öncelik vektörleri bulunur. Başka bir ifade ile elde edilen bu değerler her bir kriterin önem ağırlıklarıdır.

48 29 Nihai Karar AHS nin son aşamasında bir karara ulaşmak ve problemi çözüme kavuşturmak gerekmektedir. Burada problemin hedefinin gerçekleşmesinde karar seçeneklerinin sıralamasını gösterecek bir karma öncelikler vektörü oluşturulur. Bu vektörü oluşturmak için her değişken için belirlenen öncelik vektörlerinin ağırlıklı ortalaması alınır (Zahedi, 1986). Elde edilen nihai öncelikler, karar seçeneklerinin puanları olarak da adlandırılır. Bu değerler karar vericinin seçenek tercihlerine ilişkin yargısal algılamalarının yoğunluğunu temsil eder. AHS nin aşamalarını basit olarak sayısallaştırılmış bir şekilde inceleyecek olursak; karar almada etkili olan kriterleri karşılaştırarak hangisinin daha önemli olduğu belirlenir. Örneğin, değerlendirmeye aldığımız 4 kriter varsa 6 eşli karşılaştırma yapılması gerekmektedir. Kriter Kriter 2 Seçeneklerin karşılaştırılmalarında ise hangi seçeneğin tercih edildiği belirlenir. Seçenekler arasında yapılan bu karşılaştırma her bir kriter için ayrı ayrı yapılmaktadır. Seçenek A Seçenek B Seçenekler ve kriter arasında eşli karşılaştırmalar yapılarak, karşılaştırma matrisi elde edilir. Örneğin, A ile B karşılaştırmasından matris oluşturulurken A yönünde bir tercih söz konusu ise ölçek sayısının

49 30 kendisi, B yönünde bir tercih söz konusu ise tersi yazılmaktadır. Daha sonra matrisin sütun toplamları alınır (Çizelge 3.3 ). Çizelge 3.3: Eşli Karşılaştırmalar Matrisi Seçenekler A B C D A B C D Sütun Toplamı Normalleştirme yapılırken matristeki her sütunun elemanları o sütunun toplamına bölünmektedir. Daha sonra her bir satırın ortalaması alınmaktadır (Çizelge 3.4). Elde edilen bu ortalamalar ise herhangi bir kriter için söz konusu seçeneklerin tercih edilme derecesini belirtmektedir. Çizelge 3.4: Normalleştirme Matrisi Seçenekler A B C D Ortalama A B C D Tarımsal ilaç kullanımında çevre dostu ve geleneksel ilaçların tercih edilme derecelerinin belirlenmesi amacıyla AHS yöntemine başvurulmuştur. Nihai amaç, kaliteli sofralık ve kuru üzüm üretimidir. Üzüm üreticilerinin tarımsal ilaç tercihlerinde ortaya konulan hedefi gerçekleştirmek için belirleyici kriterler olarak kalite, fiyat, üretim maliyeti ve pazarlama kolaylığı dikkate alınmıştır.

50 Üreticilerin ödeme istekliliğinin belirlenmesinde kullanılan koşullu değerleme yöntemi Projede kullanılan Koşullu Değerleme Yöntemi (Contingent Valuation Method) piyasa dışı değerleme yöntemlerinden birisidir ve çevre ekonomisi araştırmalarında sıkça kullanılmaktadır (Perman et al., 2003). Bu yöntemde tüketicilere herhangi bir çevresel malın kalitesinde veya unsurlarında pozitif yönde bir değişim için ödemeyi kabul edecekleri maksimum para miktarı veya negatif bir gelişme durumunda istedikleri tazminat durumu sorulmaktadır. Yöntemin kullanım yerleri arasında, yaban hayatı, rekreasyon faaliyetleri, kara ve su avcılığı olanaklarının genişletilmesi, su kalitesi ve miktarı, hava kalitesi, habitatın ve türlerin korunması, toprak kayıplarının tolerans sınırlarının belirlenmesi gibi konular olabilir. Koşullu değerleme yöntemi yukarıda da belirtildiği gibi piyasada el değiştirmeyen (alış verişi olmayan) mal ve hizmetlerin olası pazar fiyatını hesaplamayı amaçlayan bir yöntemdir. Koşullu değerleme yönteminde bireylere doğrudan doğruya tercihleri hakkında sorular yöneltilmektedir. Soruların amacı, bireylerin doğal kaynağın ya da çevrenin veya sağlıklı gıdaların sağladığı faydadan yararlanmak ya da yararlanmayı sürdürmek için ödemeyi kabullendikleri miktarı belirlemektir. Kısaca koşullu değerleme anketinin tüketiciye sorduğu soru, ilgili ürünün belirli bir özelliğinden yararlanmak için yapmayı kabulleneceği parasal fedakarlık olmaktadır (Akgüngör vd., 1999).

