Menopozal Dönemdeki Kadınlarda Hormonal Değişiklikler ve Vazomotor Semptomlarla Huzursuz Bacak Sendromu Arasındaki İlişki

Transkript

1 ORİJİNAL ARAŞTIRMA Menopozal Dönemdeki Kadınlarda Hormonal Değişiklikler ve Vazomotor Semptomlarla Huzursuz Bacak Sendromu Arasındaki İlişki Selçuk GÜZEL, a Savaş ŞENCAN, b Baki ERDEM, c Bülent TEKİN c a Özel Diafiz Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezi, Ankara, b Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon AD, Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, c Kadın Hastalıkları ve Doğum Kliniği, Arnavutköy Devlet Hastanesi, İstanbul Ge liş Ta ri hi/re ce i ved: Ka bul Ta ri hi/ac cep ted: Ya zış ma Ad re si/cor res pon den ce: Selçuk GÜZEL Özel Diafiz Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Merkezi, Ankara, TÜRKİYE/TURKEY tdselcuk@hotmail.com ÖZET Amaç: Menopozal dönemdeki kadınlarda huzursuz bacak sendromu (HBS) sıklığını ortaya koymak ve başta hormon seviyeleri olmak üzere vazomotor şikayetler, HRT kullanımı, uyku bozuklukları, komorbid hastalıklar ve fertilite öyküsüyle HBS arasındaki ilişkiyi araştırmaktı. Gereç ve Yöntemler: Çalışmaya katılma konusunda onayı alınmış menopozal dönemdeki 250 gönüllü kadından dışlama kriterlerine uymayan 242 si çalışmaya dahil edildi. HBS tanı kriterleri karşılayanlar hasta karşılamayanlar kontrol grubu olarak ikiye ayrıldı. Tüm katılıcımlara yüz yüze görüşmeyle demografik değerlendirme formu ve uyku kalitesini değerlendirmek için Pittsburgh Uyku Kalitesi İndeksi doldurtuldu. Aynı zamanda hormon düzeyleriyle HBS arasındaki ilişkiyi değerlendirmek ve ayırıcı tanı amacıyla her iki gruptan kan alındı. Bulgular: Çalışmaya alınan 105 perimenopozal 137 postmenopozal toplam 242 gönüllü kadından HBS tanı kriterlerini karşılayan 62 si (%25,62) hasta grubunu [yaş ort: 52,8±9,6] karşılamayan 180 i kontrol grubunu [yaş ort: 51,9±8,3] oluşturdu. Her iki grup arasında kahve tüketimi dışında diğer tüm demografik özelliklerde anlamlı farklılık saptanmadı. HBS olanlarda kahve tüketimi daha fazlaydı (%27,4) ve tüketilen miktar açısından da anlamlı farklılık saptandı. Hastaların %64,5 inde, kontrol grubunun ise %37,4 ünde uyku kalitesi kötüydü. HBS eşlik eden semptomlarda ayaklarda uyuşma ve vazomotor şikayetlerden ağız kuruluğu ve sabahları baş ağrısı HBS ile ilişkili olduğu tespit edildi. Sonuç: Kadınlarda menopozal dönemde huzursuz bacak sendromu görülme sıklığı artmakta ve uyku düzensizliklerine yol açarak uyku kalitesini olumsuz etkilemektedir. Menopozal dönemdeki hormon seviyeleriyle ilişkisi olmayan huzursuz bacak sendromunun eşlik eden ayaklarda uyuşma, vazomotor şikayetler ve kahve tüketimiyle ilişki olduğu saptandı. Anah tar Ke li me ler: Menopozal dönem; huzursuz bacak sendromu; hormon seviyesi; uyku kalitesi ABS TRACT Objective: Aim of this study was to determine the relationship between restless legs syndrome (RLS) and vasomotor symptoms, usage of hormone replacement treatment (HRT), sleep disturbance, comorbid diseases, reproductive behaviour, especially hormone levels in menopausal women. Material and Methods: Except 8 women which were inapropriate for inclusion criteria, a sum of 242 volunteered women at menopausal period were included in the study. We seperated menopausal women in two groups; RLS group who fulfilled the diagnostic criteria of RLS and healthy group. Volunteers were interviewed using questions regarding demographic characteristics and Pittsburgh Sleep Quality Index in order to evaluate the sleep quality. We investigated blood hormone levels (estradiol, prolactin, progesterone, testosterone, follicle-stimulating hormone [FSH], luteinizing hormone [LH], iron, ferritin, hemoglobin). Results: Sixty-two of 242 (25.62%) women which were seperated in two groups (105 perimenopausal, 137 postmenopausal women) fulfilled the diagnostic criteria of RLS. We found no association of RLS with demographic characteristics except coffee consumption. RLS patients have used higher amount of coffee and have higher consumption. Approximately 65% of patient group and 37% of healthy group have lower sleep quality. A significant difference was found in some vasomotor symptoms and numbness sensation between patient and healty groups. Conclusion: Menopausal women have an increased risk of experiencing RLS. This situation affects the quality of sleep by causing sleep disturbance. RLS which is not related to hormone levels is accompanied by numbness, some vasomotor symptoms and coffee consumption relationship. Key Words: Menopausal period; restless legs syndrome; hormone levels; sleep quality Copyright 2015 by Türk Tıbbi Rehabilitasyon Kurumu Derneği Ro ma tol Tıp Re hab 2015;26(1):1-9 Romatol Tıp Rehab 2015;26(1) 1

2 Selçuk GÜZEL ve ark. Menopoz, belli bir yaşam döneminde kadınlarda bir yıldan uzun süren menstrüel kanamanın yokluğu ile tanımlanan tıbbi bir terimdir. 1 Bir kadın için menarştan sonraki en önemli yaşam dönemi olarak kabul edilmektedir. Genelde yaşları arasında ortaya çıkan bu dönemin coğrafi bölgelere göre farklılıklar görülmekle birlikte ortalama başlangıç yaşı 51,3 tür. 2 Bu dönemde vazomotor belirtilerden ruhsal belirtilere, cinsel işlev değişikliklerinden osteoporoza kadar farklı vücut sistemleriyle ilişkili belirtiler ortaya çıkabilmektedir. 3 Bu belirtilerden biri olan ve ilerleyen yaşla birlikte menopozal dönemde sıklığı artan Huzursuz bacak sendromu (HBS) genellikle bacaklarda ve vücudun herhangi bir yerinde ağrı ve rahatsızlık-huzursuzluk hissinin eşlik ettiği anormal duyularla nitelenen sensorimotor, kronik bir bozukluktur. Birçok çalışmada farklı sonuçlar bildirmekle birlikte erişkin popülasyonda HBS prevelansı %6-15 arasında değişmektedir. 4 Kadın erkek dağılımına bakıldığında kadınlarda erkeklere oranla iki kat daha sık görüldüğü ve ilerleyen yaşla birlikte görülme sıklığının arttığı bildirilmektedir. 5,6 HBS, idiopatik (primer HBS, sıklıkla ailevidir) olabileceği gibi demir eksikliği anemisi, gebelik, kronik böbrek yetmezliği, nöropatiler gibi sekonder nedenlere bağlı olarak da ortaya çıkabilir. 4 HBS etyopatogenezinde beyinde dopaminerjik sistem bozukluğu ve demir eksikliği suçlanmaktadır. 7,8 HBS nin duysal ve motor anormalliklerinin sonucunda uykuya dalma problemleri ve yetersiz uyku saati nedeniyle uyku kalitesi bozulmuştur. Bu durum gün içindeki aktiviteleri ve yaşam kalitesini olumsuz etkilemiştir. 9 MENOPOZAL DÖNEMDEKİ KADINLARDA HORMONAL DEĞİŞİKLİKLER... Menopozal dönemdeki kadınlarda östrojen tedavisinin periodik bacak hareketlerini azalttığını ortaya koyan çalışmalar bulunmakla birlikte hormon replasman tedavisi (HRT) alanlar ve almayanlar arasında HBS sıklığı açısından fark olmadığını gösteren çalışmaların da bulunması, bu dönemdeki östrojen seviyeleri arasındaki farklılıkların HBS ile ilişkisi olup olmadığı sorusunu akla getirmektedir. 10,11 Bu açıdan literatürü incelediğimizde menopozal dönemde HBS sıklığının arttığını gösteren çok sayıda çalışma olmasına rağmen, hormon seviyeleri ve HBS arasındaki ilişkiyi ortaya koyan az sayıda çalışma bulunmaktadır. 11,12 Menopozal dönemde HBS sıklığının arttığını vurgulayan çalışmalarda ise özellikle menopozal geçiş döneminde vazomotor şikayetleri ve uyku problemleri olan hastalarda HBS sıklığının arttığı vurgulanmaktadır. 11 Bu bulguların ışığı altında çalışmamızın amacı menopozal dönemdeki kadınlarda HBS sıklığını ortaya koymak ve başta hormon seviyeleri olmak üzere vazomotor şikayetler, HRT kullanımı, uyku bozuklukları, komorbid (yandaş) hastalıklar ve fertilite öyküsüyle HBS arasındaki ilişkiyi araştırmak olacaktır. GEREÇ VE YÖNTEMLER ÇALIŞMA GRUBU Araştırma örneklemini Nisan 2012 ve Mayıs 2013 dönemleri arasında Kadın Hastalıkları ve Doğum bölümü menopoz polikliniğine başvuran, aşağıdaki dışlama kriterlerine uymayan 105 perimenopozal ve 137 postmenopozal olmak üzere toplam 242 kadın oluşturdu. Hastalar gönüllülük esasına dayalı ardışık olarak çalışmaya dahil edilmiştir. En son gördüğü adet tarihinden itibaren 3-11 ay arasında süre geçen perimenopozal, 1 yıl ve daha fazla süre geçen postmenopozal dönem olarak kabul edildi. 13 Hastalara yüz yüze görüşmeyle Uluslar arası HBS Çalışma grubu (UHBSÇG) tarafından oluşturulan HBS tanı kriterleri ve HBS ye eşlik eden uyuşma, yanma, kramp gibi şikayetler soruldu. UHBSÇG tarafından oluşturulan HBS tanı kriterlerini oluşturan aşağıda sıraladığımız dört sorunun tümüne evet cevabı verenler HBS olarak kabul edilmektedir; 4 - Bacakları hareket ettirme isteğine sıklıkla eşlik eden rahatsızlık ya da nahoş hisler var mı? - Nahoş hisler ya da hareket ettirme isteği yatma ya da oturma gibi hareketsizlik dönemlerinde artıyor mu? - Nahoş hisler veya hareket etme dürtüsü yürüme, bükme, esneme gibi hareketlerle en azından aktivite devam ettiği sürece kısmen veya tamamen iyileşiyor mu? - Nahoş hisler veya hareket etme dürtüsü akşam veya geceleri gündüze göre daha kötü mü ya da akşam/gece ortaya çıkıyor mu? 2 Romatol Tıp Rehab 2015;26(1)