51 32 Bu yöntemin en yaygın olarak kullanıldığı ülke Amerika Birleşik Devletleri dir. Balıkçılık ve Yaban Hayatı Servisi 1975 yılından bu yana çevre ile ilgili olarak yaptığı anket çalışmalarında koşullu değerleme yönteminden yararlanmaktadır (Loomis and Walsh, 1986). Ayrıca son yıllarda ABD ve Avrupa nın yanı sıra, Dünya Bankası ve Interamerikan Kalkınma Bankası gibi uluslar arası kuruluşlar tarafından da kullanımı artmaktadır. Bu da çevresel mallara değer biçilmesinde kullanışlı ve kabul gören bir yöntem olduğunu göstermektedir (Azqueta, 1992; Carson et. Al.; 1993). Bu yöntem söz konusu mal ve hizmetlerin pazar fiyatı olmaması problemini ortadan kaldırmak için anketlerde bu malı tüketenlere veya üretenlere kuramsal pazarlar oluşturularak sunulmaktadır. Anket sonucu ortaya çıkan ödeme isteği değeri, anket yapılan kişilere tanımlanan kuramsal pazarların özelliklerine bağlı olduğu için bu yöntem koşullu değerleme olarak adlandırılmıştır. Değer biçmede pazar fiyatı olmayan mallar için, söz konusu mallar ile ilgili olarak ödeme isteği ölçütü kullanılabilir (Turner et. al., 1994). Yöntem esas olarak insanlara belirli bir fayda için ne kadar ödeyebileceklerinin (WTP) veya belirli bir masrafa katılma yoluyla ne kadarlık bir miktarı ödemeyi kabul edebileceklerinin (WTA) sorulması ile ilgilidir (Tanrıvermiş ve Mülayim, 1999). Bu yöntem için düzenlenen anket çalışmalarında tüketicilere çevresel bozulmanın giderilmesi karşılığı olarak ne kadar ödemeye istekli oldukları (WTP) veya kabul edebilecekleri ödeme miktarının ne olduğu (WTA) sorulmakta ve amaca yönelik veriler elde edilmektedir. Örnek

52 33 olarak, hava kirliliğinin maliyetini hesaplayabilmek amacıyla, o yörede yaşayan insanlara hava kirliliğinden korunmak için yılda ne kadar ödemeyi kabul edebilecekleri sorularak, hava kirliliğinin maliyeti hesap edilebilir. Böylece bulunacak olan değer, o yörede yaşayan insanlar tarafından hava kalitesindeki bozulma için bir grup insanın kişisel kanılarına veya yargılarına dayanarak yaptıkları bireysel değer biçmenin ortak bir sonucu olmaktadır. Doğal olarak bütün bireyler çevresel kaynaklara kendi kişisel görüşlerine dayanarak belirli bir değer biçebilirler. Tek tek bireylerce biçilen değer normalden az veya fazla olabilir (Munasinghe, 1993; Turner et. al., 1994). Koşullu değerleme yönteminde bireylere çevre mallarına açıkça ne kadar değer biçtikleri sorularak pazar değerlerinin yerine ikame edilebilecek bir ölçüt elde edilmektedir. Konunun uzmanı daha sonra anket verilerini analiz ederek, seçilen örneğin ortalama ödemek istedikleri miktarı (WTP) hesaplar (Turner et. al., 1994). İnsanların bir mal için biçtikleri toplam değer; bu çevreden hoşlanan veya toplam değeri tahmin etmek için görüşülen birey sayısının çekildiği popülasyonun hacmi ile ortalama WTP çarpılarak hesaplanabilir. Koşullu değerleme yöntemi ile belirlenen değer, sosyal fayda/maliyet analizleri ve faaliyetlerin çevresel etkilerinin değerlendirilmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu amaçla koşullu değerleme yöntemi, güvenirlikle kullanılabilecektir (Gaterell et. al., 1995). Bu projede insan sağlığı için güvenli gıda olarak üretilen üzüm ele alınmıştır. Proje çerçevesinde yapılan anket çalışmasında üreticilere mevcut geleneksel yöntemlerde kullandıkları tarım ilaçlarına alternatif