3 MENOPOZAL DÖNEMDEKİ KADINLARDA HORMONAL DEĞİŞİKLİKLER... HBS tanı kriterlerini karşılayanlar hasta grubu, tanı kriterlerini karşılamayanlar kontrol grubu olarak kabul edildi. Bilinen demir eksikliği anemisi, polinöropati, prolaktinoma, hipotroidi, hipertroidi, polikistik over sendromu,cerrahi menopoz ve kronik böbrek yetmezliği olanlar, 3 aydan kısa süreli adet görmeyenler, oral kontraseptif kullananlar, HBS için tedavi alanlar, çalışma dışı bırakıldı. Çalışmaya katılma konusunda onayı alınmış dışlama ölçütlerini karşılamayan gönüllü kadınlardan oluşan gruba yüz yüze görüşmeyle demografik değerlendirme formu doldurtuldu. Bu grubun yaşı, vücut kitle indeksi, mesleği, eğitim durumu, medeni durumu, son adet gördüğü tarihden itibaren geçen süre, vazomotor şikayetler, fertilite öyküsü (doğurganlık sağlığı), reprodüktif dönemde kullanmış olduğu doğum kontrol yöntemi, HRT kullanımı, sigara, alkol ve kahve kullanma alışkanlığı,genel sağlık ve hastalık öyküsü belirlendi. Meslek sorgulaması yaparken çalışan ve ev hanımı olmak üzere iki grup oluşturuldu. Eğitim durumu hastanın okumamış olması, ilkokul, ortaokul, lise ve üniversite mezunu olması şeklinde beş gruba ayırarak sorgulandı. Hastalar medeni duruma göre sınıflandırılırken evli, bekar, dul ve boşanmış olmak üzere dört gruba ayrıldı. Vazomotor şikayetleri değerlendirmek için gece terlemesi, sıcak basması, ağız kuruluğu, sabahları baş ağrısı, sabahları kas ve eklem ağrısı şikayetleri soruldu. Fertilite öyküsü gravide, abortus, ölü doğum ve canlı doğum sayısı sorgulanarak araştırıldı. Reprodüktif dönemde kullanmış olduğu doğum kontrol yöntemi oral kontraseptif, RIA, kondom ve diğer yöntemler olmak üzere sorgulandı. Sigara kullananlar 10 paket-yıldan fazla, 5-10 paket-yıl ve 5 paket-yıldan az kullananlar olmak üzere 3 gruba ayrıldı. Alkol kullananlar sosyal içici, haftada bir dubleden az kullananlar, haftada biriki duble arası kullananlar, haftada iki dubleden fazla kullananlar olmak üzere 4 gruba ayrıldı. Kahve kullananlar haftada bir fincan, haftada 1-3 fincan, haftada 4-6 fincan, her gün bir fincan kullananlar olmak üzere 4 gruba ayrıldı. Hasta ve kontrol grubunun uyku alışkanlığı ve uyku problemiyle ilgili fikir sahibi olmak için Pittsburgh uyku kalitesi indeksi anket formu doldurtuldu. Selçuk GÜZEL ve ark. Hormonal durum ve HBS arasındaki ilişkiyi değerlendirmek açısından hasta ve kontrol grubundan estradiol, progesteron, FSH (Folikül Stümülan Hormon), LH (Lüteinizan Hormon), prolaktin düzeyi için kan örneği alındı. Ayrıca etiyolojik nedenleri araştırmak amacıyla serum Tiroid Stümülan Hormon (TSH), Hemoglobin, Ferritin ve Demir düzeylerine de bakıldı. KULLANILAN DEĞERLENDİRME ÖLÇEKLERİ Pittsburgh Uyku Kalitesi Indeksi Pittsburgh Uyku Kalitesi Indeksi (PUKİ), bireyde son bir aylık uyku kalitesi uyku miktarı, uyku bozukluğunun varlığı ve şiddetini değerlendirmemizi sağlayan 19 soru içeren güvenli ve tutarlı bir uyku anketi olup Türk hastalara uyarlaması Ağargün ve ark. 14 tarafından yapılmıştır. Subjektif uyku kalitesi, uyku gecikmesi, uyku süresi, uyku verimliliği, uyku bozukluğu, uyku ilacı kullanımı ve gündüz islerinde bozulmanın değerlendirildiği yedi öğeden oluşur. Her birinin yanıtı belirti sıklığına göre 0 3 arasında puanlanır. Puanlama; geçen ay boyunca hiç olmamışsa 0, haftada birden az ise 1, haftada bir veya iki kez ise 2, haftada üç veya daha fazla ise 3 olarak yapılır. Ankette sorulan uyku kalitesi değerlendirmesi ise; çok iyi 0, oldukça iyi 1, oldukça kötü 2, çok kötü 3 olarak puanlanır. Elde edilen global skor 0 ile 21 arasında değişir. Global skor 5 ve üzerinde olması klinik olarak uyku kalitesinin anlamlı düzeyde kötü olduğunu gösterir. Tanısal duyarlılığı %89,6 ve özgüllüğü %86,5 dir. 15,16 Laboratuar Testleri Katılımcılardan estradiol, progesteron, FSH, LH, prolaktin düzeyi için kan örneği alındı. Ayrıca katılımcılarda etiyolojik nedenleri değerlendirmek amacıyla Ferritin, Hemoglobin, Demir ve TSH kan düzeylerine de bakıldı. Biyokimya laboratuarındaki normal Hemoglobin düzeyi gr/dl, Ferritin düzeyi ngr/ml, demir düzeyi mic.gr/dl, TSH düzeyi 0,4-4 mic.iu/ml, MCV fl, prolaktin ng/ml referans değerleri olarak kabul edildi. Aynı zamanda menopozal dönemle uyumlu değişikliklerin gözlendiği FSH, LH, östrogen progesteron ve prolaktin hormon değerleri ve diğer laboratuar parametreleri hasta olanlar ve olmayanlar arasında karşılaştırıldı. Romatol Tıp Rehab 2015;26(1) 3