53 34 olarak iyi tarım uygulamalarında, entegre mücadelede ve organik üretimde kullanımına izin verilen tarımsal ilaçlar için fazladan yapabilecekleri ödeme istekleri sorulmuştur. Buradan elde edilen değer üzüm üretiminin çevre dostu olarak adlandırabileceğimiz tarımsal ilaçlarla üretilmesi durumunda oluşacak olan ekonomik faydadır. Burada üretilen üzümün gıda değeri yönüyle insan sağlığı açısından daha güvenli olması pozitif yönlü olarak niteleyebileceğimiz değişikliktir. Bu gerçekleşirken üreticilerin şu anda kullanılan tarım ilaçlarının haricinde insan sağlığı için daha düşük risk seviyelerinde tehlike arz eden tarımsal ilaçlar için fazladan ödemeyi kabul edecekleri parasal değer belirlenmiş olacaktır. Genelde koşullu değerleme yöntemi kullanılarak yapılan çalışmalarda herhangi bir malın ya da hizmetin tüketicileriyle anket yapılmaktadır. Bu proje kapsamında her ne kadar üreticilerle görüşülüyorsa da, üreticiler kullandıkları tarımsal ilaçlar için birer tüketici konumundadırlar. Dolayısıyla çevre ve insan sağlığı için daha düşük risk taşıyan tarım ilaçlarının potansiyel kullanıcıları ile görüşülmüş olmaktadır. Anket çalışmasında üreticilere geleneksel yöntemlerle ilaçlamada ortalama ilaçlama maliyetleri sunulmuştur. Burada Manisa İl Tarım Müdürlüğü nün 2004 yılı için hesaplamış olduğu bağlarda ilaçlama maliyet tablosundan yararlanılmıştır. Öncelikle üreticilere halen geleneksel tarım ilaçları ile uygulamakta olduğu ilaçlama modeli yerine çevre dostu ilaçlardan oluşan bir tarımsal ilaçlama modeline geçip geçmeyeceği teklif edilmiştir. Daha sonra ortalama 80 YTL. lik

54 35 geleneksel yöntemlerle ilaçlama maliyetinin üzerine çevre dostu ilaçlarla yapılacak bir ilaçlama modeli için ne kadar fazladan bir ödeme yapabileceği kendilerine sorulmuştur.

55 36 4. ARAŞTIRMA ALANININ TANITIMI 4.1 Araştırma Yöresi Hakkında Genel Bilgiler Bu bölümde araştırma alanı olarak seçilen Manisa ilinin sosyoekonomik özellikleri ile tarımsal yapısı hakkında genel bilgilere yer verilmiştir. İlin Konumu Manisa, Batı Anadolu nun denize kıyısı bulunmayan fakat kıyıya en yakın ilidir. Coğrafi bakımdan Ege bölgesinin orta ve kuzeyinde yer almakta olup il topraklarının büyük bölümü Gediz Havasında küçük bir bölümü de Bakırçay Havzasında bulunmaktadır. Doğudan Uşak ve Kütahya, batıdan İzmir, kuzeyden Balıkesir, güneyden Aydın, güney doğudan Denizli illeri ile çevrilidir. İlin yüz ölçümü km2 dir. Manisa ili, 38 o o 58 kuzey enlemleri ile 27 o o 05 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Manisa nın 16 ilçesi, 778 köyü, 109 beldesi vardır. İlçeleri; Manisa Merkez, Ahmetli, Akhisar, Alaşehir, Demirci, Gölmarmara, Gördes, Kırkağaç, Köprübaşı, Kula, Salihli, Sarıgöl, Saruhanlı, Selendi, Soma ve Turgutlu dur. Agro Ekolojik Alt Bölgeler Manisa ilinin merkez ilçe ile beraber 16 ilçesi bulunmakta olup, il genelinde polikültür tarım yapılmaktadır. İlçeler arasında tarım ve sanayi sektörlerinin gelişmişlik derecesi büyük farklılık göstermektedir.