4 Selçuk GÜZEL ve ark. Bu araştırma için Etik Kurul un onayı alınmıştır. Etik Kurul onay tarihi: , karar sayısı: B.30.2.BŞK /1062 İSTATİSTİKSEL İNCELEME Verilerin analizi SPSS for Windows 11.5 paket programında yapıldı. Sürekli değişkenlerin dağılımının normal dağılıma uygun olup olmadığı Kolmogorov Smirnov testi ile araştırıldı. Tanımlayıcı istatistikler sürekli değişkenler için ortalama ± standart sapma veya ortanca (en küçük-en büyük) şeklinde, kategorik değişkenler ise olgu sayısı ve (%) biçiminde ifade edildi. Gruplar arasında ortalama değerler yönünden farkın önemliliği Student s t testi ile ortanca değerler yönünden farkın önemliliği ise Mann Whitney U testi ile değerlendirildi. Kategorik değişkenler Pearson un Ki-Kare, Fisher in Kesin Sonuçlu Ki-Kare veya Olabilirlik Oran testiyle incelendi. p<0,05 için sonuçlar istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi. BULGULAR 250 gönüllü kadının mevcut kan sonuçları incelendiğinde 1 hastada hipertroidi, 3 hastada demir eksikliği anemisi saptanması ve 4 hastanın da takip formundaki eksik bilgiler nedeniyle toplam 8 hasta çalışma dışı bırakıldı. Çalışmaya alınan toplam 242 gönüllü kadından 180 ini (%74,38) kontrol grubu oluştururken, HBS tanı kriterlerini karşılayan 62 sini (%25,62) hasta grubu oluşturdu. Hasta ve kontrol grubunun yaş, vücut ağırlığı, vücut kitle indeksi (VKİ) ortalama ve standart sapmaları, komorbid (yandaş) hastalık, mesleği, medeni durumu ve eğitim durumu gruplara göre Tablo 1 de gösterilmiştir. Gruplar karşılaştırıldığında hasta grubun yaş ortalaması (52,8±9,6) kontrol grubundan (51,9±8,3) daha fazla olmasına karşın iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadı (p=0,460). Eğitim, medeni ve mesleki durum, komorbid (yandaş) hastalıklar, vücut kitle indeksi açısından karşılaştırıldığında hasta ve kontrol grubu arasında anlamlı bir fark saptanmadı. İki grubun sigara, alkol, kahve kullanım oranları Tablo 2 te verilmiştir. Hasta olanlar ve olma- MENOPOZAL DÖNEMDEKİ KADINLARDA HORMONAL DEĞİŞİKLİKLER... TABLO 1: Hasta ve kontrol gruplarına göre olguların demografik ve klinik özellikleri. Kontrol Grubu Vaka Grubu Değişkenler (n:180) (n:62) p-değeri Yaş (yıl) 51,9±8,3 52,8±9,6 0,460 Öğrenim Durumu 0,671 Meslek 0,763 Medeni Durum 0,345 Vücut Ağırlığı (kg) 75,3±15,0 75,3±2,4 0,998 Beden Kitle İndeksi (kg/m 2 ) 29,1±5,8 28,4±5,4 0,401 Yandaş Hastalık 82 (%45,6) 25 (%40,3) 0,474 kg; kilogram, m 2 ; metrekare TABLO 2: Kontrol ve vaka gruplarına göre olguların alışkanlıkları yönünden dağılımı. Kontrol Grubu Vaka Grubu Değişkenler (n:180) (n:62) p-değeri Sigara Öyküsü 31 (%17,2) 14 (%22,6) 0,350 Sigara paket/yıl 0,966 >10 8 (%25,8) 4 (%28,6) (%12,9) 2 (%14,3) <5 19 (%61,3) 8 (%57,1) Alkol Öyküsü 5 (%3,2) 3 (%4,8) 0,691 Kahve Tüketen 45 (%25,0) 17 (%27,4) 0,707 Kahve Tüketimi 0,020 Haftada 1 fincan 12 (%26,7) 3 (%17,6) Haftada 1-3 fincan 11 (%24,4) 1 (%5,9) Haftada 4-6 fincan 9 (%20,0) 1 (%5,9) Her gün 1 fincan 13 (%28,9) 12 (%70,6) yanlar arasında kahve kullanımı açısından istatistiksel olarak anlamlı fark vardı (p=0,020). Kahve kullanım oranları hasta olanlarda daha yüksekti. Ayrıca hasta olan grupta kontrol grubuna göre kahve kullanım dozları daha yüksekti. Hasta ve kontrol gruplarına göre olguların klinik özellikleri Tablo 3 de verilmiştir. Son adet tarihine göre sınıflandırıldığında perimenopozal dönemdeki kadınların 21 i (%33,9) hasta, 84 ü (%46,7) kontrol grubunda; postmenopozal dönemdeki kadınların ise 41 i (%66,1) hasta, 96 sı (%53,3) kontrol grubunda yer almaktadır. Hasta ve kontrol grupları arasında HRT kullanımı ve süresi, vazomotor semptomlarda HRT kullanımı sonrası 4 Romatol Tıp Rehab 2015;26(1)