56 37 Manisa ili iklim verileri, biyofiziksel özellikleri (bitki örtüsü ve topoğrafik yapısı ) ve sosyo- ekonomik gelişmişlik derecelerine göre, 4 agro-ekolojik alt bölgeye ayrılmaktadır. Alt bölgeler içerisindeki ilçeler aşağıda gösterilmektedir (Çizelge 4.1). Çalışmanın yürütüldüğü ilçeler I. ve IV. alt bölgelerde yer alıp bağcılığın yoğun olarak yapıldığı yerlerdir. Bu alt bölgelerin gerek arazi ve gerekse iklim yapıları ülkemizde bağcılığa en uygun yerler içerisindedir. Çizelge 4.1: Manisa İli Agro-Ekolojik Alt Bölgeleri I.ALT BÖLGE 1.Merkez 2.Saruhanlı 3.Turgutlu 4.Ahmetli 5.Salihli 7.Gölmarmara II.ALT BÖLGE 1.Kırkağaç 2.Soma 3.Akhisar III.ALT BÖLGE 1.Gördes 2.Demirci 3.Köprübaşı 4.Selendi 5.Kula Kaynak: Manisa İli Tarım Master Planı (2004) Tarımsal Durum İl Arazisinin Niteliklerine Göre Dağılımı IV.ALT BÖLGE 1.Alaşehir 2.Sarıgöl Manisa ili arazi dağılımı agro-ekolojik alt bölgeler itibarı ile Çizelge 4.2 de gösterilmiştir. I. alt bölge; Merkez, Saruhanlı, Turgutlu, Ahmetli, Salihli, Gölmarmara, II. alt bölge; Kırkağaç, Soma, Akhisar, III. alt bölge; Gördes, Demirci, Köprübaşı, Selendi, Kula, IV. Alt bölge; Alaşehir, Sarıgöl İlçelerinden oluşmaktadır.

57 38 Manisa nın yüz ölçümü ha olup bunun %33 ü orman ve fundalık arazi, %34 ü tarım arazisi, %5 çayır-mera arazisi ve %28 i diğer araziler olarak dağılım göstermektedir. Manisa ili içerisindeki alt bölgeler incelendiğinde I. Alt Bölgede tarım alanlarının oransal olarak diğer alt bölgelerden daha fazla olduğu görülmektedir. Çizelge 4.2: Türkiye Manisa ve Manisa Alt Bölgelerinde Arazi Dağılımı (2001) TARIM ALANI (Ha) ORMAN VE FUNDALIK (Ha) ÇAYIR- MERA (Ha) DİĞER ARAZİLER (Ha) YÜZÖLÇÜMÜ (Ha) I.ALT BÖLGE II.ALT BÖLGE III.ALT BÖLGE IV.ALT BÖLGE MANİSA TÜRKİYE Kaynak: Manisa İli Tarım Master Planı (2004) Arazi Kullanım Durumu ve İşletmeler Türkiye genelinde olduğu gibi Manisa ilinde de tarımsal işletmeler küçük ve çok parçalı yapıdadır. Manisa İl Tarım Müdürlüğü tarafından 2001 yılında yapılan Köy Envanteri Anket Çalışması na göre ilde adet tarımsal işletme bulunmaktadır. Bunların dağılımı aşağıda verilmiştir (Çizelge 4.3).