5 MENOPOZAL DÖNEMDEKİ KADINLARDA HORMONAL DEĞİŞİKLİKLER... Selçuk GÜZEL ve ark. TABLO 3: Kontrol ve hasta gruplarına göre olguların klinik özellikleri. Değişkenler Kontrol Grubu (n:180) Vaka Grubu (n:62) p-değeri HRT kullanımı 17 (%9,4) 4 (%6,5) 0,470 HRT Süresi (ay) 3 (0,5-20,0) 2 (0,5-5,0) - Vazomotor Semptomları Düzelen 15 (%88,2) 3 (%75,0) - Son Adet Görme Zamanı 0, ay (perimenopoz) 84 (%46,7) 21 (%33,9) 1 yıl ve daha uzun (postmenopoz) 96 (%53,3) 41 (%66,1) Gravide 4 (0-13) 5 (1-14) 0,086 Abortus 0 (0-7) 0 (0-7) 0,992 Ölü Doğum 0 (0-4) 0 (0-4) 0,488 Canlı Doğum 3 (0-10) 3 (0-9) 0,123 Doğum Kontrol Yöntemi 61 (%33,9) 18 (%29,0) 0,482 Oral Kontraseptif 11 (%6,1) 3 (%4,8) 1,000 RIA 33 (%18,3) 10 (%16,1) 0,695 Kondom 10 (%5,6) 2 (%3,2) 0,736 Diğer 7 (%3,9) 3 (%4,8) 0,719 RİA; Rahim İçi Araç, HRT; Hormon Replasman Tedavisi düzelme oranı, fertilite öyküsü ve reprodüktif dönemde kullanmış olduğu doğum kontrol yöntemi açısından istatiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı. İki grup arasında eşlik eden semptomlar ve vazomotor şikayetler yönünden dağılımı Tablo 4 te verilmiştir. Eşlik eden semptomları değerlendirmek için ayaklarda uyuşma, ayaklarda yanma, nokturnal ve diurnal kramp şikayetlerinin varlığı sorgulandı. Hasta olan ve olmayan grupta ayaklarda uyuşma şikayetinin görülmesi açısından istatistiksel olarak anlamlı bir fark vardı. Hastaların %72,6 sında uyuşma şikayeti vardı ve bu semptom hasta grubunda daha sık görülüyordu (p=0,022). Ayrıca menopozla ilişkili vazomotor şikayetler hasta olan ve olmayan grup arasında karşılaştırıldı. Hasta grubun 34 ünde (%54,8) ağız kuruluğu ve 24 ünde (%38,7) sabahları baş ağrısı şikayeti vardı ve bu şikayetler kontrol grubundan [65 (%36,1), 41 (%22,8)] daha fazla oranda görülüyordu. Hasta olan grupta ağız kuruluğu ve sabahları baş ağrısı şikayetleri görülmesi açısından istatistiksel olarak anlamlı bir fark [(p=0,010), (p=0,015)] saptanmasına karşın diğer vazomotor şikayetler açısından iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı. TABLO 4: Kontrol ve hasta gruplarına göre olguların semptomlar ve vazomotor şikayetler yönünden dağılımı. Kontrol Grubu Vaka Grubu Değişkenler (n:180) (n:62) p-değeri Ayaklarda Uyuşma 101 (%56,1) 45 (%72,6) 0,022 Diurnal Kramp 36 (%20,0) 13 (%21,0) 0,870 Ayaklarda Yanma 120 (%66,7) 47 (%75,8) 0,180 Nokturnal Kramp 43 (%23,9) 20 (%32,3) 0,195 Kramp 59 (%32,8) 27 (%43,5) 0,126 Kramp Sıklığı 0,756 Ayda bir defa 16 (%27,1) 5 (%18,5) Haftada 1-2 den az 18 (%30,5) 10 (%37,0) Haftada 3 ten fazla 19 (%32,2) 8 (%29,6) Her gün 6 (%10,2) 4 (%14,8) Vazomotor Şikayetler Gece Terlemesi 125 (%69,4) 40 (%64,5) 0,472 Sıcak Basması 119 (%66,1) 40 (%64,5) 0,820 Ağız Kuruluğu 65 (%36,1) 34 (%54,8) 0,010 Sabahları Baş Ağrısı 41 (%22,8) 24 (%38,7) 0,015 Sabahları Kas ve Eklem Ağrısı 40 (%22,2) 21 (%33,9) 0,068 Kontrol ve hasta gruplarına göre olguların hormon ve diğer laboratuar parametreleri ölçümlerinin karşılaştırılması Tablo 5 te verilmiştir. İki grup arasında tüm parametreler açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmamıştır. Romatol Tıp Rehab 2015;26(1) 5

6 Selçuk GÜZEL ve ark. TABLO 5: Kontrol ve hasta gruplarına göre olguların laboratuar ölçümleri. Kontrol Grubu Vaka Grubu Değişkenler (n:180) (n:62) p-değeri HB 12,4±1,4 12,5±1,4 0,621 MCV 84,8 (15,1-97,0) 87,0 (50,0-100,8) 0,209 TSH 2,0 (0,01-64,2) 2,1 (0,3-62,8) 0,337 Demir 72,0±29,0 77,0±29,3 0,367 Ferritin 44,1 (4,0-141,0) 38,1 (6,2-194,6) 0,887 Estradiol 12,6 (5,0-499,2) 10,9 (5,0-455,1) 0,519 Progesteron 0,12 (0,00-23,00) 0,15 (0,00-6,30) 0,531 FSH 52,8 (1,1-159,0) 60,3 (5,4-121,4) 0,075 LH 36,0 (0,3-92,0) 33,0 (3,2-102,0) 0,619 Prolaktin 9,1 (0,2-683,0) 9,2 (3,3-449,0) 0,915 HB; Hemoglobin, MCV; Mean Corpuscular Volüme (Ortalama eritrosit hacmi), TSH; Troid Stümülan Hormon, FSH; Folikül Stümüle Edici Hormon, LH; Lüteinize Edici Hormon. Hastalığa eşlik eden uyku bozukluğu ve periyodik bacak hareketi sıklığına bakıldı. Periyodik bacak hareketleri hastaların %93,8 inde vardı. Periyodik bacak hareketlerinin neden olduğu uyku bozukluğu ise %64,5 inde vardı. Aynı zamanda huzursuz bacak sendromuna ait şikayetlerin ortalama süresi 24 ay, sekonder uyku bozukluğunun süresi de ortalama 1 aydı. Ayrıca hasta ve kontrol grubu PUKİ ile değerlendirildi. Hastaların %64,5 inde, kontrol grubunun ise %37,4 ünde uyku kalitesi kötüydü. TARTIŞMA Menopozal dönem yumurtalık işlevlerinin giderek azalmasına bağlı hormon seviyelerinin azalması ve adet kanamaları sona ermesidir. Bu dönemde ilerleyen yaşa paralel olarak HBS görülme sıklığının ve şiddetinin arttığını vurgulayan çok sayıda çalışma olmasına karşın menopozal dönemdeki azalan hormon seviyeleri ve HBS sendromu arasındaki ilişkiyi ortaya koyan çalışma bulunmamaktadır. 