58 39 Çizelge 4.3: Manisa İli Tarımsal İşletme Genişlikleri ve Sayısı İşletme Genişliği (daa) İşletme Sayısı (adet) Oranı (%) , > Kaynak: Manisa İli Tarım Master Planı (2004) Manisa ili ndeki tarım işletmelerinin %60 ında (75000 adet) yalnız bitkisel üretim, %40 ında ( adet) bitkisel + hayvansal üretim yapılmaktadır. Manisa da sadece hayvansal üretim faaliyeti yapan tarım işletmesi bulunmamaktadır. İklim Manisa ilinin kuzey ve kuzey doğusunu oluşturan dağlar ve platolarda karasal iklim özellikleri ağır basarken il merkezini de içine alan batı ve ova kesimlerinde Akdeniz iklim tipi hakimdir. İlin yüksek kesimlerinde yükseltiye ve denizden uzaklığa bağlı olarak karasal etkiler görülmektedir. Yıllık yağış miktarının yarıdan fazlası sonbahar ve kış aylarında olmaktadır. Kar yağışı, ovalar ve vadilerde ender olarak görülmekte olup dağlık ve yüksek kesimlerde daha fazla gerçekleşmektedir. Yıllık ortalama yağış miktarı mm arasında değişmekte olup alt bölgeler arasında belirgin bir farklılık görülmemektedir. İlin 36 yıllık ( ) ortalama sıcaklığı Şubat ayında 6.7 o C Temmuz

59 40 ayında ise 26.7 o C olarak tespit edilmiştir. Ortalama nispi nem %58 civarındadır (Çizelge 4.4) Çizelge 4.4: Manisa İli İklim Verileri (36 yıllık ort. ve 2003) Aylar 2003 ort. Sıcaklık ( o C ) 36 yıllık ort. Sıcaklık ( o C ) 2003 ort. Nispi nem (%) 36 yıllık ort.nispi nem (%) 2003 top. yağış (mm) 36 yıllık ort.yağış (mm) OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK YILLIK ORT./TOP Kaynak: Manisa İli Tarım Master Planı (2004) Ulaşım Manisa ili İzmir e dolayısıyla limana 36 km karayolu ve 65 km. demir yolu ile bağlıdır. İzmir den gelen demiryolu biri kuzeye (Balıkesir- Bandırma) diğeri doğuya (Uşak-Afyon-Ankara) olmak üzere iki hatta ayrılır. Manisa ayrıca kara yolları ile Akhisar üzerinden Balıkesir, Bursa ve İstanbul illerine Bergama-Çanakkale olmak üzere Kuzey Ege kesimine, Turgutlu-Uşak-Afyon üzerinden Ankara ya ve oradan diğer illere bağlanır.

60 41 İl sınırları içinde 265 km demiryolu, 1093 km karayolu ağı bulunmaktadır. Ayrıca asfalt, stabilize, tesviyeli, ham yol ve TCK yolu olmak üzere toplam 5938 km köy yolu vardır. Mevcut ulaşım alt yapısıyla hem sanayi hem de tarımsal ürünlerini iç ve dış pazarlara ulaştırmak için elverişli konumdadır. Kuru ve sofralık üzümlerin pazarlara ulaştırılması için İzmir limanı ve İstanbul ve Ankara ya bağlantı sağlayan karayolları Manisa için büyük öneme sahiptir. Sosyo-Ekonomik Yapı Nüfus 2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre il genel nüfusu dur. Nüfusun %57 si il ve ilçe merkezlerinde, %43 ü belde ve köylerde oturmaktadır. Türkiye nin yıllık nüfus artış hızı %2.1 iken Manisa da yıllık nüfus artış hızı %1.07 dir. Nüfus yoğunluğu ise km² de 92 kişidir. İl merkezinde ise km² de 131 kişi yaşamaktadır. Şehir ve köy nüfusunun alt bölgelere göre dağılımı incelenecek olursa; nüfusun %52 si anakent sınırları içinde ( I. Alt Bölgede ) yaşamaktadır. III. ve IV. Alt Bölgede köy nüfusu şehir nüfusundan fazladır. Bu durum III. ve IV. Alt Bölgelerde tarımdaki istihdamın daha fazla olduğunun da bir göstergesidir. Kişi Başına GSYIH Türkiye ekonomisinde çekirdeksiz kuru üzüm, tütün, pamuk, tarıma dayalı sanayisi ile önemli yeri olan Manisa ilinde kişi başına düşen GSYIH 2000 yılı rakamlarına göre 3292$ olup bu rakam Türkiye ortalamasının üstündedir (Anonim, 2004).

61 Bağcılığın Manisa Ekonomisindeki Yeri ve Önemi Dünya ve Türkiye Üzüm Üretimi 2005 yılı verilerine göre dünyada 7.32 milyon hektar alanda 66.4 milyon ton üzüm üretilmektedir (Çizelge 4.5). Çizelge 4.5: Dünya Bağ Alanı ve Üzüm Üretimi Yıllar Alan İndeks Üretim İndeks Verim (Kg/ daa) İndeks Kaynak: Dünya üzüm üretiminin yarıdan fazlası Avrupa kıtasında gerçekleştirilmektedir. Dünya yaş üzüm üretiminde İtalya, Fransa, ABD, İspanya, Türkiye başlıca ülkelerdir. Dünya üzüm üretiminin %64.3 ü şaraba işlenirken %7.6 sı kurutmalık ve %20.9 u sofralık olarak değerlendirilmektedir. Üzüm üretici ülkelerden bazıları şaraplık üzüm

62 43 üretimi ile ön plana çıkarken, bazısı sofralık Türkiye ve İran gibi ülkelerde kurutmalık üzüm üretimi ön sırada gelmektedir. Pazara yönelik olarak kaliteli sofralık üzüm üretimi yapan ülkelerin başında İtalya, Şili, Güney Afrika Cumhuriyeti, A.B.D., kısmen Yunanistan ve Türkiye gelmektedir. Şaraplık amaçlı önemli üzüm üretici ülkeler ise Fransa, İtalya, Avustralya, A.B.D. şeklinde sıralanabilir. Toplam üzüm üretimi açısından Türkiye İtalya, Fransa, ABD, İspanya ve Çin den sonra 6. sırada yer almaktadır (Çizelge 4.6). Çizelge 4.6: Ülkelere Göre Üzüm Üretim Miktarları (2005) Ülkeler Üretim Miktarı (1000 ton) İtalya 9256 Fransa 6787 ABD 6414 İspanya 5879 Çin 5698 Türkiye 3650 Arjantin 2365 Dünya Kaynak: Türkiye de özellikle Ege bölgesi başta olmak üzere Karadeniz Bölgesinin önemli bir bölümü, Doğu Anadolu Bölgesinin yüksekleri dışında hemen hemen her bölgede üzüm üretimi yapılmaktadır. Ege Bölgesinde kurutmalık ve sofralık üzüm üretimi öne çıkmakta, Marmara, İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerinde ise şaraplık ve şıralık amaçlı üretim yapılmaktadır.

63 44 Çizelge 4.7 de görüldüğü üzere genel üretim alanı ve miktarı ile ilgili verilerde çok büyük değişiklikler olmasa da Türkiye bağcılığı son yıllarda büyük bir değişim içerisindedir. Özellikle kaliteli yerli ve yabancı şaraplık çeşitlerle kurulan bağların alanında büyük artışlar yaşanmaktadır. Bu da üretilen şarapların kalitesine olumlu yönde yansımaktadır. Devam eden bu süreç Türkiye yi dünyada önemli şaraplık üzüm üretici ülkelerden biri konumuna getirebilecektir. Çizelge 4.7: Türkiye de Bağ Alanı ve Üzüm Üretimi ( ) Verim Yıllar Alan İndeks Üretim İndeks (Kg/daa) İndeks Kaynak: Bunun yanı sıra Avrupa ve Dünya pazarlarına yönelik olarak yapılan sofralık amaçlı üzüm üretiminde, birçok sorunlar olmakla birlikte büyük aşama kaydedilmiştir. Manisa nın Alaşehir ve Sarıgöl ilçeleri ile Denizli nin Buldan ve Çal ilçelerinde sofralık üzüm üretimi

64 45 yaygınlaşmaktadır. Adı geçen ilçelerde Dünya çapında modern işleme ve paketleme tesisleri kurularak kaliteli bir üretim gerçekleşmektedir. Manisa ve Bağcılık Anadolu da üzüm yetiştirilmesi M.Ö yıllarına kadar uzanır. Bin yıllar boyunca Anadolu insanı ile üzüm yan yana görülmektedir. Birçok tarihi eserde bu dikkati çekmektedir. Hititlerden kalan kaya kabartmalarında, Selçuklu camilerinde, çeşmelerde, mezar taşlarında, çeşitli çömleklerde, oyadan yazmaya kadar birçok el işlemesinde üzüme rastlanmaktadır. Manisa daki bağcılık kültürü de çok eskilere dayanmaktadır. Gediz havzasının Sarıgöl den Menemen e uzanan bölümünde, dünyanın en kaliteli çekirdeksiz üzümleri yetiştirilmektedir. Manisa ilinde yetiştirilen çekirdeksiz kuru üzümler, Cumhuriyet öncesi dönemden itibaren ihraç edilen önemli bir ticari tarımsal üründür de Türkiye nin dışsatımı 15.2 milyon TL kadar olup ve bunun %8.8 ini kuru üzüm oluşturmaktaydı. Bu yıllarda Türkiye nin en önemli müşterileri İngiltere ve Hollanda ydı yılındaki büyük ekonomik buhran diğer ürünlerle beraber çekirdeksiz kuru üzümü de olumsuz yönde etkiledi. Daha sonra kurulan kuru üzüm kooperatifleri bu olumsuzlukları bir ölçüde önlemiştir yılında Manisa da ha bağ alanından ton kuru üzüm elde edilmişti (Anonim, 2000). Manisa da bağcılık 1930 lu yıllarda filoksera zararlısının bağlarda yapmış olduğu tahribatla büyük sekteye uğramıştır. Bu yıllarda filoksera ile mücadele için Manisa Horozköy de Amerikan Asma Fidanlığı

65 46 kurulmuş ve bölgenin fidan ihtiyacını karşılamıştır. Filokseraya dayanıklı asma anaçlarının yaygınlaşması için birçok teşvikler devreye girmiştir. Bağcılar Bankası nın sağladığı kredi desteği ile gerek üretim ve gerekse kalite açısından büyük ilerlemeler başlamıştır yıllarında ton olan kuru üzüm üretimi üretim döneminde tona çıkmıştır. O yıllarda Manisa Türkiye nin üretmiş olduğu çekirdeksiz kuru üzümün ¾ ünü üretmekteydi. Çizelge 4.8: Manisa İli Çekirdeksiz Kuru Üzüm Üretim Alan ve Miktarı Yıllar Üretim Alanı (ha) Üretim (ton) Kaynak: 1. Manisa Valiliği, 2000, Manisa Manisa İl Tarım Müdürlüğü, Kayıtları. Çizelge 4.8 den de görüldüğü gibi Manisa ilinde bağ alanları ve üretim 1950 li yıllardan sonrada hızla artış göstermiştir. Gerek mekanizasyonun ve gerekse sulama imkânlarının gelişmesi, yüksek terbiye sistemlerinin devreye girmesi, zirai mücadele ve gübreleme alanındaki gelişmeler ile bu seviyelerde bir üretimin elde edilmesi mümkün olmuştur.

66 47 Çekirdeksiz kuru üzüm üretiminin merkezi konumunda bulunan Manisa nın bu konudaki önemini anlatabilmek için öncelikle Türkiye nin dünya çekirdeksiz kuru üzüm üretimindeki yerine bakmak gerekir. Dünyada üretilen üzümlerin her yıl yaklaşık bin ton arasındaki bir miktarı kuru üzüm olarak değerlendirilmektedir. ABD, Türkiye, İran, Yunanistan Güney Afrika Cumhuriyeti, Şili ve Avustralya önemli kuru üzüm üretici ülkelerdir. Çizelge 4.9: Dünya Çekirdeksiz Kuru Üzüm Üretimi (1000 ton) YILLAR TR AUS IR YUN A.B.D G.AF.C ŞİLİ TOPLAM 1996/ / / / / / / / / /06* Kaynak: Anonim, 2006 Çizelge 4.9 da görüleceği üzere ABD ve Türkiye dünya kuru üzüm üretiminin yıllar itibariyle değişmekle birlikte yaklaşık %70 ini gerçekleştirmektedir. Türkiye uzun yıllar ortalaması göz önüne alındığında üretimde ABD den sonra ikinci, dışsatımda ise birinci sıradadır. Türkiye de üretilen kuru üzüm miktarı yıllara göre değişmekle birlikte ton dolaylarındadır. Manisa ili Türkiye toplam kuru üzüm üretiminin %80 lik kısmını karşılamaktadır.