11,12 Bu nedenle çalışmamızda menopozal dönemde başta hormon düzeyi olmak üzere, yaş, vazomotor şikayetler, fertilite öyküsü, HRT kullanımı gibi çok sayıda faktörün HBS ile olan ilişkisini sorgulamayı hedefledik. Kahve tüketimi dışında diğer tüm demografik özelliklerle HBS arasında anlamlı bir ilişki saptanmadı. Hastalarda, kontrol grubuna göre uyku MENOPOZAL DÖNEMDEKİ KADINLARDA HORMONAL DEĞİŞİKLİKLER... kalitesi kötüydü. HBS ye eşlik eden semptomlardan ayaklarda uyuşma ve vazomotor şikayetlerden ağız kuruluğu ve sabahları baş ağrısının HBS ile ilişkili olduğu tespit edildi. Hormon düzeyleriyle hastalık arasında bir ilişki saptanmadı. Wesström ve ark yaş arası 5000 kadın üzerinde yaptıkları çalışmalarında yaş grubunda HBS prevelansını %11, yaş grubunda %18,1, yaş grubunda ise %20,9 olarak bildirmişlerdir. Ohayon ve ark. 17 ise çalışmalarında 50 yaş üstü ve 40 yaş altı kadınları huzursuz bacak sendromu görülme sıklığı açısından karşılaştırdığında 50 yaş üstü kadınlarda 2,5 kat daha fazla görüldüğünü belirtmişlerdir. Güzel ve ark.nın 18 yaptığı çalışmada HBS prevalansı doğurganlık dönemindeki kadınlarda %14,2 olarak bulunmuştur. Bizim çalışmamızda peri-postmenopozal 242 gönüllü kadının 62 sinde (%25,62) HBS saptandı ve yaş ortalaması 52,8 ± 9,6 idi. Çalışmamızda diğer çalışmalara oranla yüksek oranda HBS rastlanma nedeninin diğer çalışmalarda tüm yaş grupları karşılaştırılmasına karşın çalışmamızda sadece menopozal dönemdeki kadınların çalışmaya dahil edilmesinin olabileceği düşünüldü. Aynı zamanda hasta grubunun yaş ortalaması kontrol grubundan daha fazla olmasına karşın iki grup arasında anlamlı fark saptanmadı. Bu nedenle ilerleyen yaş menopozal dönemde huzursuz bacak sendromu için risk faktörü olabilirken tek başına açıklamakta yeterli olmadığı düşünüldü. Yaş dışında diğer demografik özelliklerden biri olan mesleki durumun hastalığı etkilediğine dair çalışmalar bulunmakta ve bu çalışmalarda ev hanımlarında, işsizlerde ya da emeklilerde daha sık HBS görüldüğü bildirilmektedir. 19,20 Bizim çalışmamızda HBS olan ve olmayanlar arasında mesleki durum açısından anlamlı bir farklılık saptanmadı. Literatürde artmış vücut kitle indeksinin HBS ile ilişkili olduğu yada aralarında herhangi bir ilişki olmadığını gösteren çalışmalar bulunmaktadır. 21,22 Bizim çalışmamız literatürdeki ilişkili olmadığını gösteren çalışmaların sonuçlarıyla uyumludur. HBS hastalarında diabetes mellitus, depresyon, hipertansiyon, kalp hastalıkları gibi çok sayıda ko- 6 Romatol Tıp Rehab 2015;26(1)

7 MENOPOZAL DÖNEMDEKİ KADINLARDA HORMONAL DEĞİŞİKLİKLER... morbid hastalıkların eşlik edebileceği yönünde çok sayıda çalışma bulunmaktadır Bizim çalışmamızda bu çalışmalarla uyumlu olarak gerek hasta gerek kontrol grubunda çeşitli komorbid hastalıklar bulunmakla birlikte iki grup arasında anlamlı bir farklılık saptanmadı. Medeni durumla HBS arasındaki ilişkiyi araştıran Alattar ve ark. 26 çalışmalarında çalışmamıza benzer şekilde iki grup arasında medeni durum açısından anlamlı bir farklılık saptamadı. Aynı zamanda Berger ve ark. 27 düşük eğitim durumuyla hastalığın ilişkili olduğunu belirttikleri çalışmalarının aksine çalışmamızda eğitim düzeyiyle anlamlı bir ilişki saptanmadı. Ancak hastaların eğitim durumuna bakıldığında hasta grubun %16 sı okumamış, %53,2 si ilkokul mezunu olduğu düşünüldüğünde eğitim düzeyinin düşük olması hastanın şikayetlerini tam olarak veya yeterli tanımlayamamasına neden olabileceğinden bu durum çalışmamızda yüksek oranda HBS rastlanmasına yol açabilecek başka bir neden olarak göz önünde bulundurulmalıdır. Sigara kullanımı ile HBS arasındaki ilişkiyi incelediğimizde bazı çalışmalarda sigara içenler ile içmeyenler arasında HBS prevalansı açısından fark bulunmamıştır. 18 Hastalığın sigara, alkol ve kahve kullanımıyla ilişkili olmadığını gösteren çalışmalar olmasına karşın günde 3 dubleden fazla alkol tüketen, günlük 20 adetten fazla sigara kullananlarda ve kahve içmeyenlerde daha sık olduğunu gösteren çalışmalar da bulunmaktadır. 17,28 Bizim çalışmamızda sigara ve alkol kullanımıyla hastalık arasında ilişki gösterilememesine rağmen kahve kullanımıyla ilişkili bulunmuştur. Menopozal dönemdeki kadınlarda uyku bozukluğu sık rastlanan bir durumdur. Uyku bozukluğunun nedenleri değişken olmakla birlikte gece solunum problemleri, periyodik bacak hareketleri, eşlik eden HBS, bazı vazomotor semptomlar, eşlik eden diğer hastalıklar, kullanılan ilaçlar, ağrı, depresyon ve anksiyete olabilir. 29 HBS nin hastalarca tanımlanan çoğu semptomu uyku kalitesini etkilemektedir. 