67 48 Manisa ili Türkiye yaş üzüm üretiminde de önemli bir yere sahiptir yılı itibarı ile Türkiye deki toplam yaş üzüm üretiminin %30.9 u Manisa ilinden elde edilmektedir. Manisa da yıllara göre yaklaşık ton yaş üzüm üretilmekte ve üretilen bu üzümlerin büyük çoğunluğu kurutmalık amaçlı olarak kullanılmaktadır. Çekirdeksiz kuru üzüm tüketimi, üretici ülkelerden ABD de en yüksektir, bunu İngiltere, Japonya, Almanya, Hollanda, Fransa gibi gelişmiş ülkeler takip etmektedir. Çizelge 4.10: Türkiye ve Manisa İli Yaş Üzüm Üretimi (ton) Yıllar ve % Oranları YER 1995 % 2000 % 2005 % MANİSA TÜRKİYE Kaynaklar: 1. DİE Tarımsal Yapı ve Üretim, Manisa İl Tarım Müdürlüğü Kayıtları Çekirdeksiz kuru üzüm iç talebe göre üretilmeyip, bir dış satım ürünüdür. Çeşitli nedenlerle dış satımın aksaması ile iç piyasada tüketilemeyen ürünün fiyatları düşmekte ve üreticiler olumsuz yönde etkilenmektedir. Son yıllarda özellikle İran ve ABD nin üreticisine uygulamış olduğu sübvansiyonlar uluslararası piyasalarda çekirdeksiz kuru üzümün gerçek değerini bulmasını engellemektedir. Türkiye nin çekirdeksiz kuru üzüm dış satımı yaptığı ülkeler, yoğun olarak Almanya, Fransa, İngiltere, Hollanda gibi AB ülkeleridir yılı Çiftçi Kayıt Sistemi çalışması neticesi Türkiye de ve Manisa ilinde kayıt altına alınan çekirdeksiz kurutmalık üzüm ve sofralık üzüm alanlarının haritalar üzerinde gösterimi aşağıda verilmektedir.

68 49 Şekil 4.1: İller Bazında ÇKS ye Kayıt Edilen Çekirdeksiz Kuru Üzüm Alanları (2004) Kaynak: Manisa İli Tarım Master Planı (2004) Haritadaki bilgilerden anlaşılacağı gibi 2004 yılında ÇKS ye giren Türkiye kurutmalık çekirdeksiz üzüm bağ alanlarının %82.07 si Manisa ilinde, %9.32 si Denizli ilinde, %5.4 ü İzmir ilinde bulunmaktadır.

69 50 Şekil 4.2: İller Bazında ÇKS ye Kayıt Edilen Sofralık Üzüm Alanları (2004) Kaynak: Manisa İli Tarım Master Planı (2004) Sofralık üzüm üretiminde Türkiye de söz sahibi olan il ise Denizli ilidir yılı Çiftçi Kayıt Sistemine göre toplam kayıt altına alınan sofralık bağ alanlarının % i Denizli, %26.93 ü Manisa, %2.91 i İzmir ve %1.88 i Aydın ilinde bulunmaktadır. Türkiye, Anadolu ya özgü kaliteli şaraplık üzüm çeşitlerine de sahiptir. Bunlar arasında Kalecik Karası (Ankara-Kalecik), Öküzgözü (Elazığ), Boğazkere (Diyarbakır), Narince (Tokat), Emir (Nevşehir), Çal