30 Bohem G ve ark. 31 çalışmalarında uyku kalitesiyle, periyodik bacak hareketleri sıklığı ve süresi arasında korelasyon olduğunu bildirmiştir. Selçuk GÜZEL ve ark. Bizim çalışmamızda da hastalarda periyodik bacak hareketlerinin neden olduğu uyku bozukluğu yüksek düzeydeydi ve hasta grupta uyku kalitesinin daha kötü olduğu saptandı. Fertilite öyküsüyle HBS arasındaki ilişkiyi inceleyen Ghorayeb ve ark.nın 12 yaptığı 536 hastanın katıldığı çalışmada hastaların %13 ü çocuk sahibi değilken %87 si en az bir çocuk sahibi olduğu belirtilmiştir. Kamsheh ve ark. 32 ise çalışmalarında oral kontraseptif kullanımıyla HBS arasında bir ilişki olmadığını belirtmiştir Bizim çalışmamızda HBS olan ve olmayan grup arasında fertilite öyküsü ve daha önce kullanılan doğum kontrol yöntemleri açısından anlamlı bir farklılık saptanmadı. Güzel ve ark doğurganlık döneminde gebe olmayan kadın üzerinde yaptıkları çalışmalarında HBS olanlarda ayaklarda yanma, uyuşma kramp tarzındaki şikayetlerin olmayanlara göre 2 kat daha sık olduğunu belirtmiştir. Bizim çalışmamızda ise menopozal dönemdeki HBS olanlarda sadece ayaklarda uyuşma şikayeti olmayanlara göre anlamlı oranda daha fazlaydı. Wesstrom ve ark. 11 HBS nin menopozla olan ilişkisini araştırdıkları çalışmalarında vazomotor şikayetlerden sabah baş ağrısı ve kas eklem ağrılarıyla ilişkili olduğunu belirtmiştir. Bizim çalışmamızda vazomotor şikayetlerden ağız kuruluğu ve sabahları baş ağrısı HBS olanlarda olmayanlara oranla anlamlı oranda daha fazlaydı. HBS sıklığının ve şiddetinin özellikle gebelerde estrojen seviyesinin yüksek olduğu 3. trimesterde artmış olduğunu gösteren çalışmalar bulunmaktadır. 33,34 Ancak doğurganlık döneminde gebe olmayan bayanlarda hormon seviyeleriyle HBS arasında ilişki bulunamamıştır. 18 Menopozal dönemdeki kadınlarda ise östrojen tedavisinin periodik bacak hareketlerini azalttığını ortaya koyan çalışmalar bulunmakla birlikte HRT kullanımıyla HBS arasında aynı ilişki gösterilememiştir. 10,35 Bizim çalışmamızda iki grup arasında gerek mevcut hormon seviyeleri ve gerekse HRT kullanımıyla HBS arasında ilişki saptanmadı. Çalışmamız diğer çalışmalarla karşılaştırıldığında örneklem sayısının daha az olması, menopoz öncesi dönemdeki hastaları içermemesi, Romatol Tıp Rehab 2015;26(1) 7

8 Selçuk GÜZEL ve ark. MENOPOZAL DÖNEMDEKİ KADINLARDA HORMONAL DEĞİŞİKLİKLER... HBS yi taklit eden durumların göz ardı edilmesi (nöroleptik kullanımına bağlı akatizi, musküler ağrı-fasikülasyon sendromu, miyokimi, kozaljidistoni sendromu vb), uyku bozukluğu yapan diğer nedenlerin (depresyon, anksiyete vb) göz ardı edilmesi gibi bazı limitasyonları bulunmasına karşın menopozal dönemin HBS yle olan ilişkisini geniş kapsamlı olarak değerlendirmek açısından önemlidir. Sonuç olarak kadınlarda menopozal dönemde HBS görülme sıklığı artmakta ve uyku düzensizliklerine yol açarak uyku kalitesini olumsuz etkilemektedir. Hastalığın menopozal dönemdeki hormon seviyeleriyle ilişkisi saptanmayıp; ayaklarda uyuşma, vazomotor şikayetler ve kahve tüketimiyle ilişki saptanmıştır. SONUÇ Bu bulgular ışığında çalışmamız HBS etyopatogenezinin aydınlatılması açısından önemlidir. Ancak kesin nedenini açıklamak ve yeni tedavi stratejileri geliştirebilmek amacıyla çok daha fazla çalışmaya ihtiyaç vardır. Aynı zamanda menopozal dönemdeki kadınlarda bu döneme özgü şikayetler arasında huzursuz bacak sendromunun da olabileceği ve gerekli tedavi programlarının düzenlenmesi sonrası hastaların yaşam kalitesinin artırılabileceği unutulmamalıdır. 1. Ghanchilar N, Khamene S, Shahamfar J, Jafari M. Attitude of women about menopause and it s related factors. Med J Tabriz University of Med Sci 2005;37: McKinlay SM, Brambilla DJ, Posner JG. The normal menopause transition. Maturitas 1992; 14(2): Kişnişçi H, Gökşin E, Durukan T. Temel Kadın Hastalıkları ve Doğum Bilgisi. Ankara: Güneş Kitabevi; p Restless Legs Syndrome Foundation. RLS Medical Bulletin Stiasny-Kolster K, Trenkwalder C, Fogel W, Greulich W, Hahne M, Lachenmayer L, et al. Restless legs syndrome-new insights into clinical characteristics, pathophysiology and treatment options. J Neurol 1991;238(1): Zucconi M, Ferini-Strambi L. Epidemiology and clinical findings of restless legs syndrome. Sleep Med 2004;5(3): Turjanski N, Lees AJ, Brooks DJ. Striatal dopaminergic function in restless legs syndrome: 18F-dopa and 11C-raclopride PET studies. Neurology 1999;52(5): Sun ER, Chen CA, Ho G, Earley CJ, Allen RP. Iron and restless legs syndrome. Sleep 1998; 21(4): Allen RP, Walters AS, Montplaisir J, Hening W, Myers A, Bell TJ et al. Restless Legs syndrome. Prevelans and Impact. REST General Population Study. Arch Intern Med 2005; 165(11): Hachul H, Baracat EC, Soares JM Jr, Haidar MA, de Mello MT, Tufik S et al. Estrogen therapy reduces nocturnal periodic limb movements. Maturitas 2007;58(3): KAYNAKLAR 11. Wesstrom J, Nilsson S, Sundstrom-Poromaa I, Ulfberg J. Restless legs syndrome among women: prevalence, co-morbidity and possible relationship to menopause. Climacteric 2008;11(5): Freedman RR, Roehrs TA. Sleep disturbance in menopause. Menopause 2007;14(5): Ayrancı U, Orsal O, Arslan G, Emeksiz DF. Menopause status and attitudes in a Turkish midlife female population: an epidemiological study. BMC Women s Health 2010;10: Agargün MY, Kara H, Anlar Ö. Pittsburgh Uyku Kalitesi indeksinin geçerliliği ve güvenilirliği. Türk Psikiyatri Dergisi 1996;7(2): Buysse DJ, Reynolds CF 3rd, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh Sleep Quality Index: a new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Res 1989; 28(2): Buysse DJ, Reynolds CF 3rd, Monk TH, Hoch CC, Yeager AL, Kupfer DJ. Quantification of subjective sleep quality in healthy elderly men and women using the Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). Sleep 1991;14(4): Ohayon MM, Roth T. Prevalence of restless legs syndrome and periodic limb movement disorder in the general population. J Psychosom Res 2002;53(1): Güzel S, Kurtcebe ÖZ, Şencan S,Turhan N. Hormonal influences on the severity of restless legs syndrome, sleep and health-related quality of life in women of reproductive age. Turk J Phys Med Rehab. 2013;59(1): Cho YW, Shin WC, Yun CH, Hong SB, Kim JH, Allen RP et al. Epidemiology of restless legs syndrome in Korean adults. Sleep 2008; 31(2): Szentkiralyi A, Fendrich K, Hoffmann W, Happe S, Berger K. Socio-economic risk factors for incident restless legs syndrome in the general population. J Sleep Res 2012;21(5): Gao X, Schwarzschild MA, Wang H, Ascherio A. Obesity and restless legs syndrome in men and women. Neurology 2009;72(14): Minar M, Habanova H, Rusnak I, Planck K, Valkovic P. Prevalence and impact of restless legs syndrome in pregnancy. Neuro Endocrinol Lett 2013;34(5): Ferini-Strambi L, Walters AS, Sica D. The relationship among restless legs syndrome (Willis-Ekbom Disease), hypertension, cardiovascular disease, and cerebrovascular disease. J Neurol 2014;261(6): Scholz H, Benes H, Happe S, Bengel J, Kohnen R, Hornyak M. Psychological distress of patients suffering from restless legs syndrome: a cross-sectional study. Health Qual Life Outcomes 2011;9: Lopes LA, Lins Cde M, Adeodato VG, Quental DP, de Bruin PF, Montenegro RM Jr, et al. Restless legs syndrome and quality of sleep in type 2 diabetes. Diabetes Care 2005; 28(11): Alattar M, Harrington JJ, Mitchell CM, Sloane P. Sleep problems in primary care: a North Carolina Family Practice Research Network (NC-FP-RN) study. J Am Board Fam Med 2007; 20(4): Romatol Tıp Rehab 2015;26(1)

9 MENOPOZAL DÖNEMDEKİ KADINLARDA HORMONAL DEĞİŞİKLİKLER... Selçuk GÜZEL ve ark. 27. Berger K, Luedemann J, Trenkwalder C, John U, Kessler C. Sex and the risk of restless legs syndrome in the general population. Arch Intern Med 2004;164(2): Hadjigeorgiou GM, Stefanidis I, Dardiotis E, Aggellakis K, Sakkas GK, Xiromerisiou G, et al. Low RLS prevalence and awareness in central Greece: an epidemiological survey. Eur J Neurol 2007;14(11): Guidozzi F. Sleep and sleep disorders in menopausal women. Climacteric 2013;16(2): Trenkwalder C, Paulus W, Walters AS. The restless Legs syndrome. Lancet Neurol 2005; 4(8): Boehm G, Wetter TC, Trenkwalder C. Periodic leg movements in RLS patients as compared to controls: Are there differences beyond the PLM index? Sleep Med 2009; 10(5): Kamsheh L, Ambrogi I, Rambally C, Attarian H. Restless legs syndrome in combined hormonal contraception users. Acta Obstet Gynecol Scand 2013;92(6): Manconi M, Govoni V, De Vito A, Economou NT, Cesnik E, Casetta I, et al. Restless legs syndrome and pregnancy. Neurology 2004; 63(6): Nodine PM, Matthews EE. Common sleep disorders: management strategies and pregnancy outcomes. J Midwifery Womens Health 2013;58(4): Rothdach AJ, Trenkwalder C, Haberstock J, Keil U, Berger K. Prevalence and risk factors of RLS in an elderly population: the MEMO study. Memory and Morbidity in Augsburg Elderly. Neurology 2000;54(5): Romatol Tıp Rehab 2015;26(1